Сәбилік шақтың ерекшеліктері мен оның маңызы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Орал техникалық гуманитарлық колледжі

Пәні: «Педагогика»

Бақылау жұмысы

Тақырыбы:

«Сәбилік шақтың ерекшеліктері мен оның маңызы»

Орындаған: Бижанова С. Х.

Тексерген: Ғалымова Р. М.

Орал, 2013

Жоспар

Кіріспе

1. Сәбилік балалық шақтың ерекшеліктері мен маңызы

2. Сәбилiк салт жырлары

3. Бір жастағы баланың психикалық процестері мен қасиеттері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Балалық шақ - адам өмірінің туғаннан бастап жасөспірімдік (13 - 14 жас) кезеңге дейінгі атауы. Педагогикада Балалық шақ негізгі кезеңдерге ажыратылады. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың өзі нәрестелік, бөбектік, сәбилік, естияр-балдырғандық деп бөлінеді. Бұлар балабақшадағы топтарға сәйкес: үш жасқа дейін бөбектік, үш пен бестің арасы сәбилік, бес пен жеті жас арасы естиярлық, бүлдіршіндік болып бөлінеді. Оқыту мен тәрбие процесінің негізгі кезеңдеріне және балалардың даму ерекшеліктеріне сәйкес жеті мен он жеті жастың аралығы мектептік шақ деп аталады. Мұның өзі үш кезеңге бөлінеді:

а) бастауыш сынып оқушылары (1-4-сынып) ;

ә) ортаңғы (негізгі) сынып оқушылары (5-9-сынып) ;

б) жоғары сынып оқушылары (9-11-сынып) .

Бір жас тобындағы балалардың мінез-құлқында елеулі айырмашылықтар болады, сондықтан жас психологиясының сипаттамасы шамамен ғана белгіленеді. Баланың жан дүниесі бір қалыпты дамымайды, ол кейде баяу, кейде секірмелі түрде өтеді. Балалық шақтағы психология даму процесі баланың отбасымен, өскен ортасымен тығыз байланысты.

Ерте балалық шақтағы психиканың даму шарттарының жалпы сипаттамасы.

Ерте сәбилік шақтың соңына қарай/үш жасқа қарай/ іс- әрекеттің жаңа түрлері қалыптаса бастайды. Бұларға ойын мен жемісті іс-әрекет түрлері (сурет салу, мүсіндеу, конструкциялау) жатады. Іс-әрекеттің бұлтүрлерінің болашақта мәді болатынынескеріп, олардың ерте сәбилік шақта қалыптасуына жағдайлар жасау қажет.

1. Сәбилік балалық шақтың ерекшеліктері мен маңызы

Жаңа туған бала /туған сәттен бір-екі айға деиін/ . Бала көптеген жануарлардың төліне қарағанда дәрменсіз болып туылады. Оның рефлекстікмінез құлық формаларының қоры, сыртқы ортаға бейімделулері біршама шағын мөлшерде болады. Олар түрлі физиологиялық функциялардың өтуін реттеуші: сору рефлексі, қорғану және бағдарлау рефлекстері, сондай-ақ бірқатар арнайы қозғалыс рефлекстері, жармасу және сүйену рефлекстері т. б. жатады. Олардың бәрі баланың сезім мүшелері сияқты туылатын сәтке қарай тиісті мөлшерде дамып жетілетін жұлын және ми қабығы асты нерв орталықтарымен реттеліп отырады. Сыртқы әсерлердің көпшілігіне нәресте қолдары мен аяқтарының жалпы, жіктелмеген қимылдарымен жауап қайтарады. Үлкен ми сыңарларының қабығы әлі толық қалыптасып болмаған: нерв клеткаларының тармақтануы жоқ дерлік, өткізгіш жолдар сақтағыш миелин қабықтарымен қапталмаған. Бұл қозудың кең жайылып кетуіне және шартты рефлекстердің пайда болуының қиындауына жеткізеді. Туа біткен мінез-құлықтың көптеген түрлерінің болмауы баланың әлсісдігін емес, қайта күштілігін білдіреді, өйткені ол адамға тән жаңа тәжірибені игерідің, мінез-құлықтың жаңа формаларын шексіз игерудің мүмкіндігіне ие болады.

Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты - анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшалану жағдайына түссе, оның дамуы күрт баяулайды. Жаңа туған баланың дамуының айрықша ерекшелігі сол, оның соматикалық қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-әрекеттері тезірек қалыптасады, соның ішінде әсіресе көру, есте тәрізді жоғары анализаторлардың іс-әрекеттері қарқынды қалыптасады. Осының негізінде бағдарлау рефлексі дамиды және сан алуан рефлекстік байланыстар жасала бастайды. Көптеген жаңа туған балаларда алғашқы он күн ішінде тамақтану қалпына байланысты шартты рефлекс пайда болады. Алғашқы екі айда барлық анализаторлардан шартты рефлекстеор жасалады.

Бағдарлау рефлексінің дамуы көру мен есту қабілетінің жинақталуыныан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шашыранды қимылдар тежеледі. Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланың ұйқысы және сергектік күйлері әлі нашар ажыратылатын болса, ал туған кезеңнің соңына қарай олар бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды, белсенді сипат алады.

Пайда болған психикалық белсенділік ырықсыз қимыл белсенділігін баса білуден көрінеді. Екі-үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударудың ерекше түрлері көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен жанасудың қажетті дәнекершісі қажеттерін қанағаттандырудың қайнар көзі ретінде бөліп қарайды. Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне байланысты жадырау комплексі деп аталатын, арнайы эмоциялы қимыл реакциясы қалыптасады. Жадырау комплесі қолмен аяқтың екпінді қимылдарынан көрінеді. Бала өзіне еңкейген адамның бетіне тесіле қарап, оған жымиятын болады. Жадырау комплексінің пайда болуы жаңа туған кезеңнің соңы, нәрестелік кезеңнің басы деп есептелінеді.

2. Сәбилiк салт жырлары

Нәрестенiң дүниеге келуi - қай халықтың салтында болмасын үлкен шаттық, зор қуаныш. Бұл күндi әр отбасы ұлан-асыр той жасап, атап өтедi, оны қазақ «шiлдехана» деп атайды. Шiлдеханада ән мен күйдiң нәрестеге айтылатын ақ тiлектiң тиегi ағытылады. Жиналған жұрт үй иесiн мақтап, жас сәбиге арнап жыр төксе, баланың ата-анасы да: Қуанып қан жүрегiм қақ жарылып, Қасiрет басымдағы қалды арылып. Ұл көрiп, ұлы дүбiр той жасаймын, Атқан соң маңдайымнан таң жарылып, - деп өз қуанышын әнмен бiлдiредi. Шiлдехана дастарханы жиылып, ауыл үлкендерi қайтар сәтте ақсақалдан бата тiленедi. Сөздiң магиялық құдiретiне сенуден шыққан бұл көне салт қазақ арасында өте кең тараған және оның түрлерi де мол: астан соң үй иесiне, дастарханға берiлетiн бата, ұзақ сапарға жорыққа аттанатын батырларға берiлетiн бата, өнер жолын қуған ақын, әншi, күйшi жастарға берiлетiн бата, үйленген ұлға, ұзатылған қызға берiлетiн бата т. т. Сол сияқты оң бата, терiс бата да болады. Оң бата жоғарыда айтқандай ақ тiлеу тiлесе, терiс бата, керiсiнше, қарғыс түрiнде келедi. Бата түрлерi қазақтың эпостық жырларында кең көрiнiс тапқан. Мысалы, «Қобыланды батыр» жырында Көктiм аймақ елiне аттану үшiн Қобыланды «Батаңды бер, көке» - деп Естемiстiң алды-артын орайды. Естемiс «батасын берiп қол жайып», баланы шығарып салады. Қазақ халқында «Баталы құл арымас, батасыз құл жарымас» деген мақал да бар. Бата беру салты тек қазақ халқына ғана емес барша халықтарға да ортақ. Түркi тектес халықтар iшiнде татар, өзбек, қырғыз, қарашай, алтай халықтары фольклорынан көптеп мысал келтiруге болады. Мұның өзi бұл тiлек өлеңдерiнiң, түп төркiнiнiң тым көне екендiгiн аңдатады. Ш. Уәлиханов түркi-монғол халықының арасында кездесетiн «тәңiрi жарылқасын», «көк соққан», «көк соққыр» сияқты тiркестердiң шығу тегiн шамандықпен байланыстырады. Сондай-ақ, «Қазақтардың түсiнiгi бойынша, адамның тiлi сөз арқылы үлкен әсер еткiш күшке ие. «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады» деп мақалдаудың себебi сонда», - деп Шоқан сөздiң магиялық құдiретiне деген халық сезiмiн де жақсы көрсетiп кетедi. Шiлдехана соңында берiлетiн бата - ақ сақалды қарияның сәбиге, оның ата-анасына арнап айтқан ақ тiлеуi. Бұл сәби атына үлкендер тарапынан бiлдiрiлетiн алғашқы тiлек. Олардың мазмұны мынадай болып келедi: Сары тiстi болсын, Ақ шашты болсын. Өмiрi ұзын болсын, Уайымы аз болсын. Балаларға берiлетiн батаның ересектерге берiлетiн батадан айырмашылығы - мазмұнында. Онда балаға ұзақ ғұмыр, бақытты тiрлiк тiленедi. Сондай-ақ балаларға арналған батада: . . . Жұртта қалған тулағы Тулап келiп тай болсын. Тай болсын да туласын, Бiр құрдасы сұрасын. Сұраса да бермесiн, - дегендей балалар өмiрiне етене жақын тiркестер, әзiл-оспақтар да аралас жүредi. Тай үйретiп мiну, оны күтiп, бағып-қағу қазақ баласының ең қымбат ермегi, жоғарыдағы өлеңде балалық өмiрдiң осы қыры қамтылған. Кейбiр өлеңдерде әзiл-қалжың бұдан да тереңдеп кетедi. Сәбидiң денінiң сау, тәрбиелi азамат болып өсуi барша жұрттың арман-тiлегi, бата-тiлек өлеңдерiнiң мазмұны соған негiзделедi. Ол бала өмiрiнiң түрлi кезеңдерiне байланысты жиын тойларда ақ сақалды аталар, ақ шашты әжелер аузымен айтылса, күнделiктi өмiрде ата-ананың өз аузымен жырланады. Баланың алғаш бесiкке бөленуi, қырқынан шығуы, тiс жаруы, құйрық басып отыруы, тұңғыш киiм киюi, тiлiнiң шыға бастауы қаз тұрып, тәй-тәй басуы т. б. сәттерi ата-ана iлтипатынан тыс қалмайтыны анық. Олардың барлығы да түрлi ырым, жоралғылармен атап өтiлiп, тiлектер айтылады.

3. Бір жастағы баланың психикалық процестері мен қасиеттері

Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы және психикалық процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді. Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше қадам жасауды ұйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқырауық затқа ұмтылады, оған қолын созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бұл қимылдар жөнді ұйлеспейді: нәресте жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай қалады. Бірақ біртіңдеп қимылдар ұсталынатын заттардың орнына, көлеміне және түріне орай нақтылана бастайды. Бұл тектес қимыл белсенділігінің орасан зор маңызы болады. Солардың арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл дағдыларын игереді. Мұның үстіне заттардың қасиетіне рпактикалық икемделу бұл қасиеттердің көзбен көріп қабылдауда ерекшелене бастауына алып келеді. Егер бала бастапқыда қолын заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау қимылдарын жасайтын болса, кейін осы бағдарлау қимылдары интриоризацияланады - көріп қабылдауға ауысады.

Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату, лақтыру т. б. тәрізді қарапайым қимылдар жасау да дамиды. Мұндай іс-әрекеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде тұрақты, оған тәуелсіз заттардың болатыны байқалына бастайды. Қабылдау заттыққа және тұрақтылыққа ие болады.

Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе жатқандығын дәлелдейді. Шындығында да, балалар заттармен әдейі/тарсылдатып, сілкілеп, бұрап/ әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің қарапайым әрекеттеріне еліктеумен қайсыбір жетісстікке жеткен соң, балалардың әрекеттерінен ойлаудың қарапайым көріністерін байқауға болады. Затпен қимылдар жасау үстінде бала үшін проблемалық ситуация туады, оны да ол қимылдар жасау жолымен шешуге тырысады. Басқаша сөзбен айтқанда, заттық қимылдар үстінде қарапайым проблемалы ситуациялар пайда болып және шешіліп отырады. Сонымен бала өзінің және басқалардың қимылдарына еліктей отырып ойлауды әрекет үстінде үйренеді.

Ерте сәбилік шақтың аса маңызды жетістіктері. Онтогенезде тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әр түрлі «қашықтықтан» өтеді. Бала психикасында алғашқы үш жылда болатын сапалық қайта өзгерістер айтарлықтай қомақты болады. Сондықтан адамның туған сәтінен есейгенге дейінгі психикалық дамуының орта жолы қайсы деп ойланған көптеген психологтар оған үш жасар кезді жатқызды.

Үш жасар бала өзін-өзі кутуге қабілетті, айналасындағы адамдармен өзара қарым- қатынас жасай алады. Мұның өзінде ол қарым қатынастың сөздік формаларын ғана емес, мінез құлықтың қарапайым формаларын да игереді. Үш жасар бала едәуір белсенді, айналадағыларына түсінікті тәуелсіз болады.

Бір жастан үш жасқа дейінгі баланың психикасының дамуы бірнеше факторларға байланысты.

Баланың психикалық дамуына заттық әрекеттердің дамуы едәуір дәрежеде әсер етеді. Нәрестелік жасқа тән қимылдық іс- әрекет ерте сәбилік шақта заттық іс-әректпен алмасады. Адам үшін заттардың бекітілген, тұрақты маңызы бар. Адам жануарлармен салыстырғанда тұрақты нәрселер дүниесінде өмір сүреді. Маймылдың да саптаяқтан су іше алатыны әркімге белгілі. Бірақ жануарлар үшін заттардың ситуациялық маңызы бар.

Заттың бекітілген мазмұны балаға өзінен-өзі берілмейді. Ол шкафтың есігін сансыз рет ашып-жабуы, сол сияқты ұзақ уақыт қасықпен еденді тарсылдатуы мүмкін, бірақ мұндай белсенділік оны заттардың атқаратын міндетімен таныстыра алмайды. Заттардың функциялық қасиеттері сәбиге үлкендердің тәрбиелік және оқыту ықпалдары арқылы ашылады.

Ерте балалық шақтағы психиканың даму шарттарының жалпы сипаттамасы.

Заттық іс-әрекеттен алынып, жинақталған әсерлер баланың тілін дамытудың негізі болады. Сөздің артында ақиқат дүниенің бейнелері тұрған жағдайда ғана, сол сөздіигеру жемістіболады. Сөйлеуді игеру нәрестелік шақтан-ақ басталған қарым-қатынас қажеттілігінің әрі қараидамуына байланыстыжүзеге асады. Сөздік қарым-қатнас баладан қатынасу қабілетін талап еткен жағдайда, яғни үлкендер оны тусінікті сөйлеп, өз ойын айқын сөздермен құра білуге көндірген жағдайда пайда болады. Егер үлкендер баланың әрбір тілегін қағып алып отырса онда оның тілінің дамуына ешқандай түрткі болмай қалады. Ерте сәбилік шақ тілді дамыту үшін өте сезімтал кезең болып табылады: нақ осы кезде сөйлеуді игеру аса тиімді өтеді. Егерде бала қасй бір себептермен осы жылдарда тілді дамыту қажетті жағдайлардан айырылып қалса, онда кейін жіберілген қателіктердің орнын толтыру өте қиын болады. Сондықтан екі-үш жаста баланың тілін дамыту мен қарқынды шұғылдану қажет.

Үлкендермен бірлескен іс-әрекет үстінде бала ерте сәбилік шақта - ақ айтылған сөздер мен олардың ар жағында тұрған ақиқат болмыстың арасындағы байланыстарды аңғара бастайды. Сөздерді олар белгілейтін заттар мен іс-әрекеттерге апарып жатқызу бірден бола қоймайды. Үлкендердің сөзімен өз іс-әрекеттерінің ара қатынасын белгілеу қабілетті де ұзақ дамып, оның өмірінің бірінші жылында қалыптасады. Үш жасқа қарай сәбидің үлкендердің сөзін түсінуі сапалық жағынан өзгереді. Бала бұл мезгілде жекеленген сөздерді ғана түсініп, үлкендердің нұсқауы бойынша заттық әрекеттер жасауға ғана қабілетті болып қоймайды. Сәби үлкендердің тікелей өзіне бағытталмаған кез келген сөздерін қызыға тыңдай бастайды. Үлкен адам мен баланың тікелей қарым-қатынас жасау ситуациясынан тысқары хабарларды тыңдай мен түсіну маңызды жетістік болып саналады. Ол сөйлеуді баланың тікелеі тәжірибесінің өресі жетпейтін болмыстың танудың негізгі қарлы ретінде пайдалануға мүмкіндік жасайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.