Дифференциалды психология
1. Дифференциалды психология ғылым ретінде
2. Психологиядағы индивидуалдылықты интегралды зерттеу мәселесі
3. Индивидуалды айырмашылық фактолары
4.Индивид, тұлға, даралық
2. Психологиядағы индивидуалдылықты интегралды зерттеу мәселесі
3. Индивидуалды айырмашылық фактолары
4.Индивид, тұлға, даралық
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С. АМАНЖОЛОВ АТАНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Г.У.ТУРАРОВА
жалпы психология кафедрасының
аға оқытушысы
Дифференциалды психология
Юнита
Өскемен, 2007
Электронды юнита дифференциалды психология
Курстың мақсаты:
Дифференциалды психология курсында алынған білімдерді және зерттеу
дағдылары негізінде студенттерде психологиялық ойлауды дамыту, кәсіби
көзқарасының ғылыми методологиялық принциптерін және индивидуалды психика
жағдайын жүйелі талдауға ептілік пен дағдыларды қалыптастыру.
Курстың міндеттері:
• Студенттерді дифференциалды психологияның негізгі ұғымдарымен
таныстыру және ұғымдарды меңгеруді қамтамасыз ету;
• ғылымдар жүйесіндегі индивидуалды айырмашылықтар
психологиясының алатын орнын анықтау;
• дифференциалды психология пәні бойынша алған білімді практикалық
қолданбалы және ғылыми зерттеу жұмыстарында өз бетінше пайдалана алу.
• болашақ психолог педагогтардың кәсіби шеберлік қабілеттерін дамыту;
• студенттерді өзіндік іс-әрекеттің тәсілдеріне үйрету.
Дифференциалды психология курсының алдында жалпы психология, тұлға
психологиясы, психофизиология сияқты ғылыми пәндер оқытылады.
Дифференциалды психология жалпы психология, физиология,
медицина, клиникалық психология пәндерімен тығыз байланысты.
Студент дифференциалды психология курсынан алған білімдерді
практикада, білім беру салаларында, балаларды оқыту және тәрбиелеуде, ата-
аналармен және оқушылармен жұмыс істеуде пайдалана алады.
Оқу материалы Педагогика және психология мамандығы студенттеріне
арналған.
Юнита 1
Электронды оқулықта дифференциалды психологияның қалыптасуы, даму
тарихы және индивидуалды айырмашылық жайлы білімдер беріледі. Оқулық
педагогика және психология мамандығының студенттеріне, педагогтерге,
магистранттарға, психология ғылымының даму тарихымен қызығушыларға
арналады.
Дидактикалық жоспар
Әдебиеттер тізімі
1. Дифференциалды психология ғылым ретінде
1.1 Индивидуалды айырмашылық психологиясы
1.2 Дифференциалды психология түсінігі
1.3 Дифференциалды психология психологияның даму кезеңдері
2. Психологиядағы индивидуалдылықты интегралды зерттеу мәселесі
2.1 Адам индивидуалдылығы психологиядағы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде
2.2 Индивидуалдылық теориясы адам индивидуалдылығын зерттеудің жүйелі
моделі
3. Индивидуалды айырмашылық фактолары
1. Орта мен тұқымқуалаушылықтың байланысы
2. Тұқымқуалаушылық пен ортаның қазіргі кездегі түсінігі
4.Индивид, тұлға, даралық
4.1 Индивид, тұлға, даралық түсініктері
4.2 Дифференциалды психофизиология индивидуалды айырмашылықтар
психологиясының ғылыми базасы ретінде
3. Индивидуалдылықтың арнайы теориясы
Глоссарий
Студенттердің өзіндік жұмысына арналған сұрақтар
Білімді тексеруге арналған сұрақтар
Тест
Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер
1. Анастази А. Дифференциальная психология.Индувидуальные и
групповые различия в пщведении.М.:Апрель Пресс, Изд-во “ЭКСМО
Пресс”, 2001. - 752 с. (Серия “Кафедра психологии”)
2. Анастази А. Дифференциальная психология- М.: Апрель-Пресс, 2001-
745с.
3. Ананьев Б.Г. Избранные психологические произведение. В2 – х т.
М.:Педагогика, 1980.
4. Ахвердова О.А., Волоскова Н.Н., Белых Т.В. Дифференциальная
психология- СП., 2004-168с.
5. Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология- М., 2003-
280с.
6. Лазурский А.Ф. Классификация личности Психология
индивидуальных различий. Тексты.- М., 1982
7. Мерлин В.С. Отличительные признаки темперамента Психология
индивидуальных различий.Тексты.-М.,1982.
8. Теплов Б.М. Типологические свойства нервной системы и их
значение для психологии Психология индивидуальных различий
Тексты. М.,1982.
9. Штерн В.Дифференциальная психология и ее методические основы. -
М.: Наука, 1998.-335с.
10. Юнг К.Г. Психологические типы. –СПб.: Ювента; М.,Прогресс,1995.-
711с.
11. Леонгард К. Акцентуированные личности. Киев: Высшая школа 1981.
12. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подросков. Л.:
Медицина, 1983.
13. Мерлин В.С.Очерк интергального исследования индивидуальности.
М.:Педагогика, 1986.
14. Небылицын В.Д. Психофизиологическое исследование индивидуальных
различий. М.:Наука, 1976.
15. Психология индивидуальных различий. Тексты Под ред.
Ю.Б.Гиппенрейтер, В.Я.Романова. М.: МГУ, 1982.
16. Психология личности. Тексты Под реч. Б.Ю.Гиппенрейтер
А.А.Пузырея. М.: МГУ, 1982.
17. Русалов В.М. Биологические основы индивидуально-психологических
различий.М.: Наука,1979.
18. Теплов Б.М. Избранные психологические произведения.В2-х т.М.:
Педагогика,1989.
Қосымша әдебиеттер
19. Немов Р.С. Психология. Книга 1. Москва, 2003.
20. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. Москва, 2002.
21. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Р. нД. 1999.
22. Годвруа Ж. Что такое психология? В 2-т. М.,1999.
1. Дифференциалды психология ғылым ретінде
Индивидуалды айырмашылық психологиясы немесе дифференциалды психология
– бұл психология ғылымының жекелеген индивид немесе адамдар тобын,
қандайда бір ортақ белгілермен біріктіріп, ерекшеліктерін зерттейтін бөлігі
болып табылады.Мұнда зерттелетін ерекшеліктер диапазоны өте кең, ал олардың
құрылымы әр түрлі: индивидуалдылықтың физиологиялық негізі ретінде жоғары
жүйке жүйесінің қасиеттерінен бастап, әлеуметтік бағдарлар мен кәсіби
қызығушылықтарға дейін қарастырады.
Дифференциалды психология дербес ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасырдың басында қалыптаса бастады, бірақ оған қарасты кейбір ғылыми
көзқарастар, мысалы, темперамент, мінез-құлық, этология жайлы ілімдер сонау
антикалық заманда пайда болып, көптеген ғасырлар бойында дамып отырды.
Индивидуалды айырмашылықтар психологиясының дамуына практикалық
сұраныстар стимул болды. Оқыту мен тәрбиелеу аймағындағы психологиялық
практикалық тіркемелер, өндірістік, адамаралық өзара қатынасты ұйымдастыру
мен реттеу жекелеген адамдардың индивидуалды ерекшеліктерін есепке алмай,
зерттеусіз мүмкін емес.
Қазіргі кезде дифференциалды психология психологияның нақты емес
шекараланған бөлігі: тікелей психофизиология мен жалпы және әлеуметтік
психология, өз кезегінде зерттеудің эпицентрі болып табылатын қандай да
бір зерттеу әдістерін қолданушы, зерттеу мәселесі және ғылыми дәстүрі бар
психиатриямен шектесіп жатыр. Индивидуалды айырмашылықтың конституционалды
және физиологиялық негізін, психологиялық тестілеу, тұлға сипаттарын
зерттеу, мінез-құлықтың әр түрлі типологиясын, психопатия және тағы
басқаларды зерттеу дифференциалды психологияның зерттеу обьектісі болып
табылады.
Психологияда индивидуалдылықты зеттеу үлкен тарихқа ие.
Индивидуалдылықты жүйелі зерттеу қазіргі дифференциалды психологияның
өзекті аспектілерінің бірі. Қазіргі ұлы ғалымдардың
фундаментальді теориялық зерттеулерінен кейін жүйелі көзқарас индивидуалды
психологияның мәселелерін өңдеуде анықтаушы болды
Субъективтілік шындықты ұйымдастырудың иерархиялық концепциясы, жүйелі
көзқарас принциптерімен қатар адам индивидуалдығын зерттеудің негізі
теориялық және қолданбалы еңбектерде де кездеседі.
Қазіргі кезде индивидуалдылық мәселесі В.В.Белоус, А.И.Крупнов, И.В.
Равич-Щербо, В.М.Русалов, О.А.Ахвердова, И.В.Боев ғылыми мектептерінде
қарқынды дамуда.
Қазіргі психологиялық білімде индивидуалдылықты зерттеуде көптеген
көзқарастар бар, бірақ ортақ концептуалды модель әлі жоқ.Бұл
индивидуалдылық құрылымына, ерекшеліктеріне авторлардың әр түрлі
көзқарастарына байланысты. Барлық концепциялар эксперименталды жолмен
дәлелдер арқылы ары қарай өмір сүруге құқылы.
Дифференциалды психология түсінігі
Дифференциялды психология (қазақшаға аударғанда индивидуалды
айырмашылықтар психологиясы) – бұл ғылымдағы жеке индивидті немесе топтағы
адамдардың индивидуалды ерекшеліктерін зерттейтін бөлім.Оларды қандай да
бірп ерекшеліктеріне байланысты: жасына, жынысына, қандайда бір әлеуметтік
ортасына қарай топтастырады.
Дифференциалды психология терминін 1900 жылы неміс психологы В.Штерн
енгізді. Сол кезде оның Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы атты
еңбегі жарық көріп, Штерн әр елдің ғалымдарына психологияның бұл бөлігін
бір атаумен атауды ұсынды.
Дифференциалды психологияның зерттеу салалары өз бетінше дамиды және
көп жағдайда өзара аз байланысады.
Дифференциалды психологияның міндеті адам психикасындағы
индививдуалды айырмашылықтардың заңдылықтарының пайда болуын және көрінуін
қарастыру, зерттеудің психодиагностикалық теориялық негізін және
психокоррекциялық бағдарламаларын өңдеу болып табылады.Бүгінгі күні
білімнің бұл аймағы практика сұранымдарына максималды жауап беруде,
сондықтан өте тез дамуда.
Дифференциалды психология психологиялық ғылымның басқа бөліктерімен де
байланыс түзеді. Оның жалпы психологиядан айырмашылығы жалпы психология
психиканың ( жануарлар психикасын қоса) жалпы заңдылықтарын зерттеуге
бағытталған. Салыстырмалы психология ( бір кезде бұл термин дифференциалды
психологияға синоним ретінде қолданған) қазіргі кезде эволюциялық
баспалдақтың әр түрлі деңгейінде тұрған тіршілік иелерінің психикасының
ерекшеліктерін зерттейді. Ол көбінесе зоопсихологияның білімдерін
қолданады, антропогенез және адам санасының пайда болу мәселерімен
айналысады.
Жас ерекшелік психологиясы жас ерекшелік даму кезеңдеріне байланысты
адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейді.Дифференциалды психофизиология
адам психикасын жоғары жүйке жүйесі қасиеттерінің шартталуымен байланыстыра
қарастырады.
Дифференциалды психология өзінің қалыптасуының басынан өз пәнінің
ерекшелігімен көңіл аудартты. Штерннің пікірінше, дифференциалды психология
психикалық және физикалық феномендерді (құбылыстарды), әрекеттерді және
бейімделушіліктерді зерттейді. Яғни, жасырын және объективті бақылауға
болмайтындарды ғана емес, сонымен бірге мінез-құлықта және тілекте,
бағдарда, басқаша айтқанда жүзеге асатын немесе жүзеге аспайтын
қабілеттерде көрінетін құбылыстарды да зерттеуге тырысады. Феномендер
дәстүрлі түсінік бойынша – тікелей тәжірибе объектісі, ал іс-әрекет пен
бейімділік- жанамалы тәжірибе объектісі.Қазіргі кезеңде дифференциялды
психология индивидтік, индивидуалдылықтың пәндік-мазмұнды және рухани-
көзқарастық сапасын,өзіндік сана ерекшеліктерін, тұлғалық стиль сипатын, әр
түрлі іс-әрекетті жүзеге асыруын зерттейді.
2. Дифференциалды психология психологияның даму кезеңдері
Психологияның бұл аймағы В.Штерннің айтуынша, психикалық функциялар
мен құралдардың айырмашылық ғылымы болып саналады. Дифференциалды
психологияның пайда болып, ғылымдар жүйесінен орын алуы 1896 жылы А.Бине
мен В.Анридің Индивидуалды психология атты баяндамасынан кейін кең өріс
алды.
Жиі жағдайда Ф.Гальтонды дифференциалды психологияның бастаушысы
ретінде алады. Бірақ оның нағыз дифференциалды психологияның атауына ,
қазіргі заманғы ғылымдар қатарынан орын алуына әсер еткен 1900 жылы жарық
көрген В.Штерннің Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы атты еңбегі,
уақыт өте келе дифференциалды психологияның ауқымды өңделуіне ықпал етті.
Ол өзіне адамдар арасындағы индивидуалды айырмашылықтарды зерттеу үшін
көптеген психологтердың назарын аудартты. Әрине, бұл жерде тек
индивидуалдылықты зерттеу ғана қарастырылған жоқ,сонымен қоса, әр алуан
психикалық құралдар мен олардың көрініп, айқындалуының индивидуалды
формаларында қарастырды. Сондықтан да, әр түрлі популяцияларда салыстырмалы
зерттеулер жүргізілді, мұның негізінде жыныстық, жастық т. б.
индивидуалдық және әлеуметтік топтардың айырмашылықтары айқындап, олардың
арасындағы корреляциялық байланыстар орнатылды.
Дифференциалды психологияның сәттіліктерінсіз нақты жеке тұлғаның
сипаттамасын зерттейтін аймақ психодиагностикасы да дамымай, жеке өзіндік
пәнге де айналмас еді.Дифференциалды психология психологияның жаңа пәндік
аймағы Индивидуалды психологияны ашып берді.
Л.Сэв дәстүрлі дифференциалды психология пәнін сипаттай отырып,
дифференциалды психологияның мазмұны таза прагматикалық және капиталистік
қоғамда адам тұрғысын консерватизмнің эпистемологиялық формасы болатындығын
көрсетті.
Б.М.Тепловтің пікірінше, психологияның кез-келген ортақ заңы өзіне
жеке тұлғалық және индивидуалдылық факторын біріктіреді,яғни қабілеттер
мәселесін дифференциалды аспектіден бөліп қарастыруға болмайды.
Э.А.Голубева көрсеткендей, әлемдік ғылымда дифференциалды психология
ерекше орын алады. Себебі ол қабілеттер мен дарындылық индивидуалды
айырмашылығын зерттейді .
Дифференциалды психология аймағында өлшеу құралдары құрылған тестер-
өлшеу қорытындысын анализдеу әдісі. Бұл диагностика мәселесіндегі жекелеген
аймақтарды ғана шешеді: дағды, нышан, шеберлікті мінез-құлық деңгейінде
шешеді, ал оның күрделі салаларын шешуде дифференциалды психофизиология
алға шығады.
Кеңес Одағында индивидуалды айырмашылықтар лабораториясы 1952 жылы
Орталық және педагогикалық психология институтында Б.М.Тепловтың
басшылығымен ашылған.Бұл лабораторияның негізгі міндеті- индивидуалды
психологиялық айырмашылықтарды зерттеудің әдіс-тәсілдерін өңдеп, қолдануға
жарамды ету және ең негізгісі индивидуалды психологиялық айырмашылығының
физиологиялық механизмдерін ашу, зерттеу, ал оның негізін И.П.Павловтың
типологиялық концепциясы құрайды.
1972 жылдан бастап лабароторияны Небылицин басқарып, математикалық
әдістер мен есептеу техникасы дифференциалды психология аймағында кең өріс
тапты.
1993 жылдан бастап Дифференциалды психофизиология және психология
лабароториясын Э.А.Голубева өз басшылығына алды.Зерттеудің басты мәселесі
қабілеттер мен оның нышандарын анықтау. Ағымды болжам Б.М.Тепловтың болжамы
болды.
Психологиялық функцияларды анықтау үшін психодиагностикалық
әдістемелер, тестер, ал кейбір қабілеттерді диагностикалау үшін лабаротория
қызметкерлері оригиналды авторлық әдістемелерді өңдеп шығарды. Бұл жерде
ортақ (мнемикалық, интеллекттік) және арнайы (музыкалық, математикалық,
тілдік) қабілеттер мен олардың нышандарын қарастырады.
Дифференциация мен индивидуализация мәселесі білім беру жүйесіндегі
стратегияны өңдеуде қолданылады. Оның белсенділігі, өзектілігі қоғамдық
өзгерістерге, экономиканың қарқынды дамуына байланысты өсе түседі:
• Оқу мен тәрбиеге альтернативті бағыт таңдау мақсатында;
• Арнайыланған мектептердің пайда болып, қоғамда дифференциациялануы
үшін.
Әр түрлі инновациялық және авторлық технологиялар, білім беру жүйелері
және т.б. себептер әлеуметтік – экономикалық құрылымдардың салдарынан жаңа
мағынаға ие болуда.
Индивидуалды психологиялық айырмашылықтарды анықтап, зерттеу
жұмыстарын жүргізусіз адамдардың іс-әрекет аймағында ешқандай прогреске қол
жеткізу мүмкін емес.
Дифференциалды айырмашылықтарды зерттеп, оның психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерін ашу әлемдік ғылым жүйесіне қосқан үлкен үлес
болып табылады.
2.1 Адам индивидуалдылығы психологиядағы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде
Психология ғылымының жеке эксперименталды ғылым бола бастағаннан
адамның индивидуалдық қасиеттерін сана элементтерін немесе жүріс-тұрыс
мәселелерін зерттеу эмпирикалық зерттеудің пәні болды. ХІХ ғасырдың аяғында
адамның индивидуалды қасиеттері ағылшын зерттеушісі Френсис Гальтонның
зерттеу обьектісі болды.
Ф.Гальтон индивидуалды айырмашылықты зерттеу техникасын ең алдымен
статистикалық әдісті енгізді. Гальтонды барлық зерттеулерінде
зерттелінушілерінің арасындағы индививдуалды айырмашылық негізгі
қызықтырды. Гальтон индивидуалды вариациялар бағынатын заңдылықты
математикалық түрде көрсету тәсілін іздестірді. Әдістемелік құрал ретінде
статистиканы қолданды. Гальтон индивидтердің әр түрлі қасиеттерінің
(физикалық және психикалық) арасында корреляция бар деп есептеп, оларды
статистикалық анықтау әдісін , яғни факторлық анализ негізін ұсынды.
1900 жылы В.Штерннің Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы
еңбегінде әр түрлі адамдардағы қабылдау, ойлау, сөйлеудің айырмашылығын
қарастырады. Ол қабілеттерді тестілеу әдісін енгізді.
Индивидуалдылық мәселесі Ресейде де қарастырылды. Солардың бірі орыс
психологы А.Ф.Лазурскийдің зерттеулері индивидуалды айырмашылықтың
теориясының негізін қалай отырып, мінезді, темпераментті адам
индивидуалдығының сипаты ретінде қарастырып, зерттеуді ұсынды. А.Ф.
Лазурский адам өмірі мен тәжірибесіне жоспарлы түрде араласуға болатын
табиғи экспериментті жақтады. Тәжірибесінде жекелеген психикалық
процестер емес, психикалық функциялар және тұлға толығымен зерттеледі.
В.М. Бехтерев және Л.Франкпен қызметтестік әсерінен А.Ф.Лазурский
алғаш рет тұлға қасиеттерін түсіндіруде психоморфологиялықтың орнына
нейродинамикалықты қойды. Жалпы және эксперименталды психология атты
дәріс курсында психикалық шындықтың екі аймағы жайлы идеясын айтты:
эндопсихика және экзопсихика. А.Ф.Лазурскийдің пікірінше, темперамент және
мінез эндопсихиканы, яғни тұлғаның тума жағын құрайды. Экзопсихикалық жағы
тұлғаның қоршаған өмірге қарым-қатынас жүйесі. Осы негізде оның тұлғаны
классификациялау жүйесі құрылды.
Кеңестік психологияда индивидуалды айырмашылықты зерттеуде
В.М.Русаловтың көзқарасынша екі бағыт бар. Біріншісін шартты түрде
мазмұнды-мағыналы деп атауға болады және ол мінез, білім, шеберлік,
қабілеттілік, мағыналылық, түрткілер, мақсаттардың және т.б. индивидуалды
вариацияларын, ішкі мазмұнды мағыналылықты немесе адамның индивидуалды
психикасын білуге және зерттеуге бағытталады. Екіншісі обьективті
тіркелетін индивидуалды мінез-құлықтың барлық психофизиологиялық формасы –
биохимиялық, вегетативті және электрофизиологиялықтан бастап күрделі
моторлы құбылыстарға дейін қамтиды.
В.М.Русаловтың айтуынша, психологтерді алдымен интеллект, мінез,
ойлау, қабылдау аймағындағы индивидуалды айырмашылықтар жайлы жәйттер
қызықтырды.
Жүйелік анализ принциптеріне негізделе отырып, В.С.Мерлин
индивидуалдылықтың құрылымының келесі деңгейлерін көрсетті:
1) биохимиялық;
2) соматикалық;
3) нейродинамикалық (жүйке жүйесінің қасиеті);
4) психодинамикалық (темперамент);
5) тұлға қасиеттері;
6) әлеуметтік рөлі.
Субъектілі іс- әрекет тәсілінің негізін салушы, С.Л.Рубинштейннің
пікірінше, индивидуалдылық - бұл барлық сыртқы әсерлерді жоятын психикалық
қасиеттер жиынтығы. Ішкі шарттар жиынтығы ретінде ол бейімделу қасиеттер
жиынтығына төмендегілерді жатқызады:
• жоғары жүйке іс-әрекетінің қасиеттері;
• тұлға бағдары;
• адам өзіне қоятын түрткілер мен міндеттер жүйесі;
• адам қылығымен шартталған мінез қасиеттері; қабілеттер.
С.Л.Рубинштейн пікірінше, барлық психикалық процестер тұлғада өтеді.
Психикалық процестердің индивидуалдылық ретінде тұлғадан тәуелділігі
индивидуалды-дифференциялды айырмашылықтардан көрінеді. Адамдардағы
индивидуалдылықтың жалпы құрылымына байланысты қабылдау, ес, зейін және
тағы басқалардың типтері бойынша ажыратылады. (С.Л.Рубинштейн, 2000,
б.511.)
С.Л.Рубинштейн индивидуалдылықты комплексті түрде, яғни психикалық
қасиеттер мен процестердің өзара әрекеттесуінде қарастыруды ұсынды.
С.Л.Рубинштейн көзқарасын ары қарай дамуы Б.Г.Ананьев еңбегінде
қарастырылды. Ол индивидуалдылықты ашық және жабық түрде қарастыруды
ұсынды. Егертұлға- адам қасиеттері құрылымының шыңы болса, ал,
индивидуалдылық –тұлға мен іс-әрекет субьектісінің тұңғиығы деп
көрсетті. Б.Г.Ананьев 1968 жылы комплексті зерттеу жолын ұсынды. Оның
пікірінше, индивидуалдылық күрделі (ол көп баспалдақты, көп деңгейлі)
құрылымға ие :
І деңгей- индивид деңгейі; оған енеді:
• жыныс, жас, конституция, нейродинамикалық қасиеттер;
• психофизиологиялық қасиеттер және органикалық қажеттіліктер;
• нышан және темперамент.
ІІ деңгей- іс-әрекет субьектісі деңгейі:
• когнетивті сипаттар, коммуникативті қасиеттер, еңбекке қабілеттілік іс-
әрекет ерекшелігі ретінде;
• қабілеттер.
ІІІ деңгей- тұлғалық деңгей:
• статус, әлеуметтік рөл, құндылықтар құрылымы;
• жүріс-тұрыс мотивациясы;
• мінез және бейімділік.
А.Н.Леонтьевтің ойынша, индивид (организм) - бұл генотиптік пайда
болу, филогенетикалық және онтогенетикалық дамудың өнімі, адамның
биологиялық ұйымдасуы. Леонтьев бойынша,тұлға, индивидуалдылық - арнайы
адамдық пайда болу, қоғамдық қарым-қатынас негізінде туындайды.
В.С.Мерлиннің пікірінше, индивидуалдылық - бұл материяның барлық
деңгейлерінің иерархиялы тәртіптелген қасиеттер жүйесі, яғни
физикалық,биохимиялық, физиологиялық, нейродинамикалық, психодинамикалық,
тұлғалық қасиеттер,және т.б.
Қазіргі кезде Ресейде және шет елдерде бірнеше индивидуалдылықты
зерттеу орталықтары бар.
Пятигорск психологиялық мектебінде В.В. Белоус басшылығымен
индивидуалдылықтың полиморфты мәселесі зерттелуде.Онда қазіргі кезеңде
индивидуалдылықтың интегралдылығы жайлы теориялар қарқынды дамуда.
Пермь қаласындығы ғылыми орталық индивидуалдылықты зерттеудің маңызды
орны болып табылады. Орталықтың негізін салушы- психология ғылымының
докторы, профессор В.С.Мерлин. Қазіргі кезде орталықтағы индивидуалдылық
мәселесімен айналысушы зерттеушілер Л.Я.Дорфман, Б.А.Вяткин, А.И.Щебетенко.
Ұжымның зейін орталығында- интегралды индивидуалдылықтың әртүрлі
деңгейлі қасиеттерін, интегралды индивидуалдылықтың құрылымдық
ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Л.Я.Дорфман интегралды
индивидуалдылықтың ерекшеліктеріне ұйымдасудың иерархиялы тәсілін, көп
деңгейлілік, интеграция мен дифференцация процестерінің бірлігін,
индивидуалды жүйелер арасындағы көп мәнділік байланыс майыспалығын және
бір мәнділік байланыс қатаңдығын жатқызады. Ол метаиндивидуалдылық және
интраиндивидуалдылық сұрақтарын қарастырады.Олар интегралды
индивидуалдылықтың әр түрлі иерархиялы деңгейлеріне жатады және олардың
арасындағы байланыс тікелей сипатқа ие. Осындай байланыстың болуының шарты
индивидуалды іс-әрекет стилі болып табылады.
Индивидуалдылықты зерттеу психология ғылымының докторы В.М.
Русаловтың басшылығымен қарқынды жүргізілуде. Зерттеудің ерекше сипаты -
индивидуалды-психологиялық айырмашылықтың негізгі детерминанты жоғары жүйке
жүйесінің жалпы қасиеттерінің концепциясының дамуы.Адамның индивидуалды
қасиеттер спектрінен негізгі көңіл формальді – динамикалық сипаттарға, яғни
темпераментті зерттеуге бағытталған. Темпераменттің адам индивидуалдылық
құрылымындағы орнын зертеу мақсатында және оның жалпы қабілеттердің дамуына
әсерін анықтауға байланысты темпераментті бағалаудың психометриялық
әдістерін өңдеуге басты назар аударылады. В.М.Русалов индивидуалдылықтың
толықтығынның моделін ұсынды:
• дифференциялды-психофизиологиялық (төменгі) деңгей, организм
қасиеттері жатады;
• дифференциялды-психофизиологиялық (жоғары) деңгей, тұлғалық,
индивидтік, және басқа әлеуметтік- мәдени құрылымдардан тұрады.
Психологиялық институтта, психофизиологиялық қабілеттер
зертханасында психология ғылымының докторы Э.А.Голубеваның басшылығымен
қабілеттердің табиғи алғы шарттарын зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Э.А.Голубева индивидуалдылық құрылымындағы организм және тұлға
деңгейлерін бөліп көрсетті. Жүйе құрайтын қасиеттерге эмоционалдылық,
белсенділік, өзіндік реттелуді жатқызды.
Сонымен, қазіргі кезеңде индивидуалдылықты зерттеу болашақтағы
зерттеу және ғылыми ізденушілік жұмыстарында шешімін табатын көптеген
сұрақтарды қарастырады. Әр түрлі көзқарастағы авторларды индивидуалдылықты
зерттеудің толықтығы, интегративтілігі,индивидуалдылықтың даму және өзіндік
даму механизмдерін іздестіру біріктіреді.
2.2 Индивидуалдылық теориясы адам индивидуалдылығын зерттеудің жүйелі
моделі
Қазіргі ғылыми білімнің және қоғамдық тәжірибенің даму барысы
күрделі шындық құбылыстарын жүйелі ұйымдасқан объектілер мен құбылыстар
ретінде қарастыру қажеттілігіне әкелді.Қазіргі ғылыми білімнің мәнді
тенденциясы психологиялық феномендерді толықтық, интегралдылық, пәнаралық,
жүйелі зерттеулерді қарастырады: танымдық процестер, тұлғалық,
индивидуалдылық және олардың арасындағы байланыстың тек қана ішкі толықтық
шеңберінде емес, сонымен бірге кең көлемде- қоғамдық, биосфера және т.б.
қарастыру.
Жүйелі зерттеу жолының ең маңызды кезеңдерінің бірі австриялық биолог
Людвиг фон Берталанфидің жалпы жүйе теориясы, сонымен бірге әр түрлі
кибернетика контексті және ақпараттық теориялар жүйесіндегі
зерттеулер (Р.Л.Акорфф, М.К.Мессарович, А.Раппопорт, У.Р.Эшби)
болып табылады.
ХХ ғасырдың 20 жылдары жүйелі жол, ең алдымен Л.фон Берталанфидің
жалпы жүйе теориясының әсерінен, метатеория ретінде ерекшеленді және нақты
пәндердің танымының жалпы ғылыми методологиясына айналды.
Жүйелі зерттеу жолының принципінің кеңестік психологияда екі басты
ғылыми ойлар аймағымен байланысты: философиялық- әлеуметтік және
жаратылыс-ғылыми.
Орыс философиялық ойларындағы ең өңделген тақырыптардың бірі тұлғаның
толықтылық идеясы болып табылады. (И.Б.Котова, 1996) Тұлғаны тәрбиелеу
мақсатында толықтылық идеясымен байланысты мәселелерді көптеген ғалымдар
қарастырды (Н.А.Бердяев, Н.Я. Грот,Э.В.Ильенков, Л.П.Карсавин,
К.Н.Леонтьев, А.Ф.Лосев, Н.О. Лосский, М.К.Мамардашвили,
Н.К.Михайловский,Л.И.Петражицкий, В.В.Розанов, В.С.Соловьев, П.А.Сорокин,
М.М.Троицкий, П.А.Флоренский, С.Л.Франк, Г.И.Челпанов және т.б.).
Адамды жүйелі зерттеу психология ғылымымен шектесіп жатқан жаратылыс
тану ғылымдарындағы ғылыми жетістіктермен де тығыз байланысты. Сезім
мүшелерінің физиологиясы, жоғары жүйке жүйесінің физиологиясындағы өңдеулер
психологияның объектісі адамның ішкі әлемінің сыртқы орта шындығымен өзара
байланысын түсінуге мүмкіндіктер берді.
А.П.Нечаев,В.М.Бехтерев,А.Н.Бернште йн;Н.Е.Румянцев,А.Ф.Лазурский,
А.А.Токарский, С.С. Корсаков, Н.Н.Ланге еңбектеріде психикалық құбылыстарды
бүтіндей етіп қарастыруға тырысып, әртүрлі психикалық, психофизиологиялық
және әлеуметтік құбылыстардың өзара әрекетінің фактілерін анықтады.
Психиканың жүйелі табиғатын зерттеуде кеңестік психологияда мәнді
қадам жасағандар: Б.Г.Ананьев, В.М.Бехтерев, Л.С.Выготский, А.Р.Лурия,
С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов және т.б. Мінез-құлық және іс-әрекеттің жүйелі
талдауы П.К.Анохин, А.Н.Леонтьев, Н.А.Бернштейннің есімдерімен тығыз
байланысты.
Қазіргі кезеңде психологиядағы жүйелі жолдың дамуы құрылым,
деңгейлерді және олардың толыққанды қызмет жасауын зерттеумен қатар, ең
алдыңғы орынға дамуы мен қалыптасуында қояды. Жүйелі зерттеу бойынша
генетикалық бағыт доминантты болып отыр. Кілтті сапа ретінде толықтылық,
даму кезеңдері мен деңгейлерінің қатынасы, олардың түрлері, критерилері,
психикалық дамудағы өзекті және потенциялды өзара қатынастың туындау
механизмдері мәселелерін қарастырады.
Жүйелі жол көмегімен индивидуалдылықты анықтаудағы ғылыми-тәжірибелік
міндет осы индивидуалдылықтың даму барысын басқару. В.С.Мерлин пікірінше,
тәжірибелік экспериментте іс-әрекеттің индивидуалды стилін қалыптастыру
болып табылады. Бірақ басқада болжамдар болуы мүмкін, мысалы, сендіру рөлі,
тұлға аралық қатынас құрылымы және т.б. ( В.С.Мерлин, 1986).
Индивидуалдылықты интегралды зерттеу теорияларына дәстүрлі түрде
келесі сұрақтарды жатқызады:
• индивидуалдылық құрылымдық элементтерін, оларды ұйымдастыру
принципін,іс-әрекет формалары мен функционалдық рөлін зерттеу;
• индивидуалдылық құрылымындағы әр деңгейлік қасиеттерін тану
критерилерін анықтау;
• индивидуалдылық құрылымындағы жоғары және төменгі деңгейінің өзара
әрекеті;
• индивидуалдылық толықтығы типологиясын құру.
Сонымен, дифференциалды психология психология ғылымының маңызды
салаларының бірі. Оның даму тарихы ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басы. Ең
алғаш 1900 жылы Дифференциалды психология терминін ғылымға енгізген
неміс ғалымы В.Штерн .
Дифференциалды психология психология ғылымының басқа салаларымен тығыз
байланыста. Дифференциалды психология адамдар арасындағы индивидуалды
айырмашылықтарды зерттейді.Адамдар арасындағы мінез - құлық, темперамент,
қабілет ерекшеліктерін, жыныстық, жастық, нәсілдік, гендерлік
айырмашылықтарды,іс-әрекет стилін, жоғары жүйке жүйесі қасиеттеріне
байланысты ерекшеліктерді қарастырады. Сонымен қатар, мінез – құлықтағы
акцентуацияның дамуын, дарындылық және данышпандылықтың физиологиялық
негіздерін қарастырады.
Қазіргі психологиялық білімде индивидуалдылықты зерттеуде көптеген
көзқарастар бар, бірақ ортақ концептуалды модель әлі жоқ.Бұл
индивидуалдылық құрылымына, ерекшеліктеріне авторлардың әр түрлі
көзқарастарына байланысты. Барлық концепциялар эксперименталды жолмен
дәлелдер арқылы ары қарай өмір сүруге құқылы.
Дифференциалды психология – бұл психология ғылымының үнемі жаңа
мәліметтермен толықтырылып отыратын, аса перспективті, қарқынды дамушы
бөлігі.Сондықтан, психология ғылымының дифференциалды психология саласының
болашағы мол үміт күттіреді.
1. Орта мен тұқымқуалаушылықтың байланысы
Индивидуалды психикалық вариацияларының көздерін анықтау –
дифференциалды психологиядағы негізгі мәселе. Индивидуалды айырмашылықтар
тұқымқуалаушылық пен орта арасындағы күрделі және көптеген өзара әсерден
пайда болатыны белгілі. Тұқымқуалаушылық биологиялық түрдің тұрақты өмір
сүруін қамтамасыз етсе, орта - өмірдің өзгермелі шарттарына бейімделу
мүмкіндігі мен өзгергіштігін қамтамасыз етеді.
Тұқымқуалаушылық эмбрионның ұрықтану кезінде ата – ананың гендері
арқылы беріледі. Егер химиялық баланисровка немесе гендер толық емес
болатын болса, дамып келе жатқан ағзада физикалық аномалия немесе
психикалық патология болуы мүмкін. Бірақ, кейбір қарапайым жағдайда да
биохимиялық, физиологиялық, психологиялық - әр түрлі деңгейдегі реакция
нормаларының қосындысының нәтижесі тұқымқуалаушылық мінез-құлық
вариацияларының кең спектрін беруі мүмкін. Ал тұқымқуалаушылықтың ішкі
шекарасының соңғы нәтижесі ортаға тәуелді. Осылайша, адамның
белсенділігінің әрбір көрінісінен тұқымқуалаушылықтың және ортаның
әсерлерін табуға болады, ең бастысы – бұл көріністің мазмұны мен шегін
анықтай алу.
Сонымен қатар адамда жануарда жоқ әлеуметтік тұқымқуалаушылық бар
(мәдени үлгінің ізімен жүру, акцентуацияның берілуі, мысалы, анасынан
баласына суық аналық тәрбиенің салдарынан шизоидты мінез акцентуациясының
берілуі, жанұялық көріністің қалыптасуы). Бұл жағдайларда көбіне бірнеше
ұрпақ барысындағы ерекшеліктердің тұрақты көрінуін анықтайды, бірақ
генетикалық шегендеусіз белгілейді.
А. Анастази пікірінше, әлеуметтік мұра шын мәнінде қоршаған орта
әсеріне қарсы тұра алмайды.
Өзгергіштік, тұқымқуалаушылық, және орта түсініктеріне қатысты
бірнеше пайымдамалар бар. Тұқымқуалаушылық түрдің тұрақтылығына жауап
береді, дегенмен тұқымқуалаушылықтың белгілері өзгеріске ұшырайды. Сонымен
қатар, ортаның әсер ету салдары индивидтің психологиялық бейнесінде
біршама тұрақты болуы мүмкін, дегенмен олар ген арқылы келесі ұрпаққа
берілмейді (мысалы, туғанда алған жарақаттың салдарынан бала дамуының
бұзылуы).
Даралықтың қалыптасуындағы екі фактордың үлесін түрлі теориялар мен
ықпалдар әр түрлі бағалайды. Олардың биологиялық, орта, әлеуметтік – мәдени
детерминацияны таңдауға байланысты келесі теориясылар тобы бөлініп шықты:
1. Биогенетикалық теорияларда индивидуалдылықтың қалыптасуы алдын ала
анықталған туа біткен және генетикалық нышандар ретінде көрсетіледі. Даму
бұл қасиеттердің уақытқа қатысты ашылуы, ал орта әсері өте шектелген.
Биогенетикалық бағыт ұлт айырмашылықтарының бастауы туралы ұлтшылдық
ілімнің теориялық негізі болып табылады. Бұл бағыттың жақтаушылары Ф.
Гальтон мен рекапитуляция теориясының авторы Ст. Холл болды.
2. Социогенетикалық теориялар (тәжірибе приматын нақтылаушы сексуалды
бағыт) алғашында адам таза тақта сияқты болады, ал оның барлық жетістіктері
мен ерекшеліктері сыртқы шарттармен (ортамен) шартталған. Мұндай позицияны
Дж. Локк ұстанған. Бұл теориялар біршама прогрессивті, бірақ олардың
кемшілігі – баланы туғаннан енжар, әсер ету обьектісі ретінде түсінуі.
3. Екі факторлы теориялар (екі фактордың конвергенциясы) дамуды туа
біткен құрлым мен сыртқы әсердің өзара әрекеттесуінің нәтижесі ретінде
түсінді. К. Бюлер, В. Штерн, А. Бине ортаны тұқымқуалаушылық факторына
жатқызды.
Екі факторлы теорияның негізін қалаушы В. Штерн бір функция жайлы оның
ішкі немесе сыртқы екенін сұрауға болмайтынын белгілеген. Бірақ екі
факторлы теорияның шеңберінде де бала өзінде өтіп жатқан өзгерістердің
енжар мүшесі болып қала береді.
4. Л. С. Выготскийдің жоғары психикалық функциялар туралы ілімі
(мәдени – тарихи бағыт) даралықтың дамуы мәдениеттің – адам тәжірибесінің
кеңеюінің арқасында екендігін пайымдайды. Адамның туа берілген қасиеттері
оның даму шарттары болып табылады, ал орта – оның дамуының бастауы. Бала
ересектермен қарым-қатынас жасау және бірлескен іс-әрекет ету нәтижесінде
мәдениет мазмұнын игереді.
Тұқымқуалаушылық пен ортаның үлесінің маңыздылығын әртүрлі түрдегі
дисперсия себеп мәндерін талдаушы сандық белгінің генетикасы анықтайды.
Бірақ әрбір белгі қарапайым, бір аллельмен белгіленбеуі мүмкін (доминантты
және рецессивтісі гендер жұбы болуы мүмкін). Сонымен қатар, қорытынды
тиімділік әрбір геннің әсер етуінің арифметикалық қосындысы ретінде
қарастырылмайды, өйткені олар бір уақытта көрініп, өзара әсерлесу арқасында
жүйелі тиімділікке әкеледі. Сондықтан психологиялық белгінің генетикалық
бақылау процесін зерттей отырып, психогенетика келесі сұрақтарға жауап
алуға ұмтылады: 1. Даралық айырмашылықтардың қалыптасуын генотип қандай
шекте анықтайды (яғни күтілген шектің вариациясы қандай)? 2. Бұл әсердің
нақты биологиялық механизмі қандай (хромасомалардың қай бөлігінде сәйкес
гендер шоғырланған)? 3.Гендердің ақуызды өнімі мен нақты фенотипті қандай
процестер біріктіреді? 4. Зеттеуші генетикалық механизмдердің өзгеруіне
әсер ететін сыртқы орта факторлары бар ма?
Тұқымқуалаушылық белгісі көрсеткіштер маңыздылығының абсолютті
ұқсастығы бойынша емес, биологиялық ата – анасы мен баласының арасындағы
көрсеткіштердің корреляциясының болуынан танылады. Зерттеу нәтижесінде
биологиялық ата – ана мен баланы асырап алған ата – аналарының
темпераменттерінің сипаттамаларының арасында ұқсастық табылады делік.
Көбіне асырап алған жанұяда балалар жалпы және орта шарттарының
айырмашылығын сезеді, соның нәтижесінеде абсолютті көрсеткіштер бойынша
олар өздерінің асырап алған ата – анасына да ұқсап кетеді. Бірақ
корреляциялар белгіленбейді.
Қазіргі уақытта тұқымқуалаушылық факторы мен ортаны жақтаушылардың
арасындағы дискуссия өзінің өткірлігін жоғалтып отыр. Даралық
вариацияларының көзін анықтауға арналған көптеген зерттеулер, ереже
бойынша, ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың нақты бағасын бере алмайды.
Мысалы: 1920 жылдары егіздер әдісін қолданып жүргізген Ф. Гальтонның
психогенетикалық зерттеулерінің арқасында биологиялық детерминацияланған
сипаттамалар (ми көлемі, басқа өлшемдер) генетикалық анықталғаны, ал
психологиялық сапа ( әртүрлі тест бойынша интеллектуалды коэфиценті)
ортамен шартталатынына және үлкен айырмашылықтар болатыны анықталды. Оған
жанұяның әлеуметтік және экономикалық статусы, туу реті және т.б. әсер
етеді.
Орта мен тұқымқуалаушылықтың өзара әрекеттесуін зерттеу облысындағы
қазіргі жағдай интеллектуалды қабілеттеріне орта әсерінің екі модельі
бойынша иллюстратцияланады. Бірінші модельде Зайонч пен Маркус былай
тұжырымдайды: Бала мен ата – ана қанша уақытты бірге өткізсе, соншалықты
үлкен туысымен интеллектуалды корреляция коэфиценті жоғары болады,
(Экспозиционды модель), яғни бала өзінің интеллектуалды қабілеті жағынан
кім көп оны тәрбиелесе, соған ұқсайды, ал егер ата – анасы қандайда бір
себептермен балаға аз көңіл бөлсе, онда ол апасына немесе тәрбиешісіне
ұқсайтын болады. Екінші модельде қарама – қайшылық белгіленеді: Макаски мен
Кларк оның идентификациясының пәні болып табылатын бала мен туысы
арасындағы біршама жоғары корреляцияны бақылауға болады деген.
(Идентификационды модель). Яғни ең маңыздысы – бала үшін интеллектуалды
автаритет болу керек, сонда оған алыста тұрып әсер етуге болады, ал
күнделікті бірігіп әрекет ету міндет емес. Бір – бірін жоққа шығарушы екі
модельдің өмір сүруі тағы да дифференционалды – психологиялық теориялардың
көбі тар органикалық сипатта екенін көрсетіп отыр, ал жалпы теориялар
практика жүзінде қалыптасқан жоқ.
Тұқымқуалаушылық пен ортаның қазіргі кездегі түсінігі
Қазіргі уақытқа дейін психиканың индивидуалды айырмашылықтарының
көрінуі мен қалыптасуына орта мен тұқымқуалаушылықтың үлесін мойындай
отырып, дифференционалды психология бұл түсніктерді нақтылап жатыр.
Тұқымқуалаушылық кең мағнада түсініле бастады: бұл тек мінез – құлыққа әсер
ететін қарапайым жеке белгілер емес, ( мысалы, ұзақ уақытқа дейін саналған
жүйке жүйесінің қасиеті), сонымен қатар мінез – құлық бағдарламасының туа
біткендері мен әлеуметтік (грациализация, репрадуктивті, территорияльді
мінез – құлық және т.б) саны үнемі көбейіп отыратын әлеуметтік мінез –
құлық бағдарламасын социоэтология зерттейді. Бағдарламалар бұл жағдайда
даму троекториясы асып түсетіндіктен белгілер ортасының әсерінен бір –
бірін алмастыратындардан ерекшеленеді. Бағдарлама өзіне жіберудің уақыты
мен критикалық нүктелердің жүйелілігін қосады.
Орта түсінігі де өзгерді. Бұл жай ғана индивидтің барлық өмір
барысында - ауа мен тамақтан бастап, жолдастарымен қарым қатнастарының
дамып, қалыптасуымен аяқталаталып, жауап қайтаратын өзгертуші стимулдар
қатары емес, бұл адам мен ортаның өзара әрекеттесу жүйесі. М. Черноушек
ортаның келесі белгілерін көрсетті:
1. Ортада уақыт пен кеңістікте мықты шегенделген шектер жоқ. (яғни,
фигура ретінде көрінетін адам болмыстың фоны болып табылады).
2. Ол барлық сезімдерге бірден әсер етеді.
3. Орта тек қана басты ақпаратты бермейді, сонымен қоса перефериялық
ақпаратты береді.
4. Біздің қорыта алу қабілетімізге қарағанда, ол әрқашан біршама көп
ақпараттан тұрады.
5. Орта іс - әрекетке байланысты қабылданады.
6. Кез келген ортаның материалды құндылыққа қарағанда психологиялық
және символикалық маңыздылығы бар.
7. Қоршаған орта бір толық бүтін ретінде әрекет етеді.
Осыдан біздің бір уақытта бірнеше ортада өмір сүретініміз көрініп тұр.
У. Брофенбреннердің Адамзат дамуындағы экология атты кітабында
экологиялық ортаны төрт концентративті құрлымынан тұратын ортадағы
тұлғааралық өзара әсерлесулер мен рөлдердің іс- әрекет құрлымы болып
табылады, яғни екі егіздерге қолданылады, біз ортаның дамуының ұқсастығын
тұжырымдай алмаймыз, өйткені оларға түрлі талап, түрлі күтулер қолданылады,
өйтекні олардың біреуі қолданылмастан ересегіне белгіленеді, ал басқасы –
кішісіне белгіленеді. Мизожүйе – бір немесе бірнеше ортаның байланыс
құрлымы. (жанұя мен жұмыс, үй және құрдастар тобы). Егер бауыры мен
қарындасы бір мектепке барып, қарындасына үйге достарын әкелуге рұқсат
беріп, ал ағасына рұқсат бермесе, онда екеуінің өмірлік әрекетінің
мезожүйелері бір – бірінен айрықшаланады.
Экзожүйе – кеңістікте маңызды оқиғалар болатын орта (қарым – қатнас
ортасы) балалар бір мектепке бара алады. Дегенмен сыныптастармен болатын
өмірлік маңызды оқиғалар біреуіне маңызды, екіншісіне маңызды емес болуы
мүмкін мысалы, драмалық үйірмеде. Және соңғысы макрожүйе – субкультура.
(адамдар бағынатын заңдар мен дәстүрлер, құндылықтар). У. Бронфенбреннер
макрожүйе адамның өмірін қалыптастыруында оның барлық Ішкі жүйелерін
бағындыра отырып, маңызды рөл атқарады деп есептеген.
Егер елде туу мадақталмаса және балаға қарау үшін демалыс берілмесе,
онда бала ананың депивациялық жағдайында өседі, ал осылайша микро,
мизо,және экзожүйелер оның орнын басуға жеткіліксіз болып қалатыны
түсінікті. Екінші жағынан, ішкі жеке жағдайларға тәуелсіз, негізгі өмірді
қалыптастырушылар мен дүниетаным субкультурада сақталады.
У. Бронфенбреннердің көзқарасынша, орта екі негізгі өлшеуден тұрады:
бұл адам өзі құмартып жүрген іс - әрекеті мен өзінің өмір барысында
таңдайтын ұстаздарының мінездемесі. Адам дамуының әр сатысында ортаны
таңдап, өзгертіп отырады. Сонымен қоса өмірінің барысында ортаның
қалыптасуында өзінің белсенділік рөлін үнемі көбейтіп отырады.
Тағы бір орта құрлымын отандық атақты зеттеуші В. С. Мухина ұсынды. Ол
орта түснігін – заттық әлем мен бейнелі – белгілік жүйелермен, әлеуметтік
кеңістікпен, табиғи шынайылықпен түсіндіреді. Соған қоса адамның
жетістіктерін көрсететін тілдік орта, қалыптастырушы орта жайлы айтады. (В.
В. Рубцов). Сонымен бірге қазір еш күмәнсіз виртуалды орта жайлы айтуға
болады. (томагоччн феномендерінде компьютерге тәуелділікте және басқа
обьективті өмір сүретін құбылыстарға қатысты аффективті тұрақты
құбылыстарда көрінеді).
Осылайша, орта әсерлері (психикалық ерекшеліктермен) географиялық
шарталған ландшафттпен, климатпен, және т. б. (географиялық детерминизм) –
субьектке құнды және қажетті заттармен, культура және субкультураның
мазмұнымен, және соңғысы адам қарым – қатнасының формасымен және сапасымен
психикалық ерекшеліктердің анықтамасын білдіреді. Ортаның мазмұнын игеру –
адамның өзіндік санасымен тұлғаға маңызды фактор болып табылады.
Биогенетикалық және социогенетикалықты жақтаушылардың концепцияларын
қолданушының бірі Х. Вернердің ортогенетикалық концепциясы болып табылады.
(Ортогенез – бұл тірі табиғаттың даму теориясы). Оның көзқарасы бойынша,
барлық ағзалар өзінің төменгі дамуында кемелденген функциялармен туады.
(Соның ішінде психикалықта). Олар ортамен әрекеттесе отырып, жаңа тәжірибе
алады, ал бұл өз кезегінде әрекеттесудің минималдануын жаңадан анықтайтын
жаңа функционалды құрылымдарда жаңа сапада бекітіледі. Осылайша, дамушы
сатылардың ұйымдасуын білдіреді, бірақ келесілердің ұйымдасуын білдірмейді.
Х. Вернер ағзаны сахнадағы актермен салыстырған: даму барысында сахнадан
актерге жылжи бастайды. Оған тек қана енжар жауап қайтара бермей, саты
жоғарлаған сайын ортаны басқаруды үйреніп келе жатқан, белсендірек болып
келе жатқан индивидтің бастамашылығы жиі болады. Субьектінің
мүмкіндігінің кеңеюі топтық мақсаттан кейінге қалдырылған және жоспарланған
тапсырмаларға бас бұра алуынан көрінеді.
Басқа белгілі зерттеуші Дж. Вулвилл субьекттің белсенділігінің шегін
өлшеуді белгілей отырып, субьект пен ортаның әрекеттесуінің төрт модельін
ұсынды: Ауруханалық төсек модельі – адам өмірінің алғашқы айларын
белгілейді, ол толығымен оның пассивтілігін білдіреді. Луна парк
модельінде бала ортаның обьектілерін таңдай алады, бірақ олардың әсері
өзгеріссіз қалады. Жүзушілердің жарысы атты модельде субьект өз жолымен
жүреді, ал орта – тек қана өмір контексті. Және соңғысы Теннис добы
модельі орта мен субьектінің үнемі өзара әрекеттесетінін сипаттаиды. (Бұл
көзқарас жалпы Х. Вернердің ұстанымына сәйкес келгенін білдіреді).
Сонымен, психиканың индивидуалды айырмашылығын зерттегенде біріншіден,
Орта және Әлеуметтік әсер, екіншіден, Тұқымқуалаушы және
Биологиялық, үшіншіден, Тұрақты және Тұқымқуаланған деген
түсніктерінің сәйкес келмейтінін мойындау маңызды факт блоып табылатынын
есте сақтау керек.
Орта өзгеретіндіктен, адамның туа біткен мінез – құлық бағдарламасы да
әр түрлі қарқынмен өзгереді. Адам психикасының өмір барысында дараланатыны
көрініп тұр. Сонымен қатар онда ортаның әсерінің тұрақтылыққа қатысты
көптеген нұсқалық және сезімталдық бөліктері орналасқан. Оған қоса
психогенетикалық әдістерді қолдану ортаның әр адамға жалпы және ажырататын
тұқымқуалаушылық үлесін анықтауға мүмкіндік береді. Жалпылықты, ерекшелікті
және бірлікті белгілей отырып, әдетте индивид, тұлға, индивидуалдылық
терминдерін қолданады.
Индивид, тұлға, даралық
Индивид – бұл адамдардың психологиялық сипаттамаларының физикалық алып
жүрушісі. Былайша айтқанда, К. А. Абульканова – Словская нақты субьектіні
әлеуметтік топтан ажырату үшін әлеуметтік индивид түснігін қолданады.
Индивид тұлғаның ерекшеліктерінің алғы шарттарын қалыптастырады, бірақ тегі
бойынша әлеуметтік – мәдениленген салаларын ережеге сай детерминациялай
алмайды. Ал тұлға ( А.Н. Леонтьевтің анықтамасына сәйкес) – мәдени – тарихи
даму барысында белсенділік, субьектілік, құмарлылық, және сапалылық
қасиеттерін шегеріп оны қалыптастырған жүйелі қасиеттері. Бұл анықтама
логикасына сәйкес кез келген индивид тұлғаға айналып, тұлға өз кезегінде
әрқашан анатомды – физиологиялық алғы шартармен бір мәнді анықталып
жатпайды. Индивидтің тұлғаға сәйкес келмеуі тұлғалылығы жоқ әдеби
песонаждардың мысалынан көрінеді, бірақ бұларда толығымен тұлға қырлары
көрінеді. (Мұндайларға мысалы, И. Кальвиннің романындағы дүниде жоқ
рыцарь). Индивид пен тұлғаның өзара әрекеттесуін жалпы алғанда тарихта әр
түрлі шешілген дене мен рухтың мәселесін көрсетеді, мысалы дене – бұл
тағдыр деп тұжырымдай келе Фрейд тұлғаның биологиялық іргетасына адам
өмірінде шешуші рөлін берді, ал отандық психологияда керісінше бірнеше он
жыл бұрын тұлға болып қалыптасуы: кім олай атамады, кім тек индивид болып
қала береді деген шарттары кең талқыланды. Бұл қарама – қарсылық даралық
айырмашылық психологияның психофизиологиялық жағын жақтаушылар мойындаған
идеологиялық мағғна сияқты ғылыми мағнада болмады.
Кеңестік психологияда даралықтың құрлымын бөліп көрсететін бірнеше
ықпалдар бар. Олардың авторлары Б. Г. Ананьев, В. С. Мерлин, және А. Г.
Голубева болып табылады. Олардың көзқарастарын бір – бірімен салыстыру
анализін жүргізген М. С. Егорова болды.
Индивид пен тұлғаның сипаттамаларын біріктіру үшін В. С. Мерлин
интегралды даралық түснігін енгізіп, оның атымен белгілей отырып, ондағы
барлық табиғи және әлеуметтік сапаларды тығыз байланыстырды. А. Н.
Леонтьевке қарағанда В. С. Мерлин индивидті және жеке тұлғалық қырларды бір
– біріне қарсы қоймай, оларды бағындыруға тырысты.
Индивидтілік индивидуалдылықта болады. Индивидуалдылық – бұл өздігінен
дамитын және өздігінен реттелетін автономдық ерекше және қайталанбайтын
биоәлеуметтік жүйе.
Бұл жеке адамның болмысының өзіндік бүтіндігін сақтау шеңберінде
үздіксіз сыртқы және ішкі өзгерістерін өз - өзіне ұқсастыру формасы.
Бұл қиын анықтаманы қабылдауда маңызды болып табылады. Драмалықта
ағза ретіндегі тұлға және өзіндік сана жетектеушісі адамдардың барлық
көріністері сонымен қоса бір – біріне өзара әсер етеді, мұндағы өзіндік
реттелудің қабілеті көрінеді. Яғни күрделендіріп айтсақ, мысалы темперамент
адамдардың жүктемесін білдіреді, және оның мамандық таңдауына бейім келеді,
ал мақсаты мен құндылықтары психотиппен байланысты болуы мүмкін деп айтуға
болады (мінездік ерекшеліктермен). Адамның ұлпалық құрлымы жаңарып
отыратынына қарамастан (ішкі өзгерістер), ал өмір жаңа (тапсырмаларын)
міндеттерді қояды (сыртқы өзгерістер), адам өзіндік Мен сезімін
жоғалтпайды - бүтіндік шарты бұзылғанда тұлға ішкі қарама – қайшылықты,
конфликтіні бастан кешіреді, былай айтқанда, өзіндік бұзылуға әкелуі
мүмкін.
Осылайша, біршама жеңілдетілген түрде индивидуалдылық – бұл индивид,
тұлға және олардың арасындағы байланыстар деп айтуға болады.
Индивидуалдылықтың бірыңғай емес, әртүрлі сипаттамаларын белгілей отырып,
оны үш қабатты Ғимарат ретінде елестетуге болады.
Сонда төменгі деңгейде (тұлғалық биологиялық іргетасы) біз барлық
индивидті, формальді – динамикалық сипаттамаларды жинай аламыз (жыныс,
темперамент, қабілеттіліктің қасиеттері, бас ми жарты шарының
ассиметриясы). Екінші деңгейде біз заттық – мазмұнды сипаттамаларды
қарастырамыз (тұлға түрлері, қырлар, қабілеттер, мінез – құлықтың стильдік
сипаттамалары). Ал үшінші жоғарғы деңгейде рухани – дүниеге көзқарастық
сипаттамалар болады (тұлғаның бағыттылығы, құндылығы, пайымдауы,
көзқарастары, және ұстанымдары).
Есте сақтаудың ыңғайлылығы үшін мынандай схеманы қолдануға болады:
Төменгі пәтер (табиғат) белсенділікті стимулдайды, Өйткені -
қажеттіліктен, ортаңғы қабат адам іс- әрекетінің құрамдарын қамтамасыз
етеді (қабілеттер, мінез, когнетивті функциялардың ерекшелігін, стильді
сипаттамалар), ал үшінші қабат – бұл мақсаттар (тұлғаның бағыттылығы,
өзіндік сананың ерекшеліктері – Не үшін іс - әрекет іске асады, адам неге
ұмтылады). Даралық деңгейлері бір – біріне тек шығушы ғана емес, сонымен
қатар кіруші әсерлердің өзара әсерлерін білдіреді.
Бағыныштылық тек қандайда қабаттардың бірігуінің әлеуметтік әсерлеріне
мүлде берілмейді, ортаңғы тәрбиелеуді қабылдауға бейімірек (мінезді
өзгертуге, ал қабілетті - қалыптастыруға болады), ал үшінші деңгейде
биологиялығы өте аз, және ол көп дәрежеде өзгергіш келеді (шын мәнінде адам
өмір барысына құндылықтарын, пайымдауларын, көзқарастарын, бірнеше рет
өзгертеді).
Даралық құрлымын бөліп көрсетудің басқада талпыныстары бар. Мысалы, К.
Леонгард үш сферасын бөліп көрсетеді: қызығушылық және бейімділіктің
бағыттылығы (мазмұны жағынан біз бөліп көрсеткен рухани – дүниеге
көзқарастық қасиеттеріне ұқсайды), сезім мен ерік (Темперамент түснігіне
жақын) және ассоциативті – интеллектілі ( қабілет пен стильдік
ерекшеліктерге сәйкес келеді). Отандық психология шеңберінде қалыптасқан
даралық құрлымы туралы көрсетілген салыстырмалы анализді қазіргі кітаптарда
М. С. Егорова қарастырады. Осылайша, үш қабаттың бөлінуі әртүрлі
ықпалдарда тұрақты қарастырылып келеді.
Даралықтың әр қабатына зерттеуде әртүрлі ықпалдар сәйкес келетіні
тарихи қалыптасқан, Мазмұнды – мағналы ықпал танымына және мінезіне,
біліміне, икемділігіне, қабілеттеріне, мағналарына, күйзелістеріне, және де
басқа адамның тұрақты психологиялық ерекшеліктерінің даралық вариацияларын
өлшеуге бағытталған Мінез –құлықтық ықпал (мұны бихевиористікпен
шатастыруға болмайды!) адамның белсенділігін құрайтын моторлы, вегативті,
биохимиялық – мінез – құлық формасының объективті тіркелген талдауымен
байланысты. Б. М. Теплов бірінші болып ықпалдың барлық мазмұнды көңіл
бөлдіртуіне қарамастан, онда көрсетілген психологиялық түсініктердің
валенттілігін нақтылайтын теориялық негіз жоқ деп әділетті атап көрсеткен.
Тұлға қырларына мысалы мінез – құлықтың таза жағдайлық флуктуацияларды
сирек жатқызылады, ал олардың тұрақтылығы күмәнді. Тесттердің көмегімен
өлшенген индивидуалды айырмашылықтарын кездейсоқ елес екеніне көз жеткізу
үшін оларды міндетті түрде жүйке жүйесінің қызметімен байланыстыру қажет
(және де басқа биологиялық факторлармен). Яғни, дифференциалды
психологияның мазмұнды валенттілігін дәлелдегеннен кейін ғана обьективті
ғылым болып мойындалуы мүмкін.
Дифференциалды психологиядағы обьективті бақылаудың мінез – құлық
тапсырмасын дифференциалды психофизиологияға жүктеуі мүмкін.
1. Дифференциалды психофизиология индивидуалды айырмашылықтар
психологиясының ғылыми базасы ретінде
Мінез – құлық пен жүйке жүйесі қасиеттерінің байланысына алғаш рет
көңіл аударғандардың бірі көрнекті орыс физиологі И. П. Павлов өзінің итке
жүргізген тәжірибесінің нәтижесінде күш, қозғалушылық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. АМАНЖОЛОВ АТАНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Г.У.ТУРАРОВА
жалпы психология кафедрасының
аға оқытушысы
Дифференциалды психология
Юнита
Өскемен, 2007
Электронды юнита дифференциалды психология
Курстың мақсаты:
Дифференциалды психология курсында алынған білімдерді және зерттеу
дағдылары негізінде студенттерде психологиялық ойлауды дамыту, кәсіби
көзқарасының ғылыми методологиялық принциптерін және индивидуалды психика
жағдайын жүйелі талдауға ептілік пен дағдыларды қалыптастыру.
Курстың міндеттері:
• Студенттерді дифференциалды психологияның негізгі ұғымдарымен
таныстыру және ұғымдарды меңгеруді қамтамасыз ету;
• ғылымдар жүйесіндегі индивидуалды айырмашылықтар
психологиясының алатын орнын анықтау;
• дифференциалды психология пәні бойынша алған білімді практикалық
қолданбалы және ғылыми зерттеу жұмыстарында өз бетінше пайдалана алу.
• болашақ психолог педагогтардың кәсіби шеберлік қабілеттерін дамыту;
• студенттерді өзіндік іс-әрекеттің тәсілдеріне үйрету.
Дифференциалды психология курсының алдында жалпы психология, тұлға
психологиясы, психофизиология сияқты ғылыми пәндер оқытылады.
Дифференциалды психология жалпы психология, физиология,
медицина, клиникалық психология пәндерімен тығыз байланысты.
Студент дифференциалды психология курсынан алған білімдерді
практикада, білім беру салаларында, балаларды оқыту және тәрбиелеуде, ата-
аналармен және оқушылармен жұмыс істеуде пайдалана алады.
Оқу материалы Педагогика және психология мамандығы студенттеріне
арналған.
Юнита 1
Электронды оқулықта дифференциалды психологияның қалыптасуы, даму
тарихы және индивидуалды айырмашылық жайлы білімдер беріледі. Оқулық
педагогика және психология мамандығының студенттеріне, педагогтерге,
магистранттарға, психология ғылымының даму тарихымен қызығушыларға
арналады.
Дидактикалық жоспар
Әдебиеттер тізімі
1. Дифференциалды психология ғылым ретінде
1.1 Индивидуалды айырмашылық психологиясы
1.2 Дифференциалды психология түсінігі
1.3 Дифференциалды психология психологияның даму кезеңдері
2. Психологиядағы индивидуалдылықты интегралды зерттеу мәселесі
2.1 Адам индивидуалдылығы психологиядағы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде
2.2 Индивидуалдылық теориясы адам индивидуалдылығын зерттеудің жүйелі
моделі
3. Индивидуалды айырмашылық фактолары
1. Орта мен тұқымқуалаушылықтың байланысы
2. Тұқымқуалаушылық пен ортаның қазіргі кездегі түсінігі
4.Индивид, тұлға, даралық
4.1 Индивид, тұлға, даралық түсініктері
4.2 Дифференциалды психофизиология индивидуалды айырмашылықтар
психологиясының ғылыми базасы ретінде
3. Индивидуалдылықтың арнайы теориясы
Глоссарий
Студенттердің өзіндік жұмысына арналған сұрақтар
Білімді тексеруге арналған сұрақтар
Тест
Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер
1. Анастази А. Дифференциальная психология.Индувидуальные и
групповые различия в пщведении.М.:Апрель Пресс, Изд-во “ЭКСМО
Пресс”, 2001. - 752 с. (Серия “Кафедра психологии”)
2. Анастази А. Дифференциальная психология- М.: Апрель-Пресс, 2001-
745с.
3. Ананьев Б.Г. Избранные психологические произведение. В2 – х т.
М.:Педагогика, 1980.
4. Ахвердова О.А., Волоскова Н.Н., Белых Т.В. Дифференциальная
психология- СП., 2004-168с.
5. Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология- М., 2003-
280с.
6. Лазурский А.Ф. Классификация личности Психология
индивидуальных различий. Тексты.- М., 1982
7. Мерлин В.С. Отличительные признаки темперамента Психология
индивидуальных различий.Тексты.-М.,1982.
8. Теплов Б.М. Типологические свойства нервной системы и их
значение для психологии Психология индивидуальных различий
Тексты. М.,1982.
9. Штерн В.Дифференциальная психология и ее методические основы. -
М.: Наука, 1998.-335с.
10. Юнг К.Г. Психологические типы. –СПб.: Ювента; М.,Прогресс,1995.-
711с.
11. Леонгард К. Акцентуированные личности. Киев: Высшая школа 1981.
12. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подросков. Л.:
Медицина, 1983.
13. Мерлин В.С.Очерк интергального исследования индивидуальности.
М.:Педагогика, 1986.
14. Небылицын В.Д. Психофизиологическое исследование индивидуальных
различий. М.:Наука, 1976.
15. Психология индивидуальных различий. Тексты Под ред.
Ю.Б.Гиппенрейтер, В.Я.Романова. М.: МГУ, 1982.
16. Психология личности. Тексты Под реч. Б.Ю.Гиппенрейтер
А.А.Пузырея. М.: МГУ, 1982.
17. Русалов В.М. Биологические основы индивидуально-психологических
различий.М.: Наука,1979.
18. Теплов Б.М. Избранные психологические произведения.В2-х т.М.:
Педагогика,1989.
Қосымша әдебиеттер
19. Немов Р.С. Психология. Книга 1. Москва, 2003.
20. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. Москва, 2002.
21. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Р. нД. 1999.
22. Годвруа Ж. Что такое психология? В 2-т. М.,1999.
1. Дифференциалды психология ғылым ретінде
Индивидуалды айырмашылық психологиясы немесе дифференциалды психология
– бұл психология ғылымының жекелеген индивид немесе адамдар тобын,
қандайда бір ортақ белгілермен біріктіріп, ерекшеліктерін зерттейтін бөлігі
болып табылады.Мұнда зерттелетін ерекшеліктер диапазоны өте кең, ал олардың
құрылымы әр түрлі: индивидуалдылықтың физиологиялық негізі ретінде жоғары
жүйке жүйесінің қасиеттерінен бастап, әлеуметтік бағдарлар мен кәсіби
қызығушылықтарға дейін қарастырады.
Дифференциалды психология дербес ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы ХХ
ғасырдың басында қалыптаса бастады, бірақ оған қарасты кейбір ғылыми
көзқарастар, мысалы, темперамент, мінез-құлық, этология жайлы ілімдер сонау
антикалық заманда пайда болып, көптеген ғасырлар бойында дамып отырды.
Индивидуалды айырмашылықтар психологиясының дамуына практикалық
сұраныстар стимул болды. Оқыту мен тәрбиелеу аймағындағы психологиялық
практикалық тіркемелер, өндірістік, адамаралық өзара қатынасты ұйымдастыру
мен реттеу жекелеген адамдардың индивидуалды ерекшеліктерін есепке алмай,
зерттеусіз мүмкін емес.
Қазіргі кезде дифференциалды психология психологияның нақты емес
шекараланған бөлігі: тікелей психофизиология мен жалпы және әлеуметтік
психология, өз кезегінде зерттеудің эпицентрі болып табылатын қандай да
бір зерттеу әдістерін қолданушы, зерттеу мәселесі және ғылыми дәстүрі бар
психиатриямен шектесіп жатыр. Индивидуалды айырмашылықтың конституционалды
және физиологиялық негізін, психологиялық тестілеу, тұлға сипаттарын
зерттеу, мінез-құлықтың әр түрлі типологиясын, психопатия және тағы
басқаларды зерттеу дифференциалды психологияның зерттеу обьектісі болып
табылады.
Психологияда индивидуалдылықты зеттеу үлкен тарихқа ие.
Индивидуалдылықты жүйелі зерттеу қазіргі дифференциалды психологияның
өзекті аспектілерінің бірі. Қазіргі ұлы ғалымдардың
фундаментальді теориялық зерттеулерінен кейін жүйелі көзқарас индивидуалды
психологияның мәселелерін өңдеуде анықтаушы болды
Субъективтілік шындықты ұйымдастырудың иерархиялық концепциясы, жүйелі
көзқарас принциптерімен қатар адам индивидуалдығын зерттеудің негізі
теориялық және қолданбалы еңбектерде де кездеседі.
Қазіргі кезде индивидуалдылық мәселесі В.В.Белоус, А.И.Крупнов, И.В.
Равич-Щербо, В.М.Русалов, О.А.Ахвердова, И.В.Боев ғылыми мектептерінде
қарқынды дамуда.
Қазіргі психологиялық білімде индивидуалдылықты зерттеуде көптеген
көзқарастар бар, бірақ ортақ концептуалды модель әлі жоқ.Бұл
индивидуалдылық құрылымына, ерекшеліктеріне авторлардың әр түрлі
көзқарастарына байланысты. Барлық концепциялар эксперименталды жолмен
дәлелдер арқылы ары қарай өмір сүруге құқылы.
Дифференциалды психология түсінігі
Дифференциялды психология (қазақшаға аударғанда индивидуалды
айырмашылықтар психологиясы) – бұл ғылымдағы жеке индивидті немесе топтағы
адамдардың индивидуалды ерекшеліктерін зерттейтін бөлім.Оларды қандай да
бірп ерекшеліктеріне байланысты: жасына, жынысына, қандайда бір әлеуметтік
ортасына қарай топтастырады.
Дифференциалды психология терминін 1900 жылы неміс психологы В.Штерн
енгізді. Сол кезде оның Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы атты
еңбегі жарық көріп, Штерн әр елдің ғалымдарына психологияның бұл бөлігін
бір атаумен атауды ұсынды.
Дифференциалды психологияның зерттеу салалары өз бетінше дамиды және
көп жағдайда өзара аз байланысады.
Дифференциалды психологияның міндеті адам психикасындағы
индививдуалды айырмашылықтардың заңдылықтарының пайда болуын және көрінуін
қарастыру, зерттеудің психодиагностикалық теориялық негізін және
психокоррекциялық бағдарламаларын өңдеу болып табылады.Бүгінгі күні
білімнің бұл аймағы практика сұранымдарына максималды жауап беруде,
сондықтан өте тез дамуда.
Дифференциалды психология психологиялық ғылымның басқа бөліктерімен де
байланыс түзеді. Оның жалпы психологиядан айырмашылығы жалпы психология
психиканың ( жануарлар психикасын қоса) жалпы заңдылықтарын зерттеуге
бағытталған. Салыстырмалы психология ( бір кезде бұл термин дифференциалды
психологияға синоним ретінде қолданған) қазіргі кезде эволюциялық
баспалдақтың әр түрлі деңгейінде тұрған тіршілік иелерінің психикасының
ерекшеліктерін зерттейді. Ол көбінесе зоопсихологияның білімдерін
қолданады, антропогенез және адам санасының пайда болу мәселерімен
айналысады.
Жас ерекшелік психологиясы жас ерекшелік даму кезеңдеріне байланысты
адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейді.Дифференциалды психофизиология
адам психикасын жоғары жүйке жүйесі қасиеттерінің шартталуымен байланыстыра
қарастырады.
Дифференциалды психология өзінің қалыптасуының басынан өз пәнінің
ерекшелігімен көңіл аудартты. Штерннің пікірінше, дифференциалды психология
психикалық және физикалық феномендерді (құбылыстарды), әрекеттерді және
бейімделушіліктерді зерттейді. Яғни, жасырын және объективті бақылауға
болмайтындарды ғана емес, сонымен бірге мінез-құлықта және тілекте,
бағдарда, басқаша айтқанда жүзеге асатын немесе жүзеге аспайтын
қабілеттерде көрінетін құбылыстарды да зерттеуге тырысады. Феномендер
дәстүрлі түсінік бойынша – тікелей тәжірибе объектісі, ал іс-әрекет пен
бейімділік- жанамалы тәжірибе объектісі.Қазіргі кезеңде дифференциялды
психология индивидтік, индивидуалдылықтың пәндік-мазмұнды және рухани-
көзқарастық сапасын,өзіндік сана ерекшеліктерін, тұлғалық стиль сипатын, әр
түрлі іс-әрекетті жүзеге асыруын зерттейді.
2. Дифференциалды психология психологияның даму кезеңдері
Психологияның бұл аймағы В.Штерннің айтуынша, психикалық функциялар
мен құралдардың айырмашылық ғылымы болып саналады. Дифференциалды
психологияның пайда болып, ғылымдар жүйесінен орын алуы 1896 жылы А.Бине
мен В.Анридің Индивидуалды психология атты баяндамасынан кейін кең өріс
алды.
Жиі жағдайда Ф.Гальтонды дифференциалды психологияның бастаушысы
ретінде алады. Бірақ оның нағыз дифференциалды психологияның атауына ,
қазіргі заманғы ғылымдар қатарынан орын алуына әсер еткен 1900 жылы жарық
көрген В.Штерннің Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы атты еңбегі,
уақыт өте келе дифференциалды психологияның ауқымды өңделуіне ықпал етті.
Ол өзіне адамдар арасындағы индивидуалды айырмашылықтарды зерттеу үшін
көптеген психологтердың назарын аудартты. Әрине, бұл жерде тек
индивидуалдылықты зерттеу ғана қарастырылған жоқ,сонымен қоса, әр алуан
психикалық құралдар мен олардың көрініп, айқындалуының индивидуалды
формаларында қарастырды. Сондықтан да, әр түрлі популяцияларда салыстырмалы
зерттеулер жүргізілді, мұның негізінде жыныстық, жастық т. б.
индивидуалдық және әлеуметтік топтардың айырмашылықтары айқындап, олардың
арасындағы корреляциялық байланыстар орнатылды.
Дифференциалды психологияның сәттіліктерінсіз нақты жеке тұлғаның
сипаттамасын зерттейтін аймақ психодиагностикасы да дамымай, жеке өзіндік
пәнге де айналмас еді.Дифференциалды психология психологияның жаңа пәндік
аймағы Индивидуалды психологияны ашып берді.
Л.Сэв дәстүрлі дифференциалды психология пәнін сипаттай отырып,
дифференциалды психологияның мазмұны таза прагматикалық және капиталистік
қоғамда адам тұрғысын консерватизмнің эпистемологиялық формасы болатындығын
көрсетті.
Б.М.Тепловтің пікірінше, психологияның кез-келген ортақ заңы өзіне
жеке тұлғалық және индивидуалдылық факторын біріктіреді,яғни қабілеттер
мәселесін дифференциалды аспектіден бөліп қарастыруға болмайды.
Э.А.Голубева көрсеткендей, әлемдік ғылымда дифференциалды психология
ерекше орын алады. Себебі ол қабілеттер мен дарындылық индивидуалды
айырмашылығын зерттейді .
Дифференциалды психология аймағында өлшеу құралдары құрылған тестер-
өлшеу қорытындысын анализдеу әдісі. Бұл диагностика мәселесіндегі жекелеген
аймақтарды ғана шешеді: дағды, нышан, шеберлікті мінез-құлық деңгейінде
шешеді, ал оның күрделі салаларын шешуде дифференциалды психофизиология
алға шығады.
Кеңес Одағында индивидуалды айырмашылықтар лабораториясы 1952 жылы
Орталық және педагогикалық психология институтында Б.М.Тепловтың
басшылығымен ашылған.Бұл лабораторияның негізгі міндеті- индивидуалды
психологиялық айырмашылықтарды зерттеудің әдіс-тәсілдерін өңдеп, қолдануға
жарамды ету және ең негізгісі индивидуалды психологиялық айырмашылығының
физиологиялық механизмдерін ашу, зерттеу, ал оның негізін И.П.Павловтың
типологиялық концепциясы құрайды.
1972 жылдан бастап лабароторияны Небылицин басқарып, математикалық
әдістер мен есептеу техникасы дифференциалды психология аймағында кең өріс
тапты.
1993 жылдан бастап Дифференциалды психофизиология және психология
лабароториясын Э.А.Голубева өз басшылығына алды.Зерттеудің басты мәселесі
қабілеттер мен оның нышандарын анықтау. Ағымды болжам Б.М.Тепловтың болжамы
болды.
Психологиялық функцияларды анықтау үшін психодиагностикалық
әдістемелер, тестер, ал кейбір қабілеттерді диагностикалау үшін лабаротория
қызметкерлері оригиналды авторлық әдістемелерді өңдеп шығарды. Бұл жерде
ортақ (мнемикалық, интеллекттік) және арнайы (музыкалық, математикалық,
тілдік) қабілеттер мен олардың нышандарын қарастырады.
Дифференциация мен индивидуализация мәселесі білім беру жүйесіндегі
стратегияны өңдеуде қолданылады. Оның белсенділігі, өзектілігі қоғамдық
өзгерістерге, экономиканың қарқынды дамуына байланысты өсе түседі:
• Оқу мен тәрбиеге альтернативті бағыт таңдау мақсатында;
• Арнайыланған мектептердің пайда болып, қоғамда дифференциациялануы
үшін.
Әр түрлі инновациялық және авторлық технологиялар, білім беру жүйелері
және т.б. себептер әлеуметтік – экономикалық құрылымдардың салдарынан жаңа
мағынаға ие болуда.
Индивидуалды психологиялық айырмашылықтарды анықтап, зерттеу
жұмыстарын жүргізусіз адамдардың іс-әрекет аймағында ешқандай прогреске қол
жеткізу мүмкін емес.
Дифференциалды айырмашылықтарды зерттеп, оның психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерін ашу әлемдік ғылым жүйесіне қосқан үлкен үлес
болып табылады.
2.1 Адам индивидуалдылығы психологиядағы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде
Психология ғылымының жеке эксперименталды ғылым бола бастағаннан
адамның индивидуалдық қасиеттерін сана элементтерін немесе жүріс-тұрыс
мәселелерін зерттеу эмпирикалық зерттеудің пәні болды. ХІХ ғасырдың аяғында
адамның индивидуалды қасиеттері ағылшын зерттеушісі Френсис Гальтонның
зерттеу обьектісі болды.
Ф.Гальтон индивидуалды айырмашылықты зерттеу техникасын ең алдымен
статистикалық әдісті енгізді. Гальтонды барлық зерттеулерінде
зерттелінушілерінің арасындағы индививдуалды айырмашылық негізгі
қызықтырды. Гальтон индивидуалды вариациялар бағынатын заңдылықты
математикалық түрде көрсету тәсілін іздестірді. Әдістемелік құрал ретінде
статистиканы қолданды. Гальтон индивидтердің әр түрлі қасиеттерінің
(физикалық және психикалық) арасында корреляция бар деп есептеп, оларды
статистикалық анықтау әдісін , яғни факторлық анализ негізін ұсынды.
1900 жылы В.Штерннің Индивидуалды айырмашылықтар психологиясы
еңбегінде әр түрлі адамдардағы қабылдау, ойлау, сөйлеудің айырмашылығын
қарастырады. Ол қабілеттерді тестілеу әдісін енгізді.
Индивидуалдылық мәселесі Ресейде де қарастырылды. Солардың бірі орыс
психологы А.Ф.Лазурскийдің зерттеулері индивидуалды айырмашылықтың
теориясының негізін қалай отырып, мінезді, темпераментті адам
индивидуалдығының сипаты ретінде қарастырып, зерттеуді ұсынды. А.Ф.
Лазурский адам өмірі мен тәжірибесіне жоспарлы түрде араласуға болатын
табиғи экспериментті жақтады. Тәжірибесінде жекелеген психикалық
процестер емес, психикалық функциялар және тұлға толығымен зерттеледі.
В.М. Бехтерев және Л.Франкпен қызметтестік әсерінен А.Ф.Лазурский
алғаш рет тұлға қасиеттерін түсіндіруде психоморфологиялықтың орнына
нейродинамикалықты қойды. Жалпы және эксперименталды психология атты
дәріс курсында психикалық шындықтың екі аймағы жайлы идеясын айтты:
эндопсихика және экзопсихика. А.Ф.Лазурскийдің пікірінше, темперамент және
мінез эндопсихиканы, яғни тұлғаның тума жағын құрайды. Экзопсихикалық жағы
тұлғаның қоршаған өмірге қарым-қатынас жүйесі. Осы негізде оның тұлғаны
классификациялау жүйесі құрылды.
Кеңестік психологияда индивидуалды айырмашылықты зерттеуде
В.М.Русаловтың көзқарасынша екі бағыт бар. Біріншісін шартты түрде
мазмұнды-мағыналы деп атауға болады және ол мінез, білім, шеберлік,
қабілеттілік, мағыналылық, түрткілер, мақсаттардың және т.б. индивидуалды
вариацияларын, ішкі мазмұнды мағыналылықты немесе адамның индивидуалды
психикасын білуге және зерттеуге бағытталады. Екіншісі обьективті
тіркелетін индивидуалды мінез-құлықтың барлық психофизиологиялық формасы –
биохимиялық, вегетативті және электрофизиологиялықтан бастап күрделі
моторлы құбылыстарға дейін қамтиды.
В.М.Русаловтың айтуынша, психологтерді алдымен интеллект, мінез,
ойлау, қабылдау аймағындағы индивидуалды айырмашылықтар жайлы жәйттер
қызықтырды.
Жүйелік анализ принциптеріне негізделе отырып, В.С.Мерлин
индивидуалдылықтың құрылымының келесі деңгейлерін көрсетті:
1) биохимиялық;
2) соматикалық;
3) нейродинамикалық (жүйке жүйесінің қасиеті);
4) психодинамикалық (темперамент);
5) тұлға қасиеттері;
6) әлеуметтік рөлі.
Субъектілі іс- әрекет тәсілінің негізін салушы, С.Л.Рубинштейннің
пікірінше, индивидуалдылық - бұл барлық сыртқы әсерлерді жоятын психикалық
қасиеттер жиынтығы. Ішкі шарттар жиынтығы ретінде ол бейімделу қасиеттер
жиынтығына төмендегілерді жатқызады:
• жоғары жүйке іс-әрекетінің қасиеттері;
• тұлға бағдары;
• адам өзіне қоятын түрткілер мен міндеттер жүйесі;
• адам қылығымен шартталған мінез қасиеттері; қабілеттер.
С.Л.Рубинштейн пікірінше, барлық психикалық процестер тұлғада өтеді.
Психикалық процестердің индивидуалдылық ретінде тұлғадан тәуелділігі
индивидуалды-дифференциялды айырмашылықтардан көрінеді. Адамдардағы
индивидуалдылықтың жалпы құрылымына байланысты қабылдау, ес, зейін және
тағы басқалардың типтері бойынша ажыратылады. (С.Л.Рубинштейн, 2000,
б.511.)
С.Л.Рубинштейн индивидуалдылықты комплексті түрде, яғни психикалық
қасиеттер мен процестердің өзара әрекеттесуінде қарастыруды ұсынды.
С.Л.Рубинштейн көзқарасын ары қарай дамуы Б.Г.Ананьев еңбегінде
қарастырылды. Ол индивидуалдылықты ашық және жабық түрде қарастыруды
ұсынды. Егертұлға- адам қасиеттері құрылымының шыңы болса, ал,
индивидуалдылық –тұлға мен іс-әрекет субьектісінің тұңғиығы деп
көрсетті. Б.Г.Ананьев 1968 жылы комплексті зерттеу жолын ұсынды. Оның
пікірінше, индивидуалдылық күрделі (ол көп баспалдақты, көп деңгейлі)
құрылымға ие :
І деңгей- индивид деңгейі; оған енеді:
• жыныс, жас, конституция, нейродинамикалық қасиеттер;
• психофизиологиялық қасиеттер және органикалық қажеттіліктер;
• нышан және темперамент.
ІІ деңгей- іс-әрекет субьектісі деңгейі:
• когнетивті сипаттар, коммуникативті қасиеттер, еңбекке қабілеттілік іс-
әрекет ерекшелігі ретінде;
• қабілеттер.
ІІІ деңгей- тұлғалық деңгей:
• статус, әлеуметтік рөл, құндылықтар құрылымы;
• жүріс-тұрыс мотивациясы;
• мінез және бейімділік.
А.Н.Леонтьевтің ойынша, индивид (организм) - бұл генотиптік пайда
болу, филогенетикалық және онтогенетикалық дамудың өнімі, адамның
биологиялық ұйымдасуы. Леонтьев бойынша,тұлға, индивидуалдылық - арнайы
адамдық пайда болу, қоғамдық қарым-қатынас негізінде туындайды.
В.С.Мерлиннің пікірінше, индивидуалдылық - бұл материяның барлық
деңгейлерінің иерархиялы тәртіптелген қасиеттер жүйесі, яғни
физикалық,биохимиялық, физиологиялық, нейродинамикалық, психодинамикалық,
тұлғалық қасиеттер,және т.б.
Қазіргі кезде Ресейде және шет елдерде бірнеше индивидуалдылықты
зерттеу орталықтары бар.
Пятигорск психологиялық мектебінде В.В. Белоус басшылығымен
индивидуалдылықтың полиморфты мәселесі зерттелуде.Онда қазіргі кезеңде
индивидуалдылықтың интегралдылығы жайлы теориялар қарқынды дамуда.
Пермь қаласындығы ғылыми орталық индивидуалдылықты зерттеудің маңызды
орны болып табылады. Орталықтың негізін салушы- психология ғылымының
докторы, профессор В.С.Мерлин. Қазіргі кезде орталықтағы индивидуалдылық
мәселесімен айналысушы зерттеушілер Л.Я.Дорфман, Б.А.Вяткин, А.И.Щебетенко.
Ұжымның зейін орталығында- интегралды индивидуалдылықтың әртүрлі
деңгейлі қасиеттерін, интегралды индивидуалдылықтың құрылымдық
ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Л.Я.Дорфман интегралды
индивидуалдылықтың ерекшеліктеріне ұйымдасудың иерархиялы тәсілін, көп
деңгейлілік, интеграция мен дифференцация процестерінің бірлігін,
индивидуалды жүйелер арасындағы көп мәнділік байланыс майыспалығын және
бір мәнділік байланыс қатаңдығын жатқызады. Ол метаиндивидуалдылық және
интраиндивидуалдылық сұрақтарын қарастырады.Олар интегралды
индивидуалдылықтың әр түрлі иерархиялы деңгейлеріне жатады және олардың
арасындағы байланыс тікелей сипатқа ие. Осындай байланыстың болуының шарты
индивидуалды іс-әрекет стилі болып табылады.
Индивидуалдылықты зерттеу психология ғылымының докторы В.М.
Русаловтың басшылығымен қарқынды жүргізілуде. Зерттеудің ерекше сипаты -
индивидуалды-психологиялық айырмашылықтың негізгі детерминанты жоғары жүйке
жүйесінің жалпы қасиеттерінің концепциясының дамуы.Адамның индивидуалды
қасиеттер спектрінен негізгі көңіл формальді – динамикалық сипаттарға, яғни
темпераментті зерттеуге бағытталған. Темпераменттің адам индивидуалдылық
құрылымындағы орнын зертеу мақсатында және оның жалпы қабілеттердің дамуына
әсерін анықтауға байланысты темпераментті бағалаудың психометриялық
әдістерін өңдеуге басты назар аударылады. В.М.Русалов индивидуалдылықтың
толықтығынның моделін ұсынды:
• дифференциялды-психофизиологиялық (төменгі) деңгей, организм
қасиеттері жатады;
• дифференциялды-психофизиологиялық (жоғары) деңгей, тұлғалық,
индивидтік, және басқа әлеуметтік- мәдени құрылымдардан тұрады.
Психологиялық институтта, психофизиологиялық қабілеттер
зертханасында психология ғылымының докторы Э.А.Голубеваның басшылығымен
қабілеттердің табиғи алғы шарттарын зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Э.А.Голубева индивидуалдылық құрылымындағы организм және тұлға
деңгейлерін бөліп көрсетті. Жүйе құрайтын қасиеттерге эмоционалдылық,
белсенділік, өзіндік реттелуді жатқызды.
Сонымен, қазіргі кезеңде индивидуалдылықты зерттеу болашақтағы
зерттеу және ғылыми ізденушілік жұмыстарында шешімін табатын көптеген
сұрақтарды қарастырады. Әр түрлі көзқарастағы авторларды индивидуалдылықты
зерттеудің толықтығы, интегративтілігі,индивидуалдылықтың даму және өзіндік
даму механизмдерін іздестіру біріктіреді.
2.2 Индивидуалдылық теориясы адам индивидуалдылығын зерттеудің жүйелі
моделі
Қазіргі ғылыми білімнің және қоғамдық тәжірибенің даму барысы
күрделі шындық құбылыстарын жүйелі ұйымдасқан объектілер мен құбылыстар
ретінде қарастыру қажеттілігіне әкелді.Қазіргі ғылыми білімнің мәнді
тенденциясы психологиялық феномендерді толықтық, интегралдылық, пәнаралық,
жүйелі зерттеулерді қарастырады: танымдық процестер, тұлғалық,
индивидуалдылық және олардың арасындағы байланыстың тек қана ішкі толықтық
шеңберінде емес, сонымен бірге кең көлемде- қоғамдық, биосфера және т.б.
қарастыру.
Жүйелі зерттеу жолының ең маңызды кезеңдерінің бірі австриялық биолог
Людвиг фон Берталанфидің жалпы жүйе теориясы, сонымен бірге әр түрлі
кибернетика контексті және ақпараттық теориялар жүйесіндегі
зерттеулер (Р.Л.Акорфф, М.К.Мессарович, А.Раппопорт, У.Р.Эшби)
болып табылады.
ХХ ғасырдың 20 жылдары жүйелі жол, ең алдымен Л.фон Берталанфидің
жалпы жүйе теориясының әсерінен, метатеория ретінде ерекшеленді және нақты
пәндердің танымының жалпы ғылыми методологиясына айналды.
Жүйелі зерттеу жолының принципінің кеңестік психологияда екі басты
ғылыми ойлар аймағымен байланысты: философиялық- әлеуметтік және
жаратылыс-ғылыми.
Орыс философиялық ойларындағы ең өңделген тақырыптардың бірі тұлғаның
толықтылық идеясы болып табылады. (И.Б.Котова, 1996) Тұлғаны тәрбиелеу
мақсатында толықтылық идеясымен байланысты мәселелерді көптеген ғалымдар
қарастырды (Н.А.Бердяев, Н.Я. Грот,Э.В.Ильенков, Л.П.Карсавин,
К.Н.Леонтьев, А.Ф.Лосев, Н.О. Лосский, М.К.Мамардашвили,
Н.К.Михайловский,Л.И.Петражицкий, В.В.Розанов, В.С.Соловьев, П.А.Сорокин,
М.М.Троицкий, П.А.Флоренский, С.Л.Франк, Г.И.Челпанов және т.б.).
Адамды жүйелі зерттеу психология ғылымымен шектесіп жатқан жаратылыс
тану ғылымдарындағы ғылыми жетістіктермен де тығыз байланысты. Сезім
мүшелерінің физиологиясы, жоғары жүйке жүйесінің физиологиясындағы өңдеулер
психологияның объектісі адамның ішкі әлемінің сыртқы орта шындығымен өзара
байланысын түсінуге мүмкіндіктер берді.
А.П.Нечаев,В.М.Бехтерев,А.Н.Бернште йн;Н.Е.Румянцев,А.Ф.Лазурский,
А.А.Токарский, С.С. Корсаков, Н.Н.Ланге еңбектеріде психикалық құбылыстарды
бүтіндей етіп қарастыруға тырысып, әртүрлі психикалық, психофизиологиялық
және әлеуметтік құбылыстардың өзара әрекетінің фактілерін анықтады.
Психиканың жүйелі табиғатын зерттеуде кеңестік психологияда мәнді
қадам жасағандар: Б.Г.Ананьев, В.М.Бехтерев, Л.С.Выготский, А.Р.Лурия,
С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов және т.б. Мінез-құлық және іс-әрекеттің жүйелі
талдауы П.К.Анохин, А.Н.Леонтьев, Н.А.Бернштейннің есімдерімен тығыз
байланысты.
Қазіргі кезеңде психологиядағы жүйелі жолдың дамуы құрылым,
деңгейлерді және олардың толыққанды қызмет жасауын зерттеумен қатар, ең
алдыңғы орынға дамуы мен қалыптасуында қояды. Жүйелі зерттеу бойынша
генетикалық бағыт доминантты болып отыр. Кілтті сапа ретінде толықтылық,
даму кезеңдері мен деңгейлерінің қатынасы, олардың түрлері, критерилері,
психикалық дамудағы өзекті және потенциялды өзара қатынастың туындау
механизмдері мәселелерін қарастырады.
Жүйелі жол көмегімен индивидуалдылықты анықтаудағы ғылыми-тәжірибелік
міндет осы индивидуалдылықтың даму барысын басқару. В.С.Мерлин пікірінше,
тәжірибелік экспериментте іс-әрекеттің индивидуалды стилін қалыптастыру
болып табылады. Бірақ басқада болжамдар болуы мүмкін, мысалы, сендіру рөлі,
тұлға аралық қатынас құрылымы және т.б. ( В.С.Мерлин, 1986).
Индивидуалдылықты интегралды зерттеу теорияларына дәстүрлі түрде
келесі сұрақтарды жатқызады:
• индивидуалдылық құрылымдық элементтерін, оларды ұйымдастыру
принципін,іс-әрекет формалары мен функционалдық рөлін зерттеу;
• индивидуалдылық құрылымындағы әр деңгейлік қасиеттерін тану
критерилерін анықтау;
• индивидуалдылық құрылымындағы жоғары және төменгі деңгейінің өзара
әрекеті;
• индивидуалдылық толықтығы типологиясын құру.
Сонымен, дифференциалды психология психология ғылымының маңызды
салаларының бірі. Оның даму тарихы ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басы. Ең
алғаш 1900 жылы Дифференциалды психология терминін ғылымға енгізген
неміс ғалымы В.Штерн .
Дифференциалды психология психология ғылымының басқа салаларымен тығыз
байланыста. Дифференциалды психология адамдар арасындағы индивидуалды
айырмашылықтарды зерттейді.Адамдар арасындағы мінез - құлық, темперамент,
қабілет ерекшеліктерін, жыныстық, жастық, нәсілдік, гендерлік
айырмашылықтарды,іс-әрекет стилін, жоғары жүйке жүйесі қасиеттеріне
байланысты ерекшеліктерді қарастырады. Сонымен қатар, мінез – құлықтағы
акцентуацияның дамуын, дарындылық және данышпандылықтың физиологиялық
негіздерін қарастырады.
Қазіргі психологиялық білімде индивидуалдылықты зерттеуде көптеген
көзқарастар бар, бірақ ортақ концептуалды модель әлі жоқ.Бұл
индивидуалдылық құрылымына, ерекшеліктеріне авторлардың әр түрлі
көзқарастарына байланысты. Барлық концепциялар эксперименталды жолмен
дәлелдер арқылы ары қарай өмір сүруге құқылы.
Дифференциалды психология – бұл психология ғылымының үнемі жаңа
мәліметтермен толықтырылып отыратын, аса перспективті, қарқынды дамушы
бөлігі.Сондықтан, психология ғылымының дифференциалды психология саласының
болашағы мол үміт күттіреді.
1. Орта мен тұқымқуалаушылықтың байланысы
Индивидуалды психикалық вариацияларының көздерін анықтау –
дифференциалды психологиядағы негізгі мәселе. Индивидуалды айырмашылықтар
тұқымқуалаушылық пен орта арасындағы күрделі және көптеген өзара әсерден
пайда болатыны белгілі. Тұқымқуалаушылық биологиялық түрдің тұрақты өмір
сүруін қамтамасыз етсе, орта - өмірдің өзгермелі шарттарына бейімделу
мүмкіндігі мен өзгергіштігін қамтамасыз етеді.
Тұқымқуалаушылық эмбрионның ұрықтану кезінде ата – ананың гендері
арқылы беріледі. Егер химиялық баланисровка немесе гендер толық емес
болатын болса, дамып келе жатқан ағзада физикалық аномалия немесе
психикалық патология болуы мүмкін. Бірақ, кейбір қарапайым жағдайда да
биохимиялық, физиологиялық, психологиялық - әр түрлі деңгейдегі реакция
нормаларының қосындысының нәтижесі тұқымқуалаушылық мінез-құлық
вариацияларының кең спектрін беруі мүмкін. Ал тұқымқуалаушылықтың ішкі
шекарасының соңғы нәтижесі ортаға тәуелді. Осылайша, адамның
белсенділігінің әрбір көрінісінен тұқымқуалаушылықтың және ортаның
әсерлерін табуға болады, ең бастысы – бұл көріністің мазмұны мен шегін
анықтай алу.
Сонымен қатар адамда жануарда жоқ әлеуметтік тұқымқуалаушылық бар
(мәдени үлгінің ізімен жүру, акцентуацияның берілуі, мысалы, анасынан
баласына суық аналық тәрбиенің салдарынан шизоидты мінез акцентуациясының
берілуі, жанұялық көріністің қалыптасуы). Бұл жағдайларда көбіне бірнеше
ұрпақ барысындағы ерекшеліктердің тұрақты көрінуін анықтайды, бірақ
генетикалық шегендеусіз белгілейді.
А. Анастази пікірінше, әлеуметтік мұра шын мәнінде қоршаған орта
әсеріне қарсы тұра алмайды.
Өзгергіштік, тұқымқуалаушылық, және орта түсініктеріне қатысты
бірнеше пайымдамалар бар. Тұқымқуалаушылық түрдің тұрақтылығына жауап
береді, дегенмен тұқымқуалаушылықтың белгілері өзгеріске ұшырайды. Сонымен
қатар, ортаның әсер ету салдары индивидтің психологиялық бейнесінде
біршама тұрақты болуы мүмкін, дегенмен олар ген арқылы келесі ұрпаққа
берілмейді (мысалы, туғанда алған жарақаттың салдарынан бала дамуының
бұзылуы).
Даралықтың қалыптасуындағы екі фактордың үлесін түрлі теориялар мен
ықпалдар әр түрлі бағалайды. Олардың биологиялық, орта, әлеуметтік – мәдени
детерминацияны таңдауға байланысты келесі теориясылар тобы бөлініп шықты:
1. Биогенетикалық теорияларда индивидуалдылықтың қалыптасуы алдын ала
анықталған туа біткен және генетикалық нышандар ретінде көрсетіледі. Даму
бұл қасиеттердің уақытқа қатысты ашылуы, ал орта әсері өте шектелген.
Биогенетикалық бағыт ұлт айырмашылықтарының бастауы туралы ұлтшылдық
ілімнің теориялық негізі болып табылады. Бұл бағыттың жақтаушылары Ф.
Гальтон мен рекапитуляция теориясының авторы Ст. Холл болды.
2. Социогенетикалық теориялар (тәжірибе приматын нақтылаушы сексуалды
бағыт) алғашында адам таза тақта сияқты болады, ал оның барлық жетістіктері
мен ерекшеліктері сыртқы шарттармен (ортамен) шартталған. Мұндай позицияны
Дж. Локк ұстанған. Бұл теориялар біршама прогрессивті, бірақ олардың
кемшілігі – баланы туғаннан енжар, әсер ету обьектісі ретінде түсінуі.
3. Екі факторлы теориялар (екі фактордың конвергенциясы) дамуды туа
біткен құрлым мен сыртқы әсердің өзара әрекеттесуінің нәтижесі ретінде
түсінді. К. Бюлер, В. Штерн, А. Бине ортаны тұқымқуалаушылық факторына
жатқызды.
Екі факторлы теорияның негізін қалаушы В. Штерн бір функция жайлы оның
ішкі немесе сыртқы екенін сұрауға болмайтынын белгілеген. Бірақ екі
факторлы теорияның шеңберінде де бала өзінде өтіп жатқан өзгерістердің
енжар мүшесі болып қала береді.
4. Л. С. Выготскийдің жоғары психикалық функциялар туралы ілімі
(мәдени – тарихи бағыт) даралықтың дамуы мәдениеттің – адам тәжірибесінің
кеңеюінің арқасында екендігін пайымдайды. Адамның туа берілген қасиеттері
оның даму шарттары болып табылады, ал орта – оның дамуының бастауы. Бала
ересектермен қарым-қатынас жасау және бірлескен іс-әрекет ету нәтижесінде
мәдениет мазмұнын игереді.
Тұқымқуалаушылық пен ортаның үлесінің маңыздылығын әртүрлі түрдегі
дисперсия себеп мәндерін талдаушы сандық белгінің генетикасы анықтайды.
Бірақ әрбір белгі қарапайым, бір аллельмен белгіленбеуі мүмкін (доминантты
және рецессивтісі гендер жұбы болуы мүмкін). Сонымен қатар, қорытынды
тиімділік әрбір геннің әсер етуінің арифметикалық қосындысы ретінде
қарастырылмайды, өйткені олар бір уақытта көрініп, өзара әсерлесу арқасында
жүйелі тиімділікке әкеледі. Сондықтан психологиялық белгінің генетикалық
бақылау процесін зерттей отырып, психогенетика келесі сұрақтарға жауап
алуға ұмтылады: 1. Даралық айырмашылықтардың қалыптасуын генотип қандай
шекте анықтайды (яғни күтілген шектің вариациясы қандай)? 2. Бұл әсердің
нақты биологиялық механизмі қандай (хромасомалардың қай бөлігінде сәйкес
гендер шоғырланған)? 3.Гендердің ақуызды өнімі мен нақты фенотипті қандай
процестер біріктіреді? 4. Зеттеуші генетикалық механизмдердің өзгеруіне
әсер ететін сыртқы орта факторлары бар ма?
Тұқымқуалаушылық белгісі көрсеткіштер маңыздылығының абсолютті
ұқсастығы бойынша емес, биологиялық ата – анасы мен баласының арасындағы
көрсеткіштердің корреляциясының болуынан танылады. Зерттеу нәтижесінде
биологиялық ата – ана мен баланы асырап алған ата – аналарының
темпераменттерінің сипаттамаларының арасында ұқсастық табылады делік.
Көбіне асырап алған жанұяда балалар жалпы және орта шарттарының
айырмашылығын сезеді, соның нәтижесінеде абсолютті көрсеткіштер бойынша
олар өздерінің асырап алған ата – анасына да ұқсап кетеді. Бірақ
корреляциялар белгіленбейді.
Қазіргі уақытта тұқымқуалаушылық факторы мен ортаны жақтаушылардың
арасындағы дискуссия өзінің өткірлігін жоғалтып отыр. Даралық
вариацияларының көзін анықтауға арналған көптеген зерттеулер, ереже
бойынша, ортаның немесе тұқымқуалаушылықтың нақты бағасын бере алмайды.
Мысалы: 1920 жылдары егіздер әдісін қолданып жүргізген Ф. Гальтонның
психогенетикалық зерттеулерінің арқасында биологиялық детерминацияланған
сипаттамалар (ми көлемі, басқа өлшемдер) генетикалық анықталғаны, ал
психологиялық сапа ( әртүрлі тест бойынша интеллектуалды коэфиценті)
ортамен шартталатынына және үлкен айырмашылықтар болатыны анықталды. Оған
жанұяның әлеуметтік және экономикалық статусы, туу реті және т.б. әсер
етеді.
Орта мен тұқымқуалаушылықтың өзара әрекеттесуін зерттеу облысындағы
қазіргі жағдай интеллектуалды қабілеттеріне орта әсерінің екі модельі
бойынша иллюстратцияланады. Бірінші модельде Зайонч пен Маркус былай
тұжырымдайды: Бала мен ата – ана қанша уақытты бірге өткізсе, соншалықты
үлкен туысымен интеллектуалды корреляция коэфиценті жоғары болады,
(Экспозиционды модель), яғни бала өзінің интеллектуалды қабілеті жағынан
кім көп оны тәрбиелесе, соған ұқсайды, ал егер ата – анасы қандайда бір
себептермен балаға аз көңіл бөлсе, онда ол апасына немесе тәрбиешісіне
ұқсайтын болады. Екінші модельде қарама – қайшылық белгіленеді: Макаски мен
Кларк оның идентификациясының пәні болып табылатын бала мен туысы
арасындағы біршама жоғары корреляцияны бақылауға болады деген.
(Идентификационды модель). Яғни ең маңыздысы – бала үшін интеллектуалды
автаритет болу керек, сонда оған алыста тұрып әсер етуге болады, ал
күнделікті бірігіп әрекет ету міндет емес. Бір – бірін жоққа шығарушы екі
модельдің өмір сүруі тағы да дифференционалды – психологиялық теориялардың
көбі тар органикалық сипатта екенін көрсетіп отыр, ал жалпы теориялар
практика жүзінде қалыптасқан жоқ.
Тұқымқуалаушылық пен ортаның қазіргі кездегі түсінігі
Қазіргі уақытқа дейін психиканың индивидуалды айырмашылықтарының
көрінуі мен қалыптасуына орта мен тұқымқуалаушылықтың үлесін мойындай
отырып, дифференционалды психология бұл түсніктерді нақтылап жатыр.
Тұқымқуалаушылық кең мағнада түсініле бастады: бұл тек мінез – құлыққа әсер
ететін қарапайым жеке белгілер емес, ( мысалы, ұзақ уақытқа дейін саналған
жүйке жүйесінің қасиеті), сонымен қатар мінез – құлық бағдарламасының туа
біткендері мен әлеуметтік (грациализация, репрадуктивті, территорияльді
мінез – құлық және т.б) саны үнемі көбейіп отыратын әлеуметтік мінез –
құлық бағдарламасын социоэтология зерттейді. Бағдарламалар бұл жағдайда
даму троекториясы асып түсетіндіктен белгілер ортасының әсерінен бір –
бірін алмастыратындардан ерекшеленеді. Бағдарлама өзіне жіберудің уақыты
мен критикалық нүктелердің жүйелілігін қосады.
Орта түсінігі де өзгерді. Бұл жай ғана индивидтің барлық өмір
барысында - ауа мен тамақтан бастап, жолдастарымен қарым қатнастарының
дамып, қалыптасуымен аяқталаталып, жауап қайтаратын өзгертуші стимулдар
қатары емес, бұл адам мен ортаның өзара әрекеттесу жүйесі. М. Черноушек
ортаның келесі белгілерін көрсетті:
1. Ортада уақыт пен кеңістікте мықты шегенделген шектер жоқ. (яғни,
фигура ретінде көрінетін адам болмыстың фоны болып табылады).
2. Ол барлық сезімдерге бірден әсер етеді.
3. Орта тек қана басты ақпаратты бермейді, сонымен қоса перефериялық
ақпаратты береді.
4. Біздің қорыта алу қабілетімізге қарағанда, ол әрқашан біршама көп
ақпараттан тұрады.
5. Орта іс - әрекетке байланысты қабылданады.
6. Кез келген ортаның материалды құндылыққа қарағанда психологиялық
және символикалық маңыздылығы бар.
7. Қоршаған орта бір толық бүтін ретінде әрекет етеді.
Осыдан біздің бір уақытта бірнеше ортада өмір сүретініміз көрініп тұр.
У. Брофенбреннердің Адамзат дамуындағы экология атты кітабында
экологиялық ортаны төрт концентративті құрлымынан тұратын ортадағы
тұлғааралық өзара әсерлесулер мен рөлдердің іс- әрекет құрлымы болып
табылады, яғни екі егіздерге қолданылады, біз ортаның дамуының ұқсастығын
тұжырымдай алмаймыз, өйткені оларға түрлі талап, түрлі күтулер қолданылады,
өйтекні олардың біреуі қолданылмастан ересегіне белгіленеді, ал басқасы –
кішісіне белгіленеді. Мизожүйе – бір немесе бірнеше ортаның байланыс
құрлымы. (жанұя мен жұмыс, үй және құрдастар тобы). Егер бауыры мен
қарындасы бір мектепке барып, қарындасына үйге достарын әкелуге рұқсат
беріп, ал ағасына рұқсат бермесе, онда екеуінің өмірлік әрекетінің
мезожүйелері бір – бірінен айрықшаланады.
Экзожүйе – кеңістікте маңызды оқиғалар болатын орта (қарым – қатнас
ортасы) балалар бір мектепке бара алады. Дегенмен сыныптастармен болатын
өмірлік маңызды оқиғалар біреуіне маңызды, екіншісіне маңызды емес болуы
мүмкін мысалы, драмалық үйірмеде. Және соңғысы макрожүйе – субкультура.
(адамдар бағынатын заңдар мен дәстүрлер, құндылықтар). У. Бронфенбреннер
макрожүйе адамның өмірін қалыптастыруында оның барлық Ішкі жүйелерін
бағындыра отырып, маңызды рөл атқарады деп есептеген.
Егер елде туу мадақталмаса және балаға қарау үшін демалыс берілмесе,
онда бала ананың депивациялық жағдайында өседі, ал осылайша микро,
мизо,және экзожүйелер оның орнын басуға жеткіліксіз болып қалатыны
түсінікті. Екінші жағынан, ішкі жеке жағдайларға тәуелсіз, негізгі өмірді
қалыптастырушылар мен дүниетаным субкультурада сақталады.
У. Бронфенбреннердің көзқарасынша, орта екі негізгі өлшеуден тұрады:
бұл адам өзі құмартып жүрген іс - әрекеті мен өзінің өмір барысында
таңдайтын ұстаздарының мінездемесі. Адам дамуының әр сатысында ортаны
таңдап, өзгертіп отырады. Сонымен қоса өмірінің барысында ортаның
қалыптасуында өзінің белсенділік рөлін үнемі көбейтіп отырады.
Тағы бір орта құрлымын отандық атақты зеттеуші В. С. Мухина ұсынды. Ол
орта түснігін – заттық әлем мен бейнелі – белгілік жүйелермен, әлеуметтік
кеңістікпен, табиғи шынайылықпен түсіндіреді. Соған қоса адамның
жетістіктерін көрсететін тілдік орта, қалыптастырушы орта жайлы айтады. (В.
В. Рубцов). Сонымен бірге қазір еш күмәнсіз виртуалды орта жайлы айтуға
болады. (томагоччн феномендерінде компьютерге тәуелділікте және басқа
обьективті өмір сүретін құбылыстарға қатысты аффективті тұрақты
құбылыстарда көрінеді).
Осылайша, орта әсерлері (психикалық ерекшеліктермен) географиялық
шарталған ландшафттпен, климатпен, және т. б. (географиялық детерминизм) –
субьектке құнды және қажетті заттармен, культура және субкультураның
мазмұнымен, және соңғысы адам қарым – қатнасының формасымен және сапасымен
психикалық ерекшеліктердің анықтамасын білдіреді. Ортаның мазмұнын игеру –
адамның өзіндік санасымен тұлғаға маңызды фактор болып табылады.
Биогенетикалық және социогенетикалықты жақтаушылардың концепцияларын
қолданушының бірі Х. Вернердің ортогенетикалық концепциясы болып табылады.
(Ортогенез – бұл тірі табиғаттың даму теориясы). Оның көзқарасы бойынша,
барлық ағзалар өзінің төменгі дамуында кемелденген функциялармен туады.
(Соның ішінде психикалықта). Олар ортамен әрекеттесе отырып, жаңа тәжірибе
алады, ал бұл өз кезегінде әрекеттесудің минималдануын жаңадан анықтайтын
жаңа функционалды құрылымдарда жаңа сапада бекітіледі. Осылайша, дамушы
сатылардың ұйымдасуын білдіреді, бірақ келесілердің ұйымдасуын білдірмейді.
Х. Вернер ағзаны сахнадағы актермен салыстырған: даму барысында сахнадан
актерге жылжи бастайды. Оған тек қана енжар жауап қайтара бермей, саты
жоғарлаған сайын ортаны басқаруды үйреніп келе жатқан, белсендірек болып
келе жатқан индивидтің бастамашылығы жиі болады. Субьектінің
мүмкіндігінің кеңеюі топтық мақсаттан кейінге қалдырылған және жоспарланған
тапсырмаларға бас бұра алуынан көрінеді.
Басқа белгілі зерттеуші Дж. Вулвилл субьекттің белсенділігінің шегін
өлшеуді белгілей отырып, субьект пен ортаның әрекеттесуінің төрт модельін
ұсынды: Ауруханалық төсек модельі – адам өмірінің алғашқы айларын
белгілейді, ол толығымен оның пассивтілігін білдіреді. Луна парк
модельінде бала ортаның обьектілерін таңдай алады, бірақ олардың әсері
өзгеріссіз қалады. Жүзушілердің жарысы атты модельде субьект өз жолымен
жүреді, ал орта – тек қана өмір контексті. Және соңғысы Теннис добы
модельі орта мен субьектінің үнемі өзара әрекеттесетінін сипаттаиды. (Бұл
көзқарас жалпы Х. Вернердің ұстанымына сәйкес келгенін білдіреді).
Сонымен, психиканың индивидуалды айырмашылығын зерттегенде біріншіден,
Орта және Әлеуметтік әсер, екіншіден, Тұқымқуалаушы және
Биологиялық, үшіншіден, Тұрақты және Тұқымқуаланған деген
түсніктерінің сәйкес келмейтінін мойындау маңызды факт блоып табылатынын
есте сақтау керек.
Орта өзгеретіндіктен, адамның туа біткен мінез – құлық бағдарламасы да
әр түрлі қарқынмен өзгереді. Адам психикасының өмір барысында дараланатыны
көрініп тұр. Сонымен қатар онда ортаның әсерінің тұрақтылыққа қатысты
көптеген нұсқалық және сезімталдық бөліктері орналасқан. Оған қоса
психогенетикалық әдістерді қолдану ортаның әр адамға жалпы және ажырататын
тұқымқуалаушылық үлесін анықтауға мүмкіндік береді. Жалпылықты, ерекшелікті
және бірлікті белгілей отырып, әдетте индивид, тұлға, индивидуалдылық
терминдерін қолданады.
Индивид, тұлға, даралық
Индивид – бұл адамдардың психологиялық сипаттамаларының физикалық алып
жүрушісі. Былайша айтқанда, К. А. Абульканова – Словская нақты субьектіні
әлеуметтік топтан ажырату үшін әлеуметтік индивид түснігін қолданады.
Индивид тұлғаның ерекшеліктерінің алғы шарттарын қалыптастырады, бірақ тегі
бойынша әлеуметтік – мәдениленген салаларын ережеге сай детерминациялай
алмайды. Ал тұлға ( А.Н. Леонтьевтің анықтамасына сәйкес) – мәдени – тарихи
даму барысында белсенділік, субьектілік, құмарлылық, және сапалылық
қасиеттерін шегеріп оны қалыптастырған жүйелі қасиеттері. Бұл анықтама
логикасына сәйкес кез келген индивид тұлғаға айналып, тұлға өз кезегінде
әрқашан анатомды – физиологиялық алғы шартармен бір мәнді анықталып
жатпайды. Индивидтің тұлғаға сәйкес келмеуі тұлғалылығы жоқ әдеби
песонаждардың мысалынан көрінеді, бірақ бұларда толығымен тұлға қырлары
көрінеді. (Мұндайларға мысалы, И. Кальвиннің романындағы дүниде жоқ
рыцарь). Индивид пен тұлғаның өзара әрекеттесуін жалпы алғанда тарихта әр
түрлі шешілген дене мен рухтың мәселесін көрсетеді, мысалы дене – бұл
тағдыр деп тұжырымдай келе Фрейд тұлғаның биологиялық іргетасына адам
өмірінде шешуші рөлін берді, ал отандық психологияда керісінше бірнеше он
жыл бұрын тұлға болып қалыптасуы: кім олай атамады, кім тек индивид болып
қала береді деген шарттары кең талқыланды. Бұл қарама – қарсылық даралық
айырмашылық психологияның психофизиологиялық жағын жақтаушылар мойындаған
идеологиялық мағғна сияқты ғылыми мағнада болмады.
Кеңестік психологияда даралықтың құрлымын бөліп көрсететін бірнеше
ықпалдар бар. Олардың авторлары Б. Г. Ананьев, В. С. Мерлин, және А. Г.
Голубева болып табылады. Олардың көзқарастарын бір – бірімен салыстыру
анализін жүргізген М. С. Егорова болды.
Индивид пен тұлғаның сипаттамаларын біріктіру үшін В. С. Мерлин
интегралды даралық түснігін енгізіп, оның атымен белгілей отырып, ондағы
барлық табиғи және әлеуметтік сапаларды тығыз байланыстырды. А. Н.
Леонтьевке қарағанда В. С. Мерлин индивидті және жеке тұлғалық қырларды бір
– біріне қарсы қоймай, оларды бағындыруға тырысты.
Индивидтілік индивидуалдылықта болады. Индивидуалдылық – бұл өздігінен
дамитын және өздігінен реттелетін автономдық ерекше және қайталанбайтын
биоәлеуметтік жүйе.
Бұл жеке адамның болмысының өзіндік бүтіндігін сақтау шеңберінде
үздіксіз сыртқы және ішкі өзгерістерін өз - өзіне ұқсастыру формасы.
Бұл қиын анықтаманы қабылдауда маңызды болып табылады. Драмалықта
ағза ретіндегі тұлға және өзіндік сана жетектеушісі адамдардың барлық
көріністері сонымен қоса бір – біріне өзара әсер етеді, мұндағы өзіндік
реттелудің қабілеті көрінеді. Яғни күрделендіріп айтсақ, мысалы темперамент
адамдардың жүктемесін білдіреді, және оның мамандық таңдауына бейім келеді,
ал мақсаты мен құндылықтары психотиппен байланысты болуы мүмкін деп айтуға
болады (мінездік ерекшеліктермен). Адамның ұлпалық құрлымы жаңарып
отыратынына қарамастан (ішкі өзгерістер), ал өмір жаңа (тапсырмаларын)
міндеттерді қояды (сыртқы өзгерістер), адам өзіндік Мен сезімін
жоғалтпайды - бүтіндік шарты бұзылғанда тұлға ішкі қарама – қайшылықты,
конфликтіні бастан кешіреді, былай айтқанда, өзіндік бұзылуға әкелуі
мүмкін.
Осылайша, біршама жеңілдетілген түрде индивидуалдылық – бұл индивид,
тұлға және олардың арасындағы байланыстар деп айтуға болады.
Индивидуалдылықтың бірыңғай емес, әртүрлі сипаттамаларын белгілей отырып,
оны үш қабатты Ғимарат ретінде елестетуге болады.
Сонда төменгі деңгейде (тұлғалық биологиялық іргетасы) біз барлық
индивидті, формальді – динамикалық сипаттамаларды жинай аламыз (жыныс,
темперамент, қабілеттіліктің қасиеттері, бас ми жарты шарының
ассиметриясы). Екінші деңгейде біз заттық – мазмұнды сипаттамаларды
қарастырамыз (тұлға түрлері, қырлар, қабілеттер, мінез – құлықтың стильдік
сипаттамалары). Ал үшінші жоғарғы деңгейде рухани – дүниеге көзқарастық
сипаттамалар болады (тұлғаның бағыттылығы, құндылығы, пайымдауы,
көзқарастары, және ұстанымдары).
Есте сақтаудың ыңғайлылығы үшін мынандай схеманы қолдануға болады:
Төменгі пәтер (табиғат) белсенділікті стимулдайды, Өйткені -
қажеттіліктен, ортаңғы қабат адам іс- әрекетінің құрамдарын қамтамасыз
етеді (қабілеттер, мінез, когнетивті функциялардың ерекшелігін, стильді
сипаттамалар), ал үшінші қабат – бұл мақсаттар (тұлғаның бағыттылығы,
өзіндік сананың ерекшеліктері – Не үшін іс - әрекет іске асады, адам неге
ұмтылады). Даралық деңгейлері бір – біріне тек шығушы ғана емес, сонымен
қатар кіруші әсерлердің өзара әсерлерін білдіреді.
Бағыныштылық тек қандайда қабаттардың бірігуінің әлеуметтік әсерлеріне
мүлде берілмейді, ортаңғы тәрбиелеуді қабылдауға бейімірек (мінезді
өзгертуге, ал қабілетті - қалыптастыруға болады), ал үшінші деңгейде
биологиялығы өте аз, және ол көп дәрежеде өзгергіш келеді (шын мәнінде адам
өмір барысына құндылықтарын, пайымдауларын, көзқарастарын, бірнеше рет
өзгертеді).
Даралық құрлымын бөліп көрсетудің басқада талпыныстары бар. Мысалы, К.
Леонгард үш сферасын бөліп көрсетеді: қызығушылық және бейімділіктің
бағыттылығы (мазмұны жағынан біз бөліп көрсеткен рухани – дүниеге
көзқарастық қасиеттеріне ұқсайды), сезім мен ерік (Темперамент түснігіне
жақын) және ассоциативті – интеллектілі ( қабілет пен стильдік
ерекшеліктерге сәйкес келеді). Отандық психология шеңберінде қалыптасқан
даралық құрлымы туралы көрсетілген салыстырмалы анализді қазіргі кітаптарда
М. С. Егорова қарастырады. Осылайша, үш қабаттың бөлінуі әртүрлі
ықпалдарда тұрақты қарастырылып келеді.
Даралықтың әр қабатына зерттеуде әртүрлі ықпалдар сәйкес келетіні
тарихи қалыптасқан, Мазмұнды – мағналы ықпал танымына және мінезіне,
біліміне, икемділігіне, қабілеттеріне, мағналарына, күйзелістеріне, және де
басқа адамның тұрақты психологиялық ерекшеліктерінің даралық вариацияларын
өлшеуге бағытталған Мінез –құлықтық ықпал (мұны бихевиористікпен
шатастыруға болмайды!) адамның белсенділігін құрайтын моторлы, вегативті,
биохимиялық – мінез – құлық формасының объективті тіркелген талдауымен
байланысты. Б. М. Теплов бірінші болып ықпалдың барлық мазмұнды көңіл
бөлдіртуіне қарамастан, онда көрсетілген психологиялық түсініктердің
валенттілігін нақтылайтын теориялық негіз жоқ деп әділетті атап көрсеткен.
Тұлға қырларына мысалы мінез – құлықтың таза жағдайлық флуктуацияларды
сирек жатқызылады, ал олардың тұрақтылығы күмәнді. Тесттердің көмегімен
өлшенген индивидуалды айырмашылықтарын кездейсоқ елес екеніне көз жеткізу
үшін оларды міндетті түрде жүйке жүйесінің қызметімен байланыстыру қажет
(және де басқа биологиялық факторлармен). Яғни, дифференциалды
психологияның мазмұнды валенттілігін дәлелдегеннен кейін ғана обьективті
ғылым болып мойындалуы мүмкін.
Дифференциалды психологиядағы обьективті бақылаудың мінез – құлық
тапсырмасын дифференциалды психофизиологияға жүктеуі мүмкін.
1. Дифференциалды психофизиология индивидуалды айырмашылықтар
психологиясының ғылыми базасы ретінде
Мінез – құлық пен жүйке жүйесі қасиеттерінің байланысына алғаш рет
көңіл аударғандардың бірі көрнекті орыс физиологі И. П. Павлов өзінің итке
жүргізген тәжірибесінің нәтижесінде күш, қозғалушылық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz