Көркем шығармалардың кеңістікте анықталатын сипаттық негіздері мен ерекшеліктері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің
колледжі
Қорғауға жіберілсін
Колледж директоры
_____________Т.Н.Төлеуішов
__________________ 2012ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркем шығармалардың кеңістікте анықталатын сипаттық
негіздері мен ерекшеліктері
Орындаған студент: Зайлагиев А.Г. тобы: Б-301
Мамандығы: 0106000-Бейнелеу өнері және сызу
Ғылыми жетекшісі: Дүйсенбаев Азамат Жанболатұлы
(ғылыми
дәрежесі, атағы, аты-жөні, қолы)
Рецензент: Бекешов Мереке Мендіғалиұлы
______
(ғылыми
дәрежесі, атағы, аты-жөні, қолы)
Колледж әдіскері: Аймағанбетова Анара Мұхамбетқалиқызы _
(ғылыми
дәрежесі, атағы, аты-жөні, қолы)
Орал – 2012ж
Бейнелеу өнері және сызу мамандығының 0315002 топ студенті
А.Х. Имангалиеваның дипломдық жұмысына
П І К І Р
Диплом қорғаушының тақырыбы: Көркемдікке тәрбиелеуде бейнелеу өнері
пәні маңызды құрал. Қазіргі заман талабынан туындайтын басты мәселелердің
бірі-жас ұрпақты жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан жақты дамыған парасатты
азамат ретінде қапыптастыру, бойындағы ұлттық сананы орнықтыру, жұмыстағы
сұлулықты сезіне түсініп білуге тәрбиелеу мақсаты жүктеледі. Автордың
дипломдық жұмысы жоғары деңгейде өзінің тақырыбына сай орындалған. Қазіргі
кезде мемлекеттік стандартқа көшуге байланысты бейнелеу өнерін пәнін
интеграциялау арқылы оқушылардың эстетикалық қабілеті мен талғамын
арттыруға септігін тигізетін эстетикалық тәрбиенің көркемдік білім беру
құралы екенін анықтауға мүмкіндік туып отырғандығын жазбаша бөлімінен
көруге болады. Теориялық бөлімге қосымша диплом қорғаушы практикалық
жұмысында орындаған. Пейзаж жанрында орындалған жұмысы бейнелеу өнері
заңдылықтарына сүйенген перспектива, түстік байланыс тапқан. Жалпы айтқанда
дипломдық жұмыс талаптарға сай орындалған.
Ғылыми жетекшісі
М.Өтемісов атындағы
БҚМУ колледжінің мұғалімі. .
А.Ж. Дүйсенбаев
Бейнелеу өнері және сызу мамандығының 0106000 топ студенті
А. Г. Зайлагиевтің дипломдық жұмысына
СЫН П І К І Р
Диплом қорғаушының тақырыбы: Көркем шығармалар кеңыстікте
анықталатын сипаттық негіздері мен ерекшеліктері. Қазіргі заман талабынан
туындайтын басты мәселелердің бірі-жас ұрпақты жаңа қоғам мүддесіне лайықты
жан жақты дамыған парасатты азамат ретінде қапыптастыру, бойындағы ұлттық
сананы орнықтыру, жұмыстағы сұлулықты сезіне түсініп білуге тәрбиелеу
мақсаты жүктеледі. Автордың дипломдық жұмысы жоғары деңгейде өзінің
тақырыбына сай орындалған. Қазіргі кезде мемлекеттік стандартқа көшуге
байланысты бейнелеу өнерін пәнін интеграциялау арқылы оқушылардың
эстетикалық қабілеті мен талғамын арттыруға септігін тигізетін эстетикалық
тәрбиенің көркемдік білім беру құралы екенін анықтауға мүмкіндік туып
отырғандығын жазбаша бөлімінен көруге болады. Теориялық бөлімге қосымша
диплом қорғаушы практикалық жұмысында орындаған. Пейзаж жанрында орындалған
жұмысы бейнелеу өнері заңдылықтарына сүйенген перспектива, түстік байланыс
тапқан. Жалпы айтқанда дипломдық жұмыс талаптарға сай орындалған.
Сын пікір берген
№11 ЖОББМ жоғары санатты
Бейнелеу өнері және сызу пәнінің мұғалімі М.М.
Бекешов
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КЕСКІНДЕМЕ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Кескіндеме – бейнелеу өнерінің бір
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Бейнелеу өнерінің саласы пейзаж жанрының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...14
1.3 Бейнелеу өнеріндегі Қазақстан суретшілерінің пейзаж
жанры ... ... ... ... ..25
1.4 Бейнелеу өнеріндегі Ресей суретшілерінің пейзаж
жанры ... ... ... ... ... ... ..42
2 ПЕЙЗАЖДЫ БЕЙНЕЛЕУДЕГІ ЖҰМЫС ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Пейзаждың композициялық
шешімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.2 Пейзаждағы
кеңістік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...50
2.3 Пейзаж жанрының түстік қатынастары,
колориті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘНІ
3.1 Пейзаж жанрының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 56
3.2 Жұмысқа қажетті
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..59
3.3 Менің дипломдық
жұмысым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің өзектілігі: Кескіндеме өнерінің құрылымын
зерттеу, бейнелеу өнерінің көптүрлілігі және кескіндеме өнерінің дамуы мен
жеке қалыптасуының тарихы, бейнелеу әдістері қазіргі таңда өте көкейтесті
мәселе. Халық шығармашылығын жаңғыртып, одан әрі дамыту бүгінгі күннің
көкейкесті мәселесі болып табылады.
Қазіргі кезде халықтық өнерге ынта-ықыласы анағұрлым артты. Бұл орайда
жазатын кескіндеме өнерінің мәнімен алатын орны ерекше. Себебі, жас
ұрпақтың шығармашылық мүмкіндіктерін дамытуда, оның тәрбиеленушілік, білім
берушілік, дамытушылық мүмкіндіктеріні оның кең потенциалын пайдалануға
бағытталған.Эстетикалық талғам ерекшеліктерінің бірі адамның тарихи мұраты
халық өнеріне көзқарасының өзі өмір тәжірибесінің атасы жатуда.
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғарлау тіпті де мүмкін емес. Бізді қоршаған әлем
үнемі өзгеріп отырады. Ол қанша күрделенсе де, әрқашан жаңа мүмкіндіктер
ашумен болады.
Өйткені жер бетіндегі сан алуан халықтардың өзара ой толғаныстары тек
қол созған үміттері осыны байқатады. Адамзат қоғамы ізімен қай кездегісінен
әлдеқайда есейгендігін ерекше аңғартып отыр. Осынау таңғажайып тамаша
өзгерістердің қорғаушы күшіне айналып отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер
шарындағы күллі халықтардың алдында мерейі өсіп, адамзат қауымының жаңаша
ойлау өткен тарихи мен ұлттық мәдениеттерін жиынтық таразысынан өткізіп
қана қоймай, шын мәніндегі ұлтаралық теңдік әр республиканың егеменді
дербестіктерін жаңа қалыптастыруға бет бұрып отыр. Қазіргі кезде егеменді
еліміз өздерінің өмір тіршіліктеріне үстемділікпен танылған құбылыстарды
жойып, жаңаша ойлаудың құдіреті мен ондаған жылдар бойы бұзылған ата-
дәстүрлерінің халықтық педагогикасымен қалпына келтіруге бет бұрды.
Тіршілігімізге енген жаңаша ұғымның ең негізгі бағдары адам баласы өзін-
өзі тек терең танып қана қоймай оған жеткізер аса қуатты тәрбиелік
әдістерді жеткіздірмек. Осы арқылы адамдардың іштей түлеп рухани жетілуін,
келешек ұрпақ тәрбиесін түбегейлі өзгерудің қажеттілігі туды.
Себебі адам тіршілігінде кездесетін неше түрлі алуан қиындылықтарды тек
адамгершілік негіздерінде шешкенде ғана қисапсыз көп қателіктерге ұрынбауға
болады екен. Ал жас ұрпақтың адамшылық негізі халықтың ғасырлар бойы
жасаған ұлттық дәстүр салттарына негізделген оқу ағарту жүйесіне тікелей
байланысты екені дау тудырмаса керек. Сонымен қоса адам ғұмырын ұзақ шалқар
жолында тәрбие мен тәлімін пәрменділігіне әсер ететін жаратылыстың өз
заңдылықтары бар екенін еш уақытта естен шығармаған жөн.
Әлем көркін бейнелеу жемісінде әр кезеңнің қайталанбас келбеті қашан
да өз дәуірінің өзекті ағымдарымен, негізгі даму бағдарларымен мейлінше
тығыз байланысты ашылған.
Қоғам өмірінің келесі, кезек оқиғаларымен сабақтас пейзаж өнерінің даму
белестерін қарастырғанда, әрине, оларды қашан да жалпы адамзаттық ортақ
мәдениет өрісінде алатын орны тұрғысынан ғана саралап бағалай білген жөн.
Бұл арада тек табиғатты рухани игерудің өзіндік ерекшелік-үлгілерін ескере
отыру керек-ақ.
Бұрыңғы дәуірлердің қай-қайсысынан да шоқтығы биігірек көрінетін,
көркемдік бейнелеу тұжырымдамасын анағұрлым байытқан сондай бір қызғылықты
бағыт ХVI-XVII ғасырларда голланд пейзажынан басталады. Сараптық, жасанды
көріністерге толы шартты туындылар аясынан тұңғыш рет табиғат өз алдына
бейнелеу, сұлулық зерттеу нысанасы ретінде жеке дара бөлініп шықты.
Жаратылыс құбылысының жанды келбетін, қаз-қалпын бар бояу-бедерімен
мейлінше көрнекті мүсіндеуді мұрат тұтқан, кәдімгі біз білетін шын
мағынасындағы пейзаж жанры қалыптасты.
Елімізде сұлу табиғатты әсем жерлер жеткілікті, әлі күнге дейін адам
баласы сирек болған жерлер көптеп саналады. Осы туған өлкеміздің сұлу
табиғатын кенеп бетіне майлы бояумен жазылған шығарма арқылы паш етіп
уағыздау сұлулықты сақтай білуге, аялай, қадірлей білуге шақыру, жастардың
кескіндеме өнеріне деген құштарлығын арттыра түсу. Көркемөнер табиғат
мәнімен шұғылданғанда оны өз тұрғысынан емес, адамзаттық мәні тұрғысынан
қарастырады, яғни нақты шынайы мәнін, сыр-сипатын айқындайды. Бұл жаратылыс
құбылыстың өз болмысынан бөлінбей, жіктелмей, мейлінше тұтас мүсінделетін
сапалық мағыналық бейнесі. Суреткер табиғи тіршілік пішінінің нақтылығы,
мазмұндылығы, сыртқы әлпетінің көзге соншалықты көрнектілігі арқасында ой,
қиял бағдарлап сезіне білу құдіретімен еркінірік бойлап, тұңғиық сырларына
бірте-бірте жақындай береді. Әр құбылыс өз мәнісімен табыса бастаған тұста
ғана ол көркемдік таным тақырыбына айналады.
Көркемдік және ғылыми таным көрінісінің шынайы бауырластығын теориялық,
логикалық түр-тұрпаттардың өзі мейлінше бейнелі жарастық тауып, сезім
әсерімен байыған, шабыттанған ғылыми ізденістер тәжірибесінен аңғаруға
болады. Ал мұндай бірлестікте әдетте сезім теориялық сипат алады. Суреткер
көзқарасы, аңдау аңғару әрекеті, ұғым ойы жанданып, рухтанып, көркем ойға
айналып кетеді.
А.Серов, Г.Беда, В.Волков, Н.Ростовцев, А.Терентьев, А.Унковский,
В.Кузин, Е.Шорохов, В.Ломов секілді бірқатар суретші педагогтардың
танымдық қызметті белсенділендірудің мәселелеріне арнаған жұмыстары біздің
тақырыбымыздың тарапынан үлкен қызығушылық танытып отыр.
Көркемөнер жеке құбылыстардың жалпы табиғатын ашуға тырысады, ал жалпы
табиғат, жалпы қасиеттің өзін көрікті бейнелер арқылы даралайды. Сұлулық
тану үрдісі жаратылыстану құбылысының тек бірегей, нақты көрінісін бейнелеп
қана қоймай, ол сол құбылыстың, өмір сүру заңдылығын айқындайтын негізгі
қасиеттерін де тап баса алады.
Дүниені сұлулық жанарымен сезіну, көркемдік тұрғыдан тану, жалпы өмір
құбылысына тарихи қатынас түрлерінің бар өзгерісі қоғамдық даму үрдісімен
қаншалықты дәрежеде сабақтастығын кейінгі өнер тәжірибелерінен де аңғаруға
болады.
Ұлы суретші К.Тельжановтың шығармасында адам табиғаттың өзекті арқауы,
оның мән-мағынасын ашатын тиянақты тірегі ретінде беріліп, ұлттың бояу рухы
да айқын аңғарылған.
Пейзаж тектес кәрие бейнесі ата қонысымен бауырласып, бітеқайнасқан
байсалды бір парасаттылық бабын жеткізеді. Жер мен адам жарасымы,
бірегейлік табиғат құшағында адам салтанатын даралап, әспеттеп жырлауға мол
мүмкіндік тұғызған. Дала төсінде терең ойға шомған еңселі қазақ сол суретке
жан бітіріп, жаратылыс келбетіне айрықша ажар дарытқан.
Аңдау, аңғару түріндегі ойлау мшығына жақындау көркемдік таным
әрекетінің өзіндік бір ерекшілігін өрісі ашылмай-ақ жедеқабыл нәтижесі ғана
көрінетін ой қисыны мен кәдімгі сыршылдық сезім бірлігінен іздеу керек.
Логикалық тыныс, сезімдік сипат қашан да жаратылыс құбылысын суреткер
санасы қайта қорытып, келісті мүсіндеген көркем бейне бойында бітеқайнасып
жатады. Әрине, логикалық жүлге өз алдына жігі бөлініп ап-айқын бадырайып
тұрмайды, ол тек сезім арқылы өріліп жетеді. Өйткені, сұлулық игілігін
сомдау жолында өнер адамы қашан да ойлана отырып, тіршілік жарасымын
бұрмаламай, өз әл қадырынша дүние құбылысын бар болмысымен мейлінше қаз-
қалпында, қисынды, дәлелді бейнелеуге тырысады.
Нанымдылық, сурет сенімділігі дейтініміз осындай жауапкершіліктен
туған. Пейзаждық үлгіден аңғарылатын нақтылық қасиет әдетте сыртқы сұлулық
бедері сияқты көрінгенімен, шын суреткер таланты ішкі әлем, жан-сарай
жалынын да жарқыратып жеткізе білмек. Көркем бейне тіршілік тынысының
қыруар құбылысын түсіндіре алады. Өйткені, ол сезіну ұндестігі, көрнекілік
негізі арқылы табиғаттың өзімен табысып кеткен. Байырғы құбылыс мәнін ашу
тереңдігін өнер иесінің ойшылдық парасаты аңғарылады.
Көркемдік, қайсыбір эстетика мамандары айтқандай, дүние тану
талпынысының долбарлы бастапқы сатысы емес. Немесе оны - жай бір жалпынама
ұғымды бейнелі суретке қарамай көшіре салу әрекеті деп бағалауға болмайды.
Көркемөнер-ойшылдық өрісінің баянды бір көрінісі.
Адам игілікті дүние құбылыстарын өзара сабақтастырып жатқан ең басты
тұлға ретінде көрінеді. Рухани өмір ағымында ол табиғаттың ең биік
сатысынан қарайды.
Өнер туындысында бейнелер жаратылыс негізі де сезім арқылы
қабылданатын, төңірегіңді қоршаған байырғы, риясыз кеңістік болмысы.
Көрнекілік, сезінерлік нақтылық көркемдік игіліктің басты белгілері болып
табылады. Суреткер ұлан-ғайыр дүние шындығынан ойлантып, көңіл-күйіне қуат
берген, рухани тірек болған, толғандырған жеке бір тіршілік реңкілерін
саралап алады дағ адамзаттың ортақ мән-мағына дарытады. Сезім байлығымен
суарылған өнер туындысы дейтініңіз осы.
Табиғи құбылыстарын бағалап, саралап сыр-сипатын жете сезіну жолында
жаратылыс зерттеушілер тәрізді пейзажистке де өсімдіктер дүниесін талмай
зерттеп, ботаника негіздерін игеру керек еді. Адам баласының жарық, ауа
қозғалысы, бояу, түр-түс құбылысы тұрғысынан тану, түйсіну мүмкіндігін
кеңейту үшін, бейнелейтін нәрсенің ішкі құрылымын белгілеп, кеңістік өріс
заңдылығын айқындау үшін геометрия, математика ғылымдарын да зерттеп,
үйрену қажет болған.
Зерттеу мақсаты: әр түрлі көркемдік материалдармен шығармашылық жұмыс
жасаудың технологиялық білім, білік, дағдыларын және ойын практикалық іске
асырудың негізі ретіндегі техникалық орындау тәсілдерін меңгерту.
Зерттеу нысаны: туған жерінің табиғатын, сұлулығын, тұрмыс-тіршілігін
бейнелеу процесі
Жұмыстың практикалық мәні: алынған нәтижелер көркем шығармаларды талдау
сабақтарда әдістемелік жетілдіру мақсатында қолданылуы мүмкін және
студенттердің шығармашылық мүмкіндіктерін дамытуда оң ықпалын тигізетіні
даусыз.
Зерттеудің материалдары: станокты сұңғат, станокты композиция сабақтары
бойынша бағдарламалар мен жоспарлар түзуде пайдаланылуы мүмкін.
Қорғауға төмендегі жағдайлар шығарылады: қазіргі таңдағы суретшілердің
кескіндеме шығармаларында пейзаж жанры дамуы, оның бейнелеу заңдылықтары.
Қазақ бейнелеу өнері басқа ұлттардың өнері сияқты өзіндік ерекшелігі
бар, өнердің бір түрі қазақ бейнелеу өнері өзінің озық туындылары арқылы
бүкіл әлемдік өнердің қатарынан орын алады, оның дәлелі суретшілер
Ә.Қастеев, Қ.Тельжанов, С.Мәмбеев, Н.Нурмухамедов, Х.Наурызбаев сияқты
суретшілердің еңбектерінен көруге болады. Қазақстан бейнелеу өнері өзіндік
тарихы қазақ елінің даму тарихы мен тығыз байланысты.
Қазақ елінде қоғамдық құрылыстардың дамуы қазақстан бейнелеу өнеріне
ықпал етіп отырды. Қазақ бейнелеу өнерінің дамуы қазақ өмірінің салт-
дәстүрі мен тұрмысы, әдет-ғұрпы шаруашылығына байланысты. Қазақстан
бейнелеу өнері тарихынан ертедегі жартастардағы бейнелеуі тұрмыс салт
дәстүрі ерекше орын алады.
Қазақ халқы бұрыннан мал шаруашылығымен айналысқан. Халық шеберлері
сәндік өнерге қажетті жүн, тері, шикізаттарды мал өнімдерінен алып отырған.
Сондықтан қазақ халқының өнері оған қажетті материалдар, халықтың тұрмысы
мен шаруашылығына тығыз байланысты. Ертедегі қазақ халқының өмірін орыс
және басқа шетел суретшілерінің шығармаларынан көруге болады. қазақ
халқының өнері ертедегі Қазақстан территориясын мекендеген сақ, үйсін, ғұн
тайпалардың өнерімен тығыз байланысты. Олар мал шаруашылығымен айналысып
көшпелі өмір сүрген.
Аң стилі кезеңінің соңында бұл көріністер ою өрнектер түріне
ауыстырылады. Осыған байланыста ат құлақ, бөрі бас, қошқар мүйіз ою-
өрнектері пайда болды. Ертедегі өзіндік ерекшелігі бар қазақ өнерінің бір
түрі, тастан ойып жасалған қойдың бейнесі. Бұлар Маңғыстау, орталық
Қазақстан және Тарбағатай тауларында кездеседі. Қойдың бейнесі ертеде
байлықтың, сәтті істің символы ретінде қабылданған. Түрік қағанаты кезінде
тас пен сүйекті қажау, ою-өнері дамудың жоғарғы дәрежесіне көтерілді.мұндай
тас ою өнері екі түрге бөлінеді: біріншісі тас бетіне сызық түрінде ою
арқылы бейнелер салынса, екіншісі көлемді мүсін түрінде кездеседі. Мысалы,
Орталық Қазақстанда егіз қойтас маңындағы құдарғы жерінен табылған тас
бетіне балалы әйел және үш отырған адам бейнеленген. Бұл суреттің сюжеті
ата қабіріне табыну деген мағынаны білдіреді. Осы кезеңдегі құдарғы
ескерткіштердің бір түрі ердің алдыңғы жақтауына салынған сурет. Бұл
суретте аң аулау көрінісі сауықшылармен жануарлар бейнеленген. Түрік
қағанаты ұрпақтарының мәдени дәстүрін қыпшақ, қанды тайпаларының ұрпақтары
жалғастырды. Бұлардың мәдениеті әсіресе Х-ХІІ ғасырда жоғары дәрежеге
көтерілді. Бұлар тастан жасалған адам мүсіндері. Орталық Қазақстанда және
қарлұқтар өмір сүрген Жетісу өңірінде сақталған. Аталған мүсіндер осы
дәуірдің алғашқы жазықтық түрінде болып келсе, соңғы кезеңінде мүсінге
жақындай түседі. Бұл мүсінде әскери адамдар, малшылар, ел басшылар, әйелдер
бейнесін көруге болады. кейбір тас мүсіндерде қалқан бетіне ою-өрнек
салынып құстар мен адамдардың бейнесі бір қырынан бейнеленген. Тас
мүсіндерден басқа Ұлытау тауларында сары немесе қызғыш түсті қолдан
жасалған сәукелеге ұқсас бас киімі бар статуэткалар табылған. Бұл
статуэткалар Жезқазған қаласының тарихи өлке тану музейінде сақталған.
Қазақстанның жерінде дамыған Қыпшақ, Қарлұқ, Оғыз тайпаларының өнері, қазақ
халқының көркем мәдениетінің бастауы болып табылады.
1 КЕСКІНДЕМЕ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Кескіндеме – бейнелеу өнерінің бір түрі
Бейнелеу өнерінің бір түрі – кескіндеме өнері болып табылады.
Кескіндеме - өнер әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп әкететін, сиқырлы
аймақ. Ол адамзат дамуының таң шапағында, біздің тарихтан бұрыңғы ата-
бабаларымыздың үңгілерінен дүниеге келді. Қазіргі кескіндеме осы балалық
кезден ересектікке дейін осындай өсу жолынан өтті. Бұл ертедегі қабырға
суреттері (ежелгі Греция, Ежелгі Рим, Византия, Египет), Қайта Өрлеу
дәуіріндегі кескіндеме жұмыстары, Ресей кескіндеме өнері, Франция
импрессионистері және түрлі ағымдар. Сан ғасырлар бойына суретшілердің
басшылыққа салған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп отырады, бір
стильдің орнын екінші стиль басты, бірақ бәрібір кескіндеме жасап дами
береді.
Кескiндеме – көрерменнiң ойы мен сезiмiне жағымды әсер ететiн, жазықтық
бейне бояу арқылы жасалатын көркем шығарма. Ертедегi гректердiң аңызы
бойынша кескiндеме грек қызының өз сүйген жiгiтiнiң қырынан қараған
бейнесiн қабырғаға салуынан шыққан дейдi. Француз ойшылы Дени Дидро:
Кескiндеме көз арқылы оймен берiлетiн өнер дейдi. Өнер адамы өмiрiнiң бiр
бөлiнбейтiн бөлiгiне айналады.
Басқа өнерлердің арасында кескіндеме суретшінің қырағы көзі шалғанның
бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ол
табиғаттан үйреніп дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін бейнелеудің таңдай
қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары шексіз бай
бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, бояулардың бай үндестігі,
жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнеленіп отырған
нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика, қиялдың
қызықты құбылмалылығы – осының барлығы кескіндемеге өз міндеттерін шешу
үшін берілген.
Рыцарь сауыттарының жылтылығын, жібек маталардың асқан әдемілігін, көз
жанарының дымқылдануын, жас қыз денесінің нәзіктігін және ағаштардың дөрекі
қабығын көзге түсетіндей етіп беру тіс қаққан кескіндемешіге қиындық
келтіре қоймайды. Кең жайылған емендердің қуатын, көктемгі қайыңдардың жан
жадыратар жасыл жапырақтарын, қаһарлы да асқақ аспанды, мөлдір сұр тұманды
және айлы түндердің тылсым, жұмбақ әлемін, буырқанған көк көрсетіп бере
алады.
Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл да нәзік қимылмен кенеп
бетіне қылқаламмен бояу жағады – міне енді одан сендерге тірі адам көз
тастайды! Суретші оның жүзіндегі көзге шалына қоймайтын ой нышандары мен
құштарлықтарын таңғажайып қырағылымен кенеп бетіне түсірген және бір
мезгілде сендерге оның жан дүниесін ашып берген.
Кескіндеме – бейнелеу өнерінің ең көп тараған түрі, бай әрі толысқан
түрі, онда бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Кескіндеме әр
түрлі-түсті бояулар арқылы қоршаған ортаның өмір шындығын жарқын етіп
бейнелейді. Бұл өнер түріне қатты қағазды, ағашты, әйнекті, металды немесе
қабырғаны да қолдануға болады.
Қазақстанның бейнелеу өнеріне тоқталар болсақ: Қазақстан бейнелеу
өнерінің басталуы 1877 ж. Алматыға келген орыс суретшісі Н.Г.Хлудовтың
есімімен тікелей байланысты. Бұрын көрмеген жаңа әлем, бейтаныс әдет-
ғұрыптар, көз үйренбеген бет-пішіндер оны қатты тебірентті, ол осының бәрін
асқан бір іждахаттылықпен, құштарлықпен қағазға, кенепке түсірумен болды.
Ол Алматыға тұңғыш көркемсурет студиясын басқарған. Бірінші ұлттық
қылқалам шебері Қастеев те Хлудовтың шәкірті болған. [2]
Қазақстан бейнелеу өнерінің тарихы Қазан төңкерісінен кейін басталады.
Бұл жылдарда көркем шығармалардың көрмесі маңызды оқиға болып есептелді.
Көрме 1928 ж. Семей қаласында, кейіннен басқа қалаларда да (Петропавл,
Қорған, Лениногорск, Қызылордка, Қарсақбайда) болып өтті.
1929 ж. Түркісіб құрылысынан Алмытыға жас жұмысшы, бұрынғы қойшы
Ә.Қастеев оқуға келді. Оның әкелген суреттері талабы бар жас екендігін
көрсетеді. Осы кезде қондырғылы өнер жазуға Ә.Сәрсенбаев, Ә.Шегебеков,
соңынан ағайынды Қожахмат пен Құлахмет Қожықовтар араласты, бұл алғашқы
ұлттық суретшілердің пайда болуы қазақ халқының шығармашылық күш -
қайратының оянуын паш етті. Қазақстан суретшілері осы кезге дейін белгілі
бір жетістіктерге жетті, бірақ олар әлі біріге қойған жоқ, шығармашылық
өмір өз бетімен өтіп жатты. Бейнелеу өнері 30-40 жылдан бастап барған сайын
біртіндеп қалыптаса берді. Оған басқа республикалардан, әсіресе, Мәскеу,
Ленинградтан келген суретшілер көп жәрдемін тигізді. 1933 ж. Қазақстан
Суретшілер одағының ұйымдастыру бюросы құрылды. Оған В.Сатков, Ә.Ысмайылов,
Ф.Болкоев кірді. Оны негізіне Қазақстан өнерінің әрі қарай дамуына жағдай
жасады.
Бейнелеу өнерінің дамуына негізгі қозғалыс 1937 ж. әдеби-көркем
ұйымының қайта құруы туралы шешімінен кейін басталады.
Одақ төңірегіне барлық шығармашылық белсенді топ бірінші суретшілер
Н.Крутильников, Ф.Болкоев, Ә.Ысмайылов, А.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов,
И.Савельев, Н.Тимофеев, соңынан З.Назыров, Ә.Қастеев және т.б. жиналды.
1940 ж. Республика суретшілерінің 1-ші съезі өтті.
Қазақстан көркемөнерінің дамуының екінші кезеңінде 50-60-жылдары
натураға, яки табиғатқа, болмысқа, заттың өзіне көбірек зер салу, соны
бейнелеу тән болса, 60 жылдары бейнелеу публицистикасына бой ұру, Қатаң
стильді ұлттық тұрғыдан игеру, жаңа кейіпкерді іздеу тән деуіміз керек. Ал
70 жылдары көркемөнер – бұл жаңа анағұрлым күрделі кезең болып есептеледі.
Бұл кезеңнің ерекшілігі дараланған трактовкалардың (өзінше бейнелеудің)
мәнерлермен стильдердің заманымыздың көкейтесті проблемаларын, әр қилы
шешетін жарқын шығармашылық тұлғалардың өте көп болуы.
Кескіндеме – бұл майлы бояулармен жасалған және багет рамаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес. Кескіндеме ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы, түрлі сулы бояулармен –
темперамен, гуашьпен, акварелмен салынған кескіндеме болады. Тіпті аздап
боялған суретке (пастель) ауысатын кескіндеме бар, жартылай гравюра –
кескіндеме (монотипия). Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольбертте)
жасалатын кескіндеме. Монументтік кескіндеме да болады. Оның үлгілерін біз
ғимараттардың қабырғаларынан көреміз. Мұндай кескіндеме арнайы техникада -
әк сүтіне араластырылған бояулар және жаңа сылақ бетіне жиі жасалады.
Мүлдем бояусыз – ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік кескіндеме
да бар. Бейне түрлі материалдардың алуан түсті кесектерінен жасалады
(мозайка). Сондай-ақ жарықтанатын кескіндеме - шыныдан жасалған картинадан
өтіп түрлі –түсті жарық түсіретін кескіндеме да болады (витраж).
Кескіндеме шығармаларын орындаудың алуан түрлі техникаларын қарастыруға
көшпестен бұрын түстанудың кейбір мәселелерімен танысайық. Түс –
кескіндеменің жаны. Шынында да ол реалистік кескіндеменің көркемдік
құралдарының негізін суретпен және жарық пен көлеңкемен бірлікте түс
құрайды. Біз шөптің жасыл, гүлдің қызыл, ал қардың ақ екенін тәжірибеден
білеміз. Біз картинада оларды осындай бояулармен бояй аламыз ба? Жасыл
шөпті кескіндеменің шығармаларда іс жүзінде сұлғырт немесе көк дерлік,
немесе тіпті қызыл дерлік болып шығуы мүмкін. Егер картинада қарды бір ғана
ақ бояумен боясақ, қар сияқты әсер қалдырмай, жай ақ дақ болып шығады.
Мұның болатын себебі, ақ қарда мыңдаған – қызғылт, алтын түстес, көгілдір
және күлгін реңктер болады.
Егер заттардың дәл өзіндей түстерді көшірмесек, табиғаттың түстік сан
құбылмалылығын қалай нанымды беруге болады? Бәрін де картинада дұрыс
табылған түстердің өзара қатынастары шешеді. Заттың түсімен сәйкес келетін
бояуды таңдап алуға ұмтылу тіпті де керек емес. Суретшіге қолына қылқалам
ұстап затқа жақын келіп, таңдап алынған түсті, ол дәлме-дәл сәйкес келуі
үшін затпен салыстырып жатудың қажеті жоқ. Картинада, басқа түстердің
қоршауында заттың өзіне сәйкес келетін, дұрыс та дәлме-дәл түс ретінде
нанымды қабылданатындай түсті тауып, іріктеп алу қажет. Сөйтіп суретші
заттардың түсін емес, олардың түстік өзара байланысын зерттейді. Ол
қайсыбір заттардың бізге белгілі табиғи түсіне онша сәйкес келмейтін,
біршама басқаша сияқты болып көрінетін бояуларды пайдалануы мүмкін. Бірақ
ол осы бояулардың картинаның ішіндегі барлық түстік дақтар заттың
өзіндегідей бір-бірімен арақатынаста болатындай етіп алады.
Картинада натурада бізге солай болып көрінетіндігіне қарағанда бәрі
біршама күңгірттеу немесе суықтау болып ғажап емес, бәрібір картина шынайы
болып шығады, өйткені онда түстік қатынастар дұрыс сақталған.
1.2 Бейнелеу өнерінің саласы пейзаж жанрының ерекшеліктері
Пейзаж деген француз сөзінен шыққан – бұл ландшафты табиғатты бейнелеу.
Бұл пейзаж жанрының алғашқы жазбалары ежелгі шығыста Крит жерінде, яғни
Египет жерінде кездестіруге болады. Мұнда негізінен жартастағы бейнелер
б.э.д. ХХ ғ. аңшы фараондардың өмірлерінен көрінісьтер, сол сияқты жабайы
мысық тұқымдасының аң аулау сәті бейнеленген жазбаларды кездестіруге
болады. Сол сияқты б.э. ХХ ғ. Кноск сарайындағы жасалған росписьдерді
құстармен бірге табиғат суреттерін кездестіруге болады.
Бұл аталған табиғат суреттерінің барлығы тек нобай немесе жоба ретінде
атауға болады.
Пейзаж дербес жанр ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс
елдерінде УІІ-ІХ ғғ. Европадан ертерек қалыптасады. Европалық кескіндемеде
ол ХУІІ ғ. алдымен Италияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың
гүлденуі ХІХ ғасырдың соңына тұспа-тұс келеді. И.Левитан, К.Коровин,
Н.Рерих және басқа да көптеген суретшілер пейзаж қайсыбір жерлерді және
айнытпай бейнелей салу емес, онда суретшілердің сезімдері мен ойларын
берудің үлкен мүмкіншіліктері бар. Адам өмірімен салыстырып қарағанда
табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз
толқындары, ормандар мен таулар жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай
болса, сондай күйінде қалады. Бірақ осы бір өзгермейтін табиғатты алуан
дәуір суретшілері түрліше көріп бейнеледі. Өткен ғасырлардың екінші
жартысында Францияда қаулап бір топ жас суретшілер шыққан. Олар бұрын-соңды
көрмегенді істеп, өз шығармаларын шеберханада емес, өзен жағасында, далада,
орман ішінде, тауда, шалғындылықта, ашық аспан астында тұрып салатын әдет
шығарды. Олардың шығармашылығы Парижде алғаш рет көрмеге қойылысымен-ақ
суретші қауымы тарапынан француздық әсер деген сөзінен шығарып,
импрессинистер деген атақ алды. Шынында да олар өз туындыларында өмірден
алған әсерлерінің ізін суытпай тұрып бейнелеуге тырысатын.
Су айдынында жапырақта кісілердің үсті басына түскен күннің шуағына
дейін қолмен ұстап, көзбен көргендей дәл жеткізетін. Олардың суретінен
кәпес желді, жауыннан кейінгі дымқыл ауаны, күн қыздырып балбырап жатқан
топырақты дәл сол қалпында сезінесің. Олар табиғатты әр алуан құлпырған бай
бояу әлемін жете байқап, дәл жеткізуге тырысты. Импрессионистер –
суретшілердің шығармашылық жолдары өте қиын болды.
Кез – келген пейзаждың басты элементтері жер, аспан, су, ағаштар болып
табылады. Пейзажды жақсы сала білу үшін ең алдымен, осы элементтерді,
әсіресе, ағаштарды сала білуге үйрену керек. Әйтпесе, пейзаждың суреті
өңсіз декорациялық дақтардың жиынтығына айналады, барлық ағаштар бірдей
болып шығады, жер мен судың көлбеулігі сезілмейтін болады, таулар мен
бұлттар өзіне тән формаларын жоғалтады.
Пейзажда көз ұшына кетіп жатқан кеңістік сезілуге тиіс, ал әрбір ағаш
өзіне тән белгілерімен көрінуі керек. Бейне бір ағаштың жеке дара портретін
– діңгегін, бұтақтарын, ағаштардың ұшар басының, жапырақтардың және жапырақ
топтарының сипатын беру керек.
Ағаштың суреті келесі күні сурет пен түпнұсқаның арасындағы дәлме – дәл
сәйкестікті еш қиындықсыз табуға болатындай етіп салынуға тиіс.
Әсіресе, ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында орыс суретшілері пейзаж
жанрында көркем шығармалар орындауда зор табысқа жетті. Ф.Васильевтің
Жаңбыр алдында, К.Юонның Қ ыс соңы, С.Герасимовтың Жаз өтті,
К.Коровиннің Көктем, И.Айвазовскийдің Тоғызыншы балл, т.б. көркем
шығармаларында табиғат көрінісінің алуан ерекшеліктері шынайы бейнеленген.
Мысалы, теңіз бейнелеудің асқан шебері И.Айвазовский өзінің Одессадағы
айлы түн атты шығармасында портты қаланың түнгі тыныс – тіршілігін аса
нанымды түрде көрсетеді. Ай сәулесімен шағылысқан аспан мен су бетін
бейнелеген қызғылт сары бояу түсі адамға айрықша әсер етеді. Түн самалымен
тербелген су толқындары жалт – жұлт етіп жатыр. Су бетінде жүзген кеме,
қайықтар көрінісі мұндағы тынымсыз тіршілікті паш етіп тұрғандай.
Олардың шығармалары о баста күлкілі көрініп, ешкім мойындамай қойды.
Сатып алушылар да табыла қоймады. Бірақ олар алған беттерінен қайтпады.
Қазір жер жүзінен көптеген музейлері өздерінде сақталуы М.Мане, Моне,
Ренуар, Дегаб, Сиспей шығармаларын ерекше мақтаныш тұтады. П.Н.Чистяков
талдай отырып былай деп жазған: Суреттің жоғары шын өнері ғылымсыз өмір
сүре алмайды. Ғылым ең жоғарғы сатысында өнерге айналады.
Пейзаждың суретін салған кезде ең алдымен бейнелейтін көріністің шегін
анықтап алу керек.
Алайда түстік гармониялардың заңдары салыстырмалы екенін ұмытпау керек.
Оларды қолдану көптеген нақты жағдайларға қарай түзетіліп отырады,
сондықтан оларды барлық жағдайлар үшін біржола белгіленген деп есептеуге
болмайды. Бояулармен жұмыс істеген кезде түстердің кеңістік қатынастары деп
аталатын тағы бір қызықты құбылысты ескерген жөн. Кейбір тұспалармен қатар
тұрғанда алға шыңыңқы немесе артқа таман тұрған сияқты болып көрінетіні
анықталды. Негізінен анық және қанық түстер алға шығыңқы, ал суық болып
қабылданады.
Майлы бояу – ең маңызды және кең таралған кескіндеме техникасының түрі.
Негізгі қолдану заты өсімдік майының жоғарғы сапасы. Майлы бояудың түсі
кепкенде өзгеріссіз сол қалпында қалуы. Майлы бояудың құндылығы
иілгіштігінде, қысбат материалдың мүмкіншігімен төзімділігінде.
Кемшіліктері: уақыттың өтуіне байланысты олар сарғаяды және қарая
бастайды.
Х ғасырдың басында майлы бояу кең танылғандықтан, ХІV ғасырдың аяғы мен
ХУ ғасырдың басында кең қолданылады.
Майлы бояудың жоғарғы дәрежеге жетуі сонымен қатар кескіндеменің
реализмдегі дамуына байланысты ХVІ ғ. көптеген суретшілері суреттерін майлы
бояулы техникамен өз жұмыстарын орындаған.
Кескіндемеде техникалық орындау әдісінің бірі – мазок. Мазок бояудың
үстінгі қабатын жүргізеді. Бұл термин майлы бояуда жиі қолданады.
Палитра (француз-итальян сөзі) – орташа төрт бұрышты не доғал жұқа
тақтайшаны білдіреді. Суретші жұмыс үстінде бояуларды бір-біріне қосып
араластырады. Палитра негізінен ағаштан жаса лады.
Этюдник (фпанцуз сөзі –тіл зерттеу) – кескіндеменің бұйымдары мен этюд
жабдықтары салынған арнайы қорап.
Пейзаждың этюдке арналған жеңіл ағаштан жасалған аяғы бар қорапты
этюдник деп атайды. Этюдник жиналмалы болады. Кескіндемешінің палитрасы
палитра сөзінің екі түрлі мағынасы бар: біріншісі – суретші бояуды салып
араластыратын тақта және екінші – қайсы бір суретші жұмыста пайдаланатын
бояулардың белгілі жиынтығы. Бұл жерде палитра туралы сөз нақ осы екінші
мағынасында айтылады.
Бояу палитрасын пайдалана білу жөн, одан мүмкін нәрсені көбірек алу
әрдайым кескіндемешінің асқан шеберлігінің белгісі болып келді және солай
болып қала береді. Бұған үйрену үшін, бояулардың мүмкіндіктерін терең
зерттеу керек.кейбір тәжірибелі суретшілер бояулардың санын күрт шектеуді
ең жақсы жол деп есептейді. Егер палитра олар тым көп болса, онда бәрі
жеңіл де оңай сияқты болып көрінеді. Олардың әр қайсысына тәжірибе жасап
жатудың қажеті болмайды. Демек, өзіне әрбір бояуды жан-жақты сынақтан
өткізу, зерттеу қажеттіліктен туатындай жағдай жасау керек. Мұндай әдіс
палитрадағы әрбір бояудың мүмкіндіктерін терең білуге алып келеді.
Осыған байланысты кескіндемемен айналысуды бар –жоғы төрт бояудан: ақ
бояудан, ашық охрадан, күйдірілген охрадан және күйдірілген сүйектен
тұратын палитрадан бастау ұсынылады. Сөйтіп табиғаттың бүкіл сан алуан
түстерін, пейзаж немесе натюрморт болсын тек осы бояулардың көмегімен
берілуі керек.
Бұл оңай шаруа емес, өйткені бұл бояулар жиынтығында ашық сары да көк
те, қызыл да бояу жоқ. Бұлай жұмыс істеу қиын болады. Көп нәрсені
ойластырып, байқап көруге тура келеді. Бірақ осы төрт бояудан-ақ жеткілікті
дәрежеде бай бояу үндестігін алуға болатыны біртіндеп айқындала түседі.
Осындай төрт бояулы палитрадан ең азы 10-15 этюд алынады.
Палитраны меңгерудің келесі кезеңі – тағы екі бояуды өте ашық көк бояу
мен қызыл қоңыр марсты қосу және қызыл қоңыр бояулардың пайда болуы
колориттік мүмкіндіктерді едәуір ұлғайтады. Мұндай палитрадан да 10-15
этюдтар.
Мұнан кейін жаңа екі бояу – көк жасыл және краплак қосылады. Бұл енді
айтырлықтай кең көлемді палитра – онда енді жасыл да көк те бояулар бар,
ашық – сары бояу ғана жоқ.
Енді ашық сары бояуларды да: сары кадмий мен табиғи қалампыр бояуды
қосыңдар. Енді 12 бояуды қамтиды. Шын мәнінде бояулардың мұндай жиынтығын
толық дерлік палитра деп есептеуге болады.
Бояуларды жасырылған мүмкіндіктерді тереңдете зерттеудің осы бір
курсына бір жылға жуық уақыт кетеді.
Бояуларды араластыра отырып, оладың кейбіреуі қоспада тұрақсыз
болатынын, соның салдарынан қараятынын немесе керісінше түссізденетінін,
бояу қабаты бұзылатынын есте сақтау керек. Неғұрлым берік және тұрақты
бояулар табиғи топырақтар – охра, қалампыр, бояу, умбра, жасыл топырақтар,
сондай-ақ металдардың балқытылған талшықтары – кобальт, хром тотығы, көк
жасыл марстар болып табылады. Сондықтан көптеген суретшілер лимон, кадмий,
бермин көкшіл бояуы, газ күйесі және шам кіресі сияқты бояуларды
қолданбауға тырысады.
Қара бояу туралы: басқа кез келген бояуға қалай қарасақ оған да солай
қарау керек, белгілі бір түске жету үшін оны бояу қоспаларында қолданады,
бірақ оның қарайтқыш ретінде пайдаланбайды. Ең жақсы қара бояулар –
күйдірілген сүйек пен жүзім бояулы деп есептеледі.
Жұмыс істеу үшін палитрадан реттілік елеулі рөл атқарады. Бояулар
әрдайым белгілі бір жүйелікте орналастыруға тиіс. Барлық суретшілер
қабылдаған қандай да болсын бірыңғай реттілік жоқ. Әрбір суретші палитра
бетіне бояуларды өзінше, бірақ әрдайым белгілі бір, өзі үшін үйреншікті
жолмен оранластырады. Бояуларды палитра бетіне орналастырудың ықтимал
варианттарының бірі мынадай: барлық спектрі түстер ақ бояудан сол жаққа, ал
барлық топырақ түстес бояулар және қара бояу оң жаққа орналастырылады.
Суретшілер пайдаланылатын барлық бояулар – пигмент қоспасы, яғни
дұрысын айтқанда бағалы зат және қандай да бір байланыстырғаш зат. Майлы
бояуларда мұндай байланыстырғыш заттар әдетте зығыр, кейде жаңғақ немесе
көкнәр майы болып табылады. Басқа майлар пайдаланылмайды, себебі кепкен
кезде қатты қабық пайда болмайды немесе буланып ұшып кетеді. Майлы бояулар
кескіндемеде тек ХУІ ғасырда ғана пайдаланады. Олардың көптеген құнды
қасиеттері бар: оңай араласады, қою және қалың етіп те, сондай-ақ астыңғы
түсі анық байқалып тұратындай, жеңіл, мөлдір етіп те жағуға болады. Кепкен
кезде бұл бояулар өзінің түстік ең реңін өзгертпейді.
Әдеттегі жағдайларды және әсіресе ыстық ауа-райында майлы бояулармен,
оларға ештеңе қоспай немесе арнайы сұйылтқыштарды өте аз қосады, сурет
салады, мұндай сұйылтқыштар мынандай номерлермен шығарылады: №2,№3 таза
скипидар №4.
Бояуды маймен араластыруға болады, бірақ бұлай істеудің қажеті жоқ,
артық майдың болуы бояу қабатының қараюына және жарылып кетуіне алып
келеді. Олифті және маляр сиккатистерін қолдануға мүлдем беруге болмайды.
Ақталып біткен және кептірілген майлы бояумен салынған картинаға
бояулардың ашықтығын арттыру үшін арнайы лак жағады, мұндай лак кепкен шыны
сияқты мөлдір пленка түзеді. Осы мақсат үшін мастика және акрил – пісте
лактары шығарылады. Кескіндеме бетіне лакты ол салынып біткеннен кейін бір
жыл өткеннен соң ғана жағу ұсынылады.
Майлы бояумен жұмыс істеу үшін көбіне №2 ден №12 дейінгі түрлі
көмірлердегі жалпық, қылшықты қыл қаламдар алынады. Маймен жұмыс істеген
кезде бір қылқаламды ғана амалдай тұруға болмайды, өйткені жұмыстың бұл
техникасында қылқаламды, мысалы акварелдегідей жумайды. Сондықтан
суретшілер бір мезгілде бірнеше қылқаламдарды – қызыл, жасыл және өң
реңктер үшін жеке-жеке пайдаланады. Ұсақ деталдарды салу үшін қолда
жіңішке әрі жұмсақ қылқаламдар болғаны дұрыс, бәрінен де жұмсақ қылшықты
қылқаламдарды пайдаланған жөн.
Қылшықты қылқаламдар серпімді және тығыз топтастырылған болуы, олардан
жекеленген қылшықтар сорайып шығып тұрмауы тиіс. Қылқаламдағы қылшықтар
шорт кесілмей өздерінің табиғи ұштарымен іріктеліп алынған болуы керек.
Жақсы қылқаламдарда бұл ереже сақталып қана қоймай, оларда тіпті жекелеген
қылшықтардың қылқаламның сәйкес келіп отырады.
Майлы бояумен сурет салуға көптеген материал негіз болады. Суретшілер
картонға немес тығыз чертеж қағазға этюдтерді жиі салады. Майлы
кескіндемеге арналған материалдардың ішінде мейлінше көп танылып, таралғаны
холст (кенеп), ол зығырдан, кендірден жасалынады. Ол ағаш рамаға керіледі.
Оны үлкен қалпағы бар обои шегелерімен қағу ұсынылады. Шегерлерді шамамен
4 см сайын кергіштің ағашы жарылып кетпес үшін бір сызықтың бойында
тұрмайтындай етіп қағады. Холсты керген кезде оның жіптері кергіштің
жақтарына қиғаш болжай, параллель жүруін, оның өзінде кесе көлденең жіптер
тік, ал ұзына бойлай созылған жіптер көлбеу оналасуын қадағалау керек.
Холсты алдымен қысқа жақтардан, соңғы ұзын жақтардан ортадан бұрыш жақтарға
жылжи отырып, керіп бекіткен жөн.
Алғашында жақсы керілген холст кейін, мысалы, үй ішіндегі ылғалдың
өзгеруі салдарынан салбырап қалатын кездерде болады. Бұдан қашу үшін,
мүмкіндігінше кергіштің бұрыштарын бекітпеу, ал саңылауларына алдын-ала
сыналар қойып алу дұрыс. Содан холст салбырлап қалған жағдайда бұл
сыналарды бағамен аздан өзі жеткілікті – холст қайта керіледі. Майлы
кескіндемеге арналған кергіш өте мықты болуға және жақсы кептірілген
ағаштан жасалуға тиіс. Үлкен кергіштер айқастырылған табан ағаштармен
бекемдендіріледі.
Майлы бояумен кескіндеме салуға холсты, картонды немесе қағазды біржола
дайындау үшін оларды грунттеу керек. Грунттелген материалдар бояу қабатын
мықты ұстайды, әрі одан майды сорып алмайды деуге болады, мұның өзі оны
берік әрі ұзақ мерзімді етеді.
Грунттердің рецептері өте көп бірақ олардың негізі бір құрамда: желім,
мал және толтырғыш болады. Оның үстіне тағы аздағанмөлшерде жұмсартқыш
заттарды қосады. Грунттер желімді және эмульсиялы болып келеді. Желімді
грунттің ең құрғақ ақ бояулар мен борлардың 10 бөлшегі судың 30 бөлшегі.
Жұмсақ болу үшін глицериннің 0,5 бөлшегін қосқан жаман болмайды.
Эмульсиялық грунттың рецепті: желімнің 1 бөлшегі, зығыр майының 4 бөлшегі,
судың 20 бөлшегі.
Желім ретінде ағаш желімін, балық желімін, желатинді немесе казеинді
қолданады. Моляр желімі мен декстрин жарамсыз: одан берік емес грунт
береді.
Желім грунты былай дайындалады. Егер балық желімі болса, қайтадан таза
су құяды да араластырады, қыздырады, бірақ қайнауға дейін жеткізбейді.
Ерітіндіні дәкеден өткізіп сүзеді, ағаш желімді немесе желатинді оларды
жібіткен судың өзіне тікелей қайнатады. Казеин ісінгеннен кейін 25 пайыздық
мүсәтір спиртінен аздап қосу ұсынылады. Дайындалған желімге пластификатор
(глицерин) қоса отырып, толтырғыш басқаша құрғақ ақ бояу немесе бор себебі.
Эмульсиялық грунтқа арналған желім ерітіндісін алдымен рецепте
көрсетілген су мөлшерінің 1,3 мөлшерінде дайындайды. Оған майды жайлап
құйып отырып, біртектес эмульсия алғанға дейін бір бағытта мұқият
араластырады. Ақ бояудың немесе борды қалған 2,3 суға жақсылап езеді де,
бұл ерітіндіні дайындалған эмульсияға асықпай құяды.
Грунттеу алдында холсты ыстық желім ерітіндісімен екі рет тұтас жағып
шығу керек. Желімдеменің артық жерлерін холстан шпателмен немесе
мастихинмен, оларды алдымен бір бағытта, ал содан соң – перпендикуляр
бағытта жүргізе отырып кетіреді. 10-12 сағаттан кейін желімдеме әбден кеуіп
болғаннан кейін, холсты пензамен қырнап тегістейді.
Этюд – бейнелеу өнерінде шығарманың характері мен размерінің шектеулі
натураның толық орындалуы үшін оның суретті бейнелеу объектісін ұқыпты
зерттейді. Суретші этюд жасағанда сурет немес скульптура композициясын
алдын ала ойластырады.
Оның пайда болу көздері сан алуан, бір-біріне ұқсамайды, мұнда
суретшінің өмірлік тәжірибесі ішкі жан дүниесі, оның идеялық позициялары,
көркемдік бейімділігі, көру әсерлі жымдасып жатады.
Түпкі ой пісіп жетіліп айқындалып, болашақ шығарма туралы қандай да бір
нақты көз алдына елестету пайда болған кезде, оны бейнелеу жолдарын
іздестіру компоновка жасау басталады. Оның үстіне барған сайын сындарлықпен
тереңдікке ие болса түпкі ойда дамып, тереңдеп өзгере береді. Әрине
сюжеттік түпкі ой бейнелеу шешімінің элементтерін композиция негізімен
колоритті қамтуға тиіс. Эскиз жасау үстіндегі бастапқы жұмыста негізгі
идеяны қалайша тереңірек ашуға болатынына баса назар аударылады.
Ойластырған полотноға суретші көп мөлшерде дайындық этюдтарды салады.
Үздіксіз көркем суреттік жазба, бақылауларды жинау жүріп жатады. Этюд алу
үстіндегі жұмыстың мақсаты- өмір мен табиғаттың құбылыстарына жіті көз
тастап, шынайы беру, бұл құбылыстар сурет салушының бойында тудыратын
сенімдерді айқын да дәлме-дәл білдіру. Н.Рерих табиғатта көргенді бейнелей
білу маңызды, бірақ бейнелегің келетіңді көре білу одан да маңызды деген
болатын.
Кейде ысылмаған әуесқой этюд үшін мотивті ұзақ уақыт таңдай алмайды.
Оған қызықты бірдемені табу үшін бір жаққа алыс кету керек, өйткені
күнделікті қоршап тұрған нәрселердің бәрінің әсерлілігі шамалы сияқты болып
көрінеді. Бұл қате пікір. Көре білу дегеніміз толып жатқан заттар мен
құбылыстарды ішінен ең маңызды, елеулі және сипатты нәрсені бөліп іріктеп
ала білу. Нағыз суретші ең елеусіз және күнделікті нәрсені өзінен көп
жағдайда қызықты нәрсені көріп, оны өз полотносында көрсете алады.
Этюдті салумен қанша уақыт айналысу керек? Бұл суретші өз алдына қойып
отырған суреттерге ол жұмыс істейтін жағдайларға және ең алдымен нарыққа
байланысты. Этюд композициясы табиғаттың өзі және оны белсенді шығармашылық
қабылдау тудырады. Этюдті компоновка жасау кезінде қатаң симметриядан аулақ
болыңдар, сонымен бір мезгілде оның бір жағын тым көюейтіп жібермеңдер
композицияның тепе-теңдігі күрт бұзылады. Егер көкжиек этюдті бастай отырып
суретші пейзаждын қай бөлігі этюдқа кіретінін, негізгі элементтер – жер,
аспан, орман және басқалар қалай орналасатынын айқын анықтап алуға тиіс.
Табиғаттың қандайда бір шапшаң етіп жатқан күйін қағазға түсіріп қалу
немесе негізгі түстік қатынастарды ұстап қалу болса, онда 10-15 минут
ішінде шағын көлемді этюд салынады. Этюдтегі бір сеансты этюд ашық күнгі
ауа-райында 1,5-2 сағатқа смозылады. Онан ары қарай жарықтың өзгеруімен
бүкіл картина басқаша бола бастайды. Жарық салыстырмалы түрде алғанда
елеусіз өзгеретін бұлтты ауа-райында бір сеанста үш сағат жұмыс істеуге
болады. Аязды майлы бояумен жұмыс істеу туралы бірнеше сөз. Мұндай
жағдайларда суретші сурет салатын бояулар алдын ала кейбір өңдеуден
өткізуді талап етеді. Түтіктің ішіндегіні, оның төменгі жиегін кейін
қайырып және қалпағын бұрамай, шыны бетіне қысып шығарады.
Скипидарға аздап мастика және лак қосады да, осы қоспамен қысып
шығарған бояуды қаймақ консистенциясына дейін сұйылтады, одан соң оны
түтікке қайта салады. Этюд салу кезінде еріткіш ретінде таза бензин
пайдаланады. Мұның бәрі аязда бояу қоюланатын, ал қар түскен кезде тіпті
тас сияқты қатып қалатын болғандықтан жасалады, бензин бұрын қойған
бояуларға араластырылады да, кейін буланып ұшып кетеді. Мұндай жұмыс
кезінде қажеттілігіне қарай қатып қалғандарын ауыстырып отыру үшңн
әдеттегіге қарағанда көп қылқаламдардың болғаны дұрыс. Типтеудің
кейіпкерлерді топтастырудың, суреттің бояу үйлесімдерінің сарқылмас көзі
бола отырып, натура сурет салушыға үнемі көмекке келіп отырады. Кенепке
суретті көмірмен, оның үстіне емес, контурлық сурет емес, жарықпен
көлеңкені түсіре отырып жасайды. Сурет біткен кезде, кескіндеме үшін
қажетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің
колледжі
Қорғауға жіберілсін
Колледж директоры
_____________Т.Н.Төлеуішов
__________________ 2012ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркем шығармалардың кеңістікте анықталатын сипаттық
негіздері мен ерекшеліктері
Орындаған студент: Зайлагиев А.Г. тобы: Б-301
Мамандығы: 0106000-Бейнелеу өнері және сызу
Ғылыми жетекшісі: Дүйсенбаев Азамат Жанболатұлы
(ғылыми
дәрежесі, атағы, аты-жөні, қолы)
Рецензент: Бекешов Мереке Мендіғалиұлы
______
(ғылыми
дәрежесі, атағы, аты-жөні, қолы)
Колледж әдіскері: Аймағанбетова Анара Мұхамбетқалиқызы _
(ғылыми
дәрежесі, атағы, аты-жөні, қолы)
Орал – 2012ж
Бейнелеу өнері және сызу мамандығының 0315002 топ студенті
А.Х. Имангалиеваның дипломдық жұмысына
П І К І Р
Диплом қорғаушының тақырыбы: Көркемдікке тәрбиелеуде бейнелеу өнері
пәні маңызды құрал. Қазіргі заман талабынан туындайтын басты мәселелердің
бірі-жас ұрпақты жаңа қоғам мүддесіне лайықты жан жақты дамыған парасатты
азамат ретінде қапыптастыру, бойындағы ұлттық сананы орнықтыру, жұмыстағы
сұлулықты сезіне түсініп білуге тәрбиелеу мақсаты жүктеледі. Автордың
дипломдық жұмысы жоғары деңгейде өзінің тақырыбына сай орындалған. Қазіргі
кезде мемлекеттік стандартқа көшуге байланысты бейнелеу өнерін пәнін
интеграциялау арқылы оқушылардың эстетикалық қабілеті мен талғамын
арттыруға септігін тигізетін эстетикалық тәрбиенің көркемдік білім беру
құралы екенін анықтауға мүмкіндік туып отырғандығын жазбаша бөлімінен
көруге болады. Теориялық бөлімге қосымша диплом қорғаушы практикалық
жұмысында орындаған. Пейзаж жанрында орындалған жұмысы бейнелеу өнері
заңдылықтарына сүйенген перспектива, түстік байланыс тапқан. Жалпы айтқанда
дипломдық жұмыс талаптарға сай орындалған.
Ғылыми жетекшісі
М.Өтемісов атындағы
БҚМУ колледжінің мұғалімі. .
А.Ж. Дүйсенбаев
Бейнелеу өнері және сызу мамандығының 0106000 топ студенті
А. Г. Зайлагиевтің дипломдық жұмысына
СЫН П І К І Р
Диплом қорғаушының тақырыбы: Көркем шығармалар кеңыстікте
анықталатын сипаттық негіздері мен ерекшеліктері. Қазіргі заман талабынан
туындайтын басты мәселелердің бірі-жас ұрпақты жаңа қоғам мүддесіне лайықты
жан жақты дамыған парасатты азамат ретінде қапыптастыру, бойындағы ұлттық
сананы орнықтыру, жұмыстағы сұлулықты сезіне түсініп білуге тәрбиелеу
мақсаты жүктеледі. Автордың дипломдық жұмысы жоғары деңгейде өзінің
тақырыбына сай орындалған. Қазіргі кезде мемлекеттік стандартқа көшуге
байланысты бейнелеу өнерін пәнін интеграциялау арқылы оқушылардың
эстетикалық қабілеті мен талғамын арттыруға септігін тигізетін эстетикалық
тәрбиенің көркемдік білім беру құралы екенін анықтауға мүмкіндік туып
отырғандығын жазбаша бөлімінен көруге болады. Теориялық бөлімге қосымша
диплом қорғаушы практикалық жұмысында орындаған. Пейзаж жанрында орындалған
жұмысы бейнелеу өнері заңдылықтарына сүйенген перспектива, түстік байланыс
тапқан. Жалпы айтқанда дипломдық жұмыс талаптарға сай орындалған.
Сын пікір берген
№11 ЖОББМ жоғары санатты
Бейнелеу өнері және сызу пәнінің мұғалімі М.М.
Бекешов
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КЕСКІНДЕМЕ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Кескіндеме – бейнелеу өнерінің бір
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Бейнелеу өнерінің саласы пейзаж жанрының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...14
1.3 Бейнелеу өнеріндегі Қазақстан суретшілерінің пейзаж
жанры ... ... ... ... ..25
1.4 Бейнелеу өнеріндегі Ресей суретшілерінің пейзаж
жанры ... ... ... ... ... ... ..42
2 ПЕЙЗАЖДЫ БЕЙНЕЛЕУДЕГІ ЖҰМЫС ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Пейзаждың композициялық
шешімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.2 Пейзаждағы
кеңістік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...50
2.3 Пейзаж жанрының түстік қатынастары,
колориті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3 БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕГІ ПЕЙЗАЖ ЖАНРЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘНІ
3.1 Пейзаж жанрының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 56
3.2 Жұмысқа қажетті
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..59
3.3 Менің дипломдық
жұмысым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің өзектілігі: Кескіндеме өнерінің құрылымын
зерттеу, бейнелеу өнерінің көптүрлілігі және кескіндеме өнерінің дамуы мен
жеке қалыптасуының тарихы, бейнелеу әдістері қазіргі таңда өте көкейтесті
мәселе. Халық шығармашылығын жаңғыртып, одан әрі дамыту бүгінгі күннің
көкейкесті мәселесі болып табылады.
Қазіргі кезде халықтық өнерге ынта-ықыласы анағұрлым артты. Бұл орайда
жазатын кескіндеме өнерінің мәнімен алатын орны ерекше. Себебі, жас
ұрпақтың шығармашылық мүмкіндіктерін дамытуда, оның тәрбиеленушілік, білім
берушілік, дамытушылық мүмкіндіктеріні оның кең потенциалын пайдалануға
бағытталған.Эстетикалық талғам ерекшеліктерінің бірі адамның тарихи мұраты
халық өнеріне көзқарасының өзі өмір тәжірибесінің атасы жатуда.
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғарлау тіпті де мүмкін емес. Бізді қоршаған әлем
үнемі өзгеріп отырады. Ол қанша күрделенсе де, әрқашан жаңа мүмкіндіктер
ашумен болады.
Өйткені жер бетіндегі сан алуан халықтардың өзара ой толғаныстары тек
қол созған үміттері осыны байқатады. Адамзат қоғамы ізімен қай кездегісінен
әлдеқайда есейгендігін ерекше аңғартып отыр. Осынау таңғажайып тамаша
өзгерістердің қорғаушы күшіне айналып отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер
шарындағы күллі халықтардың алдында мерейі өсіп, адамзат қауымының жаңаша
ойлау өткен тарихи мен ұлттық мәдениеттерін жиынтық таразысынан өткізіп
қана қоймай, шын мәніндегі ұлтаралық теңдік әр республиканың егеменді
дербестіктерін жаңа қалыптастыруға бет бұрып отыр. Қазіргі кезде егеменді
еліміз өздерінің өмір тіршіліктеріне үстемділікпен танылған құбылыстарды
жойып, жаңаша ойлаудың құдіреті мен ондаған жылдар бойы бұзылған ата-
дәстүрлерінің халықтық педагогикасымен қалпына келтіруге бет бұрды.
Тіршілігімізге енген жаңаша ұғымның ең негізгі бағдары адам баласы өзін-
өзі тек терең танып қана қоймай оған жеткізер аса қуатты тәрбиелік
әдістерді жеткіздірмек. Осы арқылы адамдардың іштей түлеп рухани жетілуін,
келешек ұрпақ тәрбиесін түбегейлі өзгерудің қажеттілігі туды.
Себебі адам тіршілігінде кездесетін неше түрлі алуан қиындылықтарды тек
адамгершілік негіздерінде шешкенде ғана қисапсыз көп қателіктерге ұрынбауға
болады екен. Ал жас ұрпақтың адамшылық негізі халықтың ғасырлар бойы
жасаған ұлттық дәстүр салттарына негізделген оқу ағарту жүйесіне тікелей
байланысты екені дау тудырмаса керек. Сонымен қоса адам ғұмырын ұзақ шалқар
жолында тәрбие мен тәлімін пәрменділігіне әсер ететін жаратылыстың өз
заңдылықтары бар екенін еш уақытта естен шығармаған жөн.
Әлем көркін бейнелеу жемісінде әр кезеңнің қайталанбас келбеті қашан
да өз дәуірінің өзекті ағымдарымен, негізгі даму бағдарларымен мейлінше
тығыз байланысты ашылған.
Қоғам өмірінің келесі, кезек оқиғаларымен сабақтас пейзаж өнерінің даму
белестерін қарастырғанда, әрине, оларды қашан да жалпы адамзаттық ортақ
мәдениет өрісінде алатын орны тұрғысынан ғана саралап бағалай білген жөн.
Бұл арада тек табиғатты рухани игерудің өзіндік ерекшелік-үлгілерін ескере
отыру керек-ақ.
Бұрыңғы дәуірлердің қай-қайсысынан да шоқтығы биігірек көрінетін,
көркемдік бейнелеу тұжырымдамасын анағұрлым байытқан сондай бір қызғылықты
бағыт ХVI-XVII ғасырларда голланд пейзажынан басталады. Сараптық, жасанды
көріністерге толы шартты туындылар аясынан тұңғыш рет табиғат өз алдына
бейнелеу, сұлулық зерттеу нысанасы ретінде жеке дара бөлініп шықты.
Жаратылыс құбылысының жанды келбетін, қаз-қалпын бар бояу-бедерімен
мейлінше көрнекті мүсіндеуді мұрат тұтқан, кәдімгі біз білетін шын
мағынасындағы пейзаж жанры қалыптасты.
Елімізде сұлу табиғатты әсем жерлер жеткілікті, әлі күнге дейін адам
баласы сирек болған жерлер көптеп саналады. Осы туған өлкеміздің сұлу
табиғатын кенеп бетіне майлы бояумен жазылған шығарма арқылы паш етіп
уағыздау сұлулықты сақтай білуге, аялай, қадірлей білуге шақыру, жастардың
кескіндеме өнеріне деген құштарлығын арттыра түсу. Көркемөнер табиғат
мәнімен шұғылданғанда оны өз тұрғысынан емес, адамзаттық мәні тұрғысынан
қарастырады, яғни нақты шынайы мәнін, сыр-сипатын айқындайды. Бұл жаратылыс
құбылыстың өз болмысынан бөлінбей, жіктелмей, мейлінше тұтас мүсінделетін
сапалық мағыналық бейнесі. Суреткер табиғи тіршілік пішінінің нақтылығы,
мазмұндылығы, сыртқы әлпетінің көзге соншалықты көрнектілігі арқасында ой,
қиял бағдарлап сезіне білу құдіретімен еркінірік бойлап, тұңғиық сырларына
бірте-бірте жақындай береді. Әр құбылыс өз мәнісімен табыса бастаған тұста
ғана ол көркемдік таным тақырыбына айналады.
Көркемдік және ғылыми таным көрінісінің шынайы бауырластығын теориялық,
логикалық түр-тұрпаттардың өзі мейлінше бейнелі жарастық тауып, сезім
әсерімен байыған, шабыттанған ғылыми ізденістер тәжірибесінен аңғаруға
болады. Ал мұндай бірлестікте әдетте сезім теориялық сипат алады. Суреткер
көзқарасы, аңдау аңғару әрекеті, ұғым ойы жанданып, рухтанып, көркем ойға
айналып кетеді.
А.Серов, Г.Беда, В.Волков, Н.Ростовцев, А.Терентьев, А.Унковский,
В.Кузин, Е.Шорохов, В.Ломов секілді бірқатар суретші педагогтардың
танымдық қызметті белсенділендірудің мәселелеріне арнаған жұмыстары біздің
тақырыбымыздың тарапынан үлкен қызығушылық танытып отыр.
Көркемөнер жеке құбылыстардың жалпы табиғатын ашуға тырысады, ал жалпы
табиғат, жалпы қасиеттің өзін көрікті бейнелер арқылы даралайды. Сұлулық
тану үрдісі жаратылыстану құбылысының тек бірегей, нақты көрінісін бейнелеп
қана қоймай, ол сол құбылыстың, өмір сүру заңдылығын айқындайтын негізгі
қасиеттерін де тап баса алады.
Дүниені сұлулық жанарымен сезіну, көркемдік тұрғыдан тану, жалпы өмір
құбылысына тарихи қатынас түрлерінің бар өзгерісі қоғамдық даму үрдісімен
қаншалықты дәрежеде сабақтастығын кейінгі өнер тәжірибелерінен де аңғаруға
болады.
Ұлы суретші К.Тельжановтың шығармасында адам табиғаттың өзекті арқауы,
оның мән-мағынасын ашатын тиянақты тірегі ретінде беріліп, ұлттың бояу рухы
да айқын аңғарылған.
Пейзаж тектес кәрие бейнесі ата қонысымен бауырласып, бітеқайнасқан
байсалды бір парасаттылық бабын жеткізеді. Жер мен адам жарасымы,
бірегейлік табиғат құшағында адам салтанатын даралап, әспеттеп жырлауға мол
мүмкіндік тұғызған. Дала төсінде терең ойға шомған еңселі қазақ сол суретке
жан бітіріп, жаратылыс келбетіне айрықша ажар дарытқан.
Аңдау, аңғару түріндегі ойлау мшығына жақындау көркемдік таным
әрекетінің өзіндік бір ерекшілігін өрісі ашылмай-ақ жедеқабыл нәтижесі ғана
көрінетін ой қисыны мен кәдімгі сыршылдық сезім бірлігінен іздеу керек.
Логикалық тыныс, сезімдік сипат қашан да жаратылыс құбылысын суреткер
санасы қайта қорытып, келісті мүсіндеген көркем бейне бойында бітеқайнасып
жатады. Әрине, логикалық жүлге өз алдына жігі бөлініп ап-айқын бадырайып
тұрмайды, ол тек сезім арқылы өріліп жетеді. Өйткені, сұлулық игілігін
сомдау жолында өнер адамы қашан да ойлана отырып, тіршілік жарасымын
бұрмаламай, өз әл қадырынша дүние құбылысын бар болмысымен мейлінше қаз-
қалпында, қисынды, дәлелді бейнелеуге тырысады.
Нанымдылық, сурет сенімділігі дейтініміз осындай жауапкершіліктен
туған. Пейзаждық үлгіден аңғарылатын нақтылық қасиет әдетте сыртқы сұлулық
бедері сияқты көрінгенімен, шын суреткер таланты ішкі әлем, жан-сарай
жалынын да жарқыратып жеткізе білмек. Көркем бейне тіршілік тынысының
қыруар құбылысын түсіндіре алады. Өйткені, ол сезіну ұндестігі, көрнекілік
негізі арқылы табиғаттың өзімен табысып кеткен. Байырғы құбылыс мәнін ашу
тереңдігін өнер иесінің ойшылдық парасаты аңғарылады.
Көркемдік, қайсыбір эстетика мамандары айтқандай, дүние тану
талпынысының долбарлы бастапқы сатысы емес. Немесе оны - жай бір жалпынама
ұғымды бейнелі суретке қарамай көшіре салу әрекеті деп бағалауға болмайды.
Көркемөнер-ойшылдық өрісінің баянды бір көрінісі.
Адам игілікті дүние құбылыстарын өзара сабақтастырып жатқан ең басты
тұлға ретінде көрінеді. Рухани өмір ағымында ол табиғаттың ең биік
сатысынан қарайды.
Өнер туындысында бейнелер жаратылыс негізі де сезім арқылы
қабылданатын, төңірегіңді қоршаған байырғы, риясыз кеңістік болмысы.
Көрнекілік, сезінерлік нақтылық көркемдік игіліктің басты белгілері болып
табылады. Суреткер ұлан-ғайыр дүние шындығынан ойлантып, көңіл-күйіне қуат
берген, рухани тірек болған, толғандырған жеке бір тіршілік реңкілерін
саралап алады дағ адамзаттың ортақ мән-мағына дарытады. Сезім байлығымен
суарылған өнер туындысы дейтініңіз осы.
Табиғи құбылыстарын бағалап, саралап сыр-сипатын жете сезіну жолында
жаратылыс зерттеушілер тәрізді пейзажистке де өсімдіктер дүниесін талмай
зерттеп, ботаника негіздерін игеру керек еді. Адам баласының жарық, ауа
қозғалысы, бояу, түр-түс құбылысы тұрғысынан тану, түйсіну мүмкіндігін
кеңейту үшін, бейнелейтін нәрсенің ішкі құрылымын белгілеп, кеңістік өріс
заңдылығын айқындау үшін геометрия, математика ғылымдарын да зерттеп,
үйрену қажет болған.
Зерттеу мақсаты: әр түрлі көркемдік материалдармен шығармашылық жұмыс
жасаудың технологиялық білім, білік, дағдыларын және ойын практикалық іске
асырудың негізі ретіндегі техникалық орындау тәсілдерін меңгерту.
Зерттеу нысаны: туған жерінің табиғатын, сұлулығын, тұрмыс-тіршілігін
бейнелеу процесі
Жұмыстың практикалық мәні: алынған нәтижелер көркем шығармаларды талдау
сабақтарда әдістемелік жетілдіру мақсатында қолданылуы мүмкін және
студенттердің шығармашылық мүмкіндіктерін дамытуда оң ықпалын тигізетіні
даусыз.
Зерттеудің материалдары: станокты сұңғат, станокты композиция сабақтары
бойынша бағдарламалар мен жоспарлар түзуде пайдаланылуы мүмкін.
Қорғауға төмендегі жағдайлар шығарылады: қазіргі таңдағы суретшілердің
кескіндеме шығармаларында пейзаж жанры дамуы, оның бейнелеу заңдылықтары.
Қазақ бейнелеу өнері басқа ұлттардың өнері сияқты өзіндік ерекшелігі
бар, өнердің бір түрі қазақ бейнелеу өнері өзінің озық туындылары арқылы
бүкіл әлемдік өнердің қатарынан орын алады, оның дәлелі суретшілер
Ә.Қастеев, Қ.Тельжанов, С.Мәмбеев, Н.Нурмухамедов, Х.Наурызбаев сияқты
суретшілердің еңбектерінен көруге болады. Қазақстан бейнелеу өнері өзіндік
тарихы қазақ елінің даму тарихы мен тығыз байланысты.
Қазақ елінде қоғамдық құрылыстардың дамуы қазақстан бейнелеу өнеріне
ықпал етіп отырды. Қазақ бейнелеу өнерінің дамуы қазақ өмірінің салт-
дәстүрі мен тұрмысы, әдет-ғұрпы шаруашылығына байланысты. Қазақстан
бейнелеу өнері тарихынан ертедегі жартастардағы бейнелеуі тұрмыс салт
дәстүрі ерекше орын алады.
Қазақ халқы бұрыннан мал шаруашылығымен айналысқан. Халық шеберлері
сәндік өнерге қажетті жүн, тері, шикізаттарды мал өнімдерінен алып отырған.
Сондықтан қазақ халқының өнері оған қажетті материалдар, халықтың тұрмысы
мен шаруашылығына тығыз байланысты. Ертедегі қазақ халқының өмірін орыс
және басқа шетел суретшілерінің шығармаларынан көруге болады. қазақ
халқының өнері ертедегі Қазақстан территориясын мекендеген сақ, үйсін, ғұн
тайпалардың өнерімен тығыз байланысты. Олар мал шаруашылығымен айналысып
көшпелі өмір сүрген.
Аң стилі кезеңінің соңында бұл көріністер ою өрнектер түріне
ауыстырылады. Осыған байланыста ат құлақ, бөрі бас, қошқар мүйіз ою-
өрнектері пайда болды. Ертедегі өзіндік ерекшелігі бар қазақ өнерінің бір
түрі, тастан ойып жасалған қойдың бейнесі. Бұлар Маңғыстау, орталық
Қазақстан және Тарбағатай тауларында кездеседі. Қойдың бейнесі ертеде
байлықтың, сәтті істің символы ретінде қабылданған. Түрік қағанаты кезінде
тас пен сүйекті қажау, ою-өнері дамудың жоғарғы дәрежесіне көтерілді.мұндай
тас ою өнері екі түрге бөлінеді: біріншісі тас бетіне сызық түрінде ою
арқылы бейнелер салынса, екіншісі көлемді мүсін түрінде кездеседі. Мысалы,
Орталық Қазақстанда егіз қойтас маңындағы құдарғы жерінен табылған тас
бетіне балалы әйел және үш отырған адам бейнеленген. Бұл суреттің сюжеті
ата қабіріне табыну деген мағынаны білдіреді. Осы кезеңдегі құдарғы
ескерткіштердің бір түрі ердің алдыңғы жақтауына салынған сурет. Бұл
суретте аң аулау көрінісі сауықшылармен жануарлар бейнеленген. Түрік
қағанаты ұрпақтарының мәдени дәстүрін қыпшақ, қанды тайпаларының ұрпақтары
жалғастырды. Бұлардың мәдениеті әсіресе Х-ХІІ ғасырда жоғары дәрежеге
көтерілді. Бұлар тастан жасалған адам мүсіндері. Орталық Қазақстанда және
қарлұқтар өмір сүрген Жетісу өңірінде сақталған. Аталған мүсіндер осы
дәуірдің алғашқы жазықтық түрінде болып келсе, соңғы кезеңінде мүсінге
жақындай түседі. Бұл мүсінде әскери адамдар, малшылар, ел басшылар, әйелдер
бейнесін көруге болады. кейбір тас мүсіндерде қалқан бетіне ою-өрнек
салынып құстар мен адамдардың бейнесі бір қырынан бейнеленген. Тас
мүсіндерден басқа Ұлытау тауларында сары немесе қызғыш түсті қолдан
жасалған сәукелеге ұқсас бас киімі бар статуэткалар табылған. Бұл
статуэткалар Жезқазған қаласының тарихи өлке тану музейінде сақталған.
Қазақстанның жерінде дамыған Қыпшақ, Қарлұқ, Оғыз тайпаларының өнері, қазақ
халқының көркем мәдениетінің бастауы болып табылады.
1 КЕСКІНДЕМЕ ӨНЕРІНІҢ ДАМУЫ
1.1 Кескіндеме – бейнелеу өнерінің бір түрі
Бейнелеу өнерінің бір түрі – кескіндеме өнері болып табылады.
Кескіндеме - өнер әлеміндегі орасан зор, өзіне еліктіріп әкететін, сиқырлы
аймақ. Ол адамзат дамуының таң шапағында, біздің тарихтан бұрыңғы ата-
бабаларымыздың үңгілерінен дүниеге келді. Қазіргі кескіндеме осы балалық
кезден ересектікке дейін осындай өсу жолынан өтті. Бұл ертедегі қабырға
суреттері (ежелгі Греция, Ежелгі Рим, Византия, Египет), Қайта Өрлеу
дәуіріндегі кескіндеме жұмыстары, Ресей кескіндеме өнері, Франция
импрессионистері және түрлі ағымдар. Сан ғасырлар бойына суретшілердің
басшылыққа салған идеялары, олардың ұмтылыстары өзгеріп отырады, бір
стильдің орнын екінші стиль басты, бірақ бәрібір кескіндеме жасап дами
береді.
Кескiндеме – көрерменнiң ойы мен сезiмiне жағымды әсер ететiн, жазықтық
бейне бояу арқылы жасалатын көркем шығарма. Ертедегi гректердiң аңызы
бойынша кескiндеме грек қызының өз сүйген жiгiтiнiң қырынан қараған
бейнесiн қабырғаға салуынан шыққан дейдi. Француз ойшылы Дени Дидро:
Кескiндеме көз арқылы оймен берiлетiн өнер дейдi. Өнер адамы өмiрiнiң бiр
бөлiнбейтiн бөлiгiне айналады.
Басқа өнерлердің арасында кескіндеме суретшінің қырағы көзі шалғанның
бәрін мейлінше толық бере алса керек. Сан жүздеген жылдар бойы ол
табиғаттан үйреніп дүниені қызғылықты ететіндердің бәрін бейнелеудің таңдай
қақтыратын жаңа әдістерін ойлап тапты. Оның бейнелеу құралдары шексіз бай
бола бастады. Сызықтардың өте батыл жүргізілуі, бояулардың бай үндестігі,
жарық пен көлеңкенің батыл, күтпеген контрастары, бейнеленіп отырған
нәрсені орналастырудағы ойлы мөлшерлестік және айқын логика, қиялдың
қызықты құбылмалылығы – осының барлығы кескіндемеге өз міндеттерін шешу
үшін берілген.
Рыцарь сауыттарының жылтылығын, жібек маталардың асқан әдемілігін, көз
жанарының дымқылдануын, жас қыз денесінің нәзіктігін және ағаштардың дөрекі
қабығын көзге түсетіндей етіп беру тіс қаққан кескіндемешіге қиындық
келтіре қоймайды. Кең жайылған емендердің қуатын, көктемгі қайыңдардың жан
жадыратар жасыл жапырақтарын, қаһарлы да асқақ аспанды, мөлдір сұр тұманды
және айлы түндердің тылсым, жұмбақ әлемін, буырқанған көк көрсетіп бере
алады.
Бар ықыласымен берілген суретші шапшаң, батыл да нәзік қимылмен кенеп
бетіне қылқаламмен бояу жағады – міне енді одан сендерге тірі адам көз
тастайды! Суретші оның жүзіндегі көзге шалына қоймайтын ой нышандары мен
құштарлықтарын таңғажайып қырағылымен кенеп бетіне түсірген және бір
мезгілде сендерге оның жан дүниесін ашып берген.
Кескіндеме – бейнелеу өнерінің ең көп тараған түрі, бай әрі толысқан
түрі, онда бейнелеудің сан алуан мол құралдары қолданылады. Кескіндеме әр
түрлі-түсті бояулар арқылы қоршаған ортаның өмір шындығын жарқын етіп
бейнелейді. Бұл өнер түріне қатты қағазды, ағашты, әйнекті, металды немесе
қабырғаны да қолдануға болады.
Қазақстанның бейнелеу өнеріне тоқталар болсақ: Қазақстан бейнелеу
өнерінің басталуы 1877 ж. Алматыға келген орыс суретшісі Н.Г.Хлудовтың
есімімен тікелей байланысты. Бұрын көрмеген жаңа әлем, бейтаныс әдет-
ғұрыптар, көз үйренбеген бет-пішіндер оны қатты тебірентті, ол осының бәрін
асқан бір іждахаттылықпен, құштарлықпен қағазға, кенепке түсірумен болды.
Ол Алматыға тұңғыш көркемсурет студиясын басқарған. Бірінші ұлттық
қылқалам шебері Қастеев те Хлудовтың шәкірті болған. [2]
Қазақстан бейнелеу өнерінің тарихы Қазан төңкерісінен кейін басталады.
Бұл жылдарда көркем шығармалардың көрмесі маңызды оқиға болып есептелді.
Көрме 1928 ж. Семей қаласында, кейіннен басқа қалаларда да (Петропавл,
Қорған, Лениногорск, Қызылордка, Қарсақбайда) болып өтті.
1929 ж. Түркісіб құрылысынан Алмытыға жас жұмысшы, бұрынғы қойшы
Ә.Қастеев оқуға келді. Оның әкелген суреттері талабы бар жас екендігін
көрсетеді. Осы кезде қондырғылы өнер жазуға Ә.Сәрсенбаев, Ә.Шегебеков,
соңынан ағайынды Қожахмат пен Құлахмет Қожықовтар араласты, бұл алғашқы
ұлттық суретшілердің пайда болуы қазақ халқының шығармашылық күш -
қайратының оянуын паш етті. Қазақстан суретшілері осы кезге дейін белгілі
бір жетістіктерге жетті, бірақ олар әлі біріге қойған жоқ, шығармашылық
өмір өз бетімен өтіп жатты. Бейнелеу өнері 30-40 жылдан бастап барған сайын
біртіндеп қалыптаса берді. Оған басқа республикалардан, әсіресе, Мәскеу,
Ленинградтан келген суретшілер көп жәрдемін тигізді. 1933 ж. Қазақстан
Суретшілер одағының ұйымдастыру бюросы құрылды. Оған В.Сатков, Ә.Ысмайылов,
Ф.Болкоев кірді. Оны негізіне Қазақстан өнерінің әрі қарай дамуына жағдай
жасады.
Бейнелеу өнерінің дамуына негізгі қозғалыс 1937 ж. әдеби-көркем
ұйымының қайта құруы туралы шешімінен кейін басталады.
Одақ төңірегіне барлық шығармашылық белсенді топ бірінші суретшілер
Н.Крутильников, Ф.Болкоев, Ә.Ысмайылов, А.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов,
И.Савельев, Н.Тимофеев, соңынан З.Назыров, Ә.Қастеев және т.б. жиналды.
1940 ж. Республика суретшілерінің 1-ші съезі өтті.
Қазақстан көркемөнерінің дамуының екінші кезеңінде 50-60-жылдары
натураға, яки табиғатқа, болмысқа, заттың өзіне көбірек зер салу, соны
бейнелеу тән болса, 60 жылдары бейнелеу публицистикасына бой ұру, Қатаң
стильді ұлттық тұрғыдан игеру, жаңа кейіпкерді іздеу тән деуіміз керек. Ал
70 жылдары көркемөнер – бұл жаңа анағұрлым күрделі кезең болып есептеледі.
Бұл кезеңнің ерекшілігі дараланған трактовкалардың (өзінше бейнелеудің)
мәнерлермен стильдердің заманымыздың көкейтесті проблемаларын, әр қилы
шешетін жарқын шығармашылық тұлғалардың өте көп болуы.
Кескіндеме – бұл майлы бояулармен жасалған және багет рамаға салынған,
біз музейлерде қызықтайтын картиналар ғана емес. Кескіндеме ұғымы кең әрі
мейлінше сан алуан техниканы қамтиды, мысалы, түрлі сулы бояулармен –
темперамен, гуашьпен, акварелмен салынған кескіндеме болады. Тіпті аздап
боялған суретке (пастель) ауысатын кескіндеме бар, жартылай гравюра –
кескіндеме (монотипия). Мұның бәрі станоктік, яғни станокта (мольбертте)
жасалатын кескіндеме. Монументтік кескіндеме да болады. Оның үлгілерін біз
ғимараттардың қабырғаларынан көреміз. Мұндай кескіндеме арнайы техникада -
әк сүтіне араластырылған бояулар және жаңа сылақ бетіне жиі жасалады.
Мүлдем бояусыз – ақ істелетін өзінше ерекшелігі бар монументтік кескіндеме
да бар. Бейне түрлі материалдардың алуан түсті кесектерінен жасалады
(мозайка). Сондай-ақ жарықтанатын кескіндеме - шыныдан жасалған картинадан
өтіп түрлі –түсті жарық түсіретін кескіндеме да болады (витраж).
Кескіндеме шығармаларын орындаудың алуан түрлі техникаларын қарастыруға
көшпестен бұрын түстанудың кейбір мәселелерімен танысайық. Түс –
кескіндеменің жаны. Шынында да ол реалистік кескіндеменің көркемдік
құралдарының негізін суретпен және жарық пен көлеңкемен бірлікте түс
құрайды. Біз шөптің жасыл, гүлдің қызыл, ал қардың ақ екенін тәжірибеден
білеміз. Біз картинада оларды осындай бояулармен бояй аламыз ба? Жасыл
шөпті кескіндеменің шығармаларда іс жүзінде сұлғырт немесе көк дерлік,
немесе тіпті қызыл дерлік болып шығуы мүмкін. Егер картинада қарды бір ғана
ақ бояумен боясақ, қар сияқты әсер қалдырмай, жай ақ дақ болып шығады.
Мұның болатын себебі, ақ қарда мыңдаған – қызғылт, алтын түстес, көгілдір
және күлгін реңктер болады.
Егер заттардың дәл өзіндей түстерді көшірмесек, табиғаттың түстік сан
құбылмалылығын қалай нанымды беруге болады? Бәрін де картинада дұрыс
табылған түстердің өзара қатынастары шешеді. Заттың түсімен сәйкес келетін
бояуды таңдап алуға ұмтылу тіпті де керек емес. Суретшіге қолына қылқалам
ұстап затқа жақын келіп, таңдап алынған түсті, ол дәлме-дәл сәйкес келуі
үшін затпен салыстырып жатудың қажеті жоқ. Картинада, басқа түстердің
қоршауында заттың өзіне сәйкес келетін, дұрыс та дәлме-дәл түс ретінде
нанымды қабылданатындай түсті тауып, іріктеп алу қажет. Сөйтіп суретші
заттардың түсін емес, олардың түстік өзара байланысын зерттейді. Ол
қайсыбір заттардың бізге белгілі табиғи түсіне онша сәйкес келмейтін,
біршама басқаша сияқты болып көрінетін бояуларды пайдалануы мүмкін. Бірақ
ол осы бояулардың картинаның ішіндегі барлық түстік дақтар заттың
өзіндегідей бір-бірімен арақатынаста болатындай етіп алады.
Картинада натурада бізге солай болып көрінетіндігіне қарағанда бәрі
біршама күңгірттеу немесе суықтау болып ғажап емес, бәрібір картина шынайы
болып шығады, өйткені онда түстік қатынастар дұрыс сақталған.
1.2 Бейнелеу өнерінің саласы пейзаж жанрының ерекшеліктері
Пейзаж деген француз сөзінен шыққан – бұл ландшафты табиғатты бейнелеу.
Бұл пейзаж жанрының алғашқы жазбалары ежелгі шығыста Крит жерінде, яғни
Египет жерінде кездестіруге болады. Мұнда негізінен жартастағы бейнелер
б.э.д. ХХ ғ. аңшы фараондардың өмірлерінен көрінісьтер, сол сияқты жабайы
мысық тұқымдасының аң аулау сәті бейнеленген жазбаларды кездестіруге
болады. Сол сияқты б.э. ХХ ғ. Кноск сарайындағы жасалған росписьдерді
құстармен бірге табиғат суреттерін кездестіруге болады.
Бұл аталған табиғат суреттерінің барлығы тек нобай немесе жоба ретінде
атауға болады.
Пейзаж дербес жанр ретінде Қытайда, Жапонияда және басқа шығыс
елдерінде УІІ-ІХ ғғ. Европадан ертерек қалыптасады. Европалық кескіндемеде
ол ХУІІ ғ. алдымен Италияда ерекше жоғары дамыды. Орыс өнерінде пейзаждың
гүлденуі ХІХ ғасырдың соңына тұспа-тұс келеді. И.Левитан, К.Коровин,
Н.Рерих және басқа да көптеген суретшілер пейзаж қайсыбір жерлерді және
айнытпай бейнелей салу емес, онда суретшілердің сезімдері мен ойларын
берудің үлкен мүмкіншіліктері бар. Адам өмірімен салыстырып қарағанда
табиғат өмірі мәңгілік сияқты болып көрінеді. Бұлт торлаған аспан, теңіз
толқындары, ормандар мен таулар жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай
болса, сондай күйінде қалады. Бірақ осы бір өзгермейтін табиғатты алуан
дәуір суретшілері түрліше көріп бейнеледі. Өткен ғасырлардың екінші
жартысында Францияда қаулап бір топ жас суретшілер шыққан. Олар бұрын-соңды
көрмегенді істеп, өз шығармаларын шеберханада емес, өзен жағасында, далада,
орман ішінде, тауда, шалғындылықта, ашық аспан астында тұрып салатын әдет
шығарды. Олардың шығармашылығы Парижде алғаш рет көрмеге қойылысымен-ақ
суретші қауымы тарапынан француздық әсер деген сөзінен шығарып,
импрессинистер деген атақ алды. Шынында да олар өз туындыларында өмірден
алған әсерлерінің ізін суытпай тұрып бейнелеуге тырысатын.
Су айдынында жапырақта кісілердің үсті басына түскен күннің шуағына
дейін қолмен ұстап, көзбен көргендей дәл жеткізетін. Олардың суретінен
кәпес желді, жауыннан кейінгі дымқыл ауаны, күн қыздырып балбырап жатқан
топырақты дәл сол қалпында сезінесің. Олар табиғатты әр алуан құлпырған бай
бояу әлемін жете байқап, дәл жеткізуге тырысты. Импрессионистер –
суретшілердің шығармашылық жолдары өте қиын болды.
Кез – келген пейзаждың басты элементтері жер, аспан, су, ағаштар болып
табылады. Пейзажды жақсы сала білу үшін ең алдымен, осы элементтерді,
әсіресе, ағаштарды сала білуге үйрену керек. Әйтпесе, пейзаждың суреті
өңсіз декорациялық дақтардың жиынтығына айналады, барлық ағаштар бірдей
болып шығады, жер мен судың көлбеулігі сезілмейтін болады, таулар мен
бұлттар өзіне тән формаларын жоғалтады.
Пейзажда көз ұшына кетіп жатқан кеңістік сезілуге тиіс, ал әрбір ағаш
өзіне тән белгілерімен көрінуі керек. Бейне бір ағаштың жеке дара портретін
– діңгегін, бұтақтарын, ағаштардың ұшар басының, жапырақтардың және жапырақ
топтарының сипатын беру керек.
Ағаштың суреті келесі күні сурет пен түпнұсқаның арасындағы дәлме – дәл
сәйкестікті еш қиындықсыз табуға болатындай етіп салынуға тиіс.
Әсіресе, ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында орыс суретшілері пейзаж
жанрында көркем шығармалар орындауда зор табысқа жетті. Ф.Васильевтің
Жаңбыр алдында, К.Юонның Қ ыс соңы, С.Герасимовтың Жаз өтті,
К.Коровиннің Көктем, И.Айвазовскийдің Тоғызыншы балл, т.б. көркем
шығармаларында табиғат көрінісінің алуан ерекшеліктері шынайы бейнеленген.
Мысалы, теңіз бейнелеудің асқан шебері И.Айвазовский өзінің Одессадағы
айлы түн атты шығармасында портты қаланың түнгі тыныс – тіршілігін аса
нанымды түрде көрсетеді. Ай сәулесімен шағылысқан аспан мен су бетін
бейнелеген қызғылт сары бояу түсі адамға айрықша әсер етеді. Түн самалымен
тербелген су толқындары жалт – жұлт етіп жатыр. Су бетінде жүзген кеме,
қайықтар көрінісі мұндағы тынымсыз тіршілікті паш етіп тұрғандай.
Олардың шығармалары о баста күлкілі көрініп, ешкім мойындамай қойды.
Сатып алушылар да табыла қоймады. Бірақ олар алған беттерінен қайтпады.
Қазір жер жүзінен көптеген музейлері өздерінде сақталуы М.Мане, Моне,
Ренуар, Дегаб, Сиспей шығармаларын ерекше мақтаныш тұтады. П.Н.Чистяков
талдай отырып былай деп жазған: Суреттің жоғары шын өнері ғылымсыз өмір
сүре алмайды. Ғылым ең жоғарғы сатысында өнерге айналады.
Пейзаждың суретін салған кезде ең алдымен бейнелейтін көріністің шегін
анықтап алу керек.
Алайда түстік гармониялардың заңдары салыстырмалы екенін ұмытпау керек.
Оларды қолдану көптеген нақты жағдайларға қарай түзетіліп отырады,
сондықтан оларды барлық жағдайлар үшін біржола белгіленген деп есептеуге
болмайды. Бояулармен жұмыс істеген кезде түстердің кеңістік қатынастары деп
аталатын тағы бір қызықты құбылысты ескерген жөн. Кейбір тұспалармен қатар
тұрғанда алға шыңыңқы немесе артқа таман тұрған сияқты болып көрінетіні
анықталды. Негізінен анық және қанық түстер алға шығыңқы, ал суық болып
қабылданады.
Майлы бояу – ең маңызды және кең таралған кескіндеме техникасының түрі.
Негізгі қолдану заты өсімдік майының жоғарғы сапасы. Майлы бояудың түсі
кепкенде өзгеріссіз сол қалпында қалуы. Майлы бояудың құндылығы
иілгіштігінде, қысбат материалдың мүмкіншігімен төзімділігінде.
Кемшіліктері: уақыттың өтуіне байланысты олар сарғаяды және қарая
бастайды.
Х ғасырдың басында майлы бояу кең танылғандықтан, ХІV ғасырдың аяғы мен
ХУ ғасырдың басында кең қолданылады.
Майлы бояудың жоғарғы дәрежеге жетуі сонымен қатар кескіндеменің
реализмдегі дамуына байланысты ХVІ ғ. көптеген суретшілері суреттерін майлы
бояулы техникамен өз жұмыстарын орындаған.
Кескіндемеде техникалық орындау әдісінің бірі – мазок. Мазок бояудың
үстінгі қабатын жүргізеді. Бұл термин майлы бояуда жиі қолданады.
Палитра (француз-итальян сөзі) – орташа төрт бұрышты не доғал жұқа
тақтайшаны білдіреді. Суретші жұмыс үстінде бояуларды бір-біріне қосып
араластырады. Палитра негізінен ағаштан жаса лады.
Этюдник (фпанцуз сөзі –тіл зерттеу) – кескіндеменің бұйымдары мен этюд
жабдықтары салынған арнайы қорап.
Пейзаждың этюдке арналған жеңіл ағаштан жасалған аяғы бар қорапты
этюдник деп атайды. Этюдник жиналмалы болады. Кескіндемешінің палитрасы
палитра сөзінің екі түрлі мағынасы бар: біріншісі – суретші бояуды салып
араластыратын тақта және екінші – қайсы бір суретші жұмыста пайдаланатын
бояулардың белгілі жиынтығы. Бұл жерде палитра туралы сөз нақ осы екінші
мағынасында айтылады.
Бояу палитрасын пайдалана білу жөн, одан мүмкін нәрсені көбірек алу
әрдайым кескіндемешінің асқан шеберлігінің белгісі болып келді және солай
болып қала береді. Бұған үйрену үшін, бояулардың мүмкіндіктерін терең
зерттеу керек.кейбір тәжірибелі суретшілер бояулардың санын күрт шектеуді
ең жақсы жол деп есептейді. Егер палитра олар тым көп болса, онда бәрі
жеңіл де оңай сияқты болып көрінеді. Олардың әр қайсысына тәжірибе жасап
жатудың қажеті болмайды. Демек, өзіне әрбір бояуды жан-жақты сынақтан
өткізу, зерттеу қажеттіліктен туатындай жағдай жасау керек. Мұндай әдіс
палитрадағы әрбір бояудың мүмкіндіктерін терең білуге алып келеді.
Осыған байланысты кескіндемемен айналысуды бар –жоғы төрт бояудан: ақ
бояудан, ашық охрадан, күйдірілген охрадан және күйдірілген сүйектен
тұратын палитрадан бастау ұсынылады. Сөйтіп табиғаттың бүкіл сан алуан
түстерін, пейзаж немесе натюрморт болсын тек осы бояулардың көмегімен
берілуі керек.
Бұл оңай шаруа емес, өйткені бұл бояулар жиынтығында ашық сары да көк
те, қызыл да бояу жоқ. Бұлай жұмыс істеу қиын болады. Көп нәрсені
ойластырып, байқап көруге тура келеді. Бірақ осы төрт бояудан-ақ жеткілікті
дәрежеде бай бояу үндестігін алуға болатыны біртіндеп айқындала түседі.
Осындай төрт бояулы палитрадан ең азы 10-15 этюд алынады.
Палитраны меңгерудің келесі кезеңі – тағы екі бояуды өте ашық көк бояу
мен қызыл қоңыр марсты қосу және қызыл қоңыр бояулардың пайда болуы
колориттік мүмкіндіктерді едәуір ұлғайтады. Мұндай палитрадан да 10-15
этюдтар.
Мұнан кейін жаңа екі бояу – көк жасыл және краплак қосылады. Бұл енді
айтырлықтай кең көлемді палитра – онда енді жасыл да көк те бояулар бар,
ашық – сары бояу ғана жоқ.
Енді ашық сары бояуларды да: сары кадмий мен табиғи қалампыр бояуды
қосыңдар. Енді 12 бояуды қамтиды. Шын мәнінде бояулардың мұндай жиынтығын
толық дерлік палитра деп есептеуге болады.
Бояуларды жасырылған мүмкіндіктерді тереңдете зерттеудің осы бір
курсына бір жылға жуық уақыт кетеді.
Бояуларды араластыра отырып, оладың кейбіреуі қоспада тұрақсыз
болатынын, соның салдарынан қараятынын немесе керісінше түссізденетінін,
бояу қабаты бұзылатынын есте сақтау керек. Неғұрлым берік және тұрақты
бояулар табиғи топырақтар – охра, қалампыр, бояу, умбра, жасыл топырақтар,
сондай-ақ металдардың балқытылған талшықтары – кобальт, хром тотығы, көк
жасыл марстар болып табылады. Сондықтан көптеген суретшілер лимон, кадмий,
бермин көкшіл бояуы, газ күйесі және шам кіресі сияқты бояуларды
қолданбауға тырысады.
Қара бояу туралы: басқа кез келген бояуға қалай қарасақ оған да солай
қарау керек, белгілі бір түске жету үшін оны бояу қоспаларында қолданады,
бірақ оның қарайтқыш ретінде пайдаланбайды. Ең жақсы қара бояулар –
күйдірілген сүйек пен жүзім бояулы деп есептеледі.
Жұмыс істеу үшін палитрадан реттілік елеулі рөл атқарады. Бояулар
әрдайым белгілі бір жүйелікте орналастыруға тиіс. Барлық суретшілер
қабылдаған қандай да болсын бірыңғай реттілік жоқ. Әрбір суретші палитра
бетіне бояуларды өзінше, бірақ әрдайым белгілі бір, өзі үшін үйреншікті
жолмен оранластырады. Бояуларды палитра бетіне орналастырудың ықтимал
варианттарының бірі мынадай: барлық спектрі түстер ақ бояудан сол жаққа, ал
барлық топырақ түстес бояулар және қара бояу оң жаққа орналастырылады.
Суретшілер пайдаланылатын барлық бояулар – пигмент қоспасы, яғни
дұрысын айтқанда бағалы зат және қандай да бір байланыстырғаш зат. Майлы
бояуларда мұндай байланыстырғыш заттар әдетте зығыр, кейде жаңғақ немесе
көкнәр майы болып табылады. Басқа майлар пайдаланылмайды, себебі кепкен
кезде қатты қабық пайда болмайды немесе буланып ұшып кетеді. Майлы бояулар
кескіндемеде тек ХУІ ғасырда ғана пайдаланады. Олардың көптеген құнды
қасиеттері бар: оңай араласады, қою және қалың етіп те, сондай-ақ астыңғы
түсі анық байқалып тұратындай, жеңіл, мөлдір етіп те жағуға болады. Кепкен
кезде бұл бояулар өзінің түстік ең реңін өзгертпейді.
Әдеттегі жағдайларды және әсіресе ыстық ауа-райында майлы бояулармен,
оларға ештеңе қоспай немесе арнайы сұйылтқыштарды өте аз қосады, сурет
салады, мұндай сұйылтқыштар мынандай номерлермен шығарылады: №2,№3 таза
скипидар №4.
Бояуды маймен араластыруға болады, бірақ бұлай істеудің қажеті жоқ,
артық майдың болуы бояу қабатының қараюына және жарылып кетуіне алып
келеді. Олифті және маляр сиккатистерін қолдануға мүлдем беруге болмайды.
Ақталып біткен және кептірілген майлы бояумен салынған картинаға
бояулардың ашықтығын арттыру үшін арнайы лак жағады, мұндай лак кепкен шыны
сияқты мөлдір пленка түзеді. Осы мақсат үшін мастика және акрил – пісте
лактары шығарылады. Кескіндеме бетіне лакты ол салынып біткеннен кейін бір
жыл өткеннен соң ғана жағу ұсынылады.
Майлы бояумен жұмыс істеу үшін көбіне №2 ден №12 дейінгі түрлі
көмірлердегі жалпық, қылшықты қыл қаламдар алынады. Маймен жұмыс істеген
кезде бір қылқаламды ғана амалдай тұруға болмайды, өйткені жұмыстың бұл
техникасында қылқаламды, мысалы акварелдегідей жумайды. Сондықтан
суретшілер бір мезгілде бірнеше қылқаламдарды – қызыл, жасыл және өң
реңктер үшін жеке-жеке пайдаланады. Ұсақ деталдарды салу үшін қолда
жіңішке әрі жұмсақ қылқаламдар болғаны дұрыс, бәрінен де жұмсақ қылшықты
қылқаламдарды пайдаланған жөн.
Қылшықты қылқаламдар серпімді және тығыз топтастырылған болуы, олардан
жекеленген қылшықтар сорайып шығып тұрмауы тиіс. Қылқаламдағы қылшықтар
шорт кесілмей өздерінің табиғи ұштарымен іріктеліп алынған болуы керек.
Жақсы қылқаламдарда бұл ереже сақталып қана қоймай, оларда тіпті жекелеген
қылшықтардың қылқаламның сәйкес келіп отырады.
Майлы бояумен сурет салуға көптеген материал негіз болады. Суретшілер
картонға немес тығыз чертеж қағазға этюдтерді жиі салады. Майлы
кескіндемеге арналған материалдардың ішінде мейлінше көп танылып, таралғаны
холст (кенеп), ол зығырдан, кендірден жасалынады. Ол ағаш рамаға керіледі.
Оны үлкен қалпағы бар обои шегелерімен қағу ұсынылады. Шегерлерді шамамен
4 см сайын кергіштің ағашы жарылып кетпес үшін бір сызықтың бойында
тұрмайтындай етіп қағады. Холсты керген кезде оның жіптері кергіштің
жақтарына қиғаш болжай, параллель жүруін, оның өзінде кесе көлденең жіптер
тік, ал ұзына бойлай созылған жіптер көлбеу оналасуын қадағалау керек.
Холсты алдымен қысқа жақтардан, соңғы ұзын жақтардан ортадан бұрыш жақтарға
жылжи отырып, керіп бекіткен жөн.
Алғашында жақсы керілген холст кейін, мысалы, үй ішіндегі ылғалдың
өзгеруі салдарынан салбырап қалатын кездерде болады. Бұдан қашу үшін,
мүмкіндігінше кергіштің бұрыштарын бекітпеу, ал саңылауларына алдын-ала
сыналар қойып алу дұрыс. Содан холст салбырлап қалған жағдайда бұл
сыналарды бағамен аздан өзі жеткілікті – холст қайта керіледі. Майлы
кескіндемеге арналған кергіш өте мықты болуға және жақсы кептірілген
ағаштан жасалуға тиіс. Үлкен кергіштер айқастырылған табан ағаштармен
бекемдендіріледі.
Майлы бояумен кескіндеме салуға холсты, картонды немесе қағазды біржола
дайындау үшін оларды грунттеу керек. Грунттелген материалдар бояу қабатын
мықты ұстайды, әрі одан майды сорып алмайды деуге болады, мұның өзі оны
берік әрі ұзақ мерзімді етеді.
Грунттердің рецептері өте көп бірақ олардың негізі бір құрамда: желім,
мал және толтырғыш болады. Оның үстіне тағы аздағанмөлшерде жұмсартқыш
заттарды қосады. Грунттер желімді және эмульсиялы болып келеді. Желімді
грунттің ең құрғақ ақ бояулар мен борлардың 10 бөлшегі судың 30 бөлшегі.
Жұмсақ болу үшін глицериннің 0,5 бөлшегін қосқан жаман болмайды.
Эмульсиялық грунттың рецепті: желімнің 1 бөлшегі, зығыр майының 4 бөлшегі,
судың 20 бөлшегі.
Желім ретінде ағаш желімін, балық желімін, желатинді немесе казеинді
қолданады. Моляр желімі мен декстрин жарамсыз: одан берік емес грунт
береді.
Желім грунты былай дайындалады. Егер балық желімі болса, қайтадан таза
су құяды да араластырады, қыздырады, бірақ қайнауға дейін жеткізбейді.
Ерітіндіні дәкеден өткізіп сүзеді, ағаш желімді немесе желатинді оларды
жібіткен судың өзіне тікелей қайнатады. Казеин ісінгеннен кейін 25 пайыздық
мүсәтір спиртінен аздап қосу ұсынылады. Дайындалған желімге пластификатор
(глицерин) қоса отырып, толтырғыш басқаша құрғақ ақ бояу немесе бор себебі.
Эмульсиялық грунтқа арналған желім ерітіндісін алдымен рецепте
көрсетілген су мөлшерінің 1,3 мөлшерінде дайындайды. Оған майды жайлап
құйып отырып, біртектес эмульсия алғанға дейін бір бағытта мұқият
араластырады. Ақ бояудың немесе борды қалған 2,3 суға жақсылап езеді де,
бұл ерітіндіні дайындалған эмульсияға асықпай құяды.
Грунттеу алдында холсты ыстық желім ерітіндісімен екі рет тұтас жағып
шығу керек. Желімдеменің артық жерлерін холстан шпателмен немесе
мастихинмен, оларды алдымен бір бағытта, ал содан соң – перпендикуляр
бағытта жүргізе отырып кетіреді. 10-12 сағаттан кейін желімдеме әбден кеуіп
болғаннан кейін, холсты пензамен қырнап тегістейді.
Этюд – бейнелеу өнерінде шығарманың характері мен размерінің шектеулі
натураның толық орындалуы үшін оның суретті бейнелеу объектісін ұқыпты
зерттейді. Суретші этюд жасағанда сурет немес скульптура композициясын
алдын ала ойластырады.
Оның пайда болу көздері сан алуан, бір-біріне ұқсамайды, мұнда
суретшінің өмірлік тәжірибесі ішкі жан дүниесі, оның идеялық позициялары,
көркемдік бейімділігі, көру әсерлі жымдасып жатады.
Түпкі ой пісіп жетіліп айқындалып, болашақ шығарма туралы қандай да бір
нақты көз алдына елестету пайда болған кезде, оны бейнелеу жолдарын
іздестіру компоновка жасау басталады. Оның үстіне барған сайын сындарлықпен
тереңдікке ие болса түпкі ойда дамып, тереңдеп өзгере береді. Әрине
сюжеттік түпкі ой бейнелеу шешімінің элементтерін композиция негізімен
колоритті қамтуға тиіс. Эскиз жасау үстіндегі бастапқы жұмыста негізгі
идеяны қалайша тереңірек ашуға болатынына баса назар аударылады.
Ойластырған полотноға суретші көп мөлшерде дайындық этюдтарды салады.
Үздіксіз көркем суреттік жазба, бақылауларды жинау жүріп жатады. Этюд алу
үстіндегі жұмыстың мақсаты- өмір мен табиғаттың құбылыстарына жіті көз
тастап, шынайы беру, бұл құбылыстар сурет салушының бойында тудыратын
сенімдерді айқын да дәлме-дәл білдіру. Н.Рерих табиғатта көргенді бейнелей
білу маңызды, бірақ бейнелегің келетіңді көре білу одан да маңызды деген
болатын.
Кейде ысылмаған әуесқой этюд үшін мотивті ұзақ уақыт таңдай алмайды.
Оған қызықты бірдемені табу үшін бір жаққа алыс кету керек, өйткені
күнделікті қоршап тұрған нәрселердің бәрінің әсерлілігі шамалы сияқты болып
көрінеді. Бұл қате пікір. Көре білу дегеніміз толып жатқан заттар мен
құбылыстарды ішінен ең маңызды, елеулі және сипатты нәрсені бөліп іріктеп
ала білу. Нағыз суретші ең елеусіз және күнделікті нәрсені өзінен көп
жағдайда қызықты нәрсені көріп, оны өз полотносында көрсете алады.
Этюдті салумен қанша уақыт айналысу керек? Бұл суретші өз алдына қойып
отырған суреттерге ол жұмыс істейтін жағдайларға және ең алдымен нарыққа
байланысты. Этюд композициясы табиғаттың өзі және оны белсенді шығармашылық
қабылдау тудырады. Этюдті компоновка жасау кезінде қатаң симметриядан аулақ
болыңдар, сонымен бір мезгілде оның бір жағын тым көюейтіп жібермеңдер
композицияның тепе-теңдігі күрт бұзылады. Егер көкжиек этюдті бастай отырып
суретші пейзаждын қай бөлігі этюдқа кіретінін, негізгі элементтер – жер,
аспан, орман және басқалар қалай орналасатынын айқын анықтап алуға тиіс.
Табиғаттың қандайда бір шапшаң етіп жатқан күйін қағазға түсіріп қалу
немесе негізгі түстік қатынастарды ұстап қалу болса, онда 10-15 минут
ішінде шағын көлемді этюд салынады. Этюдтегі бір сеансты этюд ашық күнгі
ауа-райында 1,5-2 сағатқа смозылады. Онан ары қарай жарықтың өзгеруімен
бүкіл картина басқаша бола бастайды. Жарық салыстырмалы түрде алғанда
елеусіз өзгеретін бұлтты ауа-райында бір сеанста үш сағат жұмыс істеуге
болады. Аязды майлы бояумен жұмыс істеу туралы бірнеше сөз. Мұндай
жағдайларда суретші сурет салатын бояулар алдын ала кейбір өңдеуден
өткізуді талап етеді. Түтіктің ішіндегіні, оның төменгі жиегін кейін
қайырып және қалпағын бұрамай, шыны бетіне қысып шығарады.
Скипидарға аздап мастика және лак қосады да, осы қоспамен қысып
шығарған бояуды қаймақ консистенциясына дейін сұйылтады, одан соң оны
түтікке қайта салады. Этюд салу кезінде еріткіш ретінде таза бензин
пайдаланады. Мұның бәрі аязда бояу қоюланатын, ал қар түскен кезде тіпті
тас сияқты қатып қалатын болғандықтан жасалады, бензин бұрын қойған
бояуларға араластырылады да, кейін буланып ұшып кетеді. Мұндай жұмыс
кезінде қажеттілігіне қарай қатып қалғандарын ауыстырып отыру үшңн
әдеттегіге қарағанда көп қылқаламдардың болғаны дұрыс. Типтеудің
кейіпкерлерді топтастырудың, суреттің бояу үйлесімдерінің сарқылмас көзі
бола отырып, натура сурет салушыға үнемі көмекке келіп отырады. Кенепке
суретті көмірмен, оның үстіне емес, контурлық сурет емес, жарықпен
көлеңкені түсіре отырып жасайды. Сурет біткен кезде, кескіндеме үшін
қажетті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz