Уларды клинкикалық балау

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық техникалық университеті

Жұқпалы емес аурулар және
морфология кафедрасы

Фармакология, токсикология және токсикологиялық талдаупәні бойынша

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Уларды клинкикалық балау

Орындаған:

Тексерген:

Орал, 2013ж.

МАЗМҰНЫ

I. КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3

1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Уларды клиникалық
балау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..10
2.2. Азық құрамындағы токсикалық металдармен улану
... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.3. Мал патологиясы, малдардың фосфоорганикалық
қосылыстарымен
улану ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..20

ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32
I. КІРІСПЕ БӨЛІМ
Патологиялық анатомия немесе патоморфология тірі организм ауру болған
кезде және одан тәуір болып келе жатқан кездегі орган және тоқымалардың
нормаль болуында жүзеге келетін өзгерістерді үйрететін пән. Көзбен көруге
болатын өзгерістер микроскоп істетуді талап ететін микроорганизм гистологик
өзгерістер (патологик, гистологик) тексереді. Патологиялық анатомия тек
көрсетіп көретін пән емес. Ол клиника мен бауланған тәрізде дамиды. Өлікті
жаруды алынған нәти желерден эксперимент және физиология информациялары да
пайдаланылады. Аурудың даму механизмін, яғни патогенезін үйренеді. Бұл –
ауруларды анықтау, олардың емін және алдын алуын, яғни профилактикасы үшін
ғылым мәселелерін негізденген жұмыста істеп шығаруда өте үлкен роль
атқарады. Аурулар және организм функцияларының ауру уақытында көрінетін
өзгерістері ауру жануар клиникада көзден кешіргенде және патологиялық
физиологияда да тексеріледі. Патологиялық анатомия әртүрлі ауруда
организмнің көптеген системаларға байланысты болған және түрлі ауруларда
қайталанып тұратын түрлі-түсті өзгерістердің бірге қосылуын көрсетеді.
Аурулардың себептерін білу медицина үшін үлкен көзқарасқа ие. Инфекцион
ауруларға қарсы күресте травматизмде және әртүрлі өнеркәсіп қалдықтарынан
улану жолдарының алдын алуды медицина көптеген қолға кіріткен ұтыстары мен
үлкен дәрежеге жеткен. Әрқандай ауруды білу үшін оның этиологиясын білу
керек. Ауру не себептен пайда болады деген сауалдарға жауап беру аздық
қылады. Ол үшін аурудың қалай өршуін анықтау, яғни оның патогенезін үйрену
керек т.б.
Уланған малдарда гистолимфоцитарлық инфильтрация, деструктивті-
дистрофиялық некробиотикалық және бауыр, бүйрек басқа ағзаға мен ұлпаларда
некротикалық өзгерістер байқалады.
Улану диагнозын нақтылау үшін, сояр алдында малдың жағдайын анықтауға,
етте улы немесе токсикалық заттардың қалдық мөлшерлерін және бактериалды
себінді дәрежесін анықтауға негізделген.
Тығыз үлгілерді пергамент қағазға орап, этикетка жабыстырып, жалпы
пакетка салып, шпагатпен байлап, пломба қояды. Асқазанды таза құрғақ шыны
банкаларға салады.
Көп мөлшерде улануды тудырса, аз мөлшерде пайдалы болып саналады.
Малдарды жапырақ сабақтарымен, өскіні бар және жасыл түйіндерімен
азықтандырғанда және сапасыз картоппен тамақтанған адамдардың улану
жағдайлары белгілі. Картоп жидектерін жеген балалардың улануы жиі
кездеседі.
Улану клиникасы тез дамиды: іш ауырады, лоқсу, құсу, іш өту, дененің
дірілдеуі, ауыр жағдайда- құрысулар пайда болады. Мұндай белгілер солонин
концентрациясының 1 кг салмаққа 2,8 мг болғанда пайда болады.
Ауруды балау індеттанулық деректерді малдың жасы, жыл маусымы, өткен
жылдары аурудың кездесу оқиғалары ескере, негізгі клиникалық белгілеріне
малдың қозуы, басы мен сирақтарын кеңістікте ұстауы, бұлшық еттің
тартылуы, көру қабілетінің бұзылуы, тері сезімталдығының өзгеруі, бас
сүйектерінің жұқаруы және саусақпен басқанда майысуы, осы тұстан қатаң
перкуссиялық дыбыстың естілуі және т.б. сүйене отыра офтальмоскопия
тәсілімен көз түбіндегі патологиялық өзгерістерге нерв бүршігінің ақ түсті
болуы қарай қойылады. Аурудың сыртқы белгілері байқалмай тұрғанда
ценурозды офтальмоскпия әдісімен де анықтауға болады. Аталмыш тәсілді
офтальмоскоп құралының көмегімен күндізгі жарықта жүргізеді. Бұл ретте
алдын ала көзге 2-3 тамшы 0,5%-тік атропиннің ерітіндісін тамызады көздің
шарасы кеңеюі мақсатында.
Курстық жұмыстың мақсаты – токсикалық элементтерді, пестицидтердің
қалдық мөлшерлерін химико-токсикологиялық әдістермен анықтау жолдарын
меңгеру және уларды клиникалық балау әдісімен танысу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Уланудың диагностикасымен танысу;
2. Азық құрамындағы токсикалық металдармен улануын анықтау;
3. Мал патологиясы, малдардың фосфоорганикалық қосылыстарымен улануын
зертеу.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.1. Әдебиетке шолу
А.В.Жаров, И.В.Иванов, А.П.Стрельников (2003) мәліметтерінде
карбоматты пестицидтерден уланған малдардың бауырында қанталау, порталды
қантамырлар айналасында инфильтрация. Ағзаның жеке бөліктерінде
деструктивті некроз, гистолимфоцитарлық инфильтрация және Купфер
жасушаларында тітіркену байқалған. Бүйректері қанға толы, нефрондары
кеңейген, Боумен капсуласы ұлғайған, лимфоцитарлық инфильтрация, мальпиги
түйіндерінің атрезиясы. Көкбауыр қызыл пульпаға толы, мальпиги денешіктері
кішірейген, миокардта өзгерістер анықталған. Патогистологиялық өзгерістер
аз мөлшерде бұлшықет ұлпасында кездеседі.[1]
Жаров А.В. (2003) Дертил О - қойға , дертил Б – ірі қара малға
қолданылатын препараттардың созылмалы фасциолездегі дозасы 0,004гкг болса,
жіті ағымында 0,008гкг мөлшерінде малға ауыздан жеке береді. Сауын малға
препаратты қолдануға тиым салынған. Дегельминтизациядан соң малды 6 күн
қорадан шығармай ұстайды немесе арнайы бөлінген құрғақ өріске шығарады.
Кейіннен осы жерде мал жаймайды. [2]
Ығылманұлы (1997) [3] байқауынша ауру малдың бұлшық еттері тартылады,
2-3 сағат бойы мал тұра алмай жатады, көңіл –күйі төмендеп бұлшық еттері
салданады, демалысы, пульсі сирейді, қан қысымы төмендеп мал өледі.
Пичугин Л.М., (1980) [4] зерттеулерінде фосфорорганикалық
гербицидтерді егістіктерде қолданылады, астық тұқымдастарын, көкіністерді,
картопты, техникалық, майлық және бақша дақылдарын, көпжылдық дәнді
дақылдарды, дәрілік және мәдени өсімдіктерді, жайылымдарды, ауыл шаруашылық
мақсатта қолданылмайтын жерлерді (электр желілерін сақтау зоналары, газ
және мұнай өткізгіш құбыр трассалары, темір жол мен көлік жолдары, аэродром
және басқа да өндірістік территорияларды); шырын жемісті өсімдіктер
цитрусты және жеміс ағаштары участкілерін, жүзім ағаштарын, жай
плантацияларын, шырғанақ облепиха, итмұрындық шоғырлардында бақшаларда
және басқа да жерлерде біржылдық және көпжылдық арамшөптерді, шырмауықтарды
және сарықалуенді, жатаған бидайықты, арамшыршаңықты, қамысты, қоғаларды
және т.б. арамшөптердің түрлерін және бұталы өсімдіктердің жас өскіндерін
(ақ қайын, т.б.) және басқа да қажетсіз өсімдіктерді жою үшін.
Салимов (2003) [5] деректерінде табиғаты пептидті уларға улылығы
жоғарылығымен ерекшеленетін қалпақты саңырауқұлақтардың циклопептидтері
жатады. Шамамен қалпақты саңырауқұлақтардың 100-ге тарта түрлері тағамдық
улануды тудырады, оның ішінде 12 түрінде летальды улары бар, мысалы
бозарыңқы улы саңырауқұлағы Amanita phalloides және жалған жолақ Gyromitra
esculenta. Amanita түрінің қалпақты саңырауқұлақтарының құрамында циклдік
октапептидтер тобының өкілдері және фаллотоксиндер, циклдік гептапептидтер
тобына жататын аматоксиндер бар.

Клейнбок Я.И. (1978) [6] зерттеулері бойынша листериозға
бактериологиялық әдіспен және теңіз шошқасына көз сынамасын жасағанда
іріңді конъюнктивиттің туындауы сілтейді. Сетариоздың маусымдық
ерекшеліктері оның шілде-қазан айларында жаншылған қан тамшысында
микросетарийлердің табылуымен және сойылған малдың құрсақ қуысында ересек
сетарийлердің анықталынуымен расталады. Ағымы жіті ценуроздың белгілеріне
ұқсастығы бар мониезиоздың нервтік үлгісі іш өтумен, нәжісте мониезий
бунақтарының байқалуымен жіктеледі. Құтыру, Ауески ауруын ценуроздан
бактериологиялық зерттеулер арқылы айырады.
Белов А. Д. (1976) [7] Жануарлар фосфор және фосфон қышқылдарының
туындыларымен уланған кезде холинолитиктер мен холинэстераза реактиваторын
бір рет қолдану 90-100% емдік тиімділігін қамтамасыз етеді. Егер ФОҚ улану
тиоө және дитиофосфор қышқылынан болса, антидоттарды іө, рет енгізу қажет.
Ең жоғары тиімділік тропацинді атропин сульфат пен дипироксимді араластырып
қолданғанда болады Созылмалы улану жағдайында жануарларда тәбетінің
төмендеуі, жалпы күйзелу, дене салмағының төмендеуі, миоз, сілекейдің
бөлінуі, қимыл-қозғалысының баяулауы, созылмалы диарея, жиі зәр шығару,
бұлшық етінің әлсіреуі байқалады. Жануарлардың өлуі азып-жүдеуінен, дене
температурасының төмендеуі мен коматозды жағдайынан болады
Пальцев М.А.,Аничков Н.М. (2001) [8] Эстроз жалған айналма мұрын
қуысынан серозды, іріңді немесе қан аралас сұйықтың ағуымен, оның танау
маңында қатып, қабыршықтар түзуімен, сонымен бірге тыныс алуы қиындауы,
түшкіру пысқыруы ескеріледі. Эстрозбен ересек қойлар да ауырады және
олардың көру қабілеті бұзылмайды, айналма белгілері ретсіз кез келген
бағытта болады. Ценурозды бегелек тударған аурудан көз түбінің өзгерістерін
офтальмоскопиялық зерттеу арқылы да ажыратуға болады. Эстрозда көз түбінде
еш өзгерістер байқалмайды.
Жаров .В. (2003) [9] Арамжапырақты, қиярды, қызанақты, баклажанды,
пиязды, тарнаны, шалқанды, шалғанды, селдерейді, сәбізді, қышаны және
рапсты қорғайды ақкөбелектен, түн көбелектен, бүлгеден, арамжапырақ
битінен, күйе көбелектен және шыбыннан, бітелерден, кенелерден,
ақторғайдан, өсімтал шыбын, алқа және сәбіз шыбыннан, жапырақ бүргесінен,
қандаладан, жапырақ жегілерінен, шіркейлерден, егеушыбынынан, күріш
гүлжегішінен, қырыққабат бүргесінен, және колорад қоңызынан, ол үшін
актеллик, базудин, золон, фосбецид, карбофос қолданылады.
Саркисов Д.С. (1997) [10] зерттеулерінде азықтың минералды және
синтетикалық умен ластануының алдын алу шараларын қарастырған.(1994) Азыққа
удың түсу жолдары. Пестицидтер - өте кең таралған қуатты экзогенді у
болып табылады. Олар суда, топырақта, ауада, өсімдік құрамында болуы
мүмкін. Мал ағзаларына пестицидтер тікелей жанасқан кезде және аэрогендік,
алиментарлық жолмен түседі.
Малдың улануының алдын алу шаралары. Малды улы химикаттар бар жерге
жібермеу. Егіс басына ікелген минералды және органикалық улы заттарды
бір орынға үйіп қоймау керек, себебі мұндай жағдай малды уландыруы
мүмкін.
Жаров А.В (2003) [11] Қара күйе саңырауқұлақтары жасыл өсімдіктердің
гүл шоғырларында және жекелеген гүлдерінде дамиды. Бұл саңырауқұлақтар
алғашында – ақ, кейінен қара түсіт үлкен немесе кіші түйіршіктер түзіп,
дән орнын толтырады. Түйіршік ішінде саңырауқұлақ споралары ұнтақ
тәрізді қара масса түрінде болады. Қара –күйемен зақымданған азықпен
азықтандырылған шошқаның және ірі қараның уланғаны тіркелген. Күйе
(кастауыш) бидайды, кейде басқа да астық тұқымдастарды, әсіресе жаңбырлы
жазда зақымдайды. Күйе қалдықтары бидайда және оның қалдықтарында
кебегінде және ұнында кездесуі мүмкін. Күйе ауылшаруашылық малдары мен
құстарының барлық түрінде, сондай –ақ адамда эрготизм деп аталатын ауыр
улану тудыруы мүмкін. Улану әдетте қастауышпен зақымданған бидай
қалдығымен және ұнымен азықтандырылған байқалады.
Данилевский В.М. (1995) [12] Организмге ас тұзы азықпен бірге шамадан
тыс көп берілген кезде (тұздалған қиярдан, қырыққабатта, ет тұздықтары
аралас асхана қалдықтарын қалай болса солай бергенде) малдар жиі ас тұзымен
уланады, көбінесе шошқалар. Құрама жемдегі тұздың мөлшері 1,5 пайыздан
артық болса да малдың улануы байқалады. Ас тұзы көбінесе ашы ішекке сініп
кетеді. Оның уландыра алатын мөлшері организмдегі бір валентті және 2
валентті катиондардың тепе – теңдігін бұзады, ұлпалардың осмос қысымын
өзгертеді (тканьдер құрғай бастайды), клеткалардың тыныс алу процессі
бұзылады, ұлпаларға оттегінің жетіспеушілігі туады.
Щербаков А.В., Коробов А.В.,(2005) [13] Азықта нитраттар мен
нитриттер, рұқсат етілетін, шамадан асатын мөлшері кездессе олардың
рационындағы және судағы құрамы рұқсат етілетін коэфициенттен асып
кетпесе малға басқа, сапалы жем –шөппен қосып беруге болады. Малға
берілетін азық көлемін есептеген кезде рациондағы және берілетін судағы
нитраттардың тәуліктік мөлшері (г) дене массасының 1 кг : ірі қара мал
үшін -0,2; жылқы мен қой үшін -0,4; үй қояны мен тауық үшін -1,0
Молдагулов М.А. (2009) [14] Цианогендік өсімдіктер мен малдың
улануының алдын алу мақсатымен судан шөбі, сорго және т.б. өсімдіктер
өсетін жайылым отын ерте пайдаланбау, қуаншылық уақытта немесе суық
түскен соң оларға мал жаймау қажет. Өте құрғақ жазда мұндай жайылымның
шөбін пішен үшін ғана пайдаланған жөн. Өйткені, кептіргенде цианогенді
өсімдіктер улық қасиетін жоғалтады. Сонымен бірге судан шөбінен, соргодан
және т.б. цианогенді шөптердің пішені дайындалған соң 2 айсыз
пайдалануға келмейді. Соргоның көрпекөгін малға пішен немесе сүрлем
күйінде берген дұрыс.
Мозгов И.Е. (1979) [15] Улы немесе зиянды саңырауқұлақтар мал мен
құста микотоксикалық аурулар тудырады. Олар әсер ету механизміне
байланысты микоз және микотоксикоз болып бөлінеді. Микотоксикоз тудыратын
улы саңырауқұлақтар мал органы мен ұлпаларында тоғышарлық ете алмайды.
Микоз тудыратын саңырауқұлақтар мен органы мен ұлпаларында тоғышарлық
етіп, жалпы улану туғызуы мүмкін. Микотоксикоздар- малдың улы
саңырауқұлақтармен зақымдалған азықтарды жеу нәтижесінде пайда болатын
уланулар. Микотоксикоз тудыратын саңырауқұлақтар екі топқа бөлінеді:
тоғышар –саңырауқұлақтар, олар тірі өсімдіктерді вегетация кезеңінде
зақымдайды және саппрофит саңырауқұлақтар, олар өлі өсімдік пен азықтарда
дамиды.
Соколов В.Д. (2000) [16] малдың улануы үлкен жақтан: жемнен улану,
химялық дәрілерден улану, уытты, заһарлы жәндіктерден улану, улы
өсімдіктерден улану деген сяқты түрге бөлінеді. Кейде малға шіріген бидай,
көгерген жүгері, кәртөпя, т. б сапасы бұзылған жемдерді және дәнді
дақылдарды талғамай беру сяқты өлшемсіз, негізсіз, ғылмилыққа жат
бағымшылықтан мал уланады. кеиде малды тұзға ашылату барысында тұзды көп
жегізуден де мал уланып қалатын жағдай болады.
Айтжанов Б.Д (2006) [17] деректері бойынша уланудың белгілері нерв
жүйесінде: рефлекіс жойылады, құрысады, көзі алақтайды, серектеиді,
аласұрады, ұйқы меңдетеді, әрекеті қалыпсызданады, аяқтары, бүкіл денесі
салданады, жансызданады. Ас қорыту жүйесінде: шөп шайнары төмендеп, тәбеті
азаяды немесе жәйілудән қалады. күйіс қайтара алмай, сілекеиі шұбырады,
құсады, тісін қайрайды. ауыз қуысы қабынады, көмекеи - жұтқыншақтары
салданады. алдыңғы қарны созылып, іші ауырады, іші кебеді, іші қатады,
тышқақтайды. Тыныс алу жүйесінде: тынысы тарылады, демігеді, тынысы әредік
үзіледі, тіпті, тоқтайды. Қан айналыс жүйесінде: жүрек соғуы баяулайды
немесе ерекше тездеиді. тамыры әлсіз соғады, жүректің соғу ритымы бұзылады,
жүрек әлсіреиді не тынысы тараяды. Зәр шығару жүйесінде: несебі көбеиеді не
азаяды, яғни тоқтайды, несебінде белөк немесе қан аралас болады. Мұнан
сырт, дене темперәтурәсі төмендеиді. қосалқы індетке шалдыққан болса, дене
темперәтурәсі көтеріледі. сүті азаяды, ішті мал іш тастайды.
Субботин В.М., Субботина С.Г. (2000) [18] ғалымдарының зерттеуі
бойынша азықтың зоогигиеналық маңызында малды азықтандыру – олардың
денсаулығына өнімділігі мен өнім сапасына тікелей әсер ететін сыртқы
ортаның маңызды факторларының бірі. Жануарлардың азыққа деген қажеттілігі
олардың тіршілігін қамтамасыз етуде, өсу және семіру кезінде денег жаңа
ұлпалардың тқалыптасуы мен жаңаруына, өнім өндіруге, репродуктивті
қызмет пен денсаулықты сақтауға керекті энергия мен қоректік және
биологиялық белсенді заттардың барлығымен анықталады.
Жуленко В.М (2001) [19] деректерінде малдың нитраттармен улануының
алдын алу үшін минералды азоттық тыңайтқыштардың май жейтін, азыққа су
көздеріне түспейтіндей жағдайда сақтап, мал және жем – шөп таситын көлік
құралдарын нитратпен ластамау керек.Органикалық және азоттық минералды
тыңайтқыштарды (азот бойынша) енгізу, жем –шөптік дақылдарын әр гектарына
топырақтағы азоттың табиғи қорын ескере отырып, 150 кг –нан асырмау
керек.
Корабаев Е.М., Заманбеков Н.А.(2009) [20] пікірі бойынша жануарлар
минералдық ашығу кезінде улы химикаттарға жататын минералды тыңайтқыштармен
азықтанып қойса, уланатынын ескеру керек. Соңғы кездерде ауыл
шаруашылығында аммиактық қосылыстарды (несеп нәрі - мочевина т.б.) қолдану
кең таралған. Оларды дұрыс пайдаланбау да малдардың улануына әкеліп
соқтырады. Шөп қоректі жануарлар көбінесе, улы өсімдіктермен ерте көктем
айларында, бір орындағы күтіп бағудан шыққаннан кейін, көк шөптермен
қоректенгенде анағүрлым көп уланады.
Белов А.Д., Беляков И.М., Лукьяновский В.А. (1983) [21] айтуы бойынща
улы заттар жергілікті және жалпы әсер етеді. Жергілікті әсер еткенде улы
заттар сол жердегі ұлпалармен ғана байланысқа түседі. Ал жалпы әсер еткенде
улы зат қанға түседі де, бүкіл ағзаға таралады және жекелеген мүшелер
жүйесін зақымдайды да, клиникалық белгілері пайда болады
Волков Г.К. (1980) [22] пікірлері бойынша әсер ету уақыты қатты
күйдегі улар сұйық уларға қарағанда баяуырақ әсер береді. Газ және өте ұсақ
дисперсті (аэрозоль) күйдегі заттардың әсері өте тез дамиды. Заттың
улылығына - оның химиялық құрамының да ықпалы зор. Мысалы, мышьяктың
бейорганикалық қосылыстары (мышьякты қышқылдармен оның тұздары) күшті улы
заттар болса, оның органикалық қосылыстарының (атоксил қышқылы мен оның
тұздары т.б.) улылығы өте төмен заттар. Зат улылығы оның негізгі қосы-
лыстарының құрылымына әртүрлі спецификалық топтар және радикалдар (ОН,
NН2,СН3.,т.б.) енуіне де байланысты. Кейбір жағдайда құрамындағы
радикалдарға байланысты зат уыттылығы төмендейді немесе керісінше
жоғарылайды.Мысалы: бензол молекуласына гидроксил (ОН) тобы енгізілсе, ол
фенолға, ал амин тобы енгізілсе (NH2) - анилинге, метилрадикалы (СН3)
енгізілсе - толуолға айналады. Бұл заттардың әрқайсысының улылығы әртүрлі
болып қана қоймай, олардың ағзаға әсері және ағзаның қарсы жауап
реакциясыда әр алуан болып келеді. Улылық қасиет заттардың әртүрлі химиялық
реакцияларға (тотығу, тотықсыздану алмасу, орын басу т.б.)түсу
ерекшеліктеріне де байланысты.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Уларды клиникалық балау
Жануарлардың улануының басқа аурулардан айырмашылығы, оның өзіне тән
өту сатысы және ерекшелік сипаттары бар.
Олардың негізгілері болып мыналар табылады: аурудың аяқ асты болуы,
қарқынды өту кезі және ауырған жануарлар мен құстардың жіті өлімі.
• аурудың азық қабылдаудан болуы (немесе соған тәуелділігі) –
• бірнеше жануарлардың бір уақытта улануы (ауруы)
• контагиоздың болмауы (жұғымталдығы).
• жүйке, ас қорыту жүйесі жұмысының бұзылу белгілерінің бі-лінуі.
Улануды балау айтарлықтай қиыншылықтарды көрсетеді. Улануға тек
клиникалық белгілеріне қарап, балау қоя беру әрқашан мүмкін бола бермейді.
Улануға балау қоюдағы бірінші кезектегі міндет - шаруашылықта жұ-қпалы
арулардың бар-жоқтығын ескеру қажет. Өйткені, жұқпалы аурулар мен уланудың
клиникалық белгілері бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Мысалы, жұқпалы
ауру шыққан шаруашылықтардағы малдарға уланған деп балау қойсақ,
нәтижесінде малдардың жаппай қырылуы, ал керісінше, уланған малдарды
жұқпалы аурумен ауырған деген шешімге келсек не-месе балауда кеткен басқа
да қателіктер шаруашылыққа карантинмен, шектеу шараларымен аяқталатын үлкен
экономикалық шығын немесе зардап әкеледі.
Улануға және инфекциялық ауруларға ажырата балау қоюда дене
температурасын өлшеудің маңызы зор. Мысалы, уланудың басым көпшілігінде,
жануарлардың дене температурасы қалыпты немесе қалыпты мөлшерден төмен
болатын болса, ал инфекциялық ауруларда керісінше, температура эдетте
жоғары болады.
Улануға клиникалық балау қойғанда төмендегі екі белгі дұрыс бағыт
беруі мүмкін:
1. Ас қорыту жүйесіндегі өзгерістер - пальпация кезінде ауырсыну,
құсу, іш өту (газ жиналу - тимпания).
2. Жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуы - талма, қозу және қысылу,
жоғары сезімталдық (гиперестезия), т.б.
Кептеген уланулар орталық жүйке жүйесінің қызметінің бұзылуымен
ерекшелінеді. Мырыш, нитрит-нитраттармен және фенол қосындыларымен
уланғанда жануарларда қозу, кейде қысылу және күйзелуі секілді жүйкелік
өзгерістер байқалады. Құрамында миметикалық заттары бар фосфорорганикалық
заттармен уланғанда парасимпатикалық жүйке жүйесі зақымданып, көз
қарашығының тарылуы, саливация (сілекей ағу), тыныс алудың және жүрек
ритмінің бәсеңдеуі секілді белгілер байқалады.
Құрамында парасимпатикалық жүйке жүйесіне әсер ететін заттарға жататын
атропин алколоиды бар өсімдіктерден немесе препараттардан уланғанда, жүйке
жүйесі функциясының бұзылуы, көз қарашығының кеңейюі және тамыр соғуының
жиілеуі байқалады. Сонымен қатар, цианогенді гликозидтерден, нитрат-
нитриттерден уланғанда, тыныс алу жүйесі зақымданып, тыныс алудың жиілеуі
және қиындауы, тиомочевинадан уланғанда -өкпе ісініп, малдың тұншығуы,
зооцидтерден уланған малдарда жүрекқан тамыр жүйесі зақымданып, нүктелі қан
толулар секілді белгілерді байқауға бодады.
Улануға балау қоюда несеп бөлінудің бұзылуы және несеп құрылысы мен
қасиеті өзгерісінің айтарлықтай маңызы бар.
Нитраттармен уланғанда несеп бөліну бұзылып, полиурия, гематурия;
сынап қосылыстарымен уланғанда олигурия секілді белгілер білінеді.
Хлораттар мен нитраттардан, сондай-ақ люпиннен, еркек у сасырдан және басқа
өсімдіктермен уланғанда несеп түсінің өзгеруі байқалады.
Уланудағы байқалған кейбір белгілерге қарай салып жануарлардың
улануына балау қою мүмкін емес.
Нақты балауды төмендегідей белгілерге қарап қоюға болады:
• мал өлексесіндегі клиникалық белгілер.
• сойғандағы патологиялық-анатомиялық өзгерістер.
• химиялық-токсикологиялық талдаудың нәтижесі (азық қалдығы, құсық
массасы, несепті, патологиялық материалдарды, химикаттарды тексеру
нәтижесі).
Улану белгілері байқалғанда (бұлшық ет дірілі, азыққа тәбеті
төмендегенде, дене қызуы көтерілгенде) жаңа сауылған сүт немесе 10%-тік
хлорлы кальцийді қан тамырына тәулігіне 3-4 рет 20 мл-ден егеді.
Эпизотологиялық, клиникалық деректерге сүйеніп және диагностикалық
дегельминтизация, гельминтоскопия нәтижесінде нәжісте авителлинаның апныйн
дәніндей ақ түсті ересек буынаяқтарын табу негізінде қойылады.
Мал өлексесін сойғанда ащы ішектің катаральдық қабынуы, оның шырынды
қабатында қан құйылған нүктелер және авителлиналар табылады.
Емдеуі мониезиоздағымен бірдей
Аурудың алдын алу малды толық қоректі азықтандыру, тиімді
препараттармен (мониезиоздағыдай) үш қайтара дегельминтизациялау.
Токсикалық заттардың қалдық мөлшерлерін анықтау үшін ветеринариялық
зертханаға бұлшықет, май ұлпасын және бауырдан 200 г мөлшерде сынама
жіберіледі. Егер лажсыздан сойылған мал болса, асқазанды да сынама ретінде
жібереді.
Бактериологиялық және биохимиялық зерттеу жұмыстарын өткізу үшін
зертханаға ұзындығы кем дегенде 8 см алдыңғы және артқы санның бүгу немесе
жазу бұлшықеттерінің бір бөлігін, лимфа түйіндері (мойынның беткей) және
лимфа ұлпалары, бауыр, бауыр лимфа түйіні немесе өттен босатылған өт қабы,
бүйрек және көкбауыр жіберіледі.
Жіберілетін материалға ілеспе құжаттар толтырылады. Құжатта малдың
түрін, үлгі алынған уақыт, массасы, тара сипаттамасы, сынаманы зертханаға
жіберу себебі көрсетіледі. Міндетті түрде уланудың клиникалық белгілерін,
ағза және ұлпаларда патологоанотомиялық өзгерістерді толық көрсеткен жөн.
Пестицидтермен өңделгеннен кейін сойылған мал өніміне қатысты қолданған
препараттқа сипаттаманы білу керек. Құжатта ветеринар дәрігер қолын қояды.
Зертханада сынама алынған жөнінде көшірме береді.
Химиялық-токсикологиялық зерттеу. Жіберілген материалда
патологанатомиялық белгілерге назар аударылады. Құжатта қандай улы заттарға
зерттеу жүргізілгені көрсетілмесе, шаруашылыққа сұраныс жіберіледі. Сонымен
қатар рацион және азық сапасын анықтаған жөн. Алынған нәтижелер бойынша
жоспар құрылады. Егер улану себебі болса, зертханада алдымен асқазан
ішіндегі сұйықтық құрамында ауыр металл тұздарын, пестицидтердің, алколоид,
микотоксин мөлшерлерін анықтайды. Зерттеуді ресим түрде денсаулық сақтау
министрлігі бекіткен әдістермен жүргізеді. Зертханаға жауабында улы
заттардың қалдық мөлшерлерін анықтаған әдісті белгілеп, сойыс мал өнімін
қолдануға ұсыныс көрсетіледі.
Биохимиялық зерттеу. Еттің рН-н анықтау; пероксидаза реакциясын қою;
формол реакциясын қою жатады. Биохимиялық зерттеуді малды сойған күні
жүргізбеген жөн, себебі объективті емес көрсеткіштер алынады.
ФОП биологиялық нысандарда әртүрлі аналитикалық әдістер арқылы
анықталады: спектрофотометрлік, полярографикалық, кристаллоскопиялық,
колонкалы және газды сұйықтық хроматограф, энзимді және биологиялық.
Жоғары да келтірілген әдістердің ішінде ферментті және хроматография
әдістері кең қолданылады.
Агар-диффузды әдіс (А.А.Непоклонов және В.К. Метелице жетілдірген).
Агар ортасын дайындау. 16 г. агар-ага¬рды 800 мл толық ерігенше ыстық
дистилденген сумен араластырып, сүзгіш дәкеден сүзіп, 50°С температурада
суытады, алынған орта рН 5,6-7,7. Ортаны тұрақтандыру үшін 10% күйдіргіш
натр ерітіндісін қосады: 3 мл қосқан жағдайда рН 5,6-5,9, 0,5 мл – рН 6,3-
6,7, 0,3 мл – рН 7,5-7,7. Қоректік ортаны араластырғаннан кейін бір тәулік
шамасында бөлме сында ұстап, кейін ерітіп, 50°С температураға жеткізіп,
100 мг бромтимол көгі қосылады (2 мл 0,1 н күйдіргіш натрий ерітіндісінде
ерітілген) және 200 мл дистилденген сумен араластырылған 20 мл жылқы
сарысуын қосады. Орта рН-н 50°С температурада 7,8-8,0 жеткізеді. Ортаны 35
мл-н Петри табақшаларына құйып шығады, қабат қалыңдығы 5-6 мм.
Пестицидтерді экстракциялау. 20 г сынаманы ұсақтап, 20 мл хлороформ
қосып, тығынмен жауып бөлме температурасында 2 сағ ұстайды. Хлороформ
экстрактісін қағаз сүзгіштен сүзіп, бөлме температурасында кептіреді.
Қалдық мөлшерін 1 мл этанол немесе ацетонда ерітеді.
Анализді өткізу тәртібі. Агар бетінде диаметрі 8-10 мм көлемде Петри
табақшасына шұңқыршық жасап, әрбір шұңқыршыққа 0,1 мл сығынды құйылады.
Табақшалардың бетін жауып, бөлме температурасында 18-20 сағ немесе 6-8 сағ
38°С температурада термостатка қояды. Кейін агар беткейіне жұқа қабатта
0,5% ацетилхолиннің сулы ерітіндісін тамызып, 40°С температурада 30 минут
су моншасында ұстайды.
Сығындыда ФОП анықталған жағдайда шұңқыршық айналасындағы сары фонда
көк немесе көк-жасыл түс байқалады. Егер ФОП түрі анықталса сандық
көрсеткіштерге зерттеу жүргізіледі. Әдіс спецификалық болып табылмайды,
себебі ол ФОП-ң барлық топтарын бір уақытта анықтайды. Зерттелетін сынамада
пестицидтердің түрін нақты және мөлшерін анықтау үшін жұқа қабатты немесе
газды хроматограф әдістері қосымша ретінде қолданылады.
Қойдың жапай ауруы күзде және қыста байқалады. Мәселен, С.Д.Ульянов
Қазақстанның оңтүстігінде ақпан – наурыз айларында екі жастан ересек
қойлардың 90-95%-тінде залалдану ең жоғарғы дәрежеге жететінін және аурудың
клиникалық көріністері білініп, мал өлімге ұшырайтынын көрсетті. Ересек
малға қарағанда қозылар және екі жасқа жетпеген төлдің залалдануы
төменірек.
Авителлиналар жұмыртқаларын ауа температурасының Цельси бойынша -1°С-
тан төмендеуі, жазғы күн сәулесінің тік түсуі ерекше зиянды әсер етіп,
өлтіреді.
Патогенез. Авителлиналар механикалық және уландырушылық әсер етіп,
ішекте жергілікті өзгерістер тудырады, солардың салдарынан нервтік және
гуморалдық жүйелер арқылы үрдіске бүкіл организм тартылады.
Авителлиналардың ішекте тіршілік етуі қозыларда энтротоксемия туындауына
алғы себеп болады.
Аурудың симптомдары. Авителлиналардың ішек қуысында дамуы алға басқан
сайын малдың ас қорытуы бұзыла бастайды, күйіс қайыруы тоқтап,
перистальтикасы күшейеді, әлсін- әлсін іш өтуі, және нәжісінде құрт
бунақтары көріне бастайды.
Аурудың жіті ағымы жүйке жүйесінің қызметі бұзылуы мен улану
көріністері түрінде сипатталады: табыннан қалып қою, дел-сал күйге түсу,
жата қалып басын кенжіту, аяқтарын сермеу. Малдың өлімі бір тәулік ішінде
болады, кейде ауру кенеттен басталады да, түске қарай сап-сау жүрген қойлар
басын төмен салып жан-жаққа бытырай жүгіреді және бірнеше сағат ішінде
өледі. Көбінесе күйі жақсы малдар ауырады.

2.2. Азық құрамындағы токсикалық металдармен улану
Токсикалық металл және күшәләнің азық құрамындағы мөлшерін сапалық
түрлі-түсті немесе басқа да арнайы реакциялар көмегімен жүргізуге болады.
Қорғасынды анықтау: Бұл жұмыс қорғасынды аммоний ацетатында ерітіп,
онда микрокристаллоскопиялық реакция жүргізу арқылы анықталады.
Жұмысты орындау тәртібі: Минерализат сүзілген тұнбасы бар қағаз
алдымен 15-20мл 0,2н күкірт қышқылының ерітіндісімен, соңынан 10мл сумен
жуылады. Қорғасын сульфаты аммоний ацетатында еріп сүзіндіге өтеді.
Сүзіндіні пробиркаға жинайды.
Мысты анықтау: Бұл әдіс мысты минерализаттан хлороформның көмегімен
мысты этилдитиокарбоминадты түрінде бөліп, соңынан оны суға сынаппен
ығыстыруға негізделген. Судағы мыс түсті реакцияның көмегімен анықталады.
Цинкті анықтау: Бұл әдіс цинкті минерализаттан хлороформ көмегімен
бөліп мыс және кадмий иондарын натрий тиосульфаты қосылып, түсті цинк
дитизонатын түзуіне негізделген.
Күшәләні анықтау: (Зангер Блек әдісі). Бұл әдіс күшәләнің күшәлә
сутегісін AsH3, түзеп, ол хлоридпен HgCl2 немесе бромидпен HgBr2 қосылып,
сарғыш қоңыр түсті қоспа түзуіне негізделген.
Қалайыны нефелометрлік әдіспен сандық көрсеткіштерге анықтау
қалайысульфатын алуға негізделген, қалайыны аммоний ацетатында және хромат
калиде ерітеді, суда аз еритін РbСrO4 калий хроматының түзілуімен
сипатталады.
Атомды-абсорбциялық спекрометрия әдісі зерттелетін заттын атом буымен
электр сәулесін сіңіруге негізделген. Сәулеленудің әртүрлігін фотометрлік
тәсілмен өлшейді.
Полярографикалық әдіс токсикалық элементті анықтау үшін өнім сынамасын
алдын ала минерализациядан өткізуге негізделген.
Тәжірибеде колориметрлік әдіс кең қолданылады. Мысалы, қорғасынды
колориметрлік әдістермен анықтау ет және ет өнімдерін азот және күкірт
қышқылың қоспасымен анықтап, қорғасынды йод мысымен тұңдырып, стандартты
шкала көмегімен анықтауға негізделген. Қорғасынның минималды мөлшері 0,15
мкг құрайды.
Фотоколориметрлік әдіс арқылы ет және ет өнімдерінде мыс және күшәләні
анықтау сынама минерализациясына және ерітінді бояуының интенсивтілігіне
байланысты: мыс-диэтилдитиокарбамат нарий (сары түсті), күшәлә-күміс
диэтилдитиокарбамат хлороформда.
ХОП, ФОП және олардың метоболиттерінің жануартекті өнімдер құрамында
әсіресе ет және ет өнімдерінде қалдық мөлшерлерін санитарлық-гигиеналық
нормаға сәйкес қатаң қадағалау керек. Қауіпсіздік талаптарына сәйкес ХОП
өнімдегі мөлшері кем дегенде 0,1 мгкг құрайды. Хлорорганикалық,
фосфорорганикалық және триазин пестицидтер өнім құрамында 0,01-1 мгкг
аспаған жөн.
Пестицидтердің қалдық мөлшерлерін ЖҚХ әдісімен анықтау перспективті
көз қарасқа ие. Әдіс арқылы тағам шикізаттары және дайын өнім түрлерін
пестицидтердің қалдық мөлшерлеріне зерттеуге болады.
Ценурозды алдын-ала анықтаудың интрадермалдық аллергиялық жолмен
балаудың жолы да бар. Бұл жағдайда ценур қабығы мен сколекстерден Ронжина
ұсынған немесе ценур сұйғы мен сколекстерінен Исмагилова бойынша
дайындалған ақ түсті ұнтақты қолданады. Алайда, бір қатар зерттеушілердің
пікірінше, аталған реакция ценуроздан өзге ларвалдық тениидоздарда да оң
нәтиже көрсетеді.
Дифференциалдық балау. Ценурозды клиникалық белгілері ұқсас келетін
бірнеше аурулардан эстроз, ми сетариозы, листериоз, мониезиоз, құтыру,
Ауески ауруы, азық немесе химикаттармен улану айыра білу қажет.
Емдеу. Ценурозды емдеуге әртүрлі медикаментоздық, хирургиялық және
физикалық әдістер қолданылады.
Бір қатар отандық және шет елдік зерттеушілер аурудың алғашқы
кезеңінде дронцитті празиквантел, панакурді қолдана отырып ауырған малды
сауықтыруға қол жеткізген. Осы препараттар ценурозды химиялық жолмен алдын
алу үшін де ұсынылады. Ценурлар өсіп жетілген, аурудың соңғы кезеңінде, ми
қуысын хирургиялық әдіспен тесіп трепанация, пункция балаңқұртты
цистаны алып тастау орынды болады.
Операция жасаудың әртүрлі тәсілдері ұсынылған В.Р.Тарасов,
В.С.Горюнов, М.М.Седышев және т.б., мұндай емнің нәтижесінде ауру
қойлардың 90%-ға жуығы сауығады.
Әдістер ішіндегі қарапайымы және қатардағы мамандар қолдануға
оңтайлысы, ми сауытының сүйектері жұқарған жағдайда оларды пункциялау болып
табылады. Сүйектің жұмсарған жеріндегі жүнді қырқып, екі қайта йод
тұнбасымен өңдейді. Осыдан соң өткір ұшы доғалданған малдан қан алатын
инемен ми қуысына бағыттайды. Ине ценур көпіршегіне енсе оның саңылауынан
шапшып сұйық аға бастайды. Инені бір қолмен ұстап тұрып, оған екінші қолмен
піспекті шприц жалғап, сұйықтың қалғанын баяу сорғанда, циста қабығыда
бірге ілінеді. Оны пинцетпен іліп алып біртіндеп бұрай отыра толық шығарып
алғанша тартады.
Егер сұйықты сорған уақытта ценурдың қабығын шығарып алудуң сәті
түспесе, инені орнында қалдырып сол арқылы циста қуысына 2-3мл йод тұнбасын
енгізеді 1г йод кристалдары, 2г йодты калий және 150мл дистиленген су,
сонан кейін инені суырып орнын йод тұнбасымен сүртеді және шамалы
стрептоцид ұнтағын сеуіп басты таңғыш дәкемен таңып тастайды.
Аурудың алдын алу шаралары басқа ларвалдық тениидоздардағыдай. Ми
ценурозына арнайы профилактикалық шара ретінде вакциналау ұсынылған.
Ценурозға қарсы вакцинаны Н.Е.Косминков әзірлген және вакцина Ресей мен
Қазақстанның кейбір аймақтарында өндірістік сынақтан сәтті өтті.
Соңғы жылдары өз елімізде ҚазҰАУ ғалымдарының (Сабаншиев М.С.,
Бердіқұлов М.)ұсынуымен ценурозға қарсы вакцина сынақтан өткен.
Сойыс немесе өлген малда фасциолезді балау патологиялық анатомиялық
жарып сою кезіндегі өзгерістерді ескере, К.И.Скрябиннің ТЕГС әдісімен бауыр
мен өт жолдарында табылған фасциолаларды, бауыр паренхимасында балаң
фасциолаларды (түстері – ақшылт-сұр) табу арқылы расталады.
Фасциолездің жіті ағымында (балаң фасциолалар миграциясы кезінде) ұсақ
паразиттер бауыр ұлпасында дұрыс көрінбегендіктен, оларды қол күшімен суда
ұсақтап түсі қара ыдыста (кювета) қарағанда ақшылт сопақша жетілмеген
сатысындағыларды айыруға болады. Инвазия интенсивтілігі төмен болғанда
жұмыртқаларын өттен алынған өт қышқылында зерттеген дұрыс.
Ажырата балау. Фасциолездің жіті ағымын уланулардан, брадзоттан,
энтеротоксемиядан, топалаңнан жіктейді. Улануларды азықты улы өсімдіктерге,
минералды тыңайтқыштарға, улы химикаттарға зерттеу арқылы ажыратады.
Инфекциялық ауруларды арнайы бактериологиялық, серологиялық зерттеулер
көмегімен, патологиялық анатомиялық өзгерістерді ескере растайды.
Емдеу. Ақтық иелерін дегельминтизациялау мақсатында төмендегі
препараттар қолданылады:
Гексихол азықпен қойға 0,2 гкг, ірі қара малға 0,3 гкг дозада
араластырылып бір рет беріледі.
Гексихол С (политрем) гексихолдағыдай, тек қойға 0,14 гкг, ірі қараға
0,2 гкг дозада тағайындалады.
Гексихол және гексихол С препараттарының жағымсыз әсерін болдырмау
мақсатында жануарлардың азық рационынан жеңіл ашитын, сүрлем, сенаж,
фузариуммен залалданған азықтарды бермейді.
Төртхлорлы көміртекті ірі қара малға 50%-дық вазелин майындағы
ерітіндісін әр 100 кг тірі салмағына 10 мл дозада жамбас бұлшық еттің 2-3
жеріне енгізеді; қойларға – капсула түріндегісін ауыздан немесе 1-3 мл доза
тері астына қолданады. Ешкілер бұл препаратқа сезімтал болғандықтан 6 айға
дейінгілерге қолданбайды.
Жағымсыз әсерлерді болдырмас үшін дегельминтизация жүргізуге дейін 2
апта бұрын қой рационына тұз және витаминге бай азықтар беріледі.
Гексахлорэтанды бентонитпен (жер қойнауынан алынатын емдік балшық
түрі) суспензия түрінде (9:1) тек қой-ешкіге ғана 0,3 –0,4 гкг беріледі.
Дәріленген малда тимпания болмас үшін берер алдында 1 күн, бергеннен соң 4
күн бойы рационнан жеңіл ашитын және құрама азқтарды алып тастайды.
Ересек қойларға (1 жастан асқандары) осы препаратты 0,15-0,20гкг
мөлшерінде тікелей ауыздан беріп, іле-шала мес қарынға 1мл төртхлорлы
көміртегіні енгізеді. Дәрілеу жұмысы малды 12 сағат ашықтырып жүргізіледі.
Филиксан 0,3-0,4гкг дозада жеммен немесе судағы суспензия түрінде
беріледі.
Битионолды 15 сағат ашықтырған соң жеке малға ауыздан 0,15гкг, ал
топтап құрама жеммен бергенде 0,2гкг еркін жегенінше береді.
Ацемидофеннің (корибанның аналогы) малға қатысты улы, кумулятивтік,
аллергиялық, эибриотоксикалық, тератогендік және т.б. жағымсыз әсерлері
жоқ. Сондықтан, жіті және созылмалы фасциолезде қойға препарат дозасы
0,15гкг, ал сиырға 0,2гкг есептелініп 10%-тік судағы суспензия түрінде
ұсынылған. Аталған зат малға жеке, ауыздан беріледі. Дегельминтизациядан
соң малды етке 15 күннен кейін сойылады. Препараттың фасциоланың ересегі
мен балаң сатысына жоғарғы тиімділікпен әсерін ескере оны преимагиналдық
дегельминтизация үшін қолдануға болады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.