Мектепке дейінгі ұйымдарда өлі және тірі табиғат құбылыстарымен таныстыру
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі
Педагогика және психология
кафедрасы
БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдарда өлі және тірі табиғат құбылыстарымен таныстыру
Орындаған:
Тексерген:
Орал 2015
Мазмұны
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Егемендік алып, дербес мемлекетке айналған
Қазақстан Республикасының білім мен тәрбие беру саласында тың өзгерістер
енгізіліп,жаңа талап пен міндеттер қойылып отыр. Соның бірі-жеткіншек
ұрпақтың болашақта экологиялық таным-түсініктерін,табиғатқа деген қамқорлық
сезімдерін дамытып, мәдениетті азамат тәрбиелеу болады.
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында өскелең
ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-
бір қажетті,кезек күттірмейтін мәселе екендігі айтылған. Ендеше,келешек
ұрпақтың қоршаған ортаны қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану жөніндегі
іс-әрекеттері отбасынан және мектепке дейінгі ұйымдардан бастау
алса,балаларды таным-түсініктерін дамыту мынандай қағидалардың негізінде
жүргізілсе деп ойлаймын.
Біріншіден:
Балаларды өсімдіктер мен жануарларды күтіп-баптауға баулу,соған орай,
бойларындағы қабілет пен икемділікті орнықтыру;
Табиғаттың қызықты да құпия сырлары жөнінде эстетикалық және
ұлтжандылық сезімдерін дамыту;
Табиғаттағы барлық нәрселердің бір-бірімен өзара байланыста болатынын
және оны күнделікті өмірде ескеріп отыру қажеттілігін түсіндіру;
Табиғат жайындағы қарапайым білім түрлерін меңгеріп, тірі және өлі
табиғаттағы құбылыстар жөніндегі жалпылама ұғымдарды нақты түсініктермен
ұғындыру.
Екіншіден:
Экологиялық тәрбие беруде пайдаланылатын даналық ұғымдар,тыйым
сөздер,аңыз әңгімелер-кейінгі ұрпаққа өнеге боларлық асыл мұралар. Мәселен
, Атаның мал қалғанша,тал қалсын, Ағаш ексең аялап, басыңда болар сая
бақ, Бабалары еккен шынарды балалары саялайды. деген өсиет сөздерді
педагокткр күнделікті жұмыстарында пайдаланып , мағынасын балаларға
қарапайым мысалдармен түсіндіріп отырулары тиіс.
Экологиялық білім беру мектепке дейінгі педогогиканың қазіргі кезенде
бөлінбес бір бөлшегі болып саналады. Сонықтан да тәрбиеші педагоктардың
санасында көптеген сұрақтар туындайды. Балабақшада экологиялық білім
берудің тиімді жүйесін қалай құруға болады? Оны интеграциялау негізіне
қалай кірістіруге болады?
Экологиялық білім берудің идеялары баланың әртүрлі іс-әрекеттерінде
жүзеге асыруға болады. Мысалы, бақылау, еңбек, ойын, тәрбиелер, музыка,
бейнелеу өнері және дене шынықтыру.
Экологиялық тәрбиені жүзеге асырудың ең тиімді жолдарының бірі сабақ
процесі арқылы болады.Мектепке дейінгі мекемелерде Экологиялық білім
беруді өз дәрежесінде жүргізу үшін мен сабақтарды арнайы экологиялық
бөлмелерде ұйымдастыруды ұсынамын. Ол бөлмелер өзінің көлеміне қарай
бірнеше атқарушы орталықтарға бөлінеді.
І. Оқыту зонасы,мұнда бөлменің терезе тұсы, жарық жағы қамтылады.
Оқыту зоналарында үстелдер мен орындықтар, тәрбиешінің үстелі
орналастырылады.
ІІ. Жинақтау зонасы,балаларды әр түрлі табиғи объектілермен (нүктелер)
таныстыру үшін жинақталған құралдар көрнекі құрал жинақталған құралдар
көрнекі құрал ретінде пайдаланады.
Жинақтар арнайы шкафтарда сақталады немесе сөрлерге қойылады. Олар
баланың көзінен көру деңгейінде орналасуы қажет.
Балабақша жинақтарын балалардың өздері және ата-аналары жинау
мүмкіндіктері бар үлгілерді құрайды: тастар, әртүрлі өсімдіктердің
тұқымдары, кепкен ағаш жапырақтары мен бұтақтары, қабығы, құм, саз, түрлі
су тастары, т.б.
Балаларды табиғаттан бөлмей, ағаштармен, өсімдіктермен, жануарлармен
таныстырып алып, оны бекіту үшін слайд, бейнетаспалар, түрлі-түсті суреттер
пайдалану керек.
ІІІ. Релаксация зонасы. Бұл зонада әр түрлі бөлме
гүлдері,аквариум,фонтан болуы қажет. Осы зонада балалар демалып,өз
беттерімен ойындар ұйымдастырып ,өсімдіктерге,гүлдерге күтім жасайды.
ІV кітапқана зонасы. Бұл зонада түрлі-түсті әдемі кітаптар, балаларға
арналған энциклопедия, экологиялық журналдар,глобус, атлас, ертегі
кейіпкерлерінің қуыршақ үлгілері және мынандай техникалық жабдықтар:
телевизор,үнтаспа,слайдтар,диапроек тр,проектр,аудиотаспалар,пластикала р
орналастырылады.
Экологиялық бөлменің қабырғасына дүниежүзінің физико-географиялық
картасы ілінеді.
Бөлмеде әртүрлі үлгілер,соның ішінде мектепке дейінгі мекеме аумағының
үлгілі,көрнекілікті табиғат күн тізбесіне ілінеді, экологиялық бөлменің
безендірілуі бөлмені қауыпсыз безендіру үлгісі бола білуі қажет.
Ол үлкендер мен балалардың тұрмыста салауатты экологиялық қимыл-әрекет
жасай білу қабілетін қалыптастыруға ықпал етеді. Осы мақсатпен тек қана
табиғи таза нәрселерді пайдаланған жөн. Мүмкіндігінше , жасанды гүлдер,
синтетикалық құрал жабдықтарды пайдаланбаған дұрыс.
Балаларды туған өлеке табиғатынасүйіспеншілігін арттыра отырып,
табиғатқа деген қамқорлық сезімдерін ояту,аяушылық қасиеттері мен
қайырымдылыққа жол ашу экологиялық тәрбиенің бөлінбес бөлігі деп
есептеймін.
Сондықтан айналамыздағы орман-тоғайларды,теңіз бен көлдерді, жан –
жануарларды қорғап,аялай білуді үйретуді балабақшадан бастау керек.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев ұсынған Жасыл ел бағдарламасының іске асуына
көмектесе отырып, Ағаш ек, гүл ек, туған жерді түлет!
Ұранын алға ұстап, Табиғат-анамызды қорғайық, аялайық,сүйеік!
Ендеше, жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру-бұл баланың өмірге деген
құрметін арттыру.
Бала мектепке дейінгі жылдарда күн сайын өзі үшін жаңа заттармен,
құбылыстармен ұшырасады. Л. Н. Толстой мектепке дейінгі шақ туралы:
Бәлкім, қазір бойымда бар нәрсенің бәріне мен сол кезде ие болған шығармын
және көп, тез иеленгенім соншалық,қалған бүкіл өмірімде мен сонық жүзден
біріне де ие болмаран шығар мын? Бес жастағы баладан маған дейін бір адым
ғана. Ал жада туған баладан бес жастағыға дейін ғаламат қашықтық деп
жазды.
Алайда тиісті басшылықсыз білім мен ұғымды жинақтау жүйесіз жүреді:
олар үстіртін, көбінесе жаңсақ болуы мүмкін. Бала бұлтты — мақта, ал
жұлдыздарды электр шамдары деп ойлайды. Айналадағы өмірді бақылай отырып,
ол өзінше тұжырым жасауға тырысады. К- И. Чуковскийдің Екіден беске
дейін деген кітабында бала ақыл- ойының талапшылдығын дәлелдейтін көптеген
балалардың сөйдеген сөздерін келтіреді.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі ұйымдарда балаларға экологиялық
тәрбие беру, тірі және өлі табиғат құбылыстары туралы мәлімет беру.
Зерттеу міндеттері:
➢ мектепке дейінгі экологиялық тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін
➢ анықтау;
➢ мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды табиғатпен таныстыру;
➢ тірі және өлі табиғат мүйістері туралы түсінік беру.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі экологиялық білім
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі балалар
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беру
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаға экологиялық тәрбие беру маңыздылығы
Табиғат әлемі таңғажайып және керемет. Дегенмен, барлығы бұл
сұлулықты, аспан, су, жапырақ түстерінің алуандығын көре білмейді. Табиғат
балаға күнделікті әсер етеді. Бірақ балалар көп нәрсені байқай бермейді,
үстірт қабылдайды. Табиғат сұлулығы рұхани қайырымдылыққа тәрбиелеуде
үлкен рөл атқарады, яғни, балаларды мейірімділікке, адамгершілікке, жақын
адамдарға қамқор бола білуге көмектеседі. Балар үшін табиғат – бұл әр түрлі
табиғат құбылыстарды танудың және сөздік қорын байыту көзі. Бұл –
балалардың сөйлеу және ойлау қабілетінің дамуына ең қолайлы және пайдалы
фактор. Табиғат баланың тұлғалық қалыптасуына зор ықпал етеді. Баланың
қандай болып өсуі – бізге, ерексектерге байланысты. Балалар үйі балаларының
экологиялық тәрбиесі алуан түрлі ықпал ету құралдарының көмегі арқылы іске
асырылады:
1. саяхат;
2. мұражайларға бару;
3. мақсаттық серуендеу;
4. телебағдарламалар, бейнефильмдер;
5. табиғат туралы көркем әдебиеттер;
6. суреттерді, фотосуреттерді, иллюстрацияларды тамашалау;
7. музыка тыңдау;
8. дидактикалық ойындар, мақалдар, мәтелдер;
9. “Экознайка” қалалық жарысына қатысу.
Ересек және даярлық жастағы балалар “тірі” және “өлі” табиғат деген
түсініктермен таныс. Экологиялық тәрбиелеу бойынша балалармен жұмыста
экологиялық қауіпсіздікке көп көңіл бөлінеді. Педагогтармен “Балаларымыздың
қауіпсіздігі мен денсаулығы”тақырыбында педагогикалық кеңес жүргізілді.
Педагогикалық кеңеске даярлық тобының педагогтары бізді қоршаған ортада
балалардың қауіпсіздігін сақтау бойынша сабақтар жүргізді. Әрбір топта әр
түрлі жағдайларды модельдеу үшін құралдар дайындалып ресімделген болатын.
Балалар экологиялық ертегілерді, тақпақтарды, әңгімелерді, жұмбақтарды
тыңдауды, өз ойларымен бөлісуді жақсы көреді. Балалармен сабақ баланы бізді
қоршаған ортаның жағдайы әрбір адамға байланысты екендігін сендіруге
көмектеседі. [3]
Мектепке дейінгі жастағы балаларға адам мен табиғат арасындағы қарым-
қатынасты анықтайтынэкологиялық тәрбие беруге байланысты мектепке дейінгі
тәрбие мекемелердіңалдында негізінен мына төмендегіміндеттер тұр. Атап
айтқанда:
-педагогикалық мамандардыңэкологиялықтәрбие беру жөнінде білім
деңгейін көтеру;
-балаларды айналамен таныстырудың бағдарламасын олардыңата-аналарына
насихаттау;
-әртүрлі жастағы балалар топтарындағы оқу-тәрбиелік жұмыстар;
Қоршаған ортаны аялауға деген адамның саналы көзқарасын қалыптастыру
оның бала кезінен ерте басталуы тиіс.
Баланың дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы 7 жылы оны тәрбиелеу мен
оқытудағы ең басты кезең болғандықтан оны ескерусіз өткізіп алуға болмайды.
Баланыңболашағы сол кезеңде алған тәрбиесіне өтебайланысты. Олай болса,
адамзаттың рухани және материалдық жағдайы осы кезеңдеалған тәрбие
негіздерінетәуелді.
Сұлулыққа тәрбиелемей тұрып жақсы ниеттегі, адамгершілігі бар,
шығармашылықпен жұмыс істейтін адамды қалыптастыру мүмкін емес. Сұлулық
бала бойында қуаныш сияқты ең жақсы сезімдерді тудыра отырып, баланың
белсенді түрде шығармашылықпен жұмыс істеуі мен денсаулығына оң ықпалын
тигізеді. Бірақ бала мұның бәрін сезіну үшін сұлулықты өз көзімен көріп,
оны қабылдай білуі керек.
Балалар тәрбие арқылы, ересектердің өнегесі арқылы дүниені таниды,
көруді, сезінуді, тыңдауды үйренеді... Тәрбиелеуші жақсы өнегені беруге
неғұрлым қабілетті болсақ, балада соғырлым көбірек үйренеді.
Баланың өміріндегі алғашқы қабылдаған қуанышты сәттер оның болашақтағы
өміріне жағымды бағыт бере отырып, өмір бойы есінде қалады.
Жаңа ғасырда табиғатсыз баланы тәрбиелеуді көз алдымызға елестете
аламыз. Сондықтан да балабақшамыздағы тәрбие ісінің негізгі міндеттерінің
бірі — Балаларды айналамен таныстыра отырып, оларға экологиялық тәрбие
беру болып табылады. Баланы өз туған өлкесінің табиғатын сүюге, оны аялай
білуге, оны қорғауға қызығушылығын арттырып, жауапкершілігін күшейтуге,
табиғатпен бірге өмір сүретінін сезінуге үйрету мақсат.
Балалармен жұмыс істеу барысында сабақ өтілетін бөлме ғана емес,
сонымен қатар мекеме ораласқан ғимарат та әсем болуы керек. Егер балалар
сұлулықты өмірден өз көздерімен көре отырып, оның өмірімен байланысын
сезіне білсе, онда олар сұлулықтың бар екеніне сенеді.
Балаларды табиғатқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу барысында оларды
сұлулықты көріп қана қоймай, сол сұлулық жолында еңбектене білуге үйретудің
маңызы зор.
Біз табиғи факторлар — су, ауа, күнді қолдана отырып экологиялык
тәрбие меселелерін шешеміз.
Балаларды өсімдіктер және жануарлар әлемімен таныстыру арқылы, оларды
күтіп-баптаудың жолдарын үйрете отырып, оларды аялай білуге тәрбиеленміз.
Балалар тірі және өлі табиғат арасында, тірі организм мен олардың өмір сүру
ортасындағы байланыстарды орнатуды үйренеді.
Бала дүниеге келгеннен бастап табиғатпен байланыста болады.
Табиғат — баланың ақыл-ойыныңбалалықдеңгейденнақты түсініктер бойынша
қалыптасқанжоғары деңгейгежеткізетін қор болып табылады. Ол әртүрлі
табиғи құбылыстардыжететүсінуді өз ойын жеткізе білу өнерін бірге
дамытады.
Табиғатты танып, білу — мектепке дейінгі жастағы баланың бойында
табиғатпен эстетикалыққарым-қатынас жасаудың базасынқұрайтын экологиялық
тәрбиені бере отырып, сонымен бірге оны қорғай, аялай білугеүйретеді.
Мектепке дейінгі жастағы балаға экологиялық мәдениеттің алғашқы
түсініктерін қалыптастыру үшін:
1.Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға экологиялық тәрбие
берудіңалғы шарттарын құру;
2. Балалардың экологиялық сауығуының дамуы үшін атқарылатын жұмыстарға
көгалдандырылғанзоналар құру жәнеұйымдастыру;
З.Тірі объектілерді күтіп-баптауға қолайлы ортаны іс жүзінде құру үшін
іс-шаралар ұйымдастыру;
4.Сабақта көркем құралдарды, әдістемелік және материалдық құралдарды,
ойындарды, ойыншықтарды, түрлі ертегілер кейіпкерлерінжүйелі түрде қолдану;
5.Педагогмамандардыңбілім деңгейі мен олардыңбіліктілігін арттыру.
Тәрбиеші — педагогикалық үрдістіңең басты тұлғасы және экологиялык тәрбие
берудегі шешуші фактор болып табылады. Ол экологиялык ақпараттар және
арнайы материалдармен кең көлемде таныс болуы тиіс, сонымен қатар балаларды
тәрбиелеу тәсілдерін қолдана білуі керек.[4. 20]
Бала жүрегіне табиғаттың әсері өте зор, сол себептен де ол тәрбиелеу
мен дамыту әрекетінде кеңінен пайдаланылады. Дегенмен, табиғат өздігінен
бала бойына қажетті жеке тұлғалық сапаларды қалыптастыра алмайды, оған
міндетті түрде ересектер тарапынан басшылық жасау қажет. Балалардың
табиғатқа қызығушылығы оның құбылыстары арасындағы өзара байланыс пен
олардың пайдасын жете түсінгенде ғана арта бастайды.
Мектеп жасына дейінгі ересек топ балаларының табиғатқа қарым-қатынасын
бақылау барысында біздің байқағанымыз: табиғат құбылыстарының барлығы тең
дәрежеде балаларды қызықтыра алмайды. Мысалы: табиғаттың кейбір
құбылыстары, өзінің қабылдауға жеңілдігіне қарамастан, балалардың сәндік ою-
өрнектерін жасау әрекетіндегі еңбектерінде мүлдем көрініс таппады деуге
болады. Сондай-ақ солар шеңбері, жұлдыздар, найзағай, толқын, ай т.б.
бейнелеуге де жете көңіл бөлмегені байқалды. Табиғаттың нақ осы құбылыстары
мен обьектілері қазақ халқының күнтізбесінің негізіне жатады, ал жұлдызды
аспан сырын жете ұғыну көшпелі өмір тіршілігі үшін аса кажет болды.
Қиырсыз кең байтақ далада үнемі көшіп-қонып өмір сүру адамдардан
кеңістікті жақсы бағдарлай білуді және жұлдыздар көмегімен құдықтар мен
қоныс жайылымдар жолдарын дәл таба білуді талап етті. Көптеген көшпенділер
негізгі аспан жұлдыздарын білумен қатар, ауа-райын да алдын-ала болжай
алды. Бұл маусымдық жұмыстармен дұрыс жоспарлауға көп септігін тигізді.
Айдың тууы мен аяқталуына орай күндізгі уакыт аспанда күннің орналасуына
қарай бағдарланды.
Бұдан шығар қорытынды — біздің ата-бабаларымызды өмірдің өзі
табиғатты, оның құбылыстарын жетік танып білуге тәуелді етсе, ал балалардың
табиғат заттары мен құбылыстарын сәндік бейнелеу әрекетінде пайдалана
алмауы тәрбиешілер жұмысының кемшілігінің көрінісі болып табылады. Сол
себепті ересектер тобы балаларының жас ерекшелігін есепке ала отырып,
қазақтың халыктық сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру барысында өлі
табиғатқа қызығушылығын қалыптастыру қажет. Халықтық өнердіңою-өрнектік
негізі мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауына және шығармашылық іс-
әрекетінде бейнелеуіне ыңғайлы да лайықты.
Қазіргі уакытта Қазақстан Республикасының ' 'Мектепке дейінгі тәрбие
тұжырымдамасында" және жаңа бағдарламаларға сәйкес ересек топ балаларының
алдына іскерлік-дағдыларды одан әрі жетілдіре түсу, оны халықтық сәндік ою-
өрнекті бейнелеу әрекетіне пайдалану, сәндік-қолданбалы өнермен таныстыру,
оның негізінде табиғатпен тығыз қарым-қатынасқа тәрбиелеу міндеттері
қойылып отыр.
Балалармен жүргізілетін негізгі жұмыстарды төмендегіше топтауға
болады:
— балаларды сәндік — қолданбалы өнермен таныстыруда берілетін табиғат
заттары мен құбылыстары элементтерінің алуан түрлілігін анықтау арқылы
ұйымдастыру;
— өлі табиғат заттары мен құбылыстарының мәні, сондай-ақ олардың адам
өміріндегі маңызы жайлы бала түсінігін қалыптастыру;
-мектеп жасына дейінгі балаларды ұлттық әшекей элементтерімен
таныстырудың бірізді жүйесін жасау;
-сәндік әшекейлерді жасау әрекетінде — практикалық іскерлік пен
дағдыларды қалыптастыру.
Балаларды табиғат құбылыстарымен және оны сәндік әшекейлер жасау
әрекетінде бейнелеу ісі тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану жолдары арқылы
жүзеге асады. Оның ішінде белгілі бір түсінікті бала санасына бейнелі
жеткізетін көркем сөздің алар маңызы ерекше. Бұл орайда, баланың
қабылдауына қызғылықты да жеңіл тиетіні – жұмбак.
Тақпақ, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштарды тиімді пайдалану жаңа
білімді игеру үрдісін жеңілдете түседі.
Табиғатқа қызығушылықты қалыптастыру және оны сәндік әшекейлеу
әрекетінде пайдалана білудің шешуші міндеттері мыналар:
— балалардың табиғат құбылыстарының өзара байланысын пайымдай білуі
және себеп-салдарын анықтауы;
— әртүрлі әдіс-тәсілдер және әрекет түрлерін пайдалану арқылы мектеп
жасына дейінгі балалардың табиғатты танып-білуге ұдайы қызығушылығын
қалыптастыру;
-тәрбиешілердің жаратылыстану ғылымдарының негіздерін және онылайықты
түрде бала санасына жеткізу әдістемесін білуі.
Балалардың табиғатқа қызығушылығын тәрбиелеуде оның обьектілерімен
және құбылыстарымен таныстырудың әдістері мен түрлерін дұрыс таңдаумен
қатар белгілі түсініктер мен құбылыстарды ажырата білудің де мәні зор.
Мәселен, аспан денелері түсінігіне әлем, күн, жұлдыз, ай кірсе, ал
табиғат құбылыстары тобына найзағай, жаңбыр, қар т. с. жататынын нақтылап
түсіндіру қажет.
Табиғаттың әрбір заты және құбылысымен таныстыруды балалар бақылауына
ыңғайлы жыл маусымы мен тәуліктің белгілі мерзімінде жүзеге асыруға тура
келеді. Мысалы: күз маусымы кезінде түнгі аспанды бақылауға мүмкіндік мол.
Себебі күз айында қатты суық болмайды, сондай- ақ күн ерте батады.
Аспан денелерінің ішіндегі бізге ең жақын орналасқаны — ай. Ай
бетіндегі теңіздер көлеңкесін, таулы қыраттарды жай көзбен-ақ, егер
дүрбі болса, тіптен айқын ажыратуға болады. Балалар айдың көк жүзіндегі
қозғалысын бақылап отырып, оның бейнесінің — орақ тәріздес жарты ай және
толық ай болып үш кезеңге ауысуын байқай алады. Сондай-ақ жұлдызды аспанды
бақылау және жұлдыздармен танысуды күз айларының ымырт үйіріле жүргізген
ынғайлы. Таныстыру жұмыстарын Жеті қарақшы жұлдыздар шоғырынан бастағап
жөн. Балалар жеті қарақшыны оңай таба алатын жағдайға жеткеннен кейін
Темірқазық және Кіші жетіқарақшы жұлдыздар шоғырымен таныстыруға
болады.
Балаларды айды, жұлдыздар әлемін бақылау өте қызықтырады, бірақ бұл
жұмысты балабақша жағдайында ұйымдастыру мүмкін емес. Сол себепті ата-
аналарға кешкі серуен кездерінде мүмкіндікті пайдалана білуге кеңес
беріледі.
Аспан шырақтары туралы балалар білімін бекіту және оған қызығушылығын
арттыра түсу үшін мектепке дейінгі мекемелерде баланың ата-анасымен бірге
көріп-білгендері жөнінде әңгіме ұйымдастыру, табиғат жайлы әдебиеттерден
әңгімелер оқу арқылы толықтыруға болады!
Мысалы: өткен заманда көшпелі тірлік кешкен ата-бабаларымыздың
"қазыкты" — қазық деп атап, жеті қарақшының қалған алты жұлдызы сол қазық-
жұлдызға байланып тұрғаңдай, түнімен орнынан тапжылмайтын қазықты "қойлар"
айналып шығады деген түсініктерін ояту балаларға қызықты.
Табиғи обьектілер мен құблыстарды белгілі бір топтарға біріктіру —
балалардың шын заттар туралы, олардың болмысы туралы нақты
түсініктерінқамтамасыз етеді. Балалардың сәндік-әшекей, ою-ернек жасау
әрекеті үрдісінде әртүрлі әдістемелік тәсілдер қолданылады. Ойлау
белсенділігін артыратын мұндай тәсілдердің бірі- салыстыру. Ол үшін
тәрбиеші белгілі бір логикалық ой туғызатын жүйелі сұрақтар қоя білуі
керек. Алдымен бақыланған дүниеге жалпы талдау жасайтын, одан соң өрнектің
элементтері, құрылысын, түсін т.б. ажыратуды талап ететін сұрактар
қойылады. Салыстырмалы бағалау балаларға кез-келген заттың безендірілу
ерекшелігін, сонымен бірге құрылысындағы айырмашылықтарды байқауға
көмектеседі. Мысалы: ұлттық киімдер, кілемдер т.б.
Іс-әрекет барысында ойын әдісін пайдалану балаларды жағымды эмоциялық
сезім мен көңіл- күйге бөлеп, сурет салу, қию, жапсыруды үйрету үрдісінің
тиімділігін арттырады. Ойын тәсілімен жүргізілген қайталау және жаттығу
жұмыстары бірсарындылықтан аулақтатып, балалардың жалығуына жол бермейді.
Ойын әдісін пайдалану кезінде әр балаға шебер, ыдыс бояушы, тігінші,
зергер т. с. с. рөлдері бөлініп берілсе, балалар үшін одан сайын қызықты
болмақ.
Балалардың өз бетімен қорытынды шығара білуі үшін кез-келген заттың
материалын және өрнек-әшекейлерін өзгертуді ұсыну тәсілін қолдану қажет
(ағаштан ер тоқым, қымыз құятын ұзын мойын құмыра, бөренеден киіз үй жаса,
ерлер шапанын гүлдермен әшекейлеу, т.б.).
Сәндік әшекей, ою-өрнек жасау әрекеті үрдісінде балалардың табиғат
туралы білімдерін бекіту үшін, жоғарыда аталған әдістермен қатар арнайы
түсірілген слайдтар, диафильмдер мен кинофилъмдерді ұжымдық көруді
ұйымдастыруға болады. Мектепке дейінгі жаста балаларды табиғат заттары мен
құбылыстарының элементтері туралы түсінік беруге негізделген сәндік-ою-
өрнек жасау үрдісіне қатыстыру, тарту — олардың сезім мәдениетінің
жетілуіне едәуір ықпалын тигізеді. Сондай-ақ анализаторлардың жетіле түсуі,
сезімдік тәжірибенің қорлануы, балалардың логикалық ойлауын, зейінін, тілін
ширатып, байқампаздық пен қызығушылық қасиеттерін қалыптастырады.
Жалпы алғанда осындай нысаналы, жүйелі тәсілдер арқылы балалардың
көркемдік тәрбиесін жолға қоя отырып, адамгершілік қасиеттерін, жан
дүниесінің баюын, көркемдік талғам мен шығармашылық қабілеттерін оятуға
мүмкіндік туары кәміл. [5. 70]
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беру арқылы
эстетикалық талғам негіздерін қалыптастыру
Эстетикалық тәрбие — дегеніміз баланың ақыл-ойы мен сезімін, ұшқыр
қиялы мен ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі. Эстетикалық тәрбиені жүзеге
асыру үшін балалардың әсемдік сезімі мен ұғымын, көркемдік, шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамытып, эстетикалық талғамын қалыптастыруға
дағдыландыру қажет.
Бала ес біле бастағаннан-ақ өзі жете түсінбес жарқын, тартымды
нәрсенің бәріне ұмтыла бастайды, мәселен, жылтыраған ойыншықтарды, әдемі
гүлдер мен заттарды көрсе қуанады. Осының бәрі оның рахаттану, қызығу
сезімін туғызады. Жиі ән, ертегі тыңдап, суреттерді қараған балалардың
өнер қуаныш сезімдерінің қайнар көзіне айналады. Эстетикалық тәрбие алған
балалар жарқын, әсем атаулының бәріне жәйғана ұмтылып қана қоймай,
сұлулықты жан дүниесімен қабылдайтын болады.
Тегінде бала сұлулықты форма мен мазмұнның бірлігі ретінде
қабылдайды. Эстетикалыққабылдау сезім мен тебіренумен тығыз байланысты.
Әсемдікке қызығудан туатын қуаныш, жайдары жан толғанысы эстетикалық
сезімнің ерекшелігі болып табылады.
Тәрбиеші баланың сұлулықты қабылдауынан бастап, оған эмоциялық жауап
қату, оны түсіну, эстетикалық ұғым, эстетикалық пікір, эстетикалық баға
беру қасиетін қалыптастыруға дейін жетелеп отыруы тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балаларға тән ерекшелік- бұл шындықты соншалықты
пәк, тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін заттың
шындығына сенетіндігінде. Балалардың ойын әрекетінде қоршаған ортадан алған
әсерін бейнелі түрде жеткізе білуіне тәрбиеші үнемі көмектесіп отыруы
керек.
Сюжетті- рөлді ойындарға тақырыпты, мазмұнды таңдап алуда және
белгілеуде ниет қана емес, шығармашылық ізденіс қажет.
Мектепке дейінгі балаларда шығармашылықнышандары байқала бастайды, ол
ойқұраужәне оны жүзеге асыру қабілетінің дамуынан, өз білімін, ұғымын
құрастыра білуінен өзінің ойын, сезімін, тебіренісін шынайы жеткізуінен
көрінеді. Балалардыңшығармашылық қабілетіндамыту үшін оларға үнемі ақыл-
кеңес беріп, дұрыс тәрбие үлгісін көрсеткен жөн. Тәрбие барысында олар өз
ойларын сөз,ән,сурет,би, драматизация арқылы бейнелеп жеткізу тәсілдерін
меңгереді. Тәрбие баланы әсемдікке баулиды, жағымдыэмоция туғызады,
қабілеттерін дамытады. Балалардың қабілетін дамытуда, педагогтың жеке басы,
мәдениеті, білімі, өз ісін жете меңгеруі үлкен рөл атқарады.
Эстетикалықталғам балалардың өнерде, өмірде, тұрмыста шынайы
әсемдіктен қанағат, рухани азықалуынан көрінеді.
Эстетикалық талғам — кеңұғым: ол өнердіңтерең мағынасын, тамаша
шығармалардытүсінуді, одан ләззат алуы ғана емес, табиғаттың, еңбектің,
тұрмыстың, киімнің сұлулығын түсінуді қамтиды.
Балалардыңбойындаэстетикалыкталғамн ыңнегіздерін қалайотырып, біз
оларды қоршаған ортаныңәсемдігін көругежәне сезінуге, оны аялауға баулимыз.
Гүлдердің қауызжарғанын көргенде оныңжұртқа қуаныш сыйлауы үшін оны мәпелеп
күту керек. Балалардың да көркемдік қабілеттерін, эстетикалық сезімдері мен
ұғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта отырып, педагог рухани байлығы
қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеудің негіздерін қалай береді. [6. 29]
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы белгілі маман-ғалым А. Б. Салтыков:
Көркемдік талғам дегеніміз— әсемдікті ажыратар нағыз сұлулықты жалған
сұлулықтан ажырата білу қабілеті- деп тұжырымдайды.
Адамның эстетикалық сана-сезімінің дамуына әсер ететін, тәрбиелейтін
құралдар аз емес, соның ішінде өнердің алатын орны ерекше. Өнер айналадағы
болмысты көркем бейнелер арқылы қайта жаңғырта отырып, адамның танымдық
сезіміне әсер етеді, жамандықтан жиреніп, әсемдікке еліктеуіне септігін
тигізеді. Қызықты өмір болмысын, қайырымды да парасатты адам бейнесін өнер
өзіне тән құралдар мен тәсілдер арқылы айшықты бейнелеп береді. Мұның бәрі
айналып келгенде жеке адамды сұлулыққа, мәдениеттілікке, имандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейді. Қазіргі кезде киноның, теледидар мен радионың,
өнер саласындағы әдебиеттер мен журналдардың арқасында әлемдік, Отандық
өнер мен мәдениет жаңалықтары, жаңа бағыттар мен ағымдар туралы мағлұматтар
халық бұқарасының арасына тез таралуына, ықпалына қарамастан, әрбір
халықтың ұлттық ерекшелігімен біте қайнасқан әсемдік туралы өзіндік
түсінігі, танымы әрқашан сақталып отырады.
Балалардың әсерлі эстетикалык ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуға
зор ықпал жасайтын түрлі көркем шығармашылық іс-әрекеттердің дағдылар мен
қабілеттіліктер мүмкіндіктерін ашып көрсеткен педагогикалық тәжірибелерге
сүйене отырып, республика ғалымдары да эстетикалық тәрбие мәселесінің жалпы
жағдайын анықтау, ғылыми әдістемелік негіздегі жүйесін жасауда елеулі
жұмыстар атқарды (М. Балтабаев, С. Ұзақбаева, С. Қалиев, Н. Хмель, Е.
Асылханов, В. Әлмұханбетов, Ә. Қамақов т. б.). Бірақ та бұл мәселенің
аясында әлі де шешімін күтіп тұрған педагогикалық, психологиялық өзекті
мәселелер мен міндеттер жеткілікті.
Қолда бар педагогикалық тұжырымдар мен іс-тәжірибелердің мазмұнын сын
тұрғысынан талдай отырып, жас жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беру
міндеттерінің жүзеге асуы эстетикалық мағлұматтардың жиынтығын игертумен
шектеліп, балалардың әсемдікті тану қабілеттіліктерін қалыптастыру көп
жағдайда біржақты (ән айту, өлең үлгілерін жаттау, ою-өрнектер салу, т. б.)
іс-әрекеттерге бейімделіп қана құрылғандығын көреміз. Сондықтан балалардың
әр жас шағында игеруге тиіс көркемдік білім негіздерінің мазмұнын және оның
көркемдік іс-әрекеттермен жүйелі бірлігін айқындау педагогикалық өзекті
мәселелердің бірі. Атап айтқанда, қазіргі кезде жас-жеткіншектерге
эстетикалық тәрбие беру жүйесінің мақсат-міндеттерін жүзеге асыратын арнайы
пән не? Әлде ол балалармен жүргізілетін түрлі бағыттағы тәрбие жұмыстарының
мазмұнын эстетикалық мәнге ие етуде пайдаланатын жалпы тәрбиенің бір
бөлшегі ме? Немесе, көркемдік білім негіздерін сұлулық заңдылығына сәйкес
игертуге бағытталған пәннің мазмұны қандай болуы керек? Әлде бұл құбылыс
балалардың ойын, өзара қатынас, еңбек сиякты жетекші іс-әрекеттерінің
аясында көмекші рөл атқара ма? — деген сұрақтарға жауап іздеу, нақты
тәжірибелерге сүйеніп айқындау міндеттері тұр.
Бұл міндеттерді шешу төмендегідей мәселелерді:
1.Көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы көркемдік білім беру
жүйесінің өзіне тән мазмұнын, мақсаттары мен нақтылы міндеттерін саралауды;
2.Мектепке дейінгі жастағы көркемдік іс-әрекеттер барысында игеруге
тиісті білім мен дағдылар көлемін белгілеуді;
3.Көркемдік іс- әрекеттер арқылы балалардың шығармашылык ой-өрісін
дамытудың педагогикалық және психологиялық негіздерін айқындап алуды талап
етеді.
Көркем өнер — көркемдік талғамды қалыптастырудың өзекті құралы ретінде
баланы өз халқының эстетикалық мұраларын игеруіне, халық өнерінің айшықты
туындыларынан ләззат алуға, рухани дамуына және халық талантын қастерлеуге,
сүйе білуге баулиды. Көркемдік тәрбиенің басты құралдары — бейнелеу және
сәндік-қолданбалы өнер, музыка, көркем әдебиет, балалардың айналадағы
табиғаттан, адамдар тірлігінің қызықты оқиғаларынан, ойын-сауық
мерекелерінен, т. б. алған эстетикалық әсерлерінің шығармашылық іс-
әрекеттері барысында терең бекуіне, олардың әсемдікті өз қолымен жасауға
талпынысы нәтижесінде сапалы талғамның қалыптасуына мүмкіндік жасалады.
Туғал ел табиғатының сұлулығы және табиғат құбылыстарының ерекше әсері де
көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы. Орман, су, жер, жазық
дала, тау-тас, бау-бақша, жыл мезгілдернің ауысу құбылысы, құстардың үні,
жануарлар дүниесінің қызығы, өсімдіктер әлемі бала сезімінде, түйсігінде
әсерлі айшықталып, оны бұл құбылыстардың сиқырлы сырын білуге ынтықтырады.
Балаларды көркемдікті игеруі мен оны өз қолымен жасауға бағытталған іс-
әрекеттерінің аясында бейнелеу және сәндік қолданбалы өнердің мәнерлілігі,
көрнекілігі әрі танымдық әсерінің күштілігі балалардың шығармашылық
белсенділігіне, сол арқылы олардың талғам өрісінің дамуына зор ықпал
жасайды.
Балалар өмір құбылыстарын сурет салу, сазбалшықтан немесе пластилиннен
мүсіндеу, қиып жапсыру, табиғат материалдарын көркем өңдеу т. б. жұмыстар
кезінде тереңірек танып, білуге мүмкіндік алады. Балабақшаның ересектер
тобындағы балалары қоршаған ортадағы түрлі заттар мен құбылыстарды көркем
бейнелеу тәсілін меңгеруге, заттың көлемі мен пішінін бояулар мен түстер
арқылы бейнелей білуге жаттыға отырып, ол дағдыларды өз қиялымен сюжетті
сурет композициясын құруда, көркем образ жасауда пайдаланады. Түрлі
материалдардан (қағаз, картон, мата, пластилин, т. б.) әшекейлеудік
тәсілдеріне машықтанады, бұйымдар үлгісін жасаудың жолдары мен оларды
сәндеп әшекейлеудің амалын үйренеді. Ал, мүсіндеу арқылы заттардың,
адамдардың, құстардың, хайуанаттардың пішінін бейнелеу тәсіліне
машықтанады. Қолданатын сазбалшық немесе пластилин арқылы сомдайтын
бейненің сыртқы кескінін, олардың қимыл-қозғалыс пластикасының
ерекшеліктерін, күнделікті көргендерін еске түсіре отырып мүсіндей білуге,
мүсіндеу барысында тұлғалардың дене құрылысы, бөлшектердің өзара жарасымды
байланысы туралы алғашқы түсініктерді игеруге мүмкіндік алады.
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы көркемдік жұмыстар, балалардың
түрлі-түсті қағаздардан арнайы сюжетті құрастыруға қажетті элементтерін,
ұлттық ою-өрнектердің қарапайым үлгілерін қию арқылы тұлға силуэтінің
(сұлба) сұлулығы, ал оюлардың жазықтық бетінде желімдеп жапсыру кезінде
жеке элементтердің өзара жарасымдылығын, оюлардың өрнек композициясындағы
ырғақтылығын, фон мен өрнек бояуларының түстік үйлесімділігін пайымдай
білуіне үлкен көмегін тигізеді. Қатты қағаз, мата қиындылары, фольга, т. б.
табиғи заттардан көркем құрастыру жұмыстары балалардың кеңістік ойлау
қабілетінің және пішін, көлем сұлулығын сезіну, түйсіну дағдыларының
дамуына мүмкіндік туғызумен бірге, олардың еңбек ету іскерліктерінің
қалыптасуына жол ашады.
Балабақша балаларын ұлттық сәндік өнерге тән — кесте тігу, қуыршақ
киімін дайындау, түрлі-түсті жүндерді пайдаланып ши орату, ши тоқу, т. б.
сияқты іс-әрекеттерге араластыру, қазақ халқының тұрмысында кең тараған,
қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатқан дәстүрлі сәндік бұйым
үлгілерімен мақсатты түрде таныстыру, бұйымдардың әсемдік нақышы туралы
балалардың өз ойын пайымдай білуге баулу, көркемдік талғам өрісін кеңейте
түсудің бірден-бір сындарлы жолы. [7. 53]
Халқымыздың жалпы мәдениет деңгейін жоғары сатыға көтерудің және
балалардың эстетикалық көзқарасы мен талғамын дамытудың бірден-бір тиімді
жолы көркем өнер болып табылады.
Эстетикалықтәрбиеде көркемөнерге ерекше орын беріледі. Ол толғанта
және қуанта отырып, балалар алдында өмір құбылыстарының мәнін ашады, оларды
қоршаған дүниеге үңіле қарауға мәжбүр етеді. Әсемдіктің әсер ықпалын бастан
кешіруге, жақсылықты үйренуге, жамандықтан жиренуге тәрбиелейді.
Баланыңкөркемдік дамуы ойдағыдай болуы үшін тәрбиеші (мұғалім) оның
жасына сәйкес, іс-әрекеттерініңтүрлерін дұрыс пайдалана білуі қажет.
Көркемдік тәрбие әдістемесінің негізіне — бала мен педагогтың көркем
құндылықты қабылдауда, өнімді іс-әрекетке деген шығармашылық қабілеттері,
әлеуметтік, табиғи, заттық ортаға деген саналы қарым-қатынастарды дамыту
жөніндегі бірлескен іс-әрекеті жатады. Бұл жұмыстың табысты болуы көбіне-
көп тәрбиеленушінің дара ерекшеліктерінің, қажетсінуі мен мүддесінің, жалпы
даму деңгейінің қаншалықты мөлшерде ескерілетіндігімен анықталады.
Көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру үшін
балалардың жас ерекшеліктеріне сай бейнелеу іс-әрекетін үйретудің
әдістемесін және жалпы міндеттеріне сәйкес мазмұнын белгілеп, нақтылы
қойылатын талаптарды анықтап алу қажет. Бұл көркемдік тәрбие құралдары мен
әдістерін іріктеуде кездей-соқтыққа, жүйесіздікке, біржақтылыққа ұшырамауға
мүмкіндік береді. Тәрбиешілерге бейнелеу өнеріне байланысты жұмыстарды
жоспарлауға, материалды белгілі бір ізге түсіруге, онын түпкі мақсатына
жетіп, нәтижесін көруге көмектеседі.
Балабақшадағы көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстар тәрбиелеу мен білім
беру ісінің барлық жақтарымен тығыз байланысты, ұйымдастыру түрлері сан
алуан және оның нәтижелері де іс- әрекеттің әр алуан түрінде көрініс
табады. Бұл жұмыста төмендегідей мәселелер қарастырылады :
— тұрмыста, еңбекте, ойын барысында қоғамдық және табиғиқұбылыстармен,
заттармен таныстыру арқылы қоршаған болмысқа деген эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу;
— өнер құралдары арқылы көркемдік тәрбие беру; (көркемдік талғамды
қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, көркем өнер туындылары
жайында қарапайым түсінік беру және әсер алу, сезінуге баулу, бейнелеу іс-
әрекетіне сәйкес іскерлік- дағдыларды меңгерту, музыка, әдебиет арқылы,
т.б.)
— өнер және өмірдегі әсемдікті, сұлулықты қабылдау, және оны түсінуге,
сезінуге, қарапайым эстетикалық әсерлердің, көру мен есту түйсіктерін
жинақтаудың ұзақ жолынан өткізу;
— эмоциялық және танымдық процестерді белгілі бір шамада дамыту;
Өмір құбылыстарын көркемдік тұрғысынан қабылдау әркашанда дара, әрі
таңдамалы. Оның негізіне әсемдікке эмоция білдіру жатады. Бала әрқашанда
табиғаттағы, заттық, дүниедегі, өнердегі әсемдікке, адамдардың мейірбан
сезіміне үн қосады. Мұның өзінде сәбидің бастан кешірген қуанышының,
талпынысының, толғанысының маңызы зор.
Көркемдік тәрбие әдістері де алуан түрлі. Олар көп жағдайда: көркем
ақпараттың көлемі мен сапасына, ұйымдастыру мен іс-әрекет түрлеріие,
баланың жас ерекшелігіне бағынышты. Бұл жерде педагогтың даярлық деңгейі,
шеберлігі мен қабілеттілігінің атқаратын рөлі аз емес.
Көркемдік тәрбие жайындағы ұғымдарды бала әлеуметтік ортадан,
заттық дүниеден, табиғи құбылыстардан, көркем шығармалардан
алады. Сондықтан да суреттердің, ертегінің мазмұнын, әуеннің сазын
тұтастай қабылдау өте маңызды. Бұдан әрі педагог балаға дыбыстарды беріле
тыңдауға, заттық бояуы мен пішініне зер сала қарауға көмектесу
үшін оның назарын бөлшектерді қабылдауға, мақсатты бақылауға аударады.
Мысалы: ересек адам балаға теледидардан хабарды көруге, жеке
кейіпкерлерге, олардың мінез-құлықтарына, әдеттеріне ерекше назар аударуды
ұсынады.
Тәрбиеші балалардың көркемдік әсерді қалай қабылдайтындығына қарай
өнер туындысымен, музыкалық әуен сазын, әнді, ертегіні тыңдай, суреттерді
көре отырып, тікелей әңгімелеп, түсіндіріп, сұрақтар қою арқылы көркемдік
тәрбиенің әдістері мен тәсілдерін көрнекі және ауызша деп бөлуіне болады.
Оларға белгілі бір талаптар қойылады. Әдеби және музыкалық шығарманы
орындау көркем мәнді, эмоциялы болуы тиіс, әйтпесе өнермен танысу кезігу
әсерсіз болады. Сөйлесу барысында балалар суреттің, өлеңнің, әннің мазмұнын
немесе тапсырманың мәнін ғана түсінбей, кейіпкерлердің көңіл күйлеріне
сәйкес жайды бастарынан кешіру үшін де жарқын образдылыққа жетулері қажет.
Әдістер іс-әрекеттің ұйымдастырылу формасына байланысты өзгеріп
отырады. Көркем өнер сабақтарында педагог дәл нұсқаулар береді, балаларға
орындау тәсілдерін өздері табуын ұсынады, т.б. Мысалы: 1. Көркем жапсыру
сабақтарында балалардың жеке бөлшектерден зат құрастыруға немесе тұтас
материалдан (саз балшық, ермексаз) жеке бөлшектерді мүсіндей білуге
мүмкіндік беретін әдіс- тәсілдер қолданылады. Демек, үйрету жеткілікті
түрде тікелей өтеді. Баланың дербес іс-әрекет етуінде үлкендердің
жетекілікті жанама ықпалымен шектеледі, ол тек іс-әрекетке итермелеп, еске
түсіреді немесе қателерді түзетеді. 2. Өлең мен әндерді жаттап үйренуде де
оларды үлкендердің алдында орындауын, шығарманың мазмұны мен күйін
білдіретін көркемдік қасиеттері туралы әңгімелесуді, көрнекі құралдарды
пайдалануды, балалардың мәтінді бірнеше рет қайталауын т.б. талап етеді.
Көркемдік тәрбие әдістерінің мәні балалардың жас ерекшелігіне де
тәуелді. Сәбилерді әсемдік әлеміне тарта отырып, тәрбиеші оның назарын
жапырақтардың күзде қандай болатындығына, бөлмеде реттілік, тазалық болудың
қандай тамаша екендігіне аударады. Ересек топ балаларына үлкендердің
көмегімен қоршаған дүниені белсенді жасампаздықпен, бірақ олардың шама-
шарқы жететіндей етіп өзгерту міндеті қойылады. Олар бақылап және бағалап
қана қоймай, ойын бұрышын, дербес көркем өнер бұрышын безендіруге қатысып,
гербарий және басқаларды жасай білулері тиіс. Сөйтіп, бақылағьштықты,
дербес әрекет етуді, өз іс-ерекеттерін жоспарлауды және ойын жүзеге асыруды
қалыптастыру әдістері тәжірибеде қолданылады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне, даярлық деңгейіне, жеке ынтасы мен
талаптарының артуына қарай әдістер күрделеніп отырады. Педагогикалық ғылым
мен тәжірибе балалардың эстетикалық сезімдерінің қарым-қатынастарының, ой
қорытындылауының, бағалауының тәжірибелік іс- әрекеттерінің қалыптасуына
көмектесетін неғүрлым тиімді әдістерін анықтайды:
— эстетикалық қабылдауын, бағалауын, талғамының бастапқыкөріністерін
дамытуға бағытталған сендіру әдісі;
— қоршаған ортаны көркемдеуге және мінез- құлық мәдениетідағдыларын
қалыптастыруға арналған іскерлік дағдыларға жаттықтыру әдісі;
— шығармашылық және тәжірибелік іс- әрекеттерге
итермелейтінпроблемалық ситуациялар әдісі;
— әсемдікке ұмтылып, эмоциялық — жағымды ықылас тудыратынжәне қоршаған
дүниедегі келеңсіздікке қарсы сезімін оятү әдісі.
Көркемдік тәрбие беруде қолданылатын сендіру әдісінің ерекшелігі оны
қабылдайтын құбылыс әсем болған жағдайда ғана пайлалану керек. Мерекелік
ертеңгілікке, өнер мұражайына саяхатқа барғанда балада эмоциялық сезімге
берілу пайда болады. Бұл әдісті көрнекілік, сондай-ақ әңгімелесу әдісі деп
те санауға болады, өйткені балалардың бақылауларының кез келгені баланың
сезімі мен ойын оятарлық тәрбиешінің сол сәттегі немесе кейініректегі
түсініктемесімен қосарланып отырады. Неғұрлым жарқын да әсерлі көркем
шығармаларды таңдап, тиісті іс- әрекет пен жан толқынысын тудыра білу
маңызды. Педагог балаларға ұсынылатын материалды жақсы меңгеруі қажет. Оның
сөзі нақты, мәнерлі болуы тиіс. Баланың назарын түрлі пішіндегі әсемдік
көріністеріне аударып, тәрбиеші нақты мысалдар арқылы ненің жақсы, ненің
жаман екендігіне сендіреді.
Үйрету, жаттықтыру әдісінің мәні — баланы тыңдай, көре, бағалай білуге
және соған сәйкес белсенді іс-әрекет етуге бағыттау. Жүйелі түрде көркем іс-
әрекетке жаттығу, шамасы келгеншс таяу маңды өзгертуге араласу балалардың
белсенділігін тереңдетеді. Бұл әдіс көп қайталауды талап етеді. Ол түрлі
жағдайларда қолданылады. Жағдайды өзгерту балаға меңгерген дағдыны
пайдалануға, одан әрі жетіле түсуге көмектеседі. Өзгермелі жағдайларды көп
жаттығу тиісті нәтижеге ойдағыдай жетуге мүмкіндік береді. Мысалы:
тәрбиеші балаларды суретсалуда штрихтеуге үйреткенде бірде сурет контурынан
тыс кетпеуді ұсынса, енді бірде шөп үлпілдек, өсімдік сабақтары "үшкір"
болып шығатындай етіп сызуды ұсынады.
Сонымен қатар, сызба ойын жаттығулар жүргізудің маңызы зор. Мәселен:
"Әдемі сызықтар", Затты бейнеле, Суретті аяқта, Ою-өрнекті сызамыз,
Менімен бірге сыз, Сызықтарды қайтала, т.б. Балалар әрбір тақырыпқа
сәйкес сурет салғанда заттық, мазмұнды және сәндік сурет екенін сезіну үшін
алдын ала ойын жаттығу жүргізіледі. Мұнда бейнеленетін заттың тиімді
пішіні, көлеміне сәйкес қол қимыл қозғалысын икемге келтіру, кеңістікті
бағдарлау, бейнені көз алдына елестету мақсатында сызба ойын жаттығуларын
жүргізудің тиімді екендігін тәжірибе көрсетіп отыр. Бала қылқаламды қолына
ұстай отырып ауада, қағаз бетіне бояусыз сызып затты ойша қиялмен
бейнелеугс жаттығады. Содан кейін барып қарындашпен, бояумен сурет салуға
кіріседі.
Сендіру және үйрету әдістерінің бір-бірінен оқшауланбайтынын білу
маңызды. Жақсы қылықтардың мәніне баланы сендіре отырып, тәрбиеші балаларды
әдеттендіргендей бұған бірнеше рет қайта оралады. Игерілген дағдыларды
тәжірибелік іс-әрекеттермен бекіту баланың мінез- құлқындағы сөз бен іс
арасындағы алшақтықты жоюга мүмкіндік береді: ол маңындағылар жайлы жақсы
лебіз білдіргенімен оған қарама- қарсы әрекет жасауы мүмкін.
Баланың өсемдікпен тікелей қарым-қатынаста болуы қаншалықты маңызды
болғанымен, оның өзі жеткіліксіз. Эстетикалық толғанулар әрдайым этикалық
көріністермен байланысты. Эстетикалық және этикалық бірлік жас ұрпақты адам
ретінде қалыптастырудың ерекше маңызды белгісі болып табылады. Әсемдікті
өнердегі, қоғамдағы, тұрмыстағы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика және психология
кафедрасы
БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы:
Мектепке дейінгі ұйымдарда өлі және тірі табиғат құбылыстарымен таныстыру
Орындаған:
Тексерген:
Орал 2015
Мазмұны
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Егемендік алып, дербес мемлекетке айналған
Қазақстан Республикасының білім мен тәрбие беру саласында тың өзгерістер
енгізіліп,жаңа талап пен міндеттер қойылып отыр. Соның бірі-жеткіншек
ұрпақтың болашақта экологиялық таным-түсініктерін,табиғатқа деген қамқорлық
сезімдерін дамытып, мәдениетті азамат тәрбиелеу болады.
Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында өскелең
ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-
бір қажетті,кезек күттірмейтін мәселе екендігі айтылған. Ендеше,келешек
ұрпақтың қоршаған ортаны қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану жөніндегі
іс-әрекеттері отбасынан және мектепке дейінгі ұйымдардан бастау
алса,балаларды таным-түсініктерін дамыту мынандай қағидалардың негізінде
жүргізілсе деп ойлаймын.
Біріншіден:
Балаларды өсімдіктер мен жануарларды күтіп-баптауға баулу,соған орай,
бойларындағы қабілет пен икемділікті орнықтыру;
Табиғаттың қызықты да құпия сырлары жөнінде эстетикалық және
ұлтжандылық сезімдерін дамыту;
Табиғаттағы барлық нәрселердің бір-бірімен өзара байланыста болатынын
және оны күнделікті өмірде ескеріп отыру қажеттілігін түсіндіру;
Табиғат жайындағы қарапайым білім түрлерін меңгеріп, тірі және өлі
табиғаттағы құбылыстар жөніндегі жалпылама ұғымдарды нақты түсініктермен
ұғындыру.
Екіншіден:
Экологиялық тәрбие беруде пайдаланылатын даналық ұғымдар,тыйым
сөздер,аңыз әңгімелер-кейінгі ұрпаққа өнеге боларлық асыл мұралар. Мәселен
, Атаның мал қалғанша,тал қалсын, Ағаш ексең аялап, басыңда болар сая
бақ, Бабалары еккен шынарды балалары саялайды. деген өсиет сөздерді
педагокткр күнделікті жұмыстарында пайдаланып , мағынасын балаларға
қарапайым мысалдармен түсіндіріп отырулары тиіс.
Экологиялық білім беру мектепке дейінгі педогогиканың қазіргі кезенде
бөлінбес бір бөлшегі болып саналады. Сонықтан да тәрбиеші педагоктардың
санасында көптеген сұрақтар туындайды. Балабақшада экологиялық білім
берудің тиімді жүйесін қалай құруға болады? Оны интеграциялау негізіне
қалай кірістіруге болады?
Экологиялық білім берудің идеялары баланың әртүрлі іс-әрекеттерінде
жүзеге асыруға болады. Мысалы, бақылау, еңбек, ойын, тәрбиелер, музыка,
бейнелеу өнері және дене шынықтыру.
Экологиялық тәрбиені жүзеге асырудың ең тиімді жолдарының бірі сабақ
процесі арқылы болады.Мектепке дейінгі мекемелерде Экологиялық білім
беруді өз дәрежесінде жүргізу үшін мен сабақтарды арнайы экологиялық
бөлмелерде ұйымдастыруды ұсынамын. Ол бөлмелер өзінің көлеміне қарай
бірнеше атқарушы орталықтарға бөлінеді.
І. Оқыту зонасы,мұнда бөлменің терезе тұсы, жарық жағы қамтылады.
Оқыту зоналарында үстелдер мен орындықтар, тәрбиешінің үстелі
орналастырылады.
ІІ. Жинақтау зонасы,балаларды әр түрлі табиғи объектілермен (нүктелер)
таныстыру үшін жинақталған құралдар көрнекі құрал жинақталған құралдар
көрнекі құрал ретінде пайдаланады.
Жинақтар арнайы шкафтарда сақталады немесе сөрлерге қойылады. Олар
баланың көзінен көру деңгейінде орналасуы қажет.
Балабақша жинақтарын балалардың өздері және ата-аналары жинау
мүмкіндіктері бар үлгілерді құрайды: тастар, әртүрлі өсімдіктердің
тұқымдары, кепкен ағаш жапырақтары мен бұтақтары, қабығы, құм, саз, түрлі
су тастары, т.б.
Балаларды табиғаттан бөлмей, ағаштармен, өсімдіктермен, жануарлармен
таныстырып алып, оны бекіту үшін слайд, бейнетаспалар, түрлі-түсті суреттер
пайдалану керек.
ІІІ. Релаксация зонасы. Бұл зонада әр түрлі бөлме
гүлдері,аквариум,фонтан болуы қажет. Осы зонада балалар демалып,өз
беттерімен ойындар ұйымдастырып ,өсімдіктерге,гүлдерге күтім жасайды.
ІV кітапқана зонасы. Бұл зонада түрлі-түсті әдемі кітаптар, балаларға
арналған энциклопедия, экологиялық журналдар,глобус, атлас, ертегі
кейіпкерлерінің қуыршақ үлгілері және мынандай техникалық жабдықтар:
телевизор,үнтаспа,слайдтар,диапроек тр,проектр,аудиотаспалар,пластикала р
орналастырылады.
Экологиялық бөлменің қабырғасына дүниежүзінің физико-географиялық
картасы ілінеді.
Бөлмеде әртүрлі үлгілер,соның ішінде мектепке дейінгі мекеме аумағының
үлгілі,көрнекілікті табиғат күн тізбесіне ілінеді, экологиялық бөлменің
безендірілуі бөлмені қауыпсыз безендіру үлгісі бола білуі қажет.
Ол үлкендер мен балалардың тұрмыста салауатты экологиялық қимыл-әрекет
жасай білу қабілетін қалыптастыруға ықпал етеді. Осы мақсатпен тек қана
табиғи таза нәрселерді пайдаланған жөн. Мүмкіндігінше , жасанды гүлдер,
синтетикалық құрал жабдықтарды пайдаланбаған дұрыс.
Балаларды туған өлеке табиғатынасүйіспеншілігін арттыра отырып,
табиғатқа деген қамқорлық сезімдерін ояту,аяушылық қасиеттері мен
қайырымдылыққа жол ашу экологиялық тәрбиенің бөлінбес бөлігі деп
есептеймін.
Сондықтан айналамыздағы орман-тоғайларды,теңіз бен көлдерді, жан –
жануарларды қорғап,аялай білуді үйретуді балабақшадан бастау керек.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев ұсынған Жасыл ел бағдарламасының іске асуына
көмектесе отырып, Ағаш ек, гүл ек, туған жерді түлет!
Ұранын алға ұстап, Табиғат-анамызды қорғайық, аялайық,сүйеік!
Ендеше, жас ұрпаққа экологиялық тәрбие беру-бұл баланың өмірге деген
құрметін арттыру.
Бала мектепке дейінгі жылдарда күн сайын өзі үшін жаңа заттармен,
құбылыстармен ұшырасады. Л. Н. Толстой мектепке дейінгі шақ туралы:
Бәлкім, қазір бойымда бар нәрсенің бәріне мен сол кезде ие болған шығармын
және көп, тез иеленгенім соншалық,қалған бүкіл өмірімде мен сонық жүзден
біріне де ие болмаран шығар мын? Бес жастағы баладан маған дейін бір адым
ғана. Ал жада туған баладан бес жастағыға дейін ғаламат қашықтық деп
жазды.
Алайда тиісті басшылықсыз білім мен ұғымды жинақтау жүйесіз жүреді:
олар үстіртін, көбінесе жаңсақ болуы мүмкін. Бала бұлтты — мақта, ал
жұлдыздарды электр шамдары деп ойлайды. Айналадағы өмірді бақылай отырып,
ол өзінше тұжырым жасауға тырысады. К- И. Чуковскийдің Екіден беске
дейін деген кітабында бала ақыл- ойының талапшылдығын дәлелдейтін көптеген
балалардың сөйдеген сөздерін келтіреді.
Зерттеу мақсаты: мектепке дейінгі ұйымдарда балаларға экологиялық
тәрбие беру, тірі және өлі табиғат құбылыстары туралы мәлімет беру.
Зерттеу міндеттері:
➢ мектепке дейінгі экологиялық тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін
➢ анықтау;
➢ мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды табиғатпен таныстыру;
➢ тірі және өлі табиғат мүйістері туралы түсінік беру.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі экологиялық білім
Зерттеу объектісі: мектепке дейінгі балалар
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беру
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаға экологиялық тәрбие беру маңыздылығы
Табиғат әлемі таңғажайып және керемет. Дегенмен, барлығы бұл
сұлулықты, аспан, су, жапырақ түстерінің алуандығын көре білмейді. Табиғат
балаға күнделікті әсер етеді. Бірақ балалар көп нәрсені байқай бермейді,
үстірт қабылдайды. Табиғат сұлулығы рұхани қайырымдылыққа тәрбиелеуде
үлкен рөл атқарады, яғни, балаларды мейірімділікке, адамгершілікке, жақын
адамдарға қамқор бола білуге көмектеседі. Балар үшін табиғат – бұл әр түрлі
табиғат құбылыстарды танудың және сөздік қорын байыту көзі. Бұл –
балалардың сөйлеу және ойлау қабілетінің дамуына ең қолайлы және пайдалы
фактор. Табиғат баланың тұлғалық қалыптасуына зор ықпал етеді. Баланың
қандай болып өсуі – бізге, ерексектерге байланысты. Балалар үйі балаларының
экологиялық тәрбиесі алуан түрлі ықпал ету құралдарының көмегі арқылы іске
асырылады:
1. саяхат;
2. мұражайларға бару;
3. мақсаттық серуендеу;
4. телебағдарламалар, бейнефильмдер;
5. табиғат туралы көркем әдебиеттер;
6. суреттерді, фотосуреттерді, иллюстрацияларды тамашалау;
7. музыка тыңдау;
8. дидактикалық ойындар, мақалдар, мәтелдер;
9. “Экознайка” қалалық жарысына қатысу.
Ересек және даярлық жастағы балалар “тірі” және “өлі” табиғат деген
түсініктермен таныс. Экологиялық тәрбиелеу бойынша балалармен жұмыста
экологиялық қауіпсіздікке көп көңіл бөлінеді. Педагогтармен “Балаларымыздың
қауіпсіздігі мен денсаулығы”тақырыбында педагогикалық кеңес жүргізілді.
Педагогикалық кеңеске даярлық тобының педагогтары бізді қоршаған ортада
балалардың қауіпсіздігін сақтау бойынша сабақтар жүргізді. Әрбір топта әр
түрлі жағдайларды модельдеу үшін құралдар дайындалып ресімделген болатын.
Балалар экологиялық ертегілерді, тақпақтарды, әңгімелерді, жұмбақтарды
тыңдауды, өз ойларымен бөлісуді жақсы көреді. Балалармен сабақ баланы бізді
қоршаған ортаның жағдайы әрбір адамға байланысты екендігін сендіруге
көмектеседі. [3]
Мектепке дейінгі жастағы балаларға адам мен табиғат арасындағы қарым-
қатынасты анықтайтынэкологиялық тәрбие беруге байланысты мектепке дейінгі
тәрбие мекемелердіңалдында негізінен мына төмендегіміндеттер тұр. Атап
айтқанда:
-педагогикалық мамандардыңэкологиялықтәрбие беру жөнінде білім
деңгейін көтеру;
-балаларды айналамен таныстырудың бағдарламасын олардыңата-аналарына
насихаттау;
-әртүрлі жастағы балалар топтарындағы оқу-тәрбиелік жұмыстар;
Қоршаған ортаны аялауға деген адамның саналы көзқарасын қалыптастыру
оның бала кезінен ерте басталуы тиіс.
Баланың дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы 7 жылы оны тәрбиелеу мен
оқытудағы ең басты кезең болғандықтан оны ескерусіз өткізіп алуға болмайды.
Баланыңболашағы сол кезеңде алған тәрбиесіне өтебайланысты. Олай болса,
адамзаттың рухани және материалдық жағдайы осы кезеңдеалған тәрбие
негіздерінетәуелді.
Сұлулыққа тәрбиелемей тұрып жақсы ниеттегі, адамгершілігі бар,
шығармашылықпен жұмыс істейтін адамды қалыптастыру мүмкін емес. Сұлулық
бала бойында қуаныш сияқты ең жақсы сезімдерді тудыра отырып, баланың
белсенді түрде шығармашылықпен жұмыс істеуі мен денсаулығына оң ықпалын
тигізеді. Бірақ бала мұның бәрін сезіну үшін сұлулықты өз көзімен көріп,
оны қабылдай білуі керек.
Балалар тәрбие арқылы, ересектердің өнегесі арқылы дүниені таниды,
көруді, сезінуді, тыңдауды үйренеді... Тәрбиелеуші жақсы өнегені беруге
неғұрлым қабілетті болсақ, балада соғырлым көбірек үйренеді.
Баланың өміріндегі алғашқы қабылдаған қуанышты сәттер оның болашақтағы
өміріне жағымды бағыт бере отырып, өмір бойы есінде қалады.
Жаңа ғасырда табиғатсыз баланы тәрбиелеуді көз алдымызға елестете
аламыз. Сондықтан да балабақшамыздағы тәрбие ісінің негізгі міндеттерінің
бірі — Балаларды айналамен таныстыра отырып, оларға экологиялық тәрбие
беру болып табылады. Баланы өз туған өлкесінің табиғатын сүюге, оны аялай
білуге, оны қорғауға қызығушылығын арттырып, жауапкершілігін күшейтуге,
табиғатпен бірге өмір сүретінін сезінуге үйрету мақсат.
Балалармен жұмыс істеу барысында сабақ өтілетін бөлме ғана емес,
сонымен қатар мекеме ораласқан ғимарат та әсем болуы керек. Егер балалар
сұлулықты өмірден өз көздерімен көре отырып, оның өмірімен байланысын
сезіне білсе, онда олар сұлулықтың бар екеніне сенеді.
Балаларды табиғатқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу барысында оларды
сұлулықты көріп қана қоймай, сол сұлулық жолында еңбектене білуге үйретудің
маңызы зор.
Біз табиғи факторлар — су, ауа, күнді қолдана отырып экологиялык
тәрбие меселелерін шешеміз.
Балаларды өсімдіктер және жануарлар әлемімен таныстыру арқылы, оларды
күтіп-баптаудың жолдарын үйрете отырып, оларды аялай білуге тәрбиеленміз.
Балалар тірі және өлі табиғат арасында, тірі организм мен олардың өмір сүру
ортасындағы байланыстарды орнатуды үйренеді.
Бала дүниеге келгеннен бастап табиғатпен байланыста болады.
Табиғат — баланың ақыл-ойыныңбалалықдеңгейденнақты түсініктер бойынша
қалыптасқанжоғары деңгейгежеткізетін қор болып табылады. Ол әртүрлі
табиғи құбылыстардыжететүсінуді өз ойын жеткізе білу өнерін бірге
дамытады.
Табиғатты танып, білу — мектепке дейінгі жастағы баланың бойында
табиғатпен эстетикалыққарым-қатынас жасаудың базасынқұрайтын экологиялық
тәрбиені бере отырып, сонымен бірге оны қорғай, аялай білугеүйретеді.
Мектепке дейінгі жастағы балаға экологиялық мәдениеттің алғашқы
түсініктерін қалыптастыру үшін:
1.Мектепке дейінгі мекемелерде балаларға экологиялық тәрбие
берудіңалғы шарттарын құру;
2. Балалардың экологиялық сауығуының дамуы үшін атқарылатын жұмыстарға
көгалдандырылғанзоналар құру жәнеұйымдастыру;
З.Тірі объектілерді күтіп-баптауға қолайлы ортаны іс жүзінде құру үшін
іс-шаралар ұйымдастыру;
4.Сабақта көркем құралдарды, әдістемелік және материалдық құралдарды,
ойындарды, ойыншықтарды, түрлі ертегілер кейіпкерлерінжүйелі түрде қолдану;
5.Педагогмамандардыңбілім деңгейі мен олардыңбіліктілігін арттыру.
Тәрбиеші — педагогикалық үрдістіңең басты тұлғасы және экологиялык тәрбие
берудегі шешуші фактор болып табылады. Ол экологиялык ақпараттар және
арнайы материалдармен кең көлемде таныс болуы тиіс, сонымен қатар балаларды
тәрбиелеу тәсілдерін қолдана білуі керек.[4. 20]
Бала жүрегіне табиғаттың әсері өте зор, сол себептен де ол тәрбиелеу
мен дамыту әрекетінде кеңінен пайдаланылады. Дегенмен, табиғат өздігінен
бала бойына қажетті жеке тұлғалық сапаларды қалыптастыра алмайды, оған
міндетті түрде ересектер тарапынан басшылық жасау қажет. Балалардың
табиғатқа қызығушылығы оның құбылыстары арасындағы өзара байланыс пен
олардың пайдасын жете түсінгенде ғана арта бастайды.
Мектеп жасына дейінгі ересек топ балаларының табиғатқа қарым-қатынасын
бақылау барысында біздің байқағанымыз: табиғат құбылыстарының барлығы тең
дәрежеде балаларды қызықтыра алмайды. Мысалы: табиғаттың кейбір
құбылыстары, өзінің қабылдауға жеңілдігіне қарамастан, балалардың сәндік ою-
өрнектерін жасау әрекетіндегі еңбектерінде мүлдем көрініс таппады деуге
болады. Сондай-ақ солар шеңбері, жұлдыздар, найзағай, толқын, ай т.б.
бейнелеуге де жете көңіл бөлмегені байқалды. Табиғаттың нақ осы құбылыстары
мен обьектілері қазақ халқының күнтізбесінің негізіне жатады, ал жұлдызды
аспан сырын жете ұғыну көшпелі өмір тіршілігі үшін аса кажет болды.
Қиырсыз кең байтақ далада үнемі көшіп-қонып өмір сүру адамдардан
кеңістікті жақсы бағдарлай білуді және жұлдыздар көмегімен құдықтар мен
қоныс жайылымдар жолдарын дәл таба білуді талап етті. Көптеген көшпенділер
негізгі аспан жұлдыздарын білумен қатар, ауа-райын да алдын-ала болжай
алды. Бұл маусымдық жұмыстармен дұрыс жоспарлауға көп септігін тигізді.
Айдың тууы мен аяқталуына орай күндізгі уакыт аспанда күннің орналасуына
қарай бағдарланды.
Бұдан шығар қорытынды — біздің ата-бабаларымызды өмірдің өзі
табиғатты, оның құбылыстарын жетік танып білуге тәуелді етсе, ал балалардың
табиғат заттары мен құбылыстарын сәндік бейнелеу әрекетінде пайдалана
алмауы тәрбиешілер жұмысының кемшілігінің көрінісі болып табылады. Сол
себепті ересектер тобы балаларының жас ерекшелігін есепке ала отырып,
қазақтың халыктық сәндік-қолданбалы өнерімен таныстыру барысында өлі
табиғатқа қызығушылығын қалыптастыру қажет. Халықтық өнердіңою-өрнектік
негізі мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауына және шығармашылық іс-
әрекетінде бейнелеуіне ыңғайлы да лайықты.
Қазіргі уакытта Қазақстан Республикасының ' 'Мектепке дейінгі тәрбие
тұжырымдамасында" және жаңа бағдарламаларға сәйкес ересек топ балаларының
алдына іскерлік-дағдыларды одан әрі жетілдіре түсу, оны халықтық сәндік ою-
өрнекті бейнелеу әрекетіне пайдалану, сәндік-қолданбалы өнермен таныстыру,
оның негізінде табиғатпен тығыз қарым-қатынасқа тәрбиелеу міндеттері
қойылып отыр.
Балалармен жүргізілетін негізгі жұмыстарды төмендегіше топтауға
болады:
— балаларды сәндік — қолданбалы өнермен таныстыруда берілетін табиғат
заттары мен құбылыстары элементтерінің алуан түрлілігін анықтау арқылы
ұйымдастыру;
— өлі табиғат заттары мен құбылыстарының мәні, сондай-ақ олардың адам
өміріндегі маңызы жайлы бала түсінігін қалыптастыру;
-мектеп жасына дейінгі балаларды ұлттық әшекей элементтерімен
таныстырудың бірізді жүйесін жасау;
-сәндік әшекейлерді жасау әрекетінде — практикалық іскерлік пен
дағдыларды қалыптастыру.
Балаларды табиғат құбылыстарымен және оны сәндік әшекейлер жасау
әрекетінде бейнелеу ісі тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану жолдары арқылы
жүзеге асады. Оның ішінде белгілі бір түсінікті бала санасына бейнелі
жеткізетін көркем сөздің алар маңызы ерекше. Бұл орайда, баланың
қабылдауына қызғылықты да жеңіл тиетіні – жұмбак.
Тақпақ, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштарды тиімді пайдалану жаңа
білімді игеру үрдісін жеңілдете түседі.
Табиғатқа қызығушылықты қалыптастыру және оны сәндік әшекейлеу
әрекетінде пайдалана білудің шешуші міндеттері мыналар:
— балалардың табиғат құбылыстарының өзара байланысын пайымдай білуі
және себеп-салдарын анықтауы;
— әртүрлі әдіс-тәсілдер және әрекет түрлерін пайдалану арқылы мектеп
жасына дейінгі балалардың табиғатты танып-білуге ұдайы қызығушылығын
қалыптастыру;
-тәрбиешілердің жаратылыстану ғылымдарының негіздерін және онылайықты
түрде бала санасына жеткізу әдістемесін білуі.
Балалардың табиғатқа қызығушылығын тәрбиелеуде оның обьектілерімен
және құбылыстарымен таныстырудың әдістері мен түрлерін дұрыс таңдаумен
қатар белгілі түсініктер мен құбылыстарды ажырата білудің де мәні зор.
Мәселен, аспан денелері түсінігіне әлем, күн, жұлдыз, ай кірсе, ал
табиғат құбылыстары тобына найзағай, жаңбыр, қар т. с. жататынын нақтылап
түсіндіру қажет.
Табиғаттың әрбір заты және құбылысымен таныстыруды балалар бақылауына
ыңғайлы жыл маусымы мен тәуліктің белгілі мерзімінде жүзеге асыруға тура
келеді. Мысалы: күз маусымы кезінде түнгі аспанды бақылауға мүмкіндік мол.
Себебі күз айында қатты суық болмайды, сондай- ақ күн ерте батады.
Аспан денелерінің ішіндегі бізге ең жақын орналасқаны — ай. Ай
бетіндегі теңіздер көлеңкесін, таулы қыраттарды жай көзбен-ақ, егер
дүрбі болса, тіптен айқын ажыратуға болады. Балалар айдың көк жүзіндегі
қозғалысын бақылап отырып, оның бейнесінің — орақ тәріздес жарты ай және
толық ай болып үш кезеңге ауысуын байқай алады. Сондай-ақ жұлдызды аспанды
бақылау және жұлдыздармен танысуды күз айларының ымырт үйіріле жүргізген
ынғайлы. Таныстыру жұмыстарын Жеті қарақшы жұлдыздар шоғырынан бастағап
жөн. Балалар жеті қарақшыны оңай таба алатын жағдайға жеткеннен кейін
Темірқазық және Кіші жетіқарақшы жұлдыздар шоғырымен таныстыруға
болады.
Балаларды айды, жұлдыздар әлемін бақылау өте қызықтырады, бірақ бұл
жұмысты балабақша жағдайында ұйымдастыру мүмкін емес. Сол себепті ата-
аналарға кешкі серуен кездерінде мүмкіндікті пайдалана білуге кеңес
беріледі.
Аспан шырақтары туралы балалар білімін бекіту және оған қызығушылығын
арттыра түсу үшін мектепке дейінгі мекемелерде баланың ата-анасымен бірге
көріп-білгендері жөнінде әңгіме ұйымдастыру, табиғат жайлы әдебиеттерден
әңгімелер оқу арқылы толықтыруға болады!
Мысалы: өткен заманда көшпелі тірлік кешкен ата-бабаларымыздың
"қазыкты" — қазық деп атап, жеті қарақшының қалған алты жұлдызы сол қазық-
жұлдызға байланып тұрғаңдай, түнімен орнынан тапжылмайтын қазықты "қойлар"
айналып шығады деген түсініктерін ояту балаларға қызықты.
Табиғи обьектілер мен құблыстарды белгілі бір топтарға біріктіру —
балалардың шын заттар туралы, олардың болмысы туралы нақты
түсініктерінқамтамасыз етеді. Балалардың сәндік-әшекей, ою-ернек жасау
әрекеті үрдісінде әртүрлі әдістемелік тәсілдер қолданылады. Ойлау
белсенділігін артыратын мұндай тәсілдердің бірі- салыстыру. Ол үшін
тәрбиеші белгілі бір логикалық ой туғызатын жүйелі сұрақтар қоя білуі
керек. Алдымен бақыланған дүниеге жалпы талдау жасайтын, одан соң өрнектің
элементтері, құрылысын, түсін т.б. ажыратуды талап ететін сұрактар
қойылады. Салыстырмалы бағалау балаларға кез-келген заттың безендірілу
ерекшелігін, сонымен бірге құрылысындағы айырмашылықтарды байқауға
көмектеседі. Мысалы: ұлттық киімдер, кілемдер т.б.
Іс-әрекет барысында ойын әдісін пайдалану балаларды жағымды эмоциялық
сезім мен көңіл- күйге бөлеп, сурет салу, қию, жапсыруды үйрету үрдісінің
тиімділігін арттырады. Ойын тәсілімен жүргізілген қайталау және жаттығу
жұмыстары бірсарындылықтан аулақтатып, балалардың жалығуына жол бермейді.
Ойын әдісін пайдалану кезінде әр балаға шебер, ыдыс бояушы, тігінші,
зергер т. с. с. рөлдері бөлініп берілсе, балалар үшін одан сайын қызықты
болмақ.
Балалардың өз бетімен қорытынды шығара білуі үшін кез-келген заттың
материалын және өрнек-әшекейлерін өзгертуді ұсыну тәсілін қолдану қажет
(ағаштан ер тоқым, қымыз құятын ұзын мойын құмыра, бөренеден киіз үй жаса,
ерлер шапанын гүлдермен әшекейлеу, т.б.).
Сәндік әшекей, ою-өрнек жасау әрекеті үрдісінде балалардың табиғат
туралы білімдерін бекіту үшін, жоғарыда аталған әдістермен қатар арнайы
түсірілген слайдтар, диафильмдер мен кинофилъмдерді ұжымдық көруді
ұйымдастыруға болады. Мектепке дейінгі жаста балаларды табиғат заттары мен
құбылыстарының элементтері туралы түсінік беруге негізделген сәндік-ою-
өрнек жасау үрдісіне қатыстыру, тарту — олардың сезім мәдениетінің
жетілуіне едәуір ықпалын тигізеді. Сондай-ақ анализаторлардың жетіле түсуі,
сезімдік тәжірибенің қорлануы, балалардың логикалық ойлауын, зейінін, тілін
ширатып, байқампаздық пен қызығушылық қасиеттерін қалыптастырады.
Жалпы алғанда осындай нысаналы, жүйелі тәсілдер арқылы балалардың
көркемдік тәрбиесін жолға қоя отырып, адамгершілік қасиеттерін, жан
дүниесінің баюын, көркемдік талғам мен шығармашылық қабілеттерін оятуға
мүмкіндік туары кәміл. [5. 70]
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға экологиялық тәрбие беру арқылы
эстетикалық талғам негіздерін қалыптастыру
Эстетикалық тәрбие — дегеніміз баланың ақыл-ойы мен сезімін, ұшқыр
қиялы мен ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі. Эстетикалық тәрбиені жүзеге
асыру үшін балалардың әсемдік сезімі мен ұғымын, көркемдік, шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамытып, эстетикалық талғамын қалыптастыруға
дағдыландыру қажет.
Бала ес біле бастағаннан-ақ өзі жете түсінбес жарқын, тартымды
нәрсенің бәріне ұмтыла бастайды, мәселен, жылтыраған ойыншықтарды, әдемі
гүлдер мен заттарды көрсе қуанады. Осының бәрі оның рахаттану, қызығу
сезімін туғызады. Жиі ән, ертегі тыңдап, суреттерді қараған балалардың
өнер қуаныш сезімдерінің қайнар көзіне айналады. Эстетикалық тәрбие алған
балалар жарқын, әсем атаулының бәріне жәйғана ұмтылып қана қоймай,
сұлулықты жан дүниесімен қабылдайтын болады.
Тегінде бала сұлулықты форма мен мазмұнның бірлігі ретінде
қабылдайды. Эстетикалыққабылдау сезім мен тебіренумен тығыз байланысты.
Әсемдікке қызығудан туатын қуаныш, жайдары жан толғанысы эстетикалық
сезімнің ерекшелігі болып табылады.
Тәрбиеші баланың сұлулықты қабылдауынан бастап, оған эмоциялық жауап
қату, оны түсіну, эстетикалық ұғым, эстетикалық пікір, эстетикалық баға
беру қасиетін қалыптастыруға дейін жетелеп отыруы тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балаларға тән ерекшелік- бұл шындықты соншалықты
пәк, тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін заттың
шындығына сенетіндігінде. Балалардың ойын әрекетінде қоршаған ортадан алған
әсерін бейнелі түрде жеткізе білуіне тәрбиеші үнемі көмектесіп отыруы
керек.
Сюжетті- рөлді ойындарға тақырыпты, мазмұнды таңдап алуда және
белгілеуде ниет қана емес, шығармашылық ізденіс қажет.
Мектепке дейінгі балаларда шығармашылықнышандары байқала бастайды, ол
ойқұраужәне оны жүзеге асыру қабілетінің дамуынан, өз білімін, ұғымын
құрастыра білуінен өзінің ойын, сезімін, тебіренісін шынайы жеткізуінен
көрінеді. Балалардыңшығармашылық қабілетіндамыту үшін оларға үнемі ақыл-
кеңес беріп, дұрыс тәрбие үлгісін көрсеткен жөн. Тәрбие барысында олар өз
ойларын сөз,ән,сурет,би, драматизация арқылы бейнелеп жеткізу тәсілдерін
меңгереді. Тәрбие баланы әсемдікке баулиды, жағымдыэмоция туғызады,
қабілеттерін дамытады. Балалардың қабілетін дамытуда, педагогтың жеке басы,
мәдениеті, білімі, өз ісін жете меңгеруі үлкен рөл атқарады.
Эстетикалықталғам балалардың өнерде, өмірде, тұрмыста шынайы
әсемдіктен қанағат, рухани азықалуынан көрінеді.
Эстетикалық талғам — кеңұғым: ол өнердіңтерең мағынасын, тамаша
шығармалардытүсінуді, одан ләззат алуы ғана емес, табиғаттың, еңбектің,
тұрмыстың, киімнің сұлулығын түсінуді қамтиды.
Балалардыңбойындаэстетикалыкталғамн ыңнегіздерін қалайотырып, біз
оларды қоршаған ортаныңәсемдігін көругежәне сезінуге, оны аялауға баулимыз.
Гүлдердің қауызжарғанын көргенде оныңжұртқа қуаныш сыйлауы үшін оны мәпелеп
күту керек. Балалардың да көркемдік қабілеттерін, эстетикалық сезімдері мен
ұғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта отырып, педагог рухани байлығы
қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеудің негіздерін қалай береді. [6. 29]
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы белгілі маман-ғалым А. Б. Салтыков:
Көркемдік талғам дегеніміз— әсемдікті ажыратар нағыз сұлулықты жалған
сұлулықтан ажырата білу қабілеті- деп тұжырымдайды.
Адамның эстетикалық сана-сезімінің дамуына әсер ететін, тәрбиелейтін
құралдар аз емес, соның ішінде өнердің алатын орны ерекше. Өнер айналадағы
болмысты көркем бейнелер арқылы қайта жаңғырта отырып, адамның танымдық
сезіміне әсер етеді, жамандықтан жиреніп, әсемдікке еліктеуіне септігін
тигізеді. Қызықты өмір болмысын, қайырымды да парасатты адам бейнесін өнер
өзіне тән құралдар мен тәсілдер арқылы айшықты бейнелеп береді. Мұның бәрі
айналып келгенде жеке адамды сұлулыққа, мәдениеттілікке, имандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейді. Қазіргі кезде киноның, теледидар мен радионың,
өнер саласындағы әдебиеттер мен журналдардың арқасында әлемдік, Отандық
өнер мен мәдениет жаңалықтары, жаңа бағыттар мен ағымдар туралы мағлұматтар
халық бұқарасының арасына тез таралуына, ықпалына қарамастан, әрбір
халықтың ұлттық ерекшелігімен біте қайнасқан әсемдік туралы өзіндік
түсінігі, танымы әрқашан сақталып отырады.
Балалардың әсерлі эстетикалык ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуға
зор ықпал жасайтын түрлі көркем шығармашылық іс-әрекеттердің дағдылар мен
қабілеттіліктер мүмкіндіктерін ашып көрсеткен педагогикалық тәжірибелерге
сүйене отырып, республика ғалымдары да эстетикалық тәрбие мәселесінің жалпы
жағдайын анықтау, ғылыми әдістемелік негіздегі жүйесін жасауда елеулі
жұмыстар атқарды (М. Балтабаев, С. Ұзақбаева, С. Қалиев, Н. Хмель, Е.
Асылханов, В. Әлмұханбетов, Ә. Қамақов т. б.). Бірақ та бұл мәселенің
аясында әлі де шешімін күтіп тұрған педагогикалық, психологиялық өзекті
мәселелер мен міндеттер жеткілікті.
Қолда бар педагогикалық тұжырымдар мен іс-тәжірибелердің мазмұнын сын
тұрғысынан талдай отырып, жас жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беру
міндеттерінің жүзеге асуы эстетикалық мағлұматтардың жиынтығын игертумен
шектеліп, балалардың әсемдікті тану қабілеттіліктерін қалыптастыру көп
жағдайда біржақты (ән айту, өлең үлгілерін жаттау, ою-өрнектер салу, т. б.)
іс-әрекеттерге бейімделіп қана құрылғандығын көреміз. Сондықтан балалардың
әр жас шағында игеруге тиіс көркемдік білім негіздерінің мазмұнын және оның
көркемдік іс-әрекеттермен жүйелі бірлігін айқындау педагогикалық өзекті
мәселелердің бірі. Атап айтқанда, қазіргі кезде жас-жеткіншектерге
эстетикалық тәрбие беру жүйесінің мақсат-міндеттерін жүзеге асыратын арнайы
пән не? Әлде ол балалармен жүргізілетін түрлі бағыттағы тәрбие жұмыстарының
мазмұнын эстетикалық мәнге ие етуде пайдаланатын жалпы тәрбиенің бір
бөлшегі ме? Немесе, көркемдік білім негіздерін сұлулық заңдылығына сәйкес
игертуге бағытталған пәннің мазмұны қандай болуы керек? Әлде бұл құбылыс
балалардың ойын, өзара қатынас, еңбек сиякты жетекші іс-әрекеттерінің
аясында көмекші рөл атқара ма? — деген сұрақтарға жауап іздеу, нақты
тәжірибелерге сүйеніп айқындау міндеттері тұр.
Бұл міндеттерді шешу төмендегідей мәселелерді:
1.Көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы көркемдік білім беру
жүйесінің өзіне тән мазмұнын, мақсаттары мен нақтылы міндеттерін саралауды;
2.Мектепке дейінгі жастағы көркемдік іс-әрекеттер барысында игеруге
тиісті білім мен дағдылар көлемін белгілеуді;
3.Көркемдік іс- әрекеттер арқылы балалардың шығармашылык ой-өрісін
дамытудың педагогикалық және психологиялық негіздерін айқындап алуды талап
етеді.
Көркем өнер — көркемдік талғамды қалыптастырудың өзекті құралы ретінде
баланы өз халқының эстетикалық мұраларын игеруіне, халық өнерінің айшықты
туындыларынан ләззат алуға, рухани дамуына және халық талантын қастерлеуге,
сүйе білуге баулиды. Көркемдік тәрбиенің басты құралдары — бейнелеу және
сәндік-қолданбалы өнер, музыка, көркем әдебиет, балалардың айналадағы
табиғаттан, адамдар тірлігінің қызықты оқиғаларынан, ойын-сауық
мерекелерінен, т. б. алған эстетикалық әсерлерінің шығармашылық іс-
әрекеттері барысында терең бекуіне, олардың әсемдікті өз қолымен жасауға
талпынысы нәтижесінде сапалы талғамның қалыптасуына мүмкіндік жасалады.
Туғал ел табиғатының сұлулығы және табиғат құбылыстарының ерекше әсері де
көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы. Орман, су, жер, жазық
дала, тау-тас, бау-бақша, жыл мезгілдернің ауысу құбылысы, құстардың үні,
жануарлар дүниесінің қызығы, өсімдіктер әлемі бала сезімінде, түйсігінде
әсерлі айшықталып, оны бұл құбылыстардың сиқырлы сырын білуге ынтықтырады.
Балаларды көркемдікті игеруі мен оны өз қолымен жасауға бағытталған іс-
әрекеттерінің аясында бейнелеу және сәндік қолданбалы өнердің мәнерлілігі,
көрнекілігі әрі танымдық әсерінің күштілігі балалардың шығармашылық
белсенділігіне, сол арқылы олардың талғам өрісінің дамуына зор ықпал
жасайды.
Балалар өмір құбылыстарын сурет салу, сазбалшықтан немесе пластилиннен
мүсіндеу, қиып жапсыру, табиғат материалдарын көркем өңдеу т. б. жұмыстар
кезінде тереңірек танып, білуге мүмкіндік алады. Балабақшаның ересектер
тобындағы балалары қоршаған ортадағы түрлі заттар мен құбылыстарды көркем
бейнелеу тәсілін меңгеруге, заттың көлемі мен пішінін бояулар мен түстер
арқылы бейнелей білуге жаттыға отырып, ол дағдыларды өз қиялымен сюжетті
сурет композициясын құруда, көркем образ жасауда пайдаланады. Түрлі
материалдардан (қағаз, картон, мата, пластилин, т. б.) әшекейлеудік
тәсілдеріне машықтанады, бұйымдар үлгісін жасаудың жолдары мен оларды
сәндеп әшекейлеудің амалын үйренеді. Ал, мүсіндеу арқылы заттардың,
адамдардың, құстардың, хайуанаттардың пішінін бейнелеу тәсіліне
машықтанады. Қолданатын сазбалшық немесе пластилин арқылы сомдайтын
бейненің сыртқы кескінін, олардың қимыл-қозғалыс пластикасының
ерекшеліктерін, күнделікті көргендерін еске түсіре отырып мүсіндей білуге,
мүсіндеу барысында тұлғалардың дене құрылысы, бөлшектердің өзара жарасымды
байланысы туралы алғашқы түсініктерді игеруге мүмкіндік алады.
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы көркемдік жұмыстар, балалардың
түрлі-түсті қағаздардан арнайы сюжетті құрастыруға қажетті элементтерін,
ұлттық ою-өрнектердің қарапайым үлгілерін қию арқылы тұлға силуэтінің
(сұлба) сұлулығы, ал оюлардың жазықтық бетінде желімдеп жапсыру кезінде
жеке элементтердің өзара жарасымдылығын, оюлардың өрнек композициясындағы
ырғақтылығын, фон мен өрнек бояуларының түстік үйлесімділігін пайымдай
білуіне үлкен көмегін тигізеді. Қатты қағаз, мата қиындылары, фольга, т. б.
табиғи заттардан көркем құрастыру жұмыстары балалардың кеңістік ойлау
қабілетінің және пішін, көлем сұлулығын сезіну, түйсіну дағдыларының
дамуына мүмкіндік туғызумен бірге, олардың еңбек ету іскерліктерінің
қалыптасуына жол ашады.
Балабақша балаларын ұлттық сәндік өнерге тән — кесте тігу, қуыршақ
киімін дайындау, түрлі-түсті жүндерді пайдаланып ши орату, ши тоқу, т. б.
сияқты іс-әрекеттерге араластыру, қазақ халқының тұрмысында кең тараған,
қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатқан дәстүрлі сәндік бұйым
үлгілерімен мақсатты түрде таныстыру, бұйымдардың әсемдік нақышы туралы
балалардың өз ойын пайымдай білуге баулу, көркемдік талғам өрісін кеңейте
түсудің бірден-бір сындарлы жолы. [7. 53]
Халқымыздың жалпы мәдениет деңгейін жоғары сатыға көтерудің және
балалардың эстетикалық көзқарасы мен талғамын дамытудың бірден-бір тиімді
жолы көркем өнер болып табылады.
Эстетикалықтәрбиеде көркемөнерге ерекше орын беріледі. Ол толғанта
және қуанта отырып, балалар алдында өмір құбылыстарының мәнін ашады, оларды
қоршаған дүниеге үңіле қарауға мәжбүр етеді. Әсемдіктің әсер ықпалын бастан
кешіруге, жақсылықты үйренуге, жамандықтан жиренуге тәрбиелейді.
Баланыңкөркемдік дамуы ойдағыдай болуы үшін тәрбиеші (мұғалім) оның
жасына сәйкес, іс-әрекеттерініңтүрлерін дұрыс пайдалана білуі қажет.
Көркемдік тәрбие әдістемесінің негізіне — бала мен педагогтың көркем
құндылықты қабылдауда, өнімді іс-әрекетке деген шығармашылық қабілеттері,
әлеуметтік, табиғи, заттық ортаға деген саналы қарым-қатынастарды дамыту
жөніндегі бірлескен іс-әрекеті жатады. Бұл жұмыстың табысты болуы көбіне-
көп тәрбиеленушінің дара ерекшеліктерінің, қажетсінуі мен мүддесінің, жалпы
даму деңгейінің қаншалықты мөлшерде ескерілетіндігімен анықталады.
Көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру үшін
балалардың жас ерекшеліктеріне сай бейнелеу іс-әрекетін үйретудің
әдістемесін және жалпы міндеттеріне сәйкес мазмұнын белгілеп, нақтылы
қойылатын талаптарды анықтап алу қажет. Бұл көркемдік тәрбие құралдары мен
әдістерін іріктеуде кездей-соқтыққа, жүйесіздікке, біржақтылыққа ұшырамауға
мүмкіндік береді. Тәрбиешілерге бейнелеу өнеріне байланысты жұмыстарды
жоспарлауға, материалды белгілі бір ізге түсіруге, онын түпкі мақсатына
жетіп, нәтижесін көруге көмектеседі.
Балабақшадағы көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстар тәрбиелеу мен білім
беру ісінің барлық жақтарымен тығыз байланысты, ұйымдастыру түрлері сан
алуан және оның нәтижелері де іс- әрекеттің әр алуан түрінде көрініс
табады. Бұл жұмыста төмендегідей мәселелер қарастырылады :
— тұрмыста, еңбекте, ойын барысында қоғамдық және табиғиқұбылыстармен,
заттармен таныстыру арқылы қоршаған болмысқа деген эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу;
— өнер құралдары арқылы көркемдік тәрбие беру; (көркемдік талғамды
қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, көркем өнер туындылары
жайында қарапайым түсінік беру және әсер алу, сезінуге баулу, бейнелеу іс-
әрекетіне сәйкес іскерлік- дағдыларды меңгерту, музыка, әдебиет арқылы,
т.б.)
— өнер және өмірдегі әсемдікті, сұлулықты қабылдау, және оны түсінуге,
сезінуге, қарапайым эстетикалық әсерлердің, көру мен есту түйсіктерін
жинақтаудың ұзақ жолынан өткізу;
— эмоциялық және танымдық процестерді белгілі бір шамада дамыту;
Өмір құбылыстарын көркемдік тұрғысынан қабылдау әркашанда дара, әрі
таңдамалы. Оның негізіне әсемдікке эмоция білдіру жатады. Бала әрқашанда
табиғаттағы, заттық, дүниедегі, өнердегі әсемдікке, адамдардың мейірбан
сезіміне үн қосады. Мұның өзінде сәбидің бастан кешірген қуанышының,
талпынысының, толғанысының маңызы зор.
Көркемдік тәрбие әдістері де алуан түрлі. Олар көп жағдайда: көркем
ақпараттың көлемі мен сапасына, ұйымдастыру мен іс-әрекет түрлеріие,
баланың жас ерекшелігіне бағынышты. Бұл жерде педагогтың даярлық деңгейі,
шеберлігі мен қабілеттілігінің атқаратын рөлі аз емес.
Көркемдік тәрбие жайындағы ұғымдарды бала әлеуметтік ортадан,
заттық дүниеден, табиғи құбылыстардан, көркем шығармалардан
алады. Сондықтан да суреттердің, ертегінің мазмұнын, әуеннің сазын
тұтастай қабылдау өте маңызды. Бұдан әрі педагог балаға дыбыстарды беріле
тыңдауға, заттық бояуы мен пішініне зер сала қарауға көмектесу
үшін оның назарын бөлшектерді қабылдауға, мақсатты бақылауға аударады.
Мысалы: ересек адам балаға теледидардан хабарды көруге, жеке
кейіпкерлерге, олардың мінез-құлықтарына, әдеттеріне ерекше назар аударуды
ұсынады.
Тәрбиеші балалардың көркемдік әсерді қалай қабылдайтындығына қарай
өнер туындысымен, музыкалық әуен сазын, әнді, ертегіні тыңдай, суреттерді
көре отырып, тікелей әңгімелеп, түсіндіріп, сұрақтар қою арқылы көркемдік
тәрбиенің әдістері мен тәсілдерін көрнекі және ауызша деп бөлуіне болады.
Оларға белгілі бір талаптар қойылады. Әдеби және музыкалық шығарманы
орындау көркем мәнді, эмоциялы болуы тиіс, әйтпесе өнермен танысу кезігу
әсерсіз болады. Сөйлесу барысында балалар суреттің, өлеңнің, әннің мазмұнын
немесе тапсырманың мәнін ғана түсінбей, кейіпкерлердің көңіл күйлеріне
сәйкес жайды бастарынан кешіру үшін де жарқын образдылыққа жетулері қажет.
Әдістер іс-әрекеттің ұйымдастырылу формасына байланысты өзгеріп
отырады. Көркем өнер сабақтарында педагог дәл нұсқаулар береді, балаларға
орындау тәсілдерін өздері табуын ұсынады, т.б. Мысалы: 1. Көркем жапсыру
сабақтарында балалардың жеке бөлшектерден зат құрастыруға немесе тұтас
материалдан (саз балшық, ермексаз) жеке бөлшектерді мүсіндей білуге
мүмкіндік беретін әдіс- тәсілдер қолданылады. Демек, үйрету жеткілікті
түрде тікелей өтеді. Баланың дербес іс-әрекет етуінде үлкендердің
жетекілікті жанама ықпалымен шектеледі, ол тек іс-әрекетке итермелеп, еске
түсіреді немесе қателерді түзетеді. 2. Өлең мен әндерді жаттап үйренуде де
оларды үлкендердің алдында орындауын, шығарманың мазмұны мен күйін
білдіретін көркемдік қасиеттері туралы әңгімелесуді, көрнекі құралдарды
пайдалануды, балалардың мәтінді бірнеше рет қайталауын т.б. талап етеді.
Көркемдік тәрбие әдістерінің мәні балалардың жас ерекшелігіне де
тәуелді. Сәбилерді әсемдік әлеміне тарта отырып, тәрбиеші оның назарын
жапырақтардың күзде қандай болатындығына, бөлмеде реттілік, тазалық болудың
қандай тамаша екендігіне аударады. Ересек топ балаларына үлкендердің
көмегімен қоршаған дүниені белсенді жасампаздықпен, бірақ олардың шама-
шарқы жететіндей етіп өзгерту міндеті қойылады. Олар бақылап және бағалап
қана қоймай, ойын бұрышын, дербес көркем өнер бұрышын безендіруге қатысып,
гербарий және басқаларды жасай білулері тиіс. Сөйтіп, бақылағьштықты,
дербес әрекет етуді, өз іс-ерекеттерін жоспарлауды және ойын жүзеге асыруды
қалыптастыру әдістері тәжірибеде қолданылады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне, даярлық деңгейіне, жеке ынтасы мен
талаптарының артуына қарай әдістер күрделеніп отырады. Педагогикалық ғылым
мен тәжірибе балалардың эстетикалық сезімдерінің қарым-қатынастарының, ой
қорытындылауының, бағалауының тәжірибелік іс- әрекеттерінің қалыптасуына
көмектесетін неғүрлым тиімді әдістерін анықтайды:
— эстетикалық қабылдауын, бағалауын, талғамының бастапқыкөріністерін
дамытуға бағытталған сендіру әдісі;
— қоршаған ортаны көркемдеуге және мінез- құлық мәдениетідағдыларын
қалыптастыруға арналған іскерлік дағдыларға жаттықтыру әдісі;
— шығармашылық және тәжірибелік іс- әрекеттерге
итермелейтінпроблемалық ситуациялар әдісі;
— әсемдікке ұмтылып, эмоциялық — жағымды ықылас тудыратынжәне қоршаған
дүниедегі келеңсіздікке қарсы сезімін оятү әдісі.
Көркемдік тәрбие беруде қолданылатын сендіру әдісінің ерекшелігі оны
қабылдайтын құбылыс әсем болған жағдайда ғана пайлалану керек. Мерекелік
ертеңгілікке, өнер мұражайына саяхатқа барғанда балада эмоциялық сезімге
берілу пайда болады. Бұл әдісті көрнекілік, сондай-ақ әңгімелесу әдісі деп
те санауға болады, өйткені балалардың бақылауларының кез келгені баланың
сезімі мен ойын оятарлық тәрбиешінің сол сәттегі немесе кейініректегі
түсініктемесімен қосарланып отырады. Неғұрлым жарқын да әсерлі көркем
шығармаларды таңдап, тиісті іс- әрекет пен жан толқынысын тудыра білу
маңызды. Педагог балаларға ұсынылатын материалды жақсы меңгеруі қажет. Оның
сөзі нақты, мәнерлі болуы тиіс. Баланың назарын түрлі пішіндегі әсемдік
көріністеріне аударып, тәрбиеші нақты мысалдар арқылы ненің жақсы, ненің
жаман екендігіне сендіреді.
Үйрету, жаттықтыру әдісінің мәні — баланы тыңдай, көре, бағалай білуге
және соған сәйкес белсенді іс-әрекет етуге бағыттау. Жүйелі түрде көркем іс-
әрекетке жаттығу, шамасы келгеншс таяу маңды өзгертуге араласу балалардың
белсенділігін тереңдетеді. Бұл әдіс көп қайталауды талап етеді. Ол түрлі
жағдайларда қолданылады. Жағдайды өзгерту балаға меңгерген дағдыны
пайдалануға, одан әрі жетіле түсуге көмектеседі. Өзгермелі жағдайларды көп
жаттығу тиісті нәтижеге ойдағыдай жетуге мүмкіндік береді. Мысалы:
тәрбиеші балаларды суретсалуда штрихтеуге үйреткенде бірде сурет контурынан
тыс кетпеуді ұсынса, енді бірде шөп үлпілдек, өсімдік сабақтары "үшкір"
болып шығатындай етіп сызуды ұсынады.
Сонымен қатар, сызба ойын жаттығулар жүргізудің маңызы зор. Мәселен:
"Әдемі сызықтар", Затты бейнеле, Суретті аяқта, Ою-өрнекті сызамыз,
Менімен бірге сыз, Сызықтарды қайтала, т.б. Балалар әрбір тақырыпқа
сәйкес сурет салғанда заттық, мазмұнды және сәндік сурет екенін сезіну үшін
алдын ала ойын жаттығу жүргізіледі. Мұнда бейнеленетін заттың тиімді
пішіні, көлеміне сәйкес қол қимыл қозғалысын икемге келтіру, кеңістікті
бағдарлау, бейнені көз алдына елестету мақсатында сызба ойын жаттығуларын
жүргізудің тиімді екендігін тәжірибе көрсетіп отыр. Бала қылқаламды қолына
ұстай отырып ауада, қағаз бетіне бояусыз сызып затты ойша қиялмен
бейнелеугс жаттығады. Содан кейін барып қарындашпен, бояумен сурет салуға
кіріседі.
Сендіру және үйрету әдістерінің бір-бірінен оқшауланбайтынын білу
маңызды. Жақсы қылықтардың мәніне баланы сендіре отырып, тәрбиеші балаларды
әдеттендіргендей бұған бірнеше рет қайта оралады. Игерілген дағдыларды
тәжірибелік іс-әрекеттермен бекіту баланың мінез- құлқындағы сөз бен іс
арасындағы алшақтықты жоюга мүмкіндік береді: ол маңындағылар жайлы жақсы
лебіз білдіргенімен оған қарама- қарсы әрекет жасауы мүмкін.
Баланың өсемдікпен тікелей қарым-қатынаста болуы қаншалықты маңызды
болғанымен, оның өзі жеткіліксіз. Эстетикалық толғанулар әрдайым этикалық
көріністермен байланысты. Эстетикалық және этикалық бірлік жас ұрпақты адам
ретінде қалыптастырудың ерекше маңызды белгісі болып табылады. Әсемдікті
өнердегі, қоғамдағы, тұрмыстағы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz