Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылым негіздері
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылым негіздері
1.1. Қазақстандағы іске асырылып отырған зейнетақы жүйесінің құрылымы және тарихи диалектикасы
1.2. Қазіргі кезеңдегі зейнетақы нарығының қалыптасуы
1.3. Зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесі
2. Қазақстандағы зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламаларын жүзеге
асырудағы асырудағы зейнетақы активтерінің рөлі және құқықтық қамтамасыз етілуіне талдау
2.2. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерінің басқару жүйесінің қазіргі жағдайына талдау
2.3. ООИУПА „Қазақстанның Халық Банкі” іс.әрекетіне талдау
3. Қазақстан Республикасының зейнетақы активтерін басқару жүйесін
жандандыру жолдары және дамыту шаралары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А. ҰЗҚ мен ООИУПА мекемелерінің кварталдық есебі, 2005
жылдың 2 кварталы
Қосымша Б. ҚР.ның ҰЗҚ салымшыларының саны мен зейнетақы деректері жайлы мәлімет 2005 жылдың 1 желтоқсанына дейінгі дерек
Қосымша В. ООИУПА кірісі мен шығысы барысында есеп және баланс, 1.01.2005 жыл
Қосымша Г. Графикалық бөлім
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылым негіздері
1.1. Қазақстандағы іске асырылып отырған зейнетақы жүйесінің құрылымы және тарихи диалектикасы
1.2. Қазіргі кезеңдегі зейнетақы нарығының қалыптасуы
1.3. Зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесі
2. Қазақстандағы зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламаларын жүзеге
асырудағы асырудағы зейнетақы активтерінің рөлі және құқықтық қамтамасыз етілуіне талдау
2.2. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерінің басқару жүйесінің қазіргі жағдайына талдау
2.3. ООИУПА „Қазақстанның Халық Банкі” іс.әрекетіне талдау
3. Қазақстан Республикасының зейнетақы активтерін басқару жүйесін
жандандыру жолдары және дамыту шаралары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А. ҰЗҚ мен ООИУПА мекемелерінің кварталдық есебі, 2005
жылдың 2 кварталы
Қосымша Б. ҚР.ның ҰЗҚ салымшыларының саны мен зейнетақы деректері жайлы мәлімет 2005 жылдың 1 желтоқсанына дейінгі дерек
Қосымша В. ООИУПА кірісі мен шығысы барысында есеп және баланс, 1.01.2005 жыл
Қосымша Г. Графикалық бөлім
іріспе
Әлемдік тәжірибе байқатқандай, көптеген елдерде зейнетақымен қамтамасыз етудің тиімді жүйесі үш деңгейде іске асады және бөлу, сонымен бірге жинақтау принциптері қолданылады. Зейнетақы жүйесінің деңгейлері ішкі құрылымы жағынан бір-бірімен байланысты, бақылау амалдары және қаражат ағынын реттеу, бөлу механизмдеріне ыңғайлануына қатысты өзіндік ерекшеліктерімен дараланады. Міндетті жинақтау сызбаларын енгізу оның қатысушыларының зейнетақы көлемін зейнетақы активтерін инвестициялау жолымен арттырады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заң Қазақстанда жаңа жинақтық зейнетақы жүйесін құруға мүмкіндік берді, 1998-ші жылдың қаңтарына дейін үрдіске енген жүйе соңынан іле-шала енген жаңалықтар болып саналады.
Атап өтерлігі, бұрынғы бірлесімді зейнетақы жүйесінде Қазақстанда зейнетақы мемлекет есебінен төленді: өндіріс орындары өз еңбеккерлері үшін зейнетақы жарнасын қорға тоғытып отырды. Алайда көптеген себептерге байланысты ең алдымен экономикалық тұрақтылығы дағдарысты күйге енді.
Осылайша, Қазақстан өзін-өзі зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне енді. Абыройлы қарттық құқығы бұл уақытта болашақ зейнеткерлердің өздерінің еңбектерімен келеді. Белгілі қанатты сөзбен орайлас: «Не ексең, соны орасың».
Болашақ зейнеткер зейнетақысының көлемі белгілі бір деңгейде оның жинақталымын дұрыс, тиімді басқарумен байланысты, бұл үрдіс арнаулы ұйымдар тарапынан жүзеге асады.
Тақырып өзекті деп есептелінеді және лайықты деңгейде зейнетақы активтерінің ауқымының өсуімен қатысты, осы орайда сенімді, кіріске толы қаржылық жабдықтарды инвестициялау жабдықтары қажет деп саналады
Аталмыш үрдістің дамуы әр адамды бей-жай қалдырмасы тиіс.
Қаржылық жабдық, құралдар нарығының жемісті дамуына қарамастан, бағалауына қарағанда ТМД елдерінің арасында ілгері өркендеп отырған мемлекеттер қатарында, қаржылық құралдар нарығында алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Осы орайда зейнетақы қорлары құнды қағаздар нарығының дамуына байланысты.
Аталмыш жұмыстың мақсаты – зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау жүргізу. Қойылған мақсаттармен қоса қабат келесі міндеттер негізге алынады:
- Қазақстандағы іске асып отырған зейнетақы жүйесінің ерекшеліктерін қарастыру, оны қалыптастыру кезеңдері мен алғышарттарына назар аудару;
- зейнетақы қорларының іс-әрекетін сипаттау, қазіргі жағдайына талдау;
- зейнетақы нарығының іс-әрекетінің құқықтық реттеліміне талдау;
- зейнетақы активтерін басқару әдістерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- Атамекеннің зейнетақы активтерін басқару үрдістеріне, іс-әрекетіне талдау;
- зейнетақы активтерін басқару жүйесінің даму тенденцияларын анықтау жіне оны жандандырудың жолдарын белгілеу.
Зерттеу нысаны – Атамекеннің ООИУПА материалдары.
Бірінші талдауда Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылымдық негіздері қарастырылып, қазіргі зейнетақы жүйесінің тарихи диалектикасы келтіріледі. Сонымен қоса зейнетақы активтерін басқарудың шет елдік тәжірибесі зерттелінеді.
Екінші тарауда Қазақстанда зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау жасалынады. Зейнетақы активтерінің мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асырудағы рөлі қарастырылып, зейнетақы активтерінбасқаруды құқықтық қамтамасыз ету жайына талдау жасалынады, Қазақстан ұлттық банкінің ОООИУПА әрекеттеріне талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда зейнетақы активтерін басқару жүйесін дамыту тенденциялары қарастырылады және оны жандандырудың жолдары нақты көрсетіледі.
Жұмысты жазу барысында негізгі заң актілері қаралып,қолданылды, ол Заңдар Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерін басқару тәртібін реттеп, жүйелеуге қатысты, сонымен қоса статистикалық материалдар, экономикалық қаржылық журналдарда жарияланған мақалалар қолданылды.
Әлемдік тәжірибе байқатқандай, көптеген елдерде зейнетақымен қамтамасыз етудің тиімді жүйесі үш деңгейде іске асады және бөлу, сонымен бірге жинақтау принциптері қолданылады. Зейнетақы жүйесінің деңгейлері ішкі құрылымы жағынан бір-бірімен байланысты, бақылау амалдары және қаражат ағынын реттеу, бөлу механизмдеріне ыңғайлануына қатысты өзіндік ерекшеліктерімен дараланады. Міндетті жинақтау сызбаларын енгізу оның қатысушыларының зейнетақы көлемін зейнетақы активтерін инвестициялау жолымен арттырады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заң Қазақстанда жаңа жинақтық зейнетақы жүйесін құруға мүмкіндік берді, 1998-ші жылдың қаңтарына дейін үрдіске енген жүйе соңынан іле-шала енген жаңалықтар болып саналады.
Атап өтерлігі, бұрынғы бірлесімді зейнетақы жүйесінде Қазақстанда зейнетақы мемлекет есебінен төленді: өндіріс орындары өз еңбеккерлері үшін зейнетақы жарнасын қорға тоғытып отырды. Алайда көптеген себептерге байланысты ең алдымен экономикалық тұрақтылығы дағдарысты күйге енді.
Осылайша, Қазақстан өзін-өзі зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне енді. Абыройлы қарттық құқығы бұл уақытта болашақ зейнеткерлердің өздерінің еңбектерімен келеді. Белгілі қанатты сөзбен орайлас: «Не ексең, соны орасың».
Болашақ зейнеткер зейнетақысының көлемі белгілі бір деңгейде оның жинақталымын дұрыс, тиімді басқарумен байланысты, бұл үрдіс арнаулы ұйымдар тарапынан жүзеге асады.
Тақырып өзекті деп есептелінеді және лайықты деңгейде зейнетақы активтерінің ауқымының өсуімен қатысты, осы орайда сенімді, кіріске толы қаржылық жабдықтарды инвестициялау жабдықтары қажет деп саналады
Аталмыш үрдістің дамуы әр адамды бей-жай қалдырмасы тиіс.
Қаржылық жабдық, құралдар нарығының жемісті дамуына қарамастан, бағалауына қарағанда ТМД елдерінің арасында ілгері өркендеп отырған мемлекеттер қатарында, қаржылық құралдар нарығында алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Осы орайда зейнетақы қорлары құнды қағаздар нарығының дамуына байланысты.
Аталмыш жұмыстың мақсаты – зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау жүргізу. Қойылған мақсаттармен қоса қабат келесі міндеттер негізге алынады:
- Қазақстандағы іске асып отырған зейнетақы жүйесінің ерекшеліктерін қарастыру, оны қалыптастыру кезеңдері мен алғышарттарына назар аудару;
- зейнетақы қорларының іс-әрекетін сипаттау, қазіргі жағдайына талдау;
- зейнетақы нарығының іс-әрекетінің құқықтық реттеліміне талдау;
- зейнетақы активтерін басқару әдістерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- Атамекеннің зейнетақы активтерін басқару үрдістеріне, іс-әрекетіне талдау;
- зейнетақы активтерін басқару жүйесінің даму тенденцияларын анықтау жіне оны жандандырудың жолдарын белгілеу.
Зерттеу нысаны – Атамекеннің ООИУПА материалдары.
Бірінші талдауда Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылымдық негіздері қарастырылып, қазіргі зейнетақы жүйесінің тарихи диалектикасы келтіріледі. Сонымен қоса зейнетақы активтерін басқарудың шет елдік тәжірибесі зерттелінеді.
Екінші тарауда Қазақстанда зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау жасалынады. Зейнетақы активтерінің мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асырудағы рөлі қарастырылып, зейнетақы активтерінбасқаруды құқықтық қамтамасыз ету жайына талдау жасалынады, Қазақстан ұлттық банкінің ОООИУПА әрекеттеріне талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда зейнетақы активтерін басқару жүйесін дамыту тенденциялары қарастырылады және оны жандандырудың жолдары нақты көрсетіледі.
Жұмысты жазу барысында негізгі заң актілері қаралып,қолданылды, ол Заңдар Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерін басқару тәртібін реттеп, жүйелеуге қатысты, сонымен қоса статистикалық материалдар, экономикалық қаржылық журналдарда жарияланған мақалалар қолданылды.
Аңдатпа
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерін
басқару жүйесіне арналған. Тақырыптың өзектілігі ерекше деп есептеуге
болады, зейнетақы активтерінің қалыпты деңгейде арту жағдайларын нысанға
ала отырып, кіріске негізделген, сенімді қаржылық жүйесін реттеу мақсатын
көздейді.
Дипломдық жұмысын алға қойылған мақсат – міндеттерге сәйкес
орындалған, зейнетақы активтерін басқару механизмдеріне талдау да басты
нысанға алынған. Бұлардан басқа, зерттеу бөлімінде зейнетақы активтерін
басқаруды ұйымдастыру жайлары арқау болып, негізгі іс-әрекеттерді құқықтық
тұрғыдан реттеу мәселесі орын алады, зейнетақы активтерінің мемлекеттік
озық бағдарламалардыжүзеге асырудағы мән-жайын қарастырады.
Зейнетақы активтерін басқару жүйесінің үрдістерін басқаруға қатысты
талдаулар негізінде қорлардың инвестициялық қоржынын басқару әдістерін
жандандырудың жолдары ұсынылды. Негізінен алғанда зейнетақы активтерін
инвестициялаудағы тәуелділікті төмендету механизмдері салым ыңғайына қарай
”А„ және ”В„ қосалқы топтарына жіктелуі қарастырылып, қаржылық интернет-
портал құру ыңғайы тақырып желісіне арқау болады, осының нәтижесінде жаңа
зейнетақы заңдары барысында жалпыға тиімді ақпараттар нарықтық деректермен
байланыстырыла отырып жеткізіледі. (Азаматтар үшін деректік негіздемелер –
тегін, ал басқару компаниялары үшін – төлем негізінде іске асады).
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылым негіздері
1.1. Қазақстандағы іске асырылып отырған зейнетақы жүйесінің құрылымы
және тарихи диалектикасы
1.2. Қазіргі кезеңдегі зейнетақы нарығының қалыптасуы
1.3. Зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесі
2. Қазақстандағы зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламаларын жүзеге
асырудағы асырудағы зейнетақы активтерінің рөлі және құқықтық қамтамасыз
етілуіне талдау
2.2. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерінің басқару
жүйесінің қазіргі жағдайына талдау
2.3. ООИУПА „Қазақстанның Халық Банкі” іс-әрекетіне талдау
3. Қазақстан Республикасының зейнетақы активтерін басқару жүйесін
жандандыру жолдары және дамыту шаралары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А. ҰЗҚ мен ООИУПА мекемелерінің кварталдық есебі, 2005
жылдың 2 кварталы
Қосымша Б. ҚР-ның ҰЗҚ салымшыларының саны мен зейнетақы деректері
жайлы мәлімет 2005 жылдың 1 желтоқсанына дейінгі дерек
Қосымша В. ООИУПА кірісі мен шығысы барысында есеп және баланс,
1.01.2005 жыл
Қосымша Г. Графикалық бөлім
Кіріспе
Әлемдік тәжірибе байқатқандай, көптеген елдерде зейнетақымен
қамтамасыз етудің тиімді жүйесі үш деңгейде іске асады және бөлу, сонымен
бірге жинақтау принциптері қолданылады. Зейнетақы жүйесінің деңгейлері ішкі
құрылымы жағынан бір-бірімен байланысты, бақылау амалдары және қаражат
ағынын реттеу, бөлу механизмдеріне ыңғайлануына қатысты өзіндік
ерекшеліктерімен дараланады. Міндетті жинақтау сызбаларын енгізу оның
қатысушыларының зейнетақы көлемін зейнетақы активтерін инвестициялау
жолымен арттырады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заң Қазақстанда жаңа жинақтық
зейнетақы жүйесін құруға мүмкіндік берді, 1998-ші жылдың қаңтарына дейін
үрдіске енген жүйе соңынан іле-шала енген жаңалықтар болып саналады.
Атап өтерлігі, бұрынғы бірлесімді зейнетақы жүйесінде Қазақстанда
зейнетақы мемлекет есебінен төленді: өндіріс орындары өз еңбеккерлері үшін
зейнетақы жарнасын қорға тоғытып отырды. Алайда көптеген себептерге
байланысты ең алдымен экономикалық тұрақтылығы дағдарысты күйге енді.
Осылайша, Қазақстан өзін-өзі зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне
енді. Абыройлы қарттық құқығы бұл уақытта болашақ зейнеткерлердің өздерінің
еңбектерімен келеді. Белгілі қанатты сөзбен орайлас: Не ексең, соны
орасың.
Болашақ зейнеткер зейнетақысының көлемі белгілі бір деңгейде оның
жинақталымын дұрыс, тиімді басқарумен байланысты, бұл үрдіс арнаулы ұйымдар
тарапынан жүзеге асады.
Тақырып өзекті деп есептелінеді және лайықты деңгейде зейнетақы
активтерінің ауқымының өсуімен қатысты, осы орайда сенімді, кіріске толы
қаржылық жабдықтарды инвестициялау жабдықтары қажет деп саналады
Аталмыш үрдістің дамуы әр адамды бей-жай қалдырмасы тиіс.
Қаржылық жабдық, құралдар нарығының жемісті дамуына қарамастан,
бағалауына қарағанда ТМД елдерінің арасында ілгері өркендеп отырған
мемлекеттер қатарында, қаржылық құралдар нарығында алуан түрлілігімен
ерекшеленеді. Осы орайда зейнетақы қорлары құнды қағаздар нарығының дамуына
байланысты.
Аталмыш жұмыстың мақсаты – зейнетақы активтерін басқару жүйесіне
талдау жүргізу. Қойылған мақсаттармен қоса қабат келесі міндеттер негізге
алынады:
- Қазақстандағы іске асып отырған зейнетақы жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, оны қалыптастыру кезеңдері мен алғышарттарына назар аудару;
- зейнетақы қорларының іс-әрекетін сипаттау, қазіргі жағдайына талдау;
- зейнетақы нарығының іс-әрекетінің құқықтық реттеліміне талдау;
- зейнетақы активтерін басқару әдістерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- Атамекеннің зейнетақы активтерін басқару үрдістеріне, іс-әрекетіне
талдау;
- зейнетақы активтерін басқару жүйесінің даму тенденцияларын анықтау
жіне оны жандандырудың жолдарын белгілеу.
Зерттеу нысаны – Атамекеннің ООИУПА материалдары.
Бірінші талдауда Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің
құрылымдық негіздері қарастырылып, қазіргі зейнетақы жүйесінің тарихи
диалектикасы келтіріледі. Сонымен қоса зейнетақы активтерін басқарудың шет
елдік тәжірибесі зерттелінеді.
Екінші тарауда Қазақстанда зейнетақы активтерін басқару жүйесіне
талдау жасалынады. Зейнетақы активтерінің мемлекеттік бағдарламаларды
жүзеге асырудағы рөлі қарастырылып, зейнетақы активтерінбасқаруды құқықтық
қамтамасыз ету жайына талдау жасалынады, Қазақстан ұлттық банкінің ОООИУПА
әрекеттеріне талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда зейнетақы активтерін басқару жүйесін дамыту
тенденциялары қарастырылады және оны жандандырудың жолдары нақты
көрсетіледі.
Жұмысты жазу барысында негізгі заң актілері қаралып,қолданылды, ол
Заңдар Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерін басқару тәртібін
реттеп, жүйелеуге қатысты, сонымен қоса статистикалық материалдар,
экономикалық қаржылық журналдарда жарияланған мақалалар қолданылды.
1 Қазақстан республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылымдық
негіздері
1.1 Қазақстандағы қазіргі зейнетақы жүйесінің құрылымы және тарихи
диалектикасы
20-шы ғасыр байқатқандай, кез келген мемлекеттің ішкі саясатының
негізгі бағыты - әлеуметтік саясат. әлеуметтік саясаттың маңызды міндеті –
қоғамдық өмірде белгілі бір тепе-теңдікке қол жеткізу, ол мына
алғышарттарды нысан етпек:
- түрлі дағдарыстардың, атап айтқанда аштық, сырқат, табиғи апаттар,
демографиялық „жағдайсыздықтардың” алдын алу;
- материалдық дүниелер мен ұйымдастыру күштерін қайта қарастырып,
реттеп отыру,өмірдің белгілі бір деңгейін қалыптастыруға бағы ау және
әлеуметтік ахуалды төмендетпеу жағдайларын реттестіріп, жолдарын бақылау;
- өмір сүру дағдысын, күнделікті жұмыс жайларына назар аудару
(салықтар арқылы, кәсіпкерлік қолдау, материалдық көмек т. б.).
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты азаматтардың жағдайын
көтерумен тығыз байланысты. Әлеуметтік саясатты жүргізудегі негізгі
принциптер болып есептеледі:
- өмір сүру деңгейін төлемдер формасының алуан түрін енгізу арқылы
қорғау;
- кедей отбасыларына көмек көрсету;
- жұмыссыздарға тиісті төлем төлеу;
- әлеуметтік сақтандыру саясатын қамтамасыз ету;
- қоршаған ортаны қорғау, денсаулыққа жете көңіл бөлу, мемлекет есебінен
білім беруді дамыту;
- белсенді саясат жүргізу, оның барлығы еңбеккерлер біліктілігін
қолдауға бағытталуы тиіс.
Әлеуметтік саясатты әзірлеугемемлекет алдында тұрған әлеуметтік
алғышарттар, яғни міндеттер мол, көпшілігі тез арада шешімін табуды
қолдайды. Саяси іс-әрекеттің белгілі формасы - әлеуметтік саясат, оның өзі
қоғамның қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған және өзіне мынадай
қосалқы жүйелерді қамтиды: кіріс саясаты, оның ішінде еңбекақы; жұмыс
қабілеті төмен жандарды әлеуметтік қорғау саясаты; еңбекпен қамту саясаты;
әлеуметтік саладағы, салық саласындағы саясат.
Мемлекет осы орайда бірсыпыра қызмет ретін жүзеге асырады: саяси,
экономикалық және әлеуметтік. Басты негізгі қызметтің бірі – тұрғындарды
әлеуметтік қорғау.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты саяси, әлеуметтік, экономикалық
іс-шараларды қамтиды, осы арқылы көмекке мұқтаж, еңбек қабілеті төмен,
жағдайы нашар отбасыларына көмек ұйымдастытылады. Әлеуметтік қорғаудың
негізгі жүгін мемлекет атқарады. Кез келген мемлекетте әлеуметтік
институтттар жүйесі орын алған, әлеуметтік қорғауды нысан етіп алады.
Мемлекетпен бірге кәсіподақ та бұл үрдіске араласады. Әлеуметтік қорғау
қызметін атқаруда ерекше рөл атқаратын – қолдау, көмек беру мекеме
ұйымдары, қорлар, сақтандыру компаниялары. Мемлекет тұрғындардың өмір сүру
ауқатын жетілдіруге медициналық қызмет көрсетуді жетілдіру, жұмыссыздарды
әлеуметтік қолдау, мүгедектік, кәрілік топтарын әлеуметтік қорғау осы
міндеттерге енеді. Әлеуметтік қамтамасыз ету және қорғау зейнетақы,
жәрдемақы, сонымен қоса жұмыссыздарға материалдық көмек ретімен іске асады.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінде маңызды элемент ретінде
әлеуметтік сақтандыру орын алады, оған зейнетақымен қамтамасыз ету деенеді.
Батыста медициналық және зейнетақылық сақтандыру кіріс пен жалақыдан
пайыздық көрсеткіш ұстаумен жүзеге асады. Жапонияда әлеуметтік сақтандыруды
еңбеккерлердің орташа жалақысынан 7 пайыз көлемінде ұстау арқылы іске
асырады; АҚШ-та 7,5 пайыз ұстайды; Швецияда әлеуметтік қорлардың қалыптасуы
толықтай мемлекет есебінен іске асады. Қазақстанда зейнетақы қорына
жұмыскерлердің, қызметкерлердің еңбекақысынан 10 пайыз көлемінде ұсталып
отырады.
Соңғы он жыл көлемінде зейнетақымен қамтамасыз етуде елеулі өзгерістер
белең алуда.
Барлық ынтымақтас елдерде қазіргі уақытта зейнетақы жүйелеріне
өзгерістер енгізілуде. Бұл бірінші кезекте неге қатысты? Бұрынғы жүйелердің
барлығы толықтай ағымдағы сақтандыру жарналары принциптерімен орайласып,
түскен қаражатқа тікелей байланысты болды. Аталмыш зейнетақы жүйелері өз
тиімділігін жоғалтты, экономикалық тұрақсыздануы мен демографиялық ахуалдың
күрделенуіне әкелді. Зейнеткерлер осының салдарынан аз қамтамасыз етілген
топқа еніп, өмірге қатысты дүниелердің қымбаттауы салдарынан қатты зардап
шекті. Зейнетақы иелерінің сұранысы, сатып алу қабілеті тұрақты түрде
төмендеп кетті. Зейнеткерлер есебінен елдердегі кедейшілік тұрмыс кешушілер
саны көбейді.
Реформалар барысында көп шаралар атқарылуға тиіс болды, ол зейнетақы
деңгейін көтерумен байланысты болып, бұл үшін қосымша ресурстар тартуға
бағытталды, зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтануын қамтамасыз етіп,
еңбеккердің еңбек салымы мен зейнетақы көлемі арасындағы өзара тығыз
байланысты реттеп, зейнетақы қалыптастырудағы еңбеккерлер қызығушылығын
арттыру көзделген.
Зейнетақы реформасын жүргізуде мемлекеттер Достастығы саясаты келесі
принциптерге құрылады:
- зейнетақымен қамтамасыз етудің реттеу принциптерінен негізгі зейнетақы
жүйесіне көшу;
- көптеген мемлекеттердің зейнетақының жүйесінің үш деңгейлі түріне
көшуін қарастыру;
- зейнетақы жүйесінің құрылымының негізгі принципін таңдау, ол –
жинақтық;
- ерікті зейнетақымен қамтамасыз етуді өркендету және лайықты
институттардың қанат жаюын қолға алу;
Зейнетақымен қамтамасыз етуде жүргізілген реформалар ерекшеліктеріне
қарай отырып ТМД елдерінде оларға тән тенденциялар байқалды:
- белгілі бір төлемдермен қоса ынтымақтық жүйесін сақтау, жинақтау
элементтерін біртіндеп кеңейту және оны кәсіби міндетті, мемлекеттік
емес жүйелермен толықтыру. Бұл ТМД-ның көп елдері үшін тән, бұларға
тән зейнетақы жүйесі негізі – мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету
және мемлекеттік зейнетақылық сақтандыру;
- зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін жинақтау принциптерінде құру.
Бұлардан басқа, ұлттық зейнетақылық заң әзірленді. Зейнетақымен
қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін сақтандыру принциптеріне ауыстыру
енгізілді. Осылайша ТМД елдерінде жаңа зейнетақы жүйелері құрылып, өзіндік
қаржылық негізге арқа сүйей бастады – бюджеттен тыс зейнетақы қорлары.
Атап өтерлігі, аталмыш елдерде, 1-ші таблицадан байқалып тұрғандай,
бағаның өсіп, өмірдің қымбаттауымен зейнетақы саласында да қомақты
өзгерістер белең алды.
Таблица 1 – ТМД елдеріндегі зейнетақы индексациясы
Мемлекет Іріктелім Ескерту
дерегі
1 2 3
Беларусь баға Зейнетақы мен әлеуметтік төлем көлемі бюджетке
қатысты. Әр адамның бір күнге шаққандағы орташа
табысы назарға алынады. Зейнетақыны қайта
есептеу жылына 4 рет іске асады: 1 ақпан, 1
мамыр, 1 тамыз, 1 қараша.
Армения еңбекақы Орташа еңбекақы көлемінің артуымен зейнет-ақыны
қайта есептеу үрдісі жүргізіліп, нақтыкөлемдік
жүйесі қарастырылады.
Қазақстан баға жыл сайын
Қырғызстан еңбекақы Жеке сақтандыру есепшоты жарналарының саласы
жыл сайын еңбекақының 75 пайызына қатысты
индекстеліп, есепті жылдағы дерек назарға
алынады.
Ресей еңбекақы Зейнетақы индекстелуі орташа еңбекақы көлемінің
өсуімен қатысты және зейнеткердің орташа
бұрынғы еңбекақы көлемінің шектік ыңғайын
еліміздегі орташа айлық жалақымен байланыстыру
нысанға алынады.
Тәжікстан баға және Зейнетақы көлемінің артуы тұрғындар кірісі
еңбекақы индексациясымен және тұтыну тауарлары мен
қызмет түрлеріне бағаның өсуімен жүзеге асады.
Украина Баға және Зейнетақының минимальды көлемі тұтыну бюджеті
еңбекақы мен аз қамтамасыз ету ахуалына қатысты
Бұлардан басқа сақтандырылған тұлғаларға жеке есеп жүргізілуде.
Көптеген елдерде зейнетақы мөлшерінің көлемін еңбеккерлердің еңбек
салымымен тығыз байланыстыру жалға қойылған, осы мақсатпен зейнетақыны
есептеу тәртібіндегі өзгерістер де сипат алды.
Алайда тұтастай алғанда, азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз етуде
принципті ерекше өзгерістер белең ала қойған жоқ.
Үрдіске еніп отырған зейнетақы жүйелері өзінің негізгі әлеуметтік
қызметін атқара алып отырған жоқ. Халықаралық Еңбекті Ұйымдастыру тарапынан
кіріс көздері нақты қарастырылып, еңбекке қабілетсіз жандарға қолдау өз
деңгейінде іске аса алмай отырып.
Ең бастысы – көптеген Достастық елдерінде зейнетақы деңгейі әлі де
төмен мөлшерде қалып отыр және зейнеткерлер қажеттілігін қанағаттандыра
алмайды. Олардың көлемі ТМД елдерінде, 2-ші және 3-ші таблицада
байқалғандай, 2005-ші жылдың 1-ші қаңтарында 66,5 млн. адамды қамтиды.
Олардың ішінде 49,5 млн-ы – кәрілік есебінен зейнетке шыққандар; 8,9 млн. –
мүгедектікпен шыққандар; 4,4 млн. адам – асыраушысынан айрылу жағдайынан
зейнетақы алатындар. Олардың көпшілігі үшін зейнетақы – бірден-бір тіршілік
көзі деп есептеледі.
Таблица 2 – Зейнеткерлер саны, әлеуметтік қорғау органдарында есепке
тұрғандар және оларды зейнетақы түріне қарай бөлу, 2005 жыл
басына
Мемлекет ЗейнеткерОның ішінде
лер саны,
мың адам
жас ерекшелігіне Мүгедектікке Асыраушысынан
қарай байланысты айрылғандар
Мың % Мың % Мың Зейнеткер
адам. көрсеткіштеріадам. өрсеткіштеадам. лердің %
(зейнеткерлер рі ық көлемі
) (зейнеткер
лер)
1 2 3 4 5 6 7 8
Әзірбайжан 1114,6 733,9 65,8 167,6 15,0 77,1
Армения 558,1 414,6 74,3 64,3 11,5 25,7
Беларус 2500,6 1952,978,1 322,3 12,9 157,4
Грузия 902,5 594,9 65,9 149,3 16,5 60,5
Қазақстан 2424,6 1786,873,7 383,7 15,8 235,1
Қырғызстан 529,0 418,5 79,1 57,2 10,8 53,3
Молдава 700,7 511,5 73,0 130,2 17,2 37,2
Ресей 38479,1 28886 75,1 4823 12,5 2214,9
Тәжікстан 562,0 364,0 64,8 76,0 13,5 68,0
Өзбекстан 2630,7 1833,669,7 570,6 21,7 26,5
Украина 13853,6 10388 75,0 1875 13,5 1006,3
Таблица 3 – Зейнеткерлердің сандық көрсеткішінің қатынасы
Мемлекет Зейнеткерлердің сандық көрсет- Еңбеккерлердің саны, бір
кіш қатынасы, % зейнеткерге шаққанда
Әзірбайжан 30,1 3,3
Армения 43,5 2,3
Белорус 56,3 1,8
Грузия 47,8 2,1
Қазақстан 39,4 2,5
Қырғызстан 29,9 3,3
Молдава 46,3 2,2
Ресей 59,6 1,7
Тәжікстан 32,2 3,1
Өзбекстан 29,6 3,4
Украина 65,1 1,5
ТМД-ның көптеген елдерінде зейнетақының орташа көлемі зейнеткердің
күнкөріс ыңғайы ретімен сәйкес кем бермейді. 2005-ші жыл басында
зейнетақының минимальды көлемі Қазақстанда ғана күнкөріс межесімен
сәйкестендірілді, орташа зейнетақы – Қазақстан мен Ресейде.
Міндетті түрде атап өтерлігі, зейнетақы жүйесінің қаржылық
тұрақтануына әсер беретін жай – демографиялық жағдайдың қанағаттанғысыз
деңгейі, ТМД-ның барлық елдерінде тұрғындардың ішінде жасы егде жандардың
молаюы, экономикалық дамыған елдерге қарағанда зейнеткерлер санының
қатынасының төмен екендігі байқалады. Зейнетақымен қамтамасыз етудің
негізгі көрсеткіштері 4-ші таблицада келтірілген
Таблица 5 - Зейнетақымен қамтамасыз етудің негізгі көрсеткіштері
Ел Минимальды Орташа Зейнеткердің Минимальды ақының Орташа
зейнетақы зейнетақы,АҚШ күнкөріс күнкөрісыңғайына зейнетақының
долл. деңгейі лайықтылығы күнкөріске
шаққандағы
көлем
1 2 3 4 5 6
Әзірбайжан 4,0 15,5 20,8 19,2 74,35
Армения 5,2 8,2 - - -
Белорусь 47,7 30,9 26,5 66,8 110,6
Грузия 7,0 7,5 57,0 12,3 13,2
Қазақстан 24,1 28,9 23,4 103,0 123,5
Қырғызстан 4,2 9,7 21,3 19,7 45,5
Молдава 5,2 6,8 - - -
Ресей 5,4 29,2 34,4 15,9 85,6
Тәжікстан 0,9 1,8 - - -
Өзбекстан 14,4 22,3 - - -
Украина 5,5 14,9 39,9 13,9 37,4
5-ші таблицада байқатылғандай, 2003-ші жылы зейнетақымен қамтамасыз
етудің үлестік шығыны құралы төмендегідей:
Таблица 5 – Зейнетақымен қамтудың үлестік шығыны
Ел Зейнетақымен қамту шығыны, (АҚШ дол.)
Әзірбайжан 175,5 3,6
Армения 62,9 3,4
Белорус 647,1 8,4
Грузия 80,1 2,5
Қазақстан 705,6 4,4
Қырғызстан 62,5 4,9
Молдава 60,6 4,9
Ресей 11763,4 4,8
Тәжікстан 13,0 1,6
Өзбекстан 585,9 9,7
Украина 2607,5 8,8
Салыстыру мақсатында 6-шы таблица келтіріледі, ұлттық кіріс бойынша
пайыздық көрсеткіш нысанға алынады.
Таблица 6 - Ұлттық кіріс
Мемлекет 2003 жыл
Австрия 17,6
Белгия 13,8
Франция 16,5
Германия 16,4
Италия 19,7
Галландия 13,4
Португалия 10,6
Испания 11,7
Швеция 12,1
Швейцария 10,6
Атап өтерлігі, кез келген мемлекет үшін маңызды жайт-зейнетақы
жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуі. Бұл жүйе қомақты қаржы
ресурстарын қажет ететіндіктен, көптеген елдер зейнетақыға шығарудың жасын
көтеруді қарастырып отырады, зейнетақы жарнасының көлемін қайта қарайды
және орташа зейнетақының қарқынын еңбекақының орташа өсу деңгеиімен
салыстырады. Зейнетақы жасын көтеру әсіресе дамыған басты елдеріне тән,
онда орташа өмір жалғасымдылығы жоғары және тұрғындар арасында қарттар саны
мол, нәтижесінде зейнеткерлер саны арту үстінде. Осы жағдайларда зейнетақы
жасын қарастыру қалыпты, оңды нәтижелер беріп отырады. Сол үшін бұл жолмен
елдер де бағыт ұстанды, атап айтқанда, Венгрия, прибалтика елдері,
Қазақстан, Молдава.
Зейнетақы жарнасының көлемін ұлғайту зейнетақы қорының кіріс бөлімін
тез ұлғайтуға және қысқа мерзімде зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етеді. Алайда зейнетақы қорын бұлай толықтыру экономикадағы
бәсекелестіктің төмендеп, жарна төлемінен бас тартуға және еңбекақы өсу
қарқынын баяулатып, ұзақ мерзімді перспективада зейнетақы жүйесінің
қаржылық қиындықтарына соғуы ықтимал.
Ал, бұл мәселелерді шешуге келгенде, еңбекақы өсу қарқынының қатынасын
сақтай отырып үрдіске енуде, шұғыл түрде зейнетақымен қамтамасыз ету
деңгейі төмендейді, зейнеткерлердің өмір сүру барысы әлсірейді. Мысалы,
Армения, Болгария, Грузия, Қазақстан, Литва, Молдава, Тәжікстанда орташа
зейнетақы көлемінің қатынасы еңбекақы көлемімен сәйкеспей, 1,5 есеге төмен
болады. Бұл еуропалық дамыған елдерге қарағанда төмен көрсеткіш, аталған
елдердің зейнетақымен материалдық қамтамасыз етілуі жоғары деп айту
орынсыз.
Осылайша, нұсқалған бағыттар зейнетақы жүйесінің қаржылық беріктік
мәселесін шешуде зейнетақы жасына көңіл аударудың мәні зор. Жаһандану мен
қазіргі ерекше даму жағдайларында ұлттық экономикада бәсекелестікті
қолданудың мәні ерекше.
Тағы бір бағыт алуда-жинақтық және аралас зейнетақы жүйелерін құру.
Алайда экономикасы әлі де тұрақты емес елдерде міндетті жинақтау зейнетақы
жүйелерін немесе элементтерін енгізу тәуекелдікті талап етеді, қаржылық
институттардың зейнетақы қоры енетін түрлері бұндай елдерде дағдарыстардан
нашар сақтандырылған. Жинақтау зейнетақы жүйелерін енгізу қомақты қаржылық
ресурстарды талап етеді. Қазақстан бүгінде осы бағытпен қадам басуда.
Атап өтерлігі, Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі ынтымақтас
типке енеді. Оның қалыптасуы бұрынғы СССР-дің зейнетақы жүйесі кезінде
қалыптасып, 1991-ші жылға дейін толықтай мемлекеттік бюджет есебінен
қаржыландырады, салықтық түсімдерге де байланысты. 1991-ші жылы зейнетақы
жүйесінің ішінара реформасы енгізіледі, нәтижесінде зейнетақы көлемі еңбек
өтімінің жалғасымдылығы мен орташа айлық жалақы көрсеткішіне де қатысты, ал
зейнетақы төлемдерін қаржыландыру орнаулы құрылған зейнетақы қорының
қаражатынан жүзеге асады. Алайда аталған реформа көмегімен басты
мәселелерді шешу мүмкін емес- зейнетақы жүйесінің қаржылық қамтамасыз етуі
тиянақтау мүмкін емес. Реформа ұлттық, ең алдымен демографиялық
ерекшеліктерді ескере қоймады, сонымен қоса республикадағы экономикалық
ахуал назарға алынбады.
Тәжірибелік ыңғайда қайтадан құрылған мерзімінде төлеу жайынан көп
қиындық көреді, көпшілігі әлі күнге дейін шеше алмауда. Қазақстанда да
шешілмеген мәселелер баршылық, Қазақстанда 1991-ші жылы құрылған зейнетақы
қоры басынан қаржылық тұрақтылығы әлсіздеу болды. 1991-ші жылдың тамызына
дейін бұл СССР бюджетінен жүзеге асып, тәуелсіздік алғаннан кейін бұл
мәселені әр ел өзінше шешуге тиіс болды.
Қазақстанда басшылық органдардың 1996-1997-ші жыл басында қабылданған
қарарларына байланысты зейнетақы жүйесінің қаржылық жағдайы тұрақтануды
және бұрынғы зейнетақы қарыздарын жою көзделінді. Зейнетақы жүйесінің көп
мәселелері зейнетақы заңдарының дұрыс орындалмауынан болды, соның негізінде
зейнетақы төлемін тағайындауды реттеу тәртібінде кемшіліктер орын алды. Ең
алдымен тағайындалатын зейнетақы көлемінің мөлшері мен шамасында
қарастыратын тұстар мол болды.
Біріншіден, азаматтардың зейнетақы қорының кіріс, шығыс бөліктеріне
араласудағы жыныстық жағына қарай назарға алуда кемшіліктер болды: әйел
адамдарға толық зейнетақы иелену құқығын алу үшін зейнетақы қорына 20 жыл
көлемінде жарна жасауға қажет, ер адамдарға – 25 жыл. Әйел адамдар 58
жастан зейнеткерлікке шықса, ер адамдар – 63 жастан. Әйелдердің өмір сүру
жалғасымдылығы 72 жас екенін ескерсек, ер адамдардікі – 67 жас, осы орайда
ескеруге тұрарлық жайт - әйел адамдардың зейнетақы қорына араласу үлесі ер
адамдарға қарағанда екі есеге артық, әйелдердің Зейнетақы қорына араласуы
кіріс бөлімінде ер адамдарға қарағанда шағындау. Екіншіден, зейнетақымен
қамтамасыз етудің әр түрлі жағдайларына байланысты әйелдер мен ерлер
зейнетақы төлемінде өзіндік ерекшеліктер баршылық: әйеледер үшін аталмыш
көрсеткіш 2,75 пайызды құрайды, ал ер адамдарда базалық зейнетақының 2,2
пайызын құрайды. Базалық зейнетақыны алу үшін әйел адамдарға зейнетақы
қорына міндетті түрде 20 жыл қатынасу шарт (55 пайыз 20 = 2,75 пайыз), ал
ер адамдарға – 25 жыл (55 пайыз 25 = 2,2 пайыз). Үшіншіден, біздің
заңдылық тұрғындардың жекелеген категориялар мен топтарына да зейнетақы
қорының кіріс бөлігіне қатыспауға да мүмкіндік береді (мысалы, әскерилердің
барлық категорияларына).
Жинақтау жүйесін әрі қарай реформалау 1998-ші жылдың 1- ші қаңтарында
қабылдаған ‘Зейнетақымен қамтамасыз ету’ заңның енуімен жалғасын тапты.
Аталмыш Заң жаңа жинақтың зейнетақы жүйесін енгізді, 1998-шіжылдың
қаңтарына дейін елімізде қолданылған бірден-бір ықпалды жүйе болды.
Ынтымақты зейнетақы жүйесінде Қазақстанда зейнетақы мемлекет есебінен
төленді: өндіріс өз еңбеккерлері үшін зейнетақы жарналарын қорға аударды.
Алайда көп себептерге байланысты, ең алдымен экономикалық, қаржылық
тұрақтылық бұл жүйеде дағдарысты бастан өткерді. Бұл дағдарысқа салық
төлемінен жалтару енеді, өйткені дағдарыс шегінде орын алып отырған
өндірістер баршылық; олардың да бұл жүйеге әсері бар.
Қазақстанда әлеуметтік қорғаудың сатысына қарай зейнеткерлер әлі де
болса қорғауды қажет етеді. Қазіргі үрдістегі әдістемелер жағынан қарағанда
азаматтарда біртекті біліктілік, бірдей еңбек өтілі бола отырып,
зейнетақыға әр мерзімде шығу орын алуы мүмкін. Осы орайда зейнетақы
иеленетіндердің көпшілігі осы уақытқа дейін қиындық күй кешетіндері
баршылық. Зейнетақы реформасы елімізде зейнетақымен қамтамасыз ету
принциптеріне кедергі келтірді „әркімнен – қабілетіне қарай, әркімге –
еңбегіне қарай”. Бұл ахуал кеңестік тәртіппен зейнетақы тағайындалғандарға
тән, еңбекке араласуы мен жалақы көлеміне қатысты; Егеменді Қазақстанда бұл
жүйеге еңбек Ерлері (ғылым докторлары, профессорлар, ҚР ғылымының еңбек
сіңірген қайраткерлері, инженер, ғалымдар) минимальды зейнетақыға ие болды.
Бұл әдісті қисынды деп санауға бола ма: толық 20-25 жыл еңбек өтілі бар,
жоқтығына қарамастан 3 мың теңге зейнетақы алатындар бар, ғылым кандидаты –
3600 теңге, заңға сай алдыңғыларын аз қамтамасыз етілген деп есептей келе,
500 теңге қосқан. Ал, ғылым кандидаты 50 жылға жақын тер төгіп, тек олардан
100 теңгеге артық қана зейнетақы иеленеді.
Нәтижесінде зейнеткерлікке шығысымен, ереже бойынша, адамдар өте төмен
ахуалда ғұмыр кешеді. Ертеректе, өз бюджеттерін толықтыру үшін көптеген
зейнеткерлер еңбекке араласқан. Қазіргі уақытта жұмыссыздықтың артуымен,
бұл да қиындыққа айналды.
Қарастырылып отырған мәселенің күрделілігін ескере отырып,
Қазақстандағы зейнетақы жүйесіне талдау жүргізіледі, мақсаты – оның әлсіз
жақтарын аңғарі, қаржылық жағдайын бекітуге мүмкіндік беру, міндетті
зейнетақы жарналарының көлеміне бақылау жүргізу, зейнетақымен қамтамасыз
етудің лайықты деңгейін иелену.
Осылайша, зейнетақы реформасының негізгі стратегиялық бағыты -
әлеуметтік қамтамасыз етудің бөлу жүйесінен біртіндеп жинақтық зейнетақы
жүйесіне көшу қарастырылады, бұл орайда жинақтылық зейнетақы қорларының
жекелеген зейнет қорлары да басты назарда болады. жинақтық зейнетақы
жүйесінің негізгі принциптері реформа басынан қазіргі уақытқа дейін былай
ерекшеленеді:
- зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу;
- азаматтарға жинақтаузейнетақы қорын таңдауға құқық беріп, зейнетақы
қалыптастыруға көмек беру;
- азаматтарға белгіленген минимальды зейнетақы қорының жұмысын, жинақтау
жүйелерінің үрдістерін қалыптастыру;
- тура мемлекеттік кепілдіктерді қамтамасыз ету;
- әлеуметтік қамтамасыз етудің басқа да формаларымен жұмыс; әр азаматтың
егер ол еңбекке қабілетті болса, жинақтау зейнетақы қорына араласуын
бір жүйеге келтіру;
- еңбекке қабілетті азаматтардың кәрілікке қатысты өз зейнетақыларын
қамтамасыз ету жауапкершілігін жетілдіру;
- зейнетақы жинақтау қорының тиімді инвестициялануы қауіпсіздікпен
орайласып, тұрғындардың қаражатын жинақтау зейнетақы қорларына
шоғырландыруды ұйымдастыру;
- азаматтардың жинақтау зейнетақы қорларындағы жинағын мұрагерлік
тұрғыдан иелену құқықтарын реттестіру;
- әр азаматтыңерікті, қосымша зейнетақымен қамтамасыз етілу құқығын
қарастыру;
- экономикаға зейнетақы жинақтық есебі қорынан қаражат көзін дұрыс
шоғырландыруды ұйымдастыру.
Қазіргі уақытта елімізде зейнетақымен қамтамасыз етудің екі құрылымы
іске асуда:
- бірлесімді – бұрынғы зейнеткерлер мен мына азаматтарға тән, 1998-ші
жылдың 1-ші қаңтңрына дейінгі еңбек өтілі 6 айды қамтыса. Егер осы
уақытқа дейін әйелдерде жиырма жылдық өтім назарға алынса, егер
адамдарда жиырма бес жылдық өтіл назарға алынады. Онда олар толық
зейнетақысын бірлесімді жүйеден алады. Егер өтілі азырақ болса –
зейнетақы көлемі төмендей бермек. Бұл жүйе Еңбек Министрлігінің
деректері бойынша және әлеуметтік қорғау жайлары ыңғайымен әліде 40-50
жылды қамтиды;
- жинақтау – кімде-кім 1998-ші жылдың 1-ші қаңтарынан жинақтау зейнетақы
қорларына міндетті зейнетақы жарнасын еңбекақысынан 10 пайыз көлемінде
төлеп отырса, соларға қатысты.
Осылармен байланысты жаңа құрылымдар құрылды: зейнетақы төлемі
жөніндегі Мемлекеттік Орталық төлемдерді мемлекеттік бюджетпен жүзеге
асырып, салымшылар жарнасын жинақтай отырып, тиісті жандар зейнетақысы
төленеді. Бұл іске араласушы зейнетақы активтері басқармасы, сонымен қоса
реттеу органдары – еңбекті және тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың
Министрлігі, құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия.
Бүгінгі кезеңде мемлекеттік зейнетақы жүйесі – Қазақстандағы
әлеуметтік қамтамасыз етудің маңызды жүйесі, тобы. Ол тұрғындардың негізгі
бөлігін қамтиды,
Қолдау қажет ететіндер мәселесіне ортақтасады. Зейнетақымен қамтамасыз
ету - әлеуметтік қорғау саясатының бөлігі, бұл зейнетақы мен жәрдемақы
алатындар үшін ғана емес, болашақта алатындарға да қатысты. Осы орайда
кірісті қайта реттеу жүруде. Зейнетақы көлемі сол елдің әлеуметтік –
экономикалық деңгейіне де байланысты., саяси режимі мен заңдылықтарға да
қатысты. зейнетақымен қамтамасыз етудегі жоғары кепілдіктер жеке
жинақталымның жеткіліксіз мөлшеріне әкеледі, белгілі болғандай,
инвестициялар мен экокнмикалық өсуді анықтап, ал зейнетақымен қамтамасыз
етудің төменгі көрсеткіштері тұрғындарды қамтамасыз етудің нашар екендігін
байқатады.
Кең таралымға ие болған зейнетақы түрлері: еңбектік, әлеуметтік,
мүгедектікке, асыраушысын жоғалтуға байланысты. Еңбекке қатыстылары
тұрғындардың еңбекпен қамтылуымен байланысты. Бұл орайда қаржыландыру көзі
- әлеуметтік сақтандыру жүйесі. Әлеуметтік зейнетақылар мемлекеттік
бюджетпен төлене отырып, жан басына бөлінетін кірісті назарға алады.
Зейнетақыны тағайындау екі басты талапқа байланысты:
- зейнетақымен қамтамасыз етуге негіз болатын жағдай (жас ерекшелігі,
мүгедектік, асыраушысын жоғалту);
- белгілі бір еңбек өтілінің болуы. Бүгінде республиканың зейнетақы
жүйесі тұрғындардың 11 пайызын қамтамасыз етеді. Еуропалық елдермен
салыстырғанда аталмыш көрсеткіш жаман емес, Ресейде – 27 пайыз халықты
қамтиды.
Тұтастай алғанда, негізгі көрсеткіштер бойынша, коэффициенттік
қатынасқа, зейнетақының орташа көлемінің еңбекақыға қатысына қарағанда
Қазақстанда жағдай жақсара түскен. 2005-ші жыл деректері бойынша бұл
көрсеткіштер бізде 0,25 және 0,52-ге теңелді (бұл дегеніміз – Қазақстанда 1
зейнеткерге 2 жұмыс иесінен келеді, ал зейнетақының орташа көлемі
еңбекақының 52 пайызына сай келеді).
Әлемдік тәжірибе байқатқандай, зейнетақымен қамтамасыз етудің тиімді
бағыты – жинақтау зейнетақы жүйелерін ұйымдастыру.
Қазақстанда зейнетақы реформасы сегізінші жыл үрдіске енуде. Біздің
білуге тиіс нәрсеміз – бәріміздің қолымызда, біз жинақтаушы зейнетақы
қорының қатысушылары ретінде жеке салым мен зейнетақы төлемдері арасындағы
байланысты жетілдіруге тиіспіз. Жинақтаушы зейнетақы қорлары тұрғындардың
салымын арттыра отырып, инвестицияның ірі көзі болып есептелінеді.
Алайда, біздің ойымызша, соңғысы зейнетақы жүйесіне альтернатив болып
есептплмеуі тиіс. Жинақтаушы зейнетақы жүйелерін міндетті түрде мемлекетке
көмек ұсынушы алғышарт ретінде қарастырып, тұрғындардың қалыпты өмірін
қамтамасыз ететіндігіне сенімді болғанымыз дұрыс. Сонымен қоса мемлекеттік
зейнетақы жүйесіне салмақ түсірмейді. Мысалы, жинақтаушы зейнетақы жүйелері
ертеректе тағайындалған төмен мөлшерде зейнетақыларды қайта қарастыра алады
Бұлардан басқа, жинақтаушы зейнетақы қорлары – ел экономикасына
инвестиция тартудың құралы. Бұл туралы көп елдердің тәжірибелері дәлелдеді.
Мысал ретінде чили мемлекетін алуға болады, Бүкіл әлемдік банк
сарапшыларының пікірінше, экономиканы дамытудың қаржылық ресурстары
көбінесе нақты жинақтық зейнетақы қорлары арқылы ретін табады.
Жинақтау зейнетақы жүйелері мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
желілерін құру арқылы таратылады, қатысу ерікті түрде, ал олардың
инвестициялық әрекеті арнаулы басқарушы компаниялардың желілері арқылы
жүзеге асады.
Республикадағы жинақтаушы жүйе банктік есеп шоттармен қатысты. Әр
еңбек етуші жарнасын салады, түскен қаражат инвестицияланады. Жұмыскер
алатын зейнетақы өз есепшотындағы сомаға қатысты. Жинақтық зейнетақы
қорынан төлемдер міндетті жарна есебінен болашақта зейнетақымен қамту
негізі болып есептелінеді. Зейнетақы шамасы жарна көлеміне байланысты,
төлем жалғасымдылығына, сонымен бірге зейнетақы активтерінен
инвестициялануға қатысты. Қосымша зейнетақы азаматтардың ерікті жарналары
есебінен құралады, сонымен қоса мемлекеттік емес қор еңбеккерлері де
назардан тыс қалмайды.
Осылайша, мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз етудің мақсаты –
қосымша үстеме, азаматтардың еңбек ету мерзімі аяқталғаннан кейін
материалдық қамтамасыз ету; азаматтардың еркін қаражатын экономикаға тарту,
ерекше еңбек жағдайларымен қатысты зейнетақы жеңілдіктерін біріге
реформалау.
Нарықтық экономикадағы елдер тәжірибесі байқатқандай, жинақтау жүйесі
жоғары еңбекақы алатындар үшін тіптен тиімді. Төмен еңбекақы иеленушілер
бұл жүйеге араласқанда, кедейшілік қаупіне түсу кейінірек сезіледі. Еңбекті
Халықаралық ұйымдастыру деректері бойынша, елдерде іске асатын 200 жалпы
міндетті жүйелердің 10-ы жинақтау принциптеріне құрылған. Сол үшін
зейнетақымен қамтамасыз етудің жинақтық элементтерін енгізу жұмыс берушілер
мен жұмысшылар қызығушылығын тудырып, қаржылық мүмкіндіктеріне есеп
жүргізіледі.
Қазақстанда бұндай жүйенің құрылуы кезең бойынша іске асты. Бұл
жағдайда келесі шаралар ескерілуі тиіс:
- заңды және нормативті актілердің қабылдануы, олардың зейнетақы қоры
жинағын қорғап, мемлекеттік емес зейнетақы жүйелерінің қатынасушылары
арасындағы қатынасты реттеуі;
- жұмыс берушілерді салымшылар ретінде мемлекеттік емес зейнетақы
жүйелеріне тарту, осы орайда міндетті түрдегі мемлекеттік зейнетақы
жүйесіне төлем тарифін төмендету ескеріліп, салық айналымы
механизмдері жандандырылады;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларын ұйымдастыру ірі өндіріс орындары
үшін еңбеккерлердің түрлі категорияларын тарта отырып, инфрақұрылымдық
ыңғайға төселу.
Жаңа зейнетақы жүйесінің енгізілуі аса күрделі ыңғайда өтіп жатқан
жоқ. Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы жаңа заң жобасы бекітіліп,
әзірленіп жатқанда, бұқаралық ақпарат құралдарында және тұрғындар арасында
риза болмау толқыны пайда болды, мемлекеттік қайраткерлер оптимистік
тұрғыда алда күтіп тұрған жақсылықтарды айтумен болды: экономиканы көтеру,
қор нарығын дамыту, зейнетақы төлемінің тұрақтылығы және т.б. заң
қабылданып болғаннан кейін, адамдар жаңа жағдайларғабейімделе бастады. Осы
уақытқа дейін Қазақстанның кейбір тұрғындары әлі де болса бұл жүйенің қыр-
сырына қаныға қойған жоқ: ақпараттық негізде хабардар ету де жеткілікті
емес. Алыс мекендерде, ауылдарда айлап жарық, газ, жылу көрмейтіндер жайлы
сөз қозғаудың реті шамалы.
Жинақтық зейнетақы қорының қатынасушылары қолма-қол 8, 6 млн. адам
болды – еңбекке қабілетті тұрғындардың осыншама көлемінің бұл қорға неуі
1998-ші жылдың 1-ші қаңтарындағы дерек бойынша белгілі болды.
Реформалық өзгерістер барысында баспасөзде біраз мақалалар жарық өріп,
жарнамалық акциялар үн қосты, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары өз
тарапынан хабарламалар ұсынды. Нәтиже де белгілі болды: реформа
басталғаннан кейін екі жылдан кейін белгілі болғаны, жаңа зейнетақы
жүйесіне 8, 6 млн. адам тартылды.
Реформаға орай жинақтау қорындағы үрдісте жалғасын тапты. 1998-ші
жылдың қаңтарында зейнетақы қорының жалпы сомасы 150 млн. долларды қамтыды.
Бұл аса көп емес, сонда да болса көлемді деп танылатын жинақталымнан
аңғаруға болатыны: Қазақстанда жұмыс берушілер өз жұмыскерлеріне өте аз
көлемде жалақы төлейтіні. Биік басындағыларға бір қағиданы ұғынуға тура
келді: жалақыны көлеңкеден шығармаса, реформа тығырыққа тірелетіндігін.
Нәтижесінде 2000-шы жылдың соңында Заңға өзгертулер енгізілді, зейнетақы
қорына ақшаны өндіріс емес, еңбеккерлердің өздері салатын болды. Осы
қарапайым шешімге байланысты „ақша қоры” молайып, бүгінгі күнге
дейінҚазақстанның зейнетақы жүйесіндегі қаражат қоры 1,7 млрд. долларды
құрайды. Екі жарым жыл ішінде зейнетақы жинағының жиынтық көлемі 10 ретке
артты.
Сарапшылар пікірінше, бұл көрсеткіш арта бермек. Себебі қарапайым
адамдар өз карттықтарына неғұрлым көп қаражат қорын жинақтауға қызығушылық
тудыруда.
Пессимистердің көптеген бағыт-бағдарына байқасақ, зейнетақы қорлары
саласында бәсекелестік күресте сөзсіз жеңіске ие болғандар – жеке
компаниялар. Барлық қаражаттың көлемінің 28 пайызы Мемлекеттік жинақтық
зейнетақы қорының басқармасына тиесілі, бұл да республика тұрғындарының
еңбекке қабілеттілерінің төрттен бір бөлігін қамтиды. Қалған азаматтардың
жинақтық бөлігімен 15 мемлекеттік емес зейнетақы қорлары мен 8 басқару
компаниялары билік етуде.
1.2 Қазіргі кезеңде зейнетақы нарығын қалыптастыру
Жаңа зейнетақы жүйесі өзіндікқаржылық негізіне қарай арқа сүйейтіні –
бюджеттен тыс зейнетақы қорлары, олардың ішінде ерекше орын иеленетіні –
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары.
Жинақтық зейнетақы қоры – банктік емес қаржылық мекеме, мақсаты –
тұрғындардың жинақтық қаражатын салым формасында салымшыларды әрі қарай
мақсатты несиелеу үшін жұмсайды. Қаржылық мекеме бола отырып, жинақтық
зейнетақы қоры физикалық және заңды тұлғалардан зейнетақы жарналарын тарту
әрекеттерін жүзеге асырады. Қор осылардың негізінде ақшалай қаражаттың
негізгі иелері болып есептеліп, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жобаларды
инвестициялайды.
Жинақтық зейнетақы қорларында орасан зор қаржы шоғырланады, сол үшін
мемлекет тарапынан лайықтандырылған ”ойын тәртібі„ ”қаржылық
пирамидалардың„ туындауына жол ашады, жинақтау қорын қалыптастыруды
қамтамасыз етіп, тәуекелдік мәселесіне қатысты үрдістерді реттейді.
Ең маңыздысы, мемлекеттік емес зейнетақы қоры тәуелсіз заңды тұлға
болып есептелініп, өз қатынасушылары алдында жауапкершілік міндеттеріне ие,
активтері мен мүліктеріне де қатысушыларын ортақтастырады.
Мемлекет, өз кезегінде мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
міндеттемелері бойынша жауапкершілікке ие емес, зейнетақы қоры тәрізді –
мемлекет пен құрылтайшылар міндеттемелеріне қатысы шамалы.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтері
инвестициялық кіріс есебінен шоғырлана отыоып, қор қатынасушыларының
ажырағысызменшігі болып саналады, бұл қорға кімнің салым иегері екендігіне
қатысты емес, ал әр қатысушының үлесі қордың зейнетақы активтерінде
инвестициялық кіріс мөлшеріне қатысты.
Ауыспалы кезең ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары экономикалық және қаржылық тұрақты өндірістер мен
коммерциялық банктер болып құрылды. Бұл орайда бірнеше өндірістердің
зейнетақы қорларының салалық және территориялық белгілеріне қарай
корпоративті бірігуі мүмкін. Кейбір экономистер мен халықаралық сарапшылар
жекелеген өндірістердің мемлекеттік емес зейнетақы қорларының құрылуына
қарсы, өйткені бұның өзі олардың қаражат қорын жеке өндіріске
бұрмалауларына соғуы мүмкін деп қарастырады, инвестициялық кіріс деңгейіне
кері әсер береді. Алайда бұндай қорлар активтерін басқару қызметі тәуелсіз
арнаулы басқару компанияларында үлкен тәуелділікке ие. Ірі өндірістердің
мемлекеттік емес зейнетақы қорының құрылуы қысқа мерзімде қатынасушылардың
қажетті көлемін ұлғайтуға себепкер болады, осыған байланысты қорлар
қалыптасуының тиімділігі қажеттілігі туындайды. АҚШ-тың, еуропалық елдердің
тәжірибесі байқатқандай, мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
мекемелерінің мақсатты түрде салалық және корпоративті принциптерге арқа
сүйейтіні байқалды.
Атап өтерлігі, мемлекеттік емес зейнетақы қорларының әрекеті зейнетақы
жарналарын шоғырландыруға, зейнетақы резервтерін орналастыруға, зейнетақы
міндеттемелерін есепке алуға және зейнетақы қоры қатынасушыларының үрдісін
ғана атқарып қоймайды, бұлардан басқа да кең арнада үрдістер жүргізеді. Осы
іс-әрекеттер міндетті мемлекеттік лицензия тағайындалу жолымен жүзеге
асады.
Атап өтерлігі, мемлекеттік емес зейнетақы қорларын қалыптастырудың
міндетті шарты – зейнетақы активтерін сақтау және басқару бойынша
өкілеттілікті реттеу. Басқару компаниялары мен институттар, активтерді
сақтауды қамтамасыз ете отырып, бір тұлға болып табылмайды. Зейнетақы
активтерін басқару өкілеттігін бөлу және оларды сақтау мекемелерде қосымша
үрдістердің араласуымен іске асады.
Өте маңыздысы, мемлекеттік емес зейнетақы қорының зейнетақы активтері
қор қатысушыларының персоналды есепшоттарында назарға алынып, бұның өзі
нақты есепшоттар жағдайын бақылауға ықпал етеді. Осылайша, жеңілдетілген
зейнетақыдан бас тарту, ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығу жасын
теңестіру, сонымен қоса зейнетақы қоры шығындарының бір бөлігін мемлекеттік
бюджетке шоғырландыру әлеуметтік шығын жүктемесін төмендетіп, шығын бөлігін
оңтайландырады.
Бұлардан басқа, зейнетақы қорына әлеуметтік есептеулер ыңғайында
жүктеменің төмендеуі үй шаруашылығының көлеңкелі кірісінің
легализациялануына әкеледі, сонымен қоса ҰЖӨ-нің көлемінің артуы мен
бюджетке салық түсімінің көлемін көбейтеді. Осы орайда өндіріс кірісі де
ұлғаяды. Өндірістің жалпы кірісінің артуы инвестицияның өндіріс қаражаты
есебінен артуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанның жинақтау жүйесінде мемлекеттік және
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары бар.
Зейнетақымен қамтамасыз ету„ Заңы бойынша мемлекеттік емес жинақтық
зейнетақы қорларының екі түрін құру мүмкіндігі қарастырылған: ашық және
жабық.
Ашық жинақтық зейнетақы қорлары салымшылардан зейнетақы жарналарын
жұмыс орнымен тұратын жеріне қатыссыз-ақ жүзеге асырады.
Корпоративті жинақтық зейнетақы қорлары бір не бірнеше заңды тұлғалар
жұмыскерлеріне тән, олар аталмыш зейнетақы қорының құрылтайшылары мен
акционерлері болып табылады. Атап өтерлігі кейбір корпоративті, салалық
зейнетақы қорларының мақсатсыз құрылуы өрескелдіктерге соғуы ықтимал, осы
орайда бір салада бәсекелестікте отырған фирмалардың қызығушылығы бәсеңдеп,
зейнетақы қорын таңдау құқығында іркілістер белең алады. Бұлардан басқа,
бұл үрдіс реттеуді және өкілетті мемлекеттік органдар тарапынан бақылауды
күрделендіріп, кері бағытта үрдістер белең алуы ықтимал.
Мемлекеттік емес жинақтық зейнетақы қорлары азаматтардың ерікті
зейнетақы жарналарын да тарта алады. Азаматтардың өздерінің қаражат
көздерін мемлекеттік емес зейнетақы қорларына ерікті түрде салуы барысында
салымшы белгілі бір тәуекелдік күй кешуге бел байлайды (инфляция, тиімсіз
басқару, салымшылар алдында қор міндеттемелерінің орындалмауы, банкроттық
және т.б.). бұндай жағдайларда қор жауапкершілігі лайықты заңға сәйкес
анықталады. Мемлекеттік емес жинақтық зейнетақы қорларынан зейнетақы
төлемдеріне құқық міндетті зейнетақы жарналары есебінен лайықты заңға
сәйкес төмендегі тұлғаларға ұсынылады:
- ”зейнетақымен қамтамасыз ету„ заңының 9-шы бабының 1-3 тармақтарында
қарастырылған қағидалар басшылыққа алынады;
- елу беске жасы толған және зейнетақы жинағы төлемді қамтамасыз етуге
жарайтын тұлғалар;
- I-II топтағы мүгедектер;
- Қазақстан Республикасынан тыс мекендерге қоныс аударушылар және
азаматтығы жоқ тұлғалар тиісті құжатты ұсынған жағдайда, ҚР-ның
заңдарымен белгіленіп, елден шығу себептері нақтыланған.
Жинақтық зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдері құқығы ерікті кәсіби
зейнетақы жарналары есебінен жүзеге асқанда елу бес жасқа толғандар немесе
Қазақстан Респудликасынан тыс мекендкрге тұрақты қоныс аударушылар
құжаттарын көрсету жағдайларында, нақты себеп дәлелі болған сәтте іске
асады.
Мемлекеттік емес жинақтық зейнетақы қорларында зейнетақы жинағын тұлғаның
қайтыс болуы жағдайында ерікті кәсіби зейнетақы жарналары есебінен
Қазақстан Республикасының заң тәртіптеріне сай мұрагерлікке беріледі.
Қазіргі уақытта, 2005-ші жылдың 1-ші қазанынан республикада 14 жинақтық
зейнетақы қоры жұмыс атқаруда, республика аймақтарында 76 филиал мен 75
өкілдік бар. Филиалдар мен өкілеттік саны жалғасымды уақыт мерзімінде
өзгеріссіз қалады, бұның өзі салымшыларды қамтамасыз етудегі зейнетақы
қызметінің нарықтағы орының лайықтығын аңғартады,
Аудит өткізуге лицензия иелік етуде ЖЗҚ-лары 8 аудиторлық мекеме мен
18 аудиторға ие. ЖЗҚ-ның зейнетақы активтерін инвестициялық ішінде 3(үш)
ЖЗҚ зейнетақы активтерін өздігінен басқаруға лицензиясы бар.
Міндетті түрде атап өтерлігі, жинақтау зейнетақы қорларының зейнетақы
активтері мына ахуалдар есебінен қалыптасады:
-өкілетті органдар тарапынан тізімі анықталатын қаржылық құралдарды
дұрыс орналастыру;
- зейнетақы төлемдерін Қазақстан Республикасының заңдарына сай
жүзеге асыру;
- зейнетақы жинақталымын басқа зейнетақы қорына ауыстыру немесе
сақтандыру мекемесіне аудару Қазақстан Республикасында қарастырылған
заңдарға сай іске асырылады;
-қате есептелінген зейнетақы жарнасы мен қате есептелген қаражаттың кері
қайтарылуы;
- зейнетақы төлемдерін жүзеге асырумен және зейнетақы жинақтаылымн
ауыстыру, шығынды орнына келтіру Қазақстан Республикасының заңдарына сай
үрдіске енеді.
Қазақстанда зейнетақымен қамтамсыз ету туралы заң 1997-ші жылы жазда
қабылданды, ал 1998-ші жылдың тамызында Қазақстан Республикасында
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының бастапқы құрылымы қалыптасып, басқару
компанияларының негізі қаланды. Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңда
инвестициялық операциялар аясы жан-жақты қарастырылған.
Мемлекеттік зейнетақы қоры жинақтық дүниені мемлекеттік құнды
қағаздарға инвестициялай алады, мемлекеттік банктер депощитіне салып немесе
халықаралық қаржылық ұйым-мекемелердің бағалы қағазына салады.(Азиат даму
банкі,Еурапалық даму банкі, Бүкіл әлемдік даму банк және басқалары). Табиғи
түрде бұндай салымдардан түсетін кіріс жеке қорларға қарағанда өз жиналымын
корпоративті бағалы қағаздар түрінде сала алады. Осы орайда мына бір
тұжырымға назар аудармақ: жеке жинақтық зейнетақы қорлары корпоративті
бағалы қағаздарға инвестициялауға құқық иеленуі үшін халықаралық стандарт
аудитінен өткен болуы қажет, акционерлік қоғамдарда бұл үрдіске лайықты
талаптарға сай араласа алады. Егер мына мәселеге назар аударылса, нарықтық
корпоративті құнды қағаздарға бейім түрі аса дамымаған, сол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерін
басқару жүйесіне арналған. Тақырыптың өзектілігі ерекше деп есептеуге
болады, зейнетақы активтерінің қалыпты деңгейде арту жағдайларын нысанға
ала отырып, кіріске негізделген, сенімді қаржылық жүйесін реттеу мақсатын
көздейді.
Дипломдық жұмысын алға қойылған мақсат – міндеттерге сәйкес
орындалған, зейнетақы активтерін басқару механизмдеріне талдау да басты
нысанға алынған. Бұлардан басқа, зерттеу бөлімінде зейнетақы активтерін
басқаруды ұйымдастыру жайлары арқау болып, негізгі іс-әрекеттерді құқықтық
тұрғыдан реттеу мәселесі орын алады, зейнетақы активтерінің мемлекеттік
озық бағдарламалардыжүзеге асырудағы мән-жайын қарастырады.
Зейнетақы активтерін басқару жүйесінің үрдістерін басқаруға қатысты
талдаулар негізінде қорлардың инвестициялық қоржынын басқару әдістерін
жандандырудың жолдары ұсынылды. Негізінен алғанда зейнетақы активтерін
инвестициялаудағы тәуелділікті төмендету механизмдері салым ыңғайына қарай
”А„ және ”В„ қосалқы топтарына жіктелуі қарастырылып, қаржылық интернет-
портал құру ыңғайы тақырып желісіне арқау болады, осының нәтижесінде жаңа
зейнетақы заңдары барысында жалпыға тиімді ақпараттар нарықтық деректермен
байланыстырыла отырып жеткізіледі. (Азаматтар үшін деректік негіздемелер –
тегін, ал басқару компаниялары үшін – төлем негізінде іске асады).
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылым негіздері
1.1. Қазақстандағы іске асырылып отырған зейнетақы жүйесінің құрылымы
және тарихи диалектикасы
1.2. Қазіргі кезеңдегі зейнетақы нарығының қалыптасуы
1.3. Зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесі
2. Қазақстандағы зейнетақы активтерін басқару жүйесіне талдау
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламаларын жүзеге
асырудағы асырудағы зейнетақы активтерінің рөлі және құқықтық қамтамасыз
етілуіне талдау
2.2. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерінің басқару
жүйесінің қазіргі жағдайына талдау
2.3. ООИУПА „Қазақстанның Халық Банкі” іс-әрекетіне талдау
3. Қазақстан Республикасының зейнетақы активтерін басқару жүйесін
жандандыру жолдары және дамыту шаралары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А. ҰЗҚ мен ООИУПА мекемелерінің кварталдық есебі, 2005
жылдың 2 кварталы
Қосымша Б. ҚР-ның ҰЗҚ салымшыларының саны мен зейнетақы деректері
жайлы мәлімет 2005 жылдың 1 желтоқсанына дейінгі дерек
Қосымша В. ООИУПА кірісі мен шығысы барысында есеп және баланс,
1.01.2005 жыл
Қосымша Г. Графикалық бөлім
Кіріспе
Әлемдік тәжірибе байқатқандай, көптеген елдерде зейнетақымен
қамтамасыз етудің тиімді жүйесі үш деңгейде іске асады және бөлу, сонымен
бірге жинақтау принциптері қолданылады. Зейнетақы жүйесінің деңгейлері ішкі
құрылымы жағынан бір-бірімен байланысты, бақылау амалдары және қаражат
ағынын реттеу, бөлу механизмдеріне ыңғайлануына қатысты өзіндік
ерекшеліктерімен дараланады. Міндетті жинақтау сызбаларын енгізу оның
қатысушыларының зейнетақы көлемін зейнетақы активтерін инвестициялау
жолымен арттырады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заң Қазақстанда жаңа жинақтық
зейнетақы жүйесін құруға мүмкіндік берді, 1998-ші жылдың қаңтарына дейін
үрдіске енген жүйе соңынан іле-шала енген жаңалықтар болып саналады.
Атап өтерлігі, бұрынғы бірлесімді зейнетақы жүйесінде Қазақстанда
зейнетақы мемлекет есебінен төленді: өндіріс орындары өз еңбеккерлері үшін
зейнетақы жарнасын қорға тоғытып отырды. Алайда көптеген себептерге
байланысты ең алдымен экономикалық тұрақтылығы дағдарысты күйге енді.
Осылайша, Қазақстан өзін-өзі зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне
енді. Абыройлы қарттық құқығы бұл уақытта болашақ зейнеткерлердің өздерінің
еңбектерімен келеді. Белгілі қанатты сөзбен орайлас: Не ексең, соны
орасың.
Болашақ зейнеткер зейнетақысының көлемі белгілі бір деңгейде оның
жинақталымын дұрыс, тиімді басқарумен байланысты, бұл үрдіс арнаулы ұйымдар
тарапынан жүзеге асады.
Тақырып өзекті деп есептелінеді және лайықты деңгейде зейнетақы
активтерінің ауқымының өсуімен қатысты, осы орайда сенімді, кіріске толы
қаржылық жабдықтарды инвестициялау жабдықтары қажет деп саналады
Аталмыш үрдістің дамуы әр адамды бей-жай қалдырмасы тиіс.
Қаржылық жабдық, құралдар нарығының жемісті дамуына қарамастан,
бағалауына қарағанда ТМД елдерінің арасында ілгері өркендеп отырған
мемлекеттер қатарында, қаржылық құралдар нарығында алуан түрлілігімен
ерекшеленеді. Осы орайда зейнетақы қорлары құнды қағаздар нарығының дамуына
байланысты.
Аталмыш жұмыстың мақсаты – зейнетақы активтерін басқару жүйесіне
талдау жүргізу. Қойылған мақсаттармен қоса қабат келесі міндеттер негізге
алынады:
- Қазақстандағы іске асып отырған зейнетақы жүйесінің ерекшеліктерін
қарастыру, оны қалыптастыру кезеңдері мен алғышарттарына назар аудару;
- зейнетақы қорларының іс-әрекетін сипаттау, қазіргі жағдайына талдау;
- зейнетақы нарығының іс-әрекетінің құқықтық реттеліміне талдау;
- зейнетақы активтерін басқару әдістерінің ерекшеліктерін қарастыру;
- зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- Атамекеннің зейнетақы активтерін басқару үрдістеріне, іс-әрекетіне
талдау;
- зейнетақы активтерін басқару жүйесінің даму тенденцияларын анықтау
жіне оны жандандырудың жолдарын белгілеу.
Зерттеу нысаны – Атамекеннің ООИУПА материалдары.
Бірінші талдауда Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің
құрылымдық негіздері қарастырылып, қазіргі зейнетақы жүйесінің тарихи
диалектикасы келтіріледі. Сонымен қоса зейнетақы активтерін басқарудың шет
елдік тәжірибесі зерттелінеді.
Екінші тарауда Қазақстанда зейнетақы активтерін басқару жүйесіне
талдау жасалынады. Зейнетақы активтерінің мемлекеттік бағдарламаларды
жүзеге асырудағы рөлі қарастырылып, зейнетақы активтерінбасқаруды құқықтық
қамтамасыз ету жайына талдау жасалынады, Қазақстан ұлттық банкінің ОООИУПА
әрекеттеріне талдау жүргізіледі.
Үшінші тарауда зейнетақы активтерін басқару жүйесін дамыту
тенденциялары қарастырылады және оны жандандырудың жолдары нақты
көрсетіледі.
Жұмысты жазу барысында негізгі заң актілері қаралып,қолданылды, ол
Заңдар Қазақстан Республикасындағы зейнетақы активтерін басқару тәртібін
реттеп, жүйелеуге қатысты, сонымен қоса статистикалық материалдар,
экономикалық қаржылық журналдарда жарияланған мақалалар қолданылды.
1 Қазақстан республикасындағы зейнетақы жүйесінің құрылымдық
негіздері
1.1 Қазақстандағы қазіргі зейнетақы жүйесінің құрылымы және тарихи
диалектикасы
20-шы ғасыр байқатқандай, кез келген мемлекеттің ішкі саясатының
негізгі бағыты - әлеуметтік саясат. әлеуметтік саясаттың маңызды міндеті –
қоғамдық өмірде белгілі бір тепе-теңдікке қол жеткізу, ол мына
алғышарттарды нысан етпек:
- түрлі дағдарыстардың, атап айтқанда аштық, сырқат, табиғи апаттар,
демографиялық „жағдайсыздықтардың” алдын алу;
- материалдық дүниелер мен ұйымдастыру күштерін қайта қарастырып,
реттеп отыру,өмірдің белгілі бір деңгейін қалыптастыруға бағы ау және
әлеуметтік ахуалды төмендетпеу жағдайларын реттестіріп, жолдарын бақылау;
- өмір сүру дағдысын, күнделікті жұмыс жайларына назар аудару
(салықтар арқылы, кәсіпкерлік қолдау, материалдық көмек т. б.).
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты азаматтардың жағдайын
көтерумен тығыз байланысты. Әлеуметтік саясатты жүргізудегі негізгі
принциптер болып есептеледі:
- өмір сүру деңгейін төлемдер формасының алуан түрін енгізу арқылы
қорғау;
- кедей отбасыларына көмек көрсету;
- жұмыссыздарға тиісті төлем төлеу;
- әлеуметтік сақтандыру саясатын қамтамасыз ету;
- қоршаған ортаны қорғау, денсаулыққа жете көңіл бөлу, мемлекет есебінен
білім беруді дамыту;
- белсенді саясат жүргізу, оның барлығы еңбеккерлер біліктілігін
қолдауға бағытталуы тиіс.
Әлеуметтік саясатты әзірлеугемемлекет алдында тұрған әлеуметтік
алғышарттар, яғни міндеттер мол, көпшілігі тез арада шешімін табуды
қолдайды. Саяси іс-әрекеттің белгілі формасы - әлеуметтік саясат, оның өзі
қоғамның қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған және өзіне мынадай
қосалқы жүйелерді қамтиды: кіріс саясаты, оның ішінде еңбекақы; жұмыс
қабілеті төмен жандарды әлеуметтік қорғау саясаты; еңбекпен қамту саясаты;
әлеуметтік саладағы, салық саласындағы саясат.
Мемлекет осы орайда бірсыпыра қызмет ретін жүзеге асырады: саяси,
экономикалық және әлеуметтік. Басты негізгі қызметтің бірі – тұрғындарды
әлеуметтік қорғау.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты саяси, әлеуметтік, экономикалық
іс-шараларды қамтиды, осы арқылы көмекке мұқтаж, еңбек қабілеті төмен,
жағдайы нашар отбасыларына көмек ұйымдастытылады. Әлеуметтік қорғаудың
негізгі жүгін мемлекет атқарады. Кез келген мемлекетте әлеуметтік
институтттар жүйесі орын алған, әлеуметтік қорғауды нысан етіп алады.
Мемлекетпен бірге кәсіподақ та бұл үрдіске араласады. Әлеуметтік қорғау
қызметін атқаруда ерекше рөл атқаратын – қолдау, көмек беру мекеме
ұйымдары, қорлар, сақтандыру компаниялары. Мемлекет тұрғындардың өмір сүру
ауқатын жетілдіруге медициналық қызмет көрсетуді жетілдіру, жұмыссыздарды
әлеуметтік қолдау, мүгедектік, кәрілік топтарын әлеуметтік қорғау осы
міндеттерге енеді. Әлеуметтік қамтамасыз ету және қорғау зейнетақы,
жәрдемақы, сонымен қоса жұмыссыздарға материалдық көмек ретімен іске асады.
Тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесінде маңызды элемент ретінде
әлеуметтік сақтандыру орын алады, оған зейнетақымен қамтамасыз ету деенеді.
Батыста медициналық және зейнетақылық сақтандыру кіріс пен жалақыдан
пайыздық көрсеткіш ұстаумен жүзеге асады. Жапонияда әлеуметтік сақтандыруды
еңбеккерлердің орташа жалақысынан 7 пайыз көлемінде ұстау арқылы іске
асырады; АҚШ-та 7,5 пайыз ұстайды; Швецияда әлеуметтік қорлардың қалыптасуы
толықтай мемлекет есебінен іске асады. Қазақстанда зейнетақы қорына
жұмыскерлердің, қызметкерлердің еңбекақысынан 10 пайыз көлемінде ұсталып
отырады.
Соңғы он жыл көлемінде зейнетақымен қамтамасыз етуде елеулі өзгерістер
белең алуда.
Барлық ынтымақтас елдерде қазіргі уақытта зейнетақы жүйелеріне
өзгерістер енгізілуде. Бұл бірінші кезекте неге қатысты? Бұрынғы жүйелердің
барлығы толықтай ағымдағы сақтандыру жарналары принциптерімен орайласып,
түскен қаражатқа тікелей байланысты болды. Аталмыш зейнетақы жүйелері өз
тиімділігін жоғалтты, экономикалық тұрақсыздануы мен демографиялық ахуалдың
күрделенуіне әкелді. Зейнеткерлер осының салдарынан аз қамтамасыз етілген
топқа еніп, өмірге қатысты дүниелердің қымбаттауы салдарынан қатты зардап
шекті. Зейнетақы иелерінің сұранысы, сатып алу қабілеті тұрақты түрде
төмендеп кетті. Зейнеткерлер есебінен елдердегі кедейшілік тұрмыс кешушілер
саны көбейді.
Реформалар барысында көп шаралар атқарылуға тиіс болды, ол зейнетақы
деңгейін көтерумен байланысты болып, бұл үшін қосымша ресурстар тартуға
бағытталды, зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтануын қамтамасыз етіп,
еңбеккердің еңбек салымы мен зейнетақы көлемі арасындағы өзара тығыз
байланысты реттеп, зейнетақы қалыптастырудағы еңбеккерлер қызығушылығын
арттыру көзделген.
Зейнетақы реформасын жүргізуде мемлекеттер Достастығы саясаты келесі
принциптерге құрылады:
- зейнетақымен қамтамасыз етудің реттеу принциптерінен негізгі зейнетақы
жүйесіне көшу;
- көптеген мемлекеттердің зейнетақының жүйесінің үш деңгейлі түріне
көшуін қарастыру;
- зейнетақы жүйесінің құрылымының негізгі принципін таңдау, ол –
жинақтық;
- ерікті зейнетақымен қамтамасыз етуді өркендету және лайықты
институттардың қанат жаюын қолға алу;
Зейнетақымен қамтамасыз етуде жүргізілген реформалар ерекшеліктеріне
қарай отырып ТМД елдерінде оларға тән тенденциялар байқалды:
- белгілі бір төлемдермен қоса ынтымақтық жүйесін сақтау, жинақтау
элементтерін біртіндеп кеңейту және оны кәсіби міндетті, мемлекеттік
емес жүйелермен толықтыру. Бұл ТМД-ның көп елдері үшін тән, бұларға
тән зейнетақы жүйесі негізі – мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету
және мемлекеттік зейнетақылық сақтандыру;
- зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін жинақтау принциптерінде құру.
Бұлардан басқа, ұлттық зейнетақылық заң әзірленді. Зейнетақымен
қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін сақтандыру принциптеріне ауыстыру
енгізілді. Осылайша ТМД елдерінде жаңа зейнетақы жүйелері құрылып, өзіндік
қаржылық негізге арқа сүйей бастады – бюджеттен тыс зейнетақы қорлары.
Атап өтерлігі, аталмыш елдерде, 1-ші таблицадан байқалып тұрғандай,
бағаның өсіп, өмірдің қымбаттауымен зейнетақы саласында да қомақты
өзгерістер белең алды.
Таблица 1 – ТМД елдеріндегі зейнетақы индексациясы
Мемлекет Іріктелім Ескерту
дерегі
1 2 3
Беларусь баға Зейнетақы мен әлеуметтік төлем көлемі бюджетке
қатысты. Әр адамның бір күнге шаққандағы орташа
табысы назарға алынады. Зейнетақыны қайта
есептеу жылына 4 рет іске асады: 1 ақпан, 1
мамыр, 1 тамыз, 1 қараша.
Армения еңбекақы Орташа еңбекақы көлемінің артуымен зейнет-ақыны
қайта есептеу үрдісі жүргізіліп, нақтыкөлемдік
жүйесі қарастырылады.
Қазақстан баға жыл сайын
Қырғызстан еңбекақы Жеке сақтандыру есепшоты жарналарының саласы
жыл сайын еңбекақының 75 пайызына қатысты
индекстеліп, есепті жылдағы дерек назарға
алынады.
Ресей еңбекақы Зейнетақы индекстелуі орташа еңбекақы көлемінің
өсуімен қатысты және зейнеткердің орташа
бұрынғы еңбекақы көлемінің шектік ыңғайын
еліміздегі орташа айлық жалақымен байланыстыру
нысанға алынады.
Тәжікстан баға және Зейнетақы көлемінің артуы тұрғындар кірісі
еңбекақы индексациясымен және тұтыну тауарлары мен
қызмет түрлеріне бағаның өсуімен жүзеге асады.
Украина Баға және Зейнетақының минимальды көлемі тұтыну бюджеті
еңбекақы мен аз қамтамасыз ету ахуалына қатысты
Бұлардан басқа сақтандырылған тұлғаларға жеке есеп жүргізілуде.
Көптеген елдерде зейнетақы мөлшерінің көлемін еңбеккерлердің еңбек
салымымен тығыз байланыстыру жалға қойылған, осы мақсатпен зейнетақыны
есептеу тәртібіндегі өзгерістер де сипат алды.
Алайда тұтастай алғанда, азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз етуде
принципті ерекше өзгерістер белең ала қойған жоқ.
Үрдіске еніп отырған зейнетақы жүйелері өзінің негізгі әлеуметтік
қызметін атқара алып отырған жоқ. Халықаралық Еңбекті Ұйымдастыру тарапынан
кіріс көздері нақты қарастырылып, еңбекке қабілетсіз жандарға қолдау өз
деңгейінде іске аса алмай отырып.
Ең бастысы – көптеген Достастық елдерінде зейнетақы деңгейі әлі де
төмен мөлшерде қалып отыр және зейнеткерлер қажеттілігін қанағаттандыра
алмайды. Олардың көлемі ТМД елдерінде, 2-ші және 3-ші таблицада
байқалғандай, 2005-ші жылдың 1-ші қаңтарында 66,5 млн. адамды қамтиды.
Олардың ішінде 49,5 млн-ы – кәрілік есебінен зейнетке шыққандар; 8,9 млн. –
мүгедектікпен шыққандар; 4,4 млн. адам – асыраушысынан айрылу жағдайынан
зейнетақы алатындар. Олардың көпшілігі үшін зейнетақы – бірден-бір тіршілік
көзі деп есептеледі.
Таблица 2 – Зейнеткерлер саны, әлеуметтік қорғау органдарында есепке
тұрғандар және оларды зейнетақы түріне қарай бөлу, 2005 жыл
басына
Мемлекет ЗейнеткерОның ішінде
лер саны,
мың адам
жас ерекшелігіне Мүгедектікке Асыраушысынан
қарай байланысты айрылғандар
Мың % Мың % Мың Зейнеткер
адам. көрсеткіштеріадам. өрсеткіштеадам. лердің %
(зейнеткерлер рі ық көлемі
) (зейнеткер
лер)
1 2 3 4 5 6 7 8
Әзірбайжан 1114,6 733,9 65,8 167,6 15,0 77,1
Армения 558,1 414,6 74,3 64,3 11,5 25,7
Беларус 2500,6 1952,978,1 322,3 12,9 157,4
Грузия 902,5 594,9 65,9 149,3 16,5 60,5
Қазақстан 2424,6 1786,873,7 383,7 15,8 235,1
Қырғызстан 529,0 418,5 79,1 57,2 10,8 53,3
Молдава 700,7 511,5 73,0 130,2 17,2 37,2
Ресей 38479,1 28886 75,1 4823 12,5 2214,9
Тәжікстан 562,0 364,0 64,8 76,0 13,5 68,0
Өзбекстан 2630,7 1833,669,7 570,6 21,7 26,5
Украина 13853,6 10388 75,0 1875 13,5 1006,3
Таблица 3 – Зейнеткерлердің сандық көрсеткішінің қатынасы
Мемлекет Зейнеткерлердің сандық көрсет- Еңбеккерлердің саны, бір
кіш қатынасы, % зейнеткерге шаққанда
Әзірбайжан 30,1 3,3
Армения 43,5 2,3
Белорус 56,3 1,8
Грузия 47,8 2,1
Қазақстан 39,4 2,5
Қырғызстан 29,9 3,3
Молдава 46,3 2,2
Ресей 59,6 1,7
Тәжікстан 32,2 3,1
Өзбекстан 29,6 3,4
Украина 65,1 1,5
ТМД-ның көптеген елдерінде зейнетақының орташа көлемі зейнеткердің
күнкөріс ыңғайы ретімен сәйкес кем бермейді. 2005-ші жыл басында
зейнетақының минимальды көлемі Қазақстанда ғана күнкөріс межесімен
сәйкестендірілді, орташа зейнетақы – Қазақстан мен Ресейде.
Міндетті түрде атап өтерлігі, зейнетақы жүйесінің қаржылық
тұрақтануына әсер беретін жай – демографиялық жағдайдың қанағаттанғысыз
деңгейі, ТМД-ның барлық елдерінде тұрғындардың ішінде жасы егде жандардың
молаюы, экономикалық дамыған елдерге қарағанда зейнеткерлер санының
қатынасының төмен екендігі байқалады. Зейнетақымен қамтамасыз етудің
негізгі көрсеткіштері 4-ші таблицада келтірілген
Таблица 5 - Зейнетақымен қамтамасыз етудің негізгі көрсеткіштері
Ел Минимальды Орташа Зейнеткердің Минимальды ақының Орташа
зейнетақы зейнетақы,АҚШ күнкөріс күнкөрісыңғайына зейнетақының
долл. деңгейі лайықтылығы күнкөріске
шаққандағы
көлем
1 2 3 4 5 6
Әзірбайжан 4,0 15,5 20,8 19,2 74,35
Армения 5,2 8,2 - - -
Белорусь 47,7 30,9 26,5 66,8 110,6
Грузия 7,0 7,5 57,0 12,3 13,2
Қазақстан 24,1 28,9 23,4 103,0 123,5
Қырғызстан 4,2 9,7 21,3 19,7 45,5
Молдава 5,2 6,8 - - -
Ресей 5,4 29,2 34,4 15,9 85,6
Тәжікстан 0,9 1,8 - - -
Өзбекстан 14,4 22,3 - - -
Украина 5,5 14,9 39,9 13,9 37,4
5-ші таблицада байқатылғандай, 2003-ші жылы зейнетақымен қамтамасыз
етудің үлестік шығыны құралы төмендегідей:
Таблица 5 – Зейнетақымен қамтудың үлестік шығыны
Ел Зейнетақымен қамту шығыны, (АҚШ дол.)
Әзірбайжан 175,5 3,6
Армения 62,9 3,4
Белорус 647,1 8,4
Грузия 80,1 2,5
Қазақстан 705,6 4,4
Қырғызстан 62,5 4,9
Молдава 60,6 4,9
Ресей 11763,4 4,8
Тәжікстан 13,0 1,6
Өзбекстан 585,9 9,7
Украина 2607,5 8,8
Салыстыру мақсатында 6-шы таблица келтіріледі, ұлттық кіріс бойынша
пайыздық көрсеткіш нысанға алынады.
Таблица 6 - Ұлттық кіріс
Мемлекет 2003 жыл
Австрия 17,6
Белгия 13,8
Франция 16,5
Германия 16,4
Италия 19,7
Галландия 13,4
Португалия 10,6
Испания 11,7
Швеция 12,1
Швейцария 10,6
Атап өтерлігі, кез келген мемлекет үшін маңызды жайт-зейнетақы
жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуі. Бұл жүйе қомақты қаржы
ресурстарын қажет ететіндіктен, көптеген елдер зейнетақыға шығарудың жасын
көтеруді қарастырып отырады, зейнетақы жарнасының көлемін қайта қарайды
және орташа зейнетақының қарқынын еңбекақының орташа өсу деңгеиімен
салыстырады. Зейнетақы жасын көтеру әсіресе дамыған басты елдеріне тән,
онда орташа өмір жалғасымдылығы жоғары және тұрғындар арасында қарттар саны
мол, нәтижесінде зейнеткерлер саны арту үстінде. Осы жағдайларда зейнетақы
жасын қарастыру қалыпты, оңды нәтижелер беріп отырады. Сол үшін бұл жолмен
елдер де бағыт ұстанды, атап айтқанда, Венгрия, прибалтика елдері,
Қазақстан, Молдава.
Зейнетақы жарнасының көлемін ұлғайту зейнетақы қорының кіріс бөлімін
тез ұлғайтуға және қысқа мерзімде зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етеді. Алайда зейнетақы қорын бұлай толықтыру экономикадағы
бәсекелестіктің төмендеп, жарна төлемінен бас тартуға және еңбекақы өсу
қарқынын баяулатып, ұзақ мерзімді перспективада зейнетақы жүйесінің
қаржылық қиындықтарына соғуы ықтимал.
Ал, бұл мәселелерді шешуге келгенде, еңбекақы өсу қарқынының қатынасын
сақтай отырып үрдіске енуде, шұғыл түрде зейнетақымен қамтамасыз ету
деңгейі төмендейді, зейнеткерлердің өмір сүру барысы әлсірейді. Мысалы,
Армения, Болгария, Грузия, Қазақстан, Литва, Молдава, Тәжікстанда орташа
зейнетақы көлемінің қатынасы еңбекақы көлемімен сәйкеспей, 1,5 есеге төмен
болады. Бұл еуропалық дамыған елдерге қарағанда төмен көрсеткіш, аталған
елдердің зейнетақымен материалдық қамтамасыз етілуі жоғары деп айту
орынсыз.
Осылайша, нұсқалған бағыттар зейнетақы жүйесінің қаржылық беріктік
мәселесін шешуде зейнетақы жасына көңіл аударудың мәні зор. Жаһандану мен
қазіргі ерекше даму жағдайларында ұлттық экономикада бәсекелестікті
қолданудың мәні ерекше.
Тағы бір бағыт алуда-жинақтық және аралас зейнетақы жүйелерін құру.
Алайда экономикасы әлі де тұрақты емес елдерде міндетті жинақтау зейнетақы
жүйелерін немесе элементтерін енгізу тәуекелдікті талап етеді, қаржылық
институттардың зейнетақы қоры енетін түрлері бұндай елдерде дағдарыстардан
нашар сақтандырылған. Жинақтау зейнетақы жүйелерін енгізу қомақты қаржылық
ресурстарды талап етеді. Қазақстан бүгінде осы бағытпен қадам басуда.
Атап өтерлігі, Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі ынтымақтас
типке енеді. Оның қалыптасуы бұрынғы СССР-дің зейнетақы жүйесі кезінде
қалыптасып, 1991-ші жылға дейін толықтай мемлекеттік бюджет есебінен
қаржыландырады, салықтық түсімдерге де байланысты. 1991-ші жылы зейнетақы
жүйесінің ішінара реформасы енгізіледі, нәтижесінде зейнетақы көлемі еңбек
өтімінің жалғасымдылығы мен орташа айлық жалақы көрсеткішіне де қатысты, ал
зейнетақы төлемдерін қаржыландыру орнаулы құрылған зейнетақы қорының
қаражатынан жүзеге асады. Алайда аталған реформа көмегімен басты
мәселелерді шешу мүмкін емес- зейнетақы жүйесінің қаржылық қамтамасыз етуі
тиянақтау мүмкін емес. Реформа ұлттық, ең алдымен демографиялық
ерекшеліктерді ескере қоймады, сонымен қоса республикадағы экономикалық
ахуал назарға алынбады.
Тәжірибелік ыңғайда қайтадан құрылған мерзімінде төлеу жайынан көп
қиындық көреді, көпшілігі әлі күнге дейін шеше алмауда. Қазақстанда да
шешілмеген мәселелер баршылық, Қазақстанда 1991-ші жылы құрылған зейнетақы
қоры басынан қаржылық тұрақтылығы әлсіздеу болды. 1991-ші жылдың тамызына
дейін бұл СССР бюджетінен жүзеге асып, тәуелсіздік алғаннан кейін бұл
мәселені әр ел өзінше шешуге тиіс болды.
Қазақстанда басшылық органдардың 1996-1997-ші жыл басында қабылданған
қарарларына байланысты зейнетақы жүйесінің қаржылық жағдайы тұрақтануды
және бұрынғы зейнетақы қарыздарын жою көзделінді. Зейнетақы жүйесінің көп
мәселелері зейнетақы заңдарының дұрыс орындалмауынан болды, соның негізінде
зейнетақы төлемін тағайындауды реттеу тәртібінде кемшіліктер орын алды. Ең
алдымен тағайындалатын зейнетақы көлемінің мөлшері мен шамасында
қарастыратын тұстар мол болды.
Біріншіден, азаматтардың зейнетақы қорының кіріс, шығыс бөліктеріне
араласудағы жыныстық жағына қарай назарға алуда кемшіліктер болды: әйел
адамдарға толық зейнетақы иелену құқығын алу үшін зейнетақы қорына 20 жыл
көлемінде жарна жасауға қажет, ер адамдарға – 25 жыл. Әйел адамдар 58
жастан зейнеткерлікке шықса, ер адамдар – 63 жастан. Әйелдердің өмір сүру
жалғасымдылығы 72 жас екенін ескерсек, ер адамдардікі – 67 жас, осы орайда
ескеруге тұрарлық жайт - әйел адамдардың зейнетақы қорына араласу үлесі ер
адамдарға қарағанда екі есеге артық, әйелдердің Зейнетақы қорына араласуы
кіріс бөлімінде ер адамдарға қарағанда шағындау. Екіншіден, зейнетақымен
қамтамасыз етудің әр түрлі жағдайларына байланысты әйелдер мен ерлер
зейнетақы төлемінде өзіндік ерекшеліктер баршылық: әйеледер үшін аталмыш
көрсеткіш 2,75 пайызды құрайды, ал ер адамдарда базалық зейнетақының 2,2
пайызын құрайды. Базалық зейнетақыны алу үшін әйел адамдарға зейнетақы
қорына міндетті түрде 20 жыл қатынасу шарт (55 пайыз 20 = 2,75 пайыз), ал
ер адамдарға – 25 жыл (55 пайыз 25 = 2,2 пайыз). Үшіншіден, біздің
заңдылық тұрғындардың жекелеген категориялар мен топтарына да зейнетақы
қорының кіріс бөлігіне қатыспауға да мүмкіндік береді (мысалы, әскерилердің
барлық категорияларына).
Жинақтау жүйесін әрі қарай реформалау 1998-ші жылдың 1- ші қаңтарында
қабылдаған ‘Зейнетақымен қамтамасыз ету’ заңның енуімен жалғасын тапты.
Аталмыш Заң жаңа жинақтың зейнетақы жүйесін енгізді, 1998-шіжылдың
қаңтарына дейін елімізде қолданылған бірден-бір ықпалды жүйе болды.
Ынтымақты зейнетақы жүйесінде Қазақстанда зейнетақы мемлекет есебінен
төленді: өндіріс өз еңбеккерлері үшін зейнетақы жарналарын қорға аударды.
Алайда көп себептерге байланысты, ең алдымен экономикалық, қаржылық
тұрақтылық бұл жүйеде дағдарысты бастан өткерді. Бұл дағдарысқа салық
төлемінен жалтару енеді, өйткені дағдарыс шегінде орын алып отырған
өндірістер баршылық; олардың да бұл жүйеге әсері бар.
Қазақстанда әлеуметтік қорғаудың сатысына қарай зейнеткерлер әлі де
болса қорғауды қажет етеді. Қазіргі үрдістегі әдістемелер жағынан қарағанда
азаматтарда біртекті біліктілік, бірдей еңбек өтілі бола отырып,
зейнетақыға әр мерзімде шығу орын алуы мүмкін. Осы орайда зейнетақы
иеленетіндердің көпшілігі осы уақытқа дейін қиындық күй кешетіндері
баршылық. Зейнетақы реформасы елімізде зейнетақымен қамтамасыз ету
принциптеріне кедергі келтірді „әркімнен – қабілетіне қарай, әркімге –
еңбегіне қарай”. Бұл ахуал кеңестік тәртіппен зейнетақы тағайындалғандарға
тән, еңбекке араласуы мен жалақы көлеміне қатысты; Егеменді Қазақстанда бұл
жүйеге еңбек Ерлері (ғылым докторлары, профессорлар, ҚР ғылымының еңбек
сіңірген қайраткерлері, инженер, ғалымдар) минимальды зейнетақыға ие болды.
Бұл әдісті қисынды деп санауға бола ма: толық 20-25 жыл еңбек өтілі бар,
жоқтығына қарамастан 3 мың теңге зейнетақы алатындар бар, ғылым кандидаты –
3600 теңге, заңға сай алдыңғыларын аз қамтамасыз етілген деп есептей келе,
500 теңге қосқан. Ал, ғылым кандидаты 50 жылға жақын тер төгіп, тек олардан
100 теңгеге артық қана зейнетақы иеленеді.
Нәтижесінде зейнеткерлікке шығысымен, ереже бойынша, адамдар өте төмен
ахуалда ғұмыр кешеді. Ертеректе, өз бюджеттерін толықтыру үшін көптеген
зейнеткерлер еңбекке араласқан. Қазіргі уақытта жұмыссыздықтың артуымен,
бұл да қиындыққа айналды.
Қарастырылып отырған мәселенің күрделілігін ескере отырып,
Қазақстандағы зейнетақы жүйесіне талдау жүргізіледі, мақсаты – оның әлсіз
жақтарын аңғарі, қаржылық жағдайын бекітуге мүмкіндік беру, міндетті
зейнетақы жарналарының көлеміне бақылау жүргізу, зейнетақымен қамтамасыз
етудің лайықты деңгейін иелену.
Осылайша, зейнетақы реформасының негізгі стратегиялық бағыты -
әлеуметтік қамтамасыз етудің бөлу жүйесінен біртіндеп жинақтық зейнетақы
жүйесіне көшу қарастырылады, бұл орайда жинақтылық зейнетақы қорларының
жекелеген зейнет қорлары да басты назарда болады. жинақтық зейнетақы
жүйесінің негізгі принциптері реформа басынан қазіргі уақытқа дейін былай
ерекшеленеді:
- зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу;
- азаматтарға жинақтаузейнетақы қорын таңдауға құқық беріп, зейнетақы
қалыптастыруға көмек беру;
- азаматтарға белгіленген минимальды зейнетақы қорының жұмысын, жинақтау
жүйелерінің үрдістерін қалыптастыру;
- тура мемлекеттік кепілдіктерді қамтамасыз ету;
- әлеуметтік қамтамасыз етудің басқа да формаларымен жұмыс; әр азаматтың
егер ол еңбекке қабілетті болса, жинақтау зейнетақы қорына араласуын
бір жүйеге келтіру;
- еңбекке қабілетті азаматтардың кәрілікке қатысты өз зейнетақыларын
қамтамасыз ету жауапкершілігін жетілдіру;
- зейнетақы жинақтау қорының тиімді инвестициялануы қауіпсіздікпен
орайласып, тұрғындардың қаражатын жинақтау зейнетақы қорларына
шоғырландыруды ұйымдастыру;
- азаматтардың жинақтау зейнетақы қорларындағы жинағын мұрагерлік
тұрғыдан иелену құқықтарын реттестіру;
- әр азаматтыңерікті, қосымша зейнетақымен қамтамасыз етілу құқығын
қарастыру;
- экономикаға зейнетақы жинақтық есебі қорынан қаражат көзін дұрыс
шоғырландыруды ұйымдастыру.
Қазіргі уақытта елімізде зейнетақымен қамтамасыз етудің екі құрылымы
іске асуда:
- бірлесімді – бұрынғы зейнеткерлер мен мына азаматтарға тән, 1998-ші
жылдың 1-ші қаңтңрына дейінгі еңбек өтілі 6 айды қамтыса. Егер осы
уақытқа дейін әйелдерде жиырма жылдық өтім назарға алынса, егер
адамдарда жиырма бес жылдық өтіл назарға алынады. Онда олар толық
зейнетақысын бірлесімді жүйеден алады. Егер өтілі азырақ болса –
зейнетақы көлемі төмендей бермек. Бұл жүйе Еңбек Министрлігінің
деректері бойынша және әлеуметтік қорғау жайлары ыңғайымен әліде 40-50
жылды қамтиды;
- жинақтау – кімде-кім 1998-ші жылдың 1-ші қаңтарынан жинақтау зейнетақы
қорларына міндетті зейнетақы жарнасын еңбекақысынан 10 пайыз көлемінде
төлеп отырса, соларға қатысты.
Осылармен байланысты жаңа құрылымдар құрылды: зейнетақы төлемі
жөніндегі Мемлекеттік Орталық төлемдерді мемлекеттік бюджетпен жүзеге
асырып, салымшылар жарнасын жинақтай отырып, тиісті жандар зейнетақысы
төленеді. Бұл іске араласушы зейнетақы активтері басқармасы, сонымен қоса
реттеу органдары – еңбекті және тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың
Министрлігі, құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия.
Бүгінгі кезеңде мемлекеттік зейнетақы жүйесі – Қазақстандағы
әлеуметтік қамтамасыз етудің маңызды жүйесі, тобы. Ол тұрғындардың негізгі
бөлігін қамтиды,
Қолдау қажет ететіндер мәселесіне ортақтасады. Зейнетақымен қамтамасыз
ету - әлеуметтік қорғау саясатының бөлігі, бұл зейнетақы мен жәрдемақы
алатындар үшін ғана емес, болашақта алатындарға да қатысты. Осы орайда
кірісті қайта реттеу жүруде. Зейнетақы көлемі сол елдің әлеуметтік –
экономикалық деңгейіне де байланысты., саяси режимі мен заңдылықтарға да
қатысты. зейнетақымен қамтамасыз етудегі жоғары кепілдіктер жеке
жинақталымның жеткіліксіз мөлшеріне әкеледі, белгілі болғандай,
инвестициялар мен экокнмикалық өсуді анықтап, ал зейнетақымен қамтамасыз
етудің төменгі көрсеткіштері тұрғындарды қамтамасыз етудің нашар екендігін
байқатады.
Кең таралымға ие болған зейнетақы түрлері: еңбектік, әлеуметтік,
мүгедектікке, асыраушысын жоғалтуға байланысты. Еңбекке қатыстылары
тұрғындардың еңбекпен қамтылуымен байланысты. Бұл орайда қаржыландыру көзі
- әлеуметтік сақтандыру жүйесі. Әлеуметтік зейнетақылар мемлекеттік
бюджетпен төлене отырып, жан басына бөлінетін кірісті назарға алады.
Зейнетақыны тағайындау екі басты талапқа байланысты:
- зейнетақымен қамтамасыз етуге негіз болатын жағдай (жас ерекшелігі,
мүгедектік, асыраушысын жоғалту);
- белгілі бір еңбек өтілінің болуы. Бүгінде республиканың зейнетақы
жүйесі тұрғындардың 11 пайызын қамтамасыз етеді. Еуропалық елдермен
салыстырғанда аталмыш көрсеткіш жаман емес, Ресейде – 27 пайыз халықты
қамтиды.
Тұтастай алғанда, негізгі көрсеткіштер бойынша, коэффициенттік
қатынасқа, зейнетақының орташа көлемінің еңбекақыға қатысына қарағанда
Қазақстанда жағдай жақсара түскен. 2005-ші жыл деректері бойынша бұл
көрсеткіштер бізде 0,25 және 0,52-ге теңелді (бұл дегеніміз – Қазақстанда 1
зейнеткерге 2 жұмыс иесінен келеді, ал зейнетақының орташа көлемі
еңбекақының 52 пайызына сай келеді).
Әлемдік тәжірибе байқатқандай, зейнетақымен қамтамасыз етудің тиімді
бағыты – жинақтау зейнетақы жүйелерін ұйымдастыру.
Қазақстанда зейнетақы реформасы сегізінші жыл үрдіске енуде. Біздің
білуге тиіс нәрсеміз – бәріміздің қолымызда, біз жинақтаушы зейнетақы
қорының қатысушылары ретінде жеке салым мен зейнетақы төлемдері арасындағы
байланысты жетілдіруге тиіспіз. Жинақтаушы зейнетақы қорлары тұрғындардың
салымын арттыра отырып, инвестицияның ірі көзі болып есептелінеді.
Алайда, біздің ойымызша, соңғысы зейнетақы жүйесіне альтернатив болып
есептплмеуі тиіс. Жинақтаушы зейнетақы жүйелерін міндетті түрде мемлекетке
көмек ұсынушы алғышарт ретінде қарастырып, тұрғындардың қалыпты өмірін
қамтамасыз ететіндігіне сенімді болғанымыз дұрыс. Сонымен қоса мемлекеттік
зейнетақы жүйесіне салмақ түсірмейді. Мысалы, жинақтаушы зейнетақы жүйелері
ертеректе тағайындалған төмен мөлшерде зейнетақыларды қайта қарастыра алады
Бұлардан басқа, жинақтаушы зейнетақы қорлары – ел экономикасына
инвестиция тартудың құралы. Бұл туралы көп елдердің тәжірибелері дәлелдеді.
Мысал ретінде чили мемлекетін алуға болады, Бүкіл әлемдік банк
сарапшыларының пікірінше, экономиканы дамытудың қаржылық ресурстары
көбінесе нақты жинақтық зейнетақы қорлары арқылы ретін табады.
Жинақтау зейнетақы жүйелері мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
желілерін құру арқылы таратылады, қатысу ерікті түрде, ал олардың
инвестициялық әрекеті арнаулы басқарушы компаниялардың желілері арқылы
жүзеге асады.
Республикадағы жинақтаушы жүйе банктік есеп шоттармен қатысты. Әр
еңбек етуші жарнасын салады, түскен қаражат инвестицияланады. Жұмыскер
алатын зейнетақы өз есепшотындағы сомаға қатысты. Жинақтық зейнетақы
қорынан төлемдер міндетті жарна есебінен болашақта зейнетақымен қамту
негізі болып есептелінеді. Зейнетақы шамасы жарна көлеміне байланысты,
төлем жалғасымдылығына, сонымен бірге зейнетақы активтерінен
инвестициялануға қатысты. Қосымша зейнетақы азаматтардың ерікті жарналары
есебінен құралады, сонымен қоса мемлекеттік емес қор еңбеккерлері де
назардан тыс қалмайды.
Осылайша, мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз етудің мақсаты –
қосымша үстеме, азаматтардың еңбек ету мерзімі аяқталғаннан кейін
материалдық қамтамасыз ету; азаматтардың еркін қаражатын экономикаға тарту,
ерекше еңбек жағдайларымен қатысты зейнетақы жеңілдіктерін біріге
реформалау.
Нарықтық экономикадағы елдер тәжірибесі байқатқандай, жинақтау жүйесі
жоғары еңбекақы алатындар үшін тіптен тиімді. Төмен еңбекақы иеленушілер
бұл жүйеге араласқанда, кедейшілік қаупіне түсу кейінірек сезіледі. Еңбекті
Халықаралық ұйымдастыру деректері бойынша, елдерде іске асатын 200 жалпы
міндетті жүйелердің 10-ы жинақтау принциптеріне құрылған. Сол үшін
зейнетақымен қамтамасыз етудің жинақтық элементтерін енгізу жұмыс берушілер
мен жұмысшылар қызығушылығын тудырып, қаржылық мүмкіндіктеріне есеп
жүргізіледі.
Қазақстанда бұндай жүйенің құрылуы кезең бойынша іске асты. Бұл
жағдайда келесі шаралар ескерілуі тиіс:
- заңды және нормативті актілердің қабылдануы, олардың зейнетақы қоры
жинағын қорғап, мемлекеттік емес зейнетақы жүйелерінің қатынасушылары
арасындағы қатынасты реттеуі;
- жұмыс берушілерді салымшылар ретінде мемлекеттік емес зейнетақы
жүйелеріне тарту, осы орайда міндетті түрдегі мемлекеттік зейнетақы
жүйесіне төлем тарифін төмендету ескеріліп, салық айналымы
механизмдері жандандырылады;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларын ұйымдастыру ірі өндіріс орындары
үшін еңбеккерлердің түрлі категорияларын тарта отырып, инфрақұрылымдық
ыңғайға төселу.
Жаңа зейнетақы жүйесінің енгізілуі аса күрделі ыңғайда өтіп жатқан
жоқ. Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы жаңа заң жобасы бекітіліп,
әзірленіп жатқанда, бұқаралық ақпарат құралдарында және тұрғындар арасында
риза болмау толқыны пайда болды, мемлекеттік қайраткерлер оптимистік
тұрғыда алда күтіп тұрған жақсылықтарды айтумен болды: экономиканы көтеру,
қор нарығын дамыту, зейнетақы төлемінің тұрақтылығы және т.б. заң
қабылданып болғаннан кейін, адамдар жаңа жағдайларғабейімделе бастады. Осы
уақытқа дейін Қазақстанның кейбір тұрғындары әлі де болса бұл жүйенің қыр-
сырына қаныға қойған жоқ: ақпараттық негізде хабардар ету де жеткілікті
емес. Алыс мекендерде, ауылдарда айлап жарық, газ, жылу көрмейтіндер жайлы
сөз қозғаудың реті шамалы.
Жинақтық зейнетақы қорының қатынасушылары қолма-қол 8, 6 млн. адам
болды – еңбекке қабілетті тұрғындардың осыншама көлемінің бұл қорға неуі
1998-ші жылдың 1-ші қаңтарындағы дерек бойынша белгілі болды.
Реформалық өзгерістер барысында баспасөзде біраз мақалалар жарық өріп,
жарнамалық акциялар үн қосты, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары өз
тарапынан хабарламалар ұсынды. Нәтиже де белгілі болды: реформа
басталғаннан кейін екі жылдан кейін белгілі болғаны, жаңа зейнетақы
жүйесіне 8, 6 млн. адам тартылды.
Реформаға орай жинақтау қорындағы үрдісте жалғасын тапты. 1998-ші
жылдың қаңтарында зейнетақы қорының жалпы сомасы 150 млн. долларды қамтыды.
Бұл аса көп емес, сонда да болса көлемді деп танылатын жинақталымнан
аңғаруға болатыны: Қазақстанда жұмыс берушілер өз жұмыскерлеріне өте аз
көлемде жалақы төлейтіні. Биік басындағыларға бір қағиданы ұғынуға тура
келді: жалақыны көлеңкеден шығармаса, реформа тығырыққа тірелетіндігін.
Нәтижесінде 2000-шы жылдың соңында Заңға өзгертулер енгізілді, зейнетақы
қорына ақшаны өндіріс емес, еңбеккерлердің өздері салатын болды. Осы
қарапайым шешімге байланысты „ақша қоры” молайып, бүгінгі күнге
дейінҚазақстанның зейнетақы жүйесіндегі қаражат қоры 1,7 млрд. долларды
құрайды. Екі жарым жыл ішінде зейнетақы жинағының жиынтық көлемі 10 ретке
артты.
Сарапшылар пікірінше, бұл көрсеткіш арта бермек. Себебі қарапайым
адамдар өз карттықтарына неғұрлым көп қаражат қорын жинақтауға қызығушылық
тудыруда.
Пессимистердің көптеген бағыт-бағдарына байқасақ, зейнетақы қорлары
саласында бәсекелестік күресте сөзсіз жеңіске ие болғандар – жеке
компаниялар. Барлық қаражаттың көлемінің 28 пайызы Мемлекеттік жинақтық
зейнетақы қорының басқармасына тиесілі, бұл да республика тұрғындарының
еңбекке қабілеттілерінің төрттен бір бөлігін қамтиды. Қалған азаматтардың
жинақтық бөлігімен 15 мемлекеттік емес зейнетақы қорлары мен 8 басқару
компаниялары билік етуде.
1.2 Қазіргі кезеңде зейнетақы нарығын қалыптастыру
Жаңа зейнетақы жүйесі өзіндікқаржылық негізіне қарай арқа сүйейтіні –
бюджеттен тыс зейнетақы қорлары, олардың ішінде ерекше орын иеленетіні –
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары.
Жинақтық зейнетақы қоры – банктік емес қаржылық мекеме, мақсаты –
тұрғындардың жинақтық қаражатын салым формасында салымшыларды әрі қарай
мақсатты несиелеу үшін жұмсайды. Қаржылық мекеме бола отырып, жинақтық
зейнетақы қоры физикалық және заңды тұлғалардан зейнетақы жарналарын тарту
әрекеттерін жүзеге асырады. Қор осылардың негізінде ақшалай қаражаттың
негізгі иелері болып есептеліп, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жобаларды
инвестициялайды.
Жинақтық зейнетақы қорларында орасан зор қаржы шоғырланады, сол үшін
мемлекет тарапынан лайықтандырылған ”ойын тәртібі„ ”қаржылық
пирамидалардың„ туындауына жол ашады, жинақтау қорын қалыптастыруды
қамтамасыз етіп, тәуекелдік мәселесіне қатысты үрдістерді реттейді.
Ең маңыздысы, мемлекеттік емес зейнетақы қоры тәуелсіз заңды тұлға
болып есептелініп, өз қатынасушылары алдында жауапкершілік міндеттеріне ие,
активтері мен мүліктеріне де қатысушыларын ортақтастырады.
Мемлекет, өз кезегінде мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
міндеттемелері бойынша жауапкершілікке ие емес, зейнетақы қоры тәрізді –
мемлекет пен құрылтайшылар міндеттемелеріне қатысы шамалы.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтері
инвестициялық кіріс есебінен шоғырлана отыоып, қор қатынасушыларының
ажырағысызменшігі болып саналады, бұл қорға кімнің салым иегері екендігіне
қатысты емес, ал әр қатысушының үлесі қордың зейнетақы активтерінде
инвестициялық кіріс мөлшеріне қатысты.
Ауыспалы кезең ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары экономикалық және қаржылық тұрақты өндірістер мен
коммерциялық банктер болып құрылды. Бұл орайда бірнеше өндірістердің
зейнетақы қорларының салалық және территориялық белгілеріне қарай
корпоративті бірігуі мүмкін. Кейбір экономистер мен халықаралық сарапшылар
жекелеген өндірістердің мемлекеттік емес зейнетақы қорларының құрылуына
қарсы, өйткені бұның өзі олардың қаражат қорын жеке өндіріске
бұрмалауларына соғуы мүмкін деп қарастырады, инвестициялық кіріс деңгейіне
кері әсер береді. Алайда бұндай қорлар активтерін басқару қызметі тәуелсіз
арнаулы басқару компанияларында үлкен тәуелділікке ие. Ірі өндірістердің
мемлекеттік емес зейнетақы қорының құрылуы қысқа мерзімде қатынасушылардың
қажетті көлемін ұлғайтуға себепкер болады, осыған байланысты қорлар
қалыптасуының тиімділігі қажеттілігі туындайды. АҚШ-тың, еуропалық елдердің
тәжірибесі байқатқандай, мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
мекемелерінің мақсатты түрде салалық және корпоративті принциптерге арқа
сүйейтіні байқалды.
Атап өтерлігі, мемлекеттік емес зейнетақы қорларының әрекеті зейнетақы
жарналарын шоғырландыруға, зейнетақы резервтерін орналастыруға, зейнетақы
міндеттемелерін есепке алуға және зейнетақы қоры қатынасушыларының үрдісін
ғана атқарып қоймайды, бұлардан басқа да кең арнада үрдістер жүргізеді. Осы
іс-әрекеттер міндетті мемлекеттік лицензия тағайындалу жолымен жүзеге
асады.
Атап өтерлігі, мемлекеттік емес зейнетақы қорларын қалыптастырудың
міндетті шарты – зейнетақы активтерін сақтау және басқару бойынша
өкілеттілікті реттеу. Басқару компаниялары мен институттар, активтерді
сақтауды қамтамасыз ете отырып, бір тұлға болып табылмайды. Зейнетақы
активтерін басқару өкілеттігін бөлу және оларды сақтау мекемелерде қосымша
үрдістердің араласуымен іске асады.
Өте маңыздысы, мемлекеттік емес зейнетақы қорының зейнетақы активтері
қор қатысушыларының персоналды есепшоттарында назарға алынып, бұның өзі
нақты есепшоттар жағдайын бақылауға ықпал етеді. Осылайша, жеңілдетілген
зейнетақыдан бас тарту, ерлер мен әйелдердің зейнеткерлікке шығу жасын
теңестіру, сонымен қоса зейнетақы қоры шығындарының бір бөлігін мемлекеттік
бюджетке шоғырландыру әлеуметтік шығын жүктемесін төмендетіп, шығын бөлігін
оңтайландырады.
Бұлардан басқа, зейнетақы қорына әлеуметтік есептеулер ыңғайында
жүктеменің төмендеуі үй шаруашылығының көлеңкелі кірісінің
легализациялануына әкеледі, сонымен қоса ҰЖӨ-нің көлемінің артуы мен
бюджетке салық түсімінің көлемін көбейтеді. Осы орайда өндіріс кірісі де
ұлғаяды. Өндірістің жалпы кірісінің артуы инвестицияның өндіріс қаражаты
есебінен артуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанның жинақтау жүйесінде мемлекеттік және
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары бар.
Зейнетақымен қамтамасыз ету„ Заңы бойынша мемлекеттік емес жинақтық
зейнетақы қорларының екі түрін құру мүмкіндігі қарастырылған: ашық және
жабық.
Ашық жинақтық зейнетақы қорлары салымшылардан зейнетақы жарналарын
жұмыс орнымен тұратын жеріне қатыссыз-ақ жүзеге асырады.
Корпоративті жинақтық зейнетақы қорлары бір не бірнеше заңды тұлғалар
жұмыскерлеріне тән, олар аталмыш зейнетақы қорының құрылтайшылары мен
акционерлері болып табылады. Атап өтерлігі кейбір корпоративті, салалық
зейнетақы қорларының мақсатсыз құрылуы өрескелдіктерге соғуы ықтимал, осы
орайда бір салада бәсекелестікте отырған фирмалардың қызығушылығы бәсеңдеп,
зейнетақы қорын таңдау құқығында іркілістер белең алады. Бұлардан басқа,
бұл үрдіс реттеуді және өкілетті мемлекеттік органдар тарапынан бақылауды
күрделендіріп, кері бағытта үрдістер белең алуы ықтимал.
Мемлекеттік емес жинақтық зейнетақы қорлары азаматтардың ерікті
зейнетақы жарналарын да тарта алады. Азаматтардың өздерінің қаражат
көздерін мемлекеттік емес зейнетақы қорларына ерікті түрде салуы барысында
салымшы белгілі бір тәуекелдік күй кешуге бел байлайды (инфляция, тиімсіз
басқару, салымшылар алдында қор міндеттемелерінің орындалмауы, банкроттық
және т.б.). бұндай жағдайларда қор жауапкершілігі лайықты заңға сәйкес
анықталады. Мемлекеттік емес жинақтық зейнетақы қорларынан зейнетақы
төлемдеріне құқық міндетті зейнетақы жарналары есебінен лайықты заңға
сәйкес төмендегі тұлғаларға ұсынылады:
- ”зейнетақымен қамтамасыз ету„ заңының 9-шы бабының 1-3 тармақтарында
қарастырылған қағидалар басшылыққа алынады;
- елу беске жасы толған және зейнетақы жинағы төлемді қамтамасыз етуге
жарайтын тұлғалар;
- I-II топтағы мүгедектер;
- Қазақстан Республикасынан тыс мекендерге қоныс аударушылар және
азаматтығы жоқ тұлғалар тиісті құжатты ұсынған жағдайда, ҚР-ның
заңдарымен белгіленіп, елден шығу себептері нақтыланған.
Жинақтық зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдері құқығы ерікті кәсіби
зейнетақы жарналары есебінен жүзеге асқанда елу бес жасқа толғандар немесе
Қазақстан Респудликасынан тыс мекендкрге тұрақты қоныс аударушылар
құжаттарын көрсету жағдайларында, нақты себеп дәлелі болған сәтте іске
асады.
Мемлекеттік емес жинақтық зейнетақы қорларында зейнетақы жинағын тұлғаның
қайтыс болуы жағдайында ерікті кәсіби зейнетақы жарналары есебінен
Қазақстан Республикасының заң тәртіптеріне сай мұрагерлікке беріледі.
Қазіргі уақытта, 2005-ші жылдың 1-ші қазанынан республикада 14 жинақтық
зейнетақы қоры жұмыс атқаруда, республика аймақтарында 76 филиал мен 75
өкілдік бар. Филиалдар мен өкілеттік саны жалғасымды уақыт мерзімінде
өзгеріссіз қалады, бұның өзі салымшыларды қамтамасыз етудегі зейнетақы
қызметінің нарықтағы орының лайықтығын аңғартады,
Аудит өткізуге лицензия иелік етуде ЖЗҚ-лары 8 аудиторлық мекеме мен
18 аудиторға ие. ЖЗҚ-ның зейнетақы активтерін инвестициялық ішінде 3(үш)
ЖЗҚ зейнетақы активтерін өздігінен басқаруға лицензиясы бар.
Міндетті түрде атап өтерлігі, жинақтау зейнетақы қорларының зейнетақы
активтері мына ахуалдар есебінен қалыптасады:
-өкілетті органдар тарапынан тізімі анықталатын қаржылық құралдарды
дұрыс орналастыру;
- зейнетақы төлемдерін Қазақстан Республикасының заңдарына сай
жүзеге асыру;
- зейнетақы жинақталымын басқа зейнетақы қорына ауыстыру немесе
сақтандыру мекемесіне аудару Қазақстан Республикасында қарастырылған
заңдарға сай іске асырылады;
-қате есептелінген зейнетақы жарнасы мен қате есептелген қаражаттың кері
қайтарылуы;
- зейнетақы төлемдерін жүзеге асырумен және зейнетақы жинақтаылымн
ауыстыру, шығынды орнына келтіру Қазақстан Республикасының заңдарына сай
үрдіске енеді.
Қазақстанда зейнетақымен қамтамсыз ету туралы заң 1997-ші жылы жазда
қабылданды, ал 1998-ші жылдың тамызында Қазақстан Республикасында
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының бастапқы құрылымы қалыптасып, басқару
компанияларының негізі қаланды. Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңда
инвестициялық операциялар аясы жан-жақты қарастырылған.
Мемлекеттік зейнетақы қоры жинақтық дүниені мемлекеттік құнды
қағаздарға инвестициялай алады, мемлекеттік банктер депощитіне салып немесе
халықаралық қаржылық ұйым-мекемелердің бағалы қағазына салады.(Азиат даму
банкі,Еурапалық даму банкі, Бүкіл әлемдік даму банк және басқалары). Табиғи
түрде бұндай салымдардан түсетін кіріс жеке қорларға қарағанда өз жиналымын
корпоративті бағалы қағаздар түрінде сала алады. Осы орайда мына бір
тұжырымға назар аудармақ: жеке жинақтық зейнетақы қорлары корпоративті
бағалы қағаздарға инвестициялауға құқық иеленуі үшін халықаралық стандарт
аудитінен өткен болуы қажет, акционерлік қоғамдарда бұл үрдіске лайықты
талаптарға сай араласа алады. Егер мына мәселеге назар аударылса, нарықтық
корпоративті құнды қағаздарға бейім түрі аса дамымаған, сол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz