Токсикологиялық талдаудың негізгі тексеру әдістері жайлы

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық техникалық университеті

Жұқпалы емес аурулар және
морфология кафедрасы

Фармакология, токсикология және токсикологиялық талдаупәні бойынша

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Токсикологиялық талдаудың негізгі тексеру әдістері

Орындаған:

Тексерген:

Орал, 2013ж.

МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3

1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Улардың пайда болуы және улы заттар түзетін азықтарды пайдалану
гигиенасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.2. Химико – токсикологиялық талдаудың мазмұны мен
міндеттері ... ... ... .15
2.3. Азықтың минералды және синтетикалық умен ластануының алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.4. Құрамында саңырауқұлақ токсині бар азықты жеу нәтижесінде
малдың
улануы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.5. Малдың улану себептері мен
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.6. Удың ағзаға енуі, және оның талғамалы әсері, ағзаның жағдайы
... ... ... 22
2.7. Ағзадан удың бөлініп
шығуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.24

III. Қорытынды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .26

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..28
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ
Ветеринарлық токсикологияның мақсаты − дауалау әдістерін, алдын алу
және емдеу шараларын жетілдіру, мал азығының, жануар текті өнімдердің
құрамынан улы қоспаларды белгілеп, оларға ветеринарлықө санитарлық бағалау
жүргізу.
Ғылым саласы ретінде токсикология химиялық уландырғыш заттардың
организмнің тірі субстанциясы мен құрылыстық және функционалдық дәрежедегі
қарым - қатынасын зерттейді.
Соңғы жылдарда ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығында химиялық
заттардың кең пайдалануына орай, сыртқы қоршау жағдайын жақсартуға
байланысты және азық тағамдарының экологиялық тазалығын жабдықтау
шараларына байланысты ветеринарлық токсикологияның қызметтері кеңейді. Улы
қоспалардың түрлеріне байланысты токсикологияның бірнеше тарауларын
жіктеуге болады: азық токсикоздары, фитотоксикоздары, микотоксикоздары,
минералдық токсикоздар, зоотоксинология, химиялық және әскери қару жарық
заттардың токсикоздары, полихлорирденген және пластикалық материалдармен
улану және т.б.
Ветеринарлық токсикология басқа да пәндермен тығыз байланысқан −
фармакологиямен, биохимиямен, клиникалық диагностикамен, ветеринарлық−
санитарлық сараптау пәнімен, патологиялық анатомия және терапиямен.
Қазіргі күнде ветеринарлық токсикология аналитикалық химия әдістерімен де
кең пайдаланылып отыр, себебі бұл әдістер көмегімен улану жағдайына диагноз
қойылады, удың организмдегі козғалысы байқалады, жануар текті өнімдердің
сапасы белгіленеді. Осы әдістердің ішінде бүгін токсикологияда ең жиі
қолданылатыны − физикалық−химиялық әдісі, жұқа қабатты және газ сұйықтық
хроматография, ультракүлгін және атом адсорбциялық спектрометрия, ионды
селективтік потенциометрия әдістері.
Токсикологияның дамуына зор үлес қосқан орыстың ұлы ғалымы С.В.
Баженовтың пайымдауынша, удың жалпы биологиялық және токсикологиялық
анықтамасына былай деп тұжырымдау жасау дәл сияқты: У дегеніміз - тірі
ағзалармен өзара әсерлесуге түскен кезде, соңғысында әртүрлі патологиялық
құбылыстар тудыратын немесе өлімге душар ететін кез келген химиялық зат.
Мысалы, ас түзының көп мөлшері құстар, иттер, мысықтар және шошқа үшін улы,
ақыры өліммен аяқталуы мүмкін.
Ветеринарлық токсикологияның терең тарихы ежелден басталады.
Токсикологияның дамуына елеулі үлестерін қосқан белгілі ежелгі ғалымдар мен
зерттеушілер қатарына − Гиппократ, Диоскорид, Плиний, Авиценна, Гален, Клод
Бернар т.б. жатқызуға болады. Дербес пәнретінде ветеринарлық токсикология
Ш.Корневен деген француз ғалымының жұмыстары жарыққа шыққаннан кейін бөліне
бастады.
Ресейде ветеринарлық токсикологияның дамуына көп үлесін қосқан
Ф.Т.Попов деген профессор болды. Ол Харьковтағы ветеринарлық институтының
құрамында алғашқы ветеринарлық токсикология кафедрасын ашты және
токсикологиялық мұражайын құрды. Н.А.Сошественский ветеринарлық
токсикологияның ғылыми пән ретінде қалыптасуының негізін салған ғалым. Ол
бірінші әлем соғысы кезінде пайдаланған әскери уландырғыш заттардың
фосген, иприт жануар организміне ықпалын зерттеп, анықтамалық кітап
шығарды. Жануарлардың улы өсімдіктермен улануын анықтауға көптеген
жұмыстарын арнаған профессор И.А.Гусынин.
Токсикология (грекше toxіkon – у және logos – ілім) – медицинаның удың
қасиеттерін, организмге тигізетін әсерін, улану салдарынан туатын
өзгерістерді, уланған адамды емдеу әдістерін зерттейтін саласы.
Токсикологияның бірнеше саласы бар. Мысалы: әр түрлі жануарлар мен
өсімдіктердің химиялық заттарға қайтаратын жауабының ерекшеліктерін
салыстырмалы токсикология; ауыл шаруашылығы жануарлары мен кәсіптік
аңдардағы осындай ерекшеліктерді ветеринарлық токсикология зерттейді.
Құрамында улы заттары бар екендігіне күдікті барлық заттар химиялық-
токсикологиялық талдау жасау үшін, тиісті зертханаларға жіберіледі.
Тексеруге жіберілетін заттар әр түрлі болуы мүмкін: сұйық және қатты
заттар, су, несеп, ішек-қарындағы азық қалдықтары, құсық бөліктері, әртүрлі
мүше кесінділері (бауыр, бүйрек,өкпе және жүрек), улы химикат үлгілері
(қабырға және еден қырындылары, астаудағы азық) болуы мүмкін.
Токсикологиялық зерттеуді облыстық және республикалық мал дәрігерлік
зертханалардың химиялық-токсикологиялық бөлімдерінде, сонымен қатар, соттық
медицина, соттық-сараптау иституттары зертханаларында жүргізуге болады, Бұл
ұйымдар тексеруге жіберілген заттарды арнаулы құжаттар арқылы қабылдайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: улардың ағзаға енуі және ағзадан бөлініп
шығуы туралы мағлұмат беру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Улардың пайда болуы және улы заттар түзетін азықтарды пайдалану
гигиенасы туралы;
- Химико – токсикологиялық талдаудың мазмұны мен міндеттері;
- Азықтың минералды және синтетикалық умен ластануының алдын алу
шаралары;
- Құрамында саңырауқұлақ токсині бар азықты жеу нәтижесінде малдың
улануы;
- Малдың улану себептері мен белгілері;
- Удың ағзаға енуі, және оның талғамалы әсері, ағзаның жағдайы;
- Ағзадан удың бөлініп шығуы туралы толық түсінік беру.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінінен тұрады.

1.1. Әдебиетке шолу
Есенгалиев Қ.Ғ., Нысамбаев (1996) зерттеулерінде улы заттар түзетін
азықтарды пайдалану гигиенасында кейбір жағдайларда мал аса сапалы азықтың
өзінен –ақ уланып жатады. Бұл белгілі бір жағдайда (дұрыс пайдаланбау,
дұрыс сақталмау т.б.) кейбір азықтағы усыз заттардың улы заттардың
түзүлуінен болады.
Азот сіңіруші азықтық өсімдіктер. Азықтық дақылдардың құрамындағы
нитриттер қауңшылық кезеңде, құрғақ учаскелерде, күннің көзі (инсоляция) аз
уақытта, температура төмендегенде, топырақта молибден, (кобальт), күкірт
пен қалай жетіспегенде, топырақтың қышқылдығы мен тұздылығы артқанда,
органикалық тыңайтқыштарды (садыра, құс саңғыры) көп пайдаланғанда
ратады. Мұндай жағдайларда азоттық алмасу ферменттерінің – нитритредуктаза
мен нитритредуктазалардың белсенділігі күрт төмендейді. Азот
тыңайтқыштарын көп мөлшерде енгізу салдарының амин қышқылдары мен
каротин синтезі төмендеп, өсімдіктің бөліктерінде (сабанда) белок емес
азот жиналады, топырақ пен өсімдіктерде анық білінетін гонадотоксиндік,
эмбрионтоксиндік, тератогендік және канцерогендік әсері бар аса улы
нитрозаминдер пайда болады. [1]
Мырзабеков Ж.2004 Азықтық өсімдіктердің құрамындағы нитраттар мен
нитриттер 0,2 пайыздан асып кетсе өте улы азоттың тотықтарын жинамас үшін
щұңқырларды 2-3 күн бойы жаппай, құрамында көмірсутегі бар
өсімдіктерден 40 пайыз қоса отырып, көк массаны сүрлеп тастау қажет.[2]
Наурызбаев И.Б. 1991 зерттеулерінде азықтың минералды және
синтетикалық умен ластануының алдын алу шараларын қарастырған.(1994) Азыққа
удың түсу жолдары. Пестицидтер - өте кең таралған қуатты экзогенді у
болып табылады. Олар суда, топырақта, ауада, өсімдік құрамында болуы
мүмкін. Мал ағзаларына пестицидтер тікелей жанасқан кезде және аэрогендік,
алиментарлық жолмен түседі.Малдың улануының алдын алу шаралары. Малды улы
химикаттар бар жерге жібермеу. Егіс басына ікелген минералды және
органикалық улы заттарды бір орынға үйіп қоймау керек, себебі мұндай
жағдай малды уландыруы мүмкін. [3]
Новиков 2002 деректерінде улы химикаттарды дайындайтын орын (әуе
өңдеу) міндетті түрде бөлек, оңаша орналасуы дұрыс және ондай орындарға
су арқылы, топырақ арқылы улы химикаттар түспеуін қарастырған жөн. Жер
бөліктеріне улы химикаттарды шашқанда және оларды қолданғанда, жақын
орналасқан жайылымды және мал жақындайтын жолды қорғау бағытында сол екі
орталық шекарада тақтайға жазылған ескертпе белгісі болуы тиіс.
Инсектофунгицидтерді және басқа да улы химикаттарды қолданған кезде
барлық уақытта мал дәрігеріне және де басқа мал шаруашылығындағы
мамандарына ескертіп, оларға нұсқау (инструкция) берілген жөн.
Пестицидтерді дайындау және пайдалану кезіндегі қолданған барлық құрал –
жабдықтарды бөлек сақтап, жабық бөлмеге құлыптап қойылуы тиіс. [4]
Аликаев В.А. (1997) Құрама жемде сапрофиттер, зардапты бактерияның
аэробты және анаэробты түрлері кездесуі мүмкін. Сондықтан құрама жем мал
арасында әртүрлі аурулардың, әсіресе паратифозды топтағы аурулардың
таралуына едәуір ықпалын тигізеді. Мал және мал шаруашылығына мал
қорасының гигиенасы еңбегінде азық цехына, азық дайындау құрал
–жабдықтарына қойылатын санитариялық –гигиеналық талаптары бойынша мал
азығына арналып дайындалған жем –шөпті азықтандыруға яғни малға
жегізуге алдын – ала дайындап, желінуін жеңілдетіп, қорытылуын
арттырады. Ол үшін шаруашылықта мүмкіндігінше арнайы азық дайындайтын
цех болғаны дұрыс. Оны арнайы бөлек орынға немесе мал қорасының жанына
біріктіріп, жапсарлата тұрғызады. [5]
Соловьев Ф.А. (2003) деректерінде азық сапасын төмендететін және
кейбір кезде токсикалық қасиеттер артып азықты қолдануға мүмкіндік
бермейтін минералды улы заттарға жататындар: фтор, мышьяк, қорғасын, мыс,
барий, минералды тыңайтқыштар, миенралды қышқылдар, негіздер және
цианидтер. Аталған заттармен малдың улануының ең басты себептері осы
улы химикаттарды тасымалдағанда, сақтағанда және пайдаланғанда оларды
қолдану нұсқаасын дұрыс сақтамағаннна болуы мүмкін. [6]
Хромцов В.В., Табаков Г.П. (1998) деректерінде мал организмінде фтор
негізінен сүйек ұлпалары мен тісте жинақталып тарайды. Рационда фтори
жетіспесе малдың тәбеті қашады, қаңқа сүйектері мен тісінің формасы
бұзылады. Дегенмен, мал шаруашылығына оның жетіспеуі емес артықтығы зиян
келтіреді. Малдың фтормен улануы оларға фторы көп фосфат және фторлы шаң
түскен жеммен азықтандырып, сумен суарғанда байқалған. Мал рационында
никель жетіспесе темір, көмірсутегі алмасуы бұзылады. КЕйбір ферменттердің
(мысалы уреазаның мбелсенділігі) түрі мен қызметінің өзгеруіне әкеп
соқтырады. Қой рационына никельо қосса, азық тұтынуы артады және дене
салмағының өсуі жақсарады. [7]
Соколов Г. (1982) айтуы бойынша азық пен суда йод жетіспесе мал
алқымның энзотиялық ауруына шалдығады: қалқанша безі ұлғайып, зат
алмасуы төмендейді, тері клетчаткасы ісініп, мал өнімділігі кемиді, қысыр
қалу пайыызы арнтып, кейде төл өлі немесе тіршілікке бейімділігі нашар,
үстінде жүні жоқ қызылшақа төл туады. Егер жайылым отында молибден
құрамы тым көп ( құрғақ заттың 1 кг 25-100мг) болса малдың өзіне тән
көзден жас ағудеп аталатын ауруына әкеп соқтырады:1 кг құрғақ затта 6 мг-
нан 36 мг-ға дейін молибдені бар жоңышқа пішенін жеген бұзау уланып
өлген жағжайлар тіркелген. [8]
Лебедов (1990) Өңделген жем –шөпті малға берердің алдында
пестицитердің рұқсат етілетін қалдығының нормасын ескеру керек. Ауыл
шаруашылығында улы химикаттарды қолданған кезде, оның су қоймаларына,
осы улы заттардың түсіп кетпеу шараларын қатал қадағалау қажет. Лебедов
Мал өсіру гигиенасы кітабындағы еңбегінде әртүрлі бактериямен
зақымданған азық гигиенасы туралы пікірі (1990) өсімдікте әрқашан әртүрлі
бактериялар, саңырауқұлақтар, дрождар,актиномицеттер өмір сүреді. Ал
жаңадан орып жиналған және сапалы дәнді дщақылдар құрамында, көбінесе
кокк таяқша формалы бактериялар болады. Спора құрайтын бактериялар
ішінде көбінесе, Pseudomanas herbicola түрдегі өкілдер жиі кездеседі.
Жаңадан орылып жиналған және сапалы азық құрамында аталмыш бактериялар,
басқа бактерияның барлық түріне қарағанда 92-95 пайыз құрайды. Бұл
бктериялар дәнді бұзбайды және оның сапасын төмендетпейді. Дәнді
дақылды қамбада сақтағанда оның құрамындағы Pseudomanas herbicola
бактериясын саңырауқұлақтар мен кокки бактериясы ығыстырып шығарып тастап
отырады. [9]
Храбуставский И.Ф., Домбук М.К. (1984) зерттеулеріндегі ұсақ
саңырауқұлақтармен зақымданған азық гигиенасында (микотоксикоздар) (1990)
200-ден аса улы метаболит түзетін, микроскопиялық саңырауқұлақтардың 250
ден аса түрі белгілі. Микроорганизмдер, әсіресе ұсақ саңырауқұлақтар,
интенсивті даму кезінде азық сапасын және оның азықтық құндылығын
төмендетеді. [10]
Ходанович Б.В. (1990) зерттеулері бойынша зең саңырауқұлақтары жас
жасыл өсімдіктерде дамиды және олардың сабақтарында, жапырақтарында және
масақтарында әртүрлі көлемде сары, қоңыр және қара түсті жолақтар пайда
болады. Барлық мәдени және жабайы дәнді дақылдарды зақымдайтын және
бұршақ тұқымдастарды зақымдайтын зең саңырауқұлақтары кең таралған.
Зеңмен улану зақымданған жасыл шөпті, жоңышқаны, бедені және осылардан
жасалған пішен мен сабанды жеген жылқыларда, ірі қарада, қойда байқалады.
[11]
Волков Г.К., Репин В.М. (1986) зерттеулері бойынша қара күйе
саңырауқұлақтары жасыл өсімдіктердің гүл шоғырларында және жекелеген
гүлдерінде дамиды. Бұл саңырауқұлақтар алғашында – ақ, кейінен қара түсіт
үлкен немесе кіші түйіршіктер түзіп, дән орнын толтырады. Түйіршік ішінде
саңырауқұлақ споралары ұнтақ тәрізді қара масса түрінде болады. Қара
–күйемен зақымданған азықпен азықтандырылған шошқаның және ірі қараның
уланғаны тіркелген. Күйе (кастауыш) бидайды, кейде басқа да астық
тұқымдастарды, әсіресе жаңбырлы жазда зақымдайды. Күйе қалдықтары бидайда
және оның қалдықтарында кебегінде және ұнында кездесуі мүмкін. Күйе
ауылшаруашылық малдары мен құстарының барлық түрінде, сондай –ақ адамда
эрготизм деп аталатын ауыр улану тудыруы мүмкін. Улану әдетте
қастауышпен зақымданған бидай қалдығымен және ұнымен азықтандырылған
байқалады. [12]
Муслимов Б.Б., Гершун В.И (1994) ғалымдарының зерттеуі бойынша азықтың
зоогигиеналық маңызында малды азықтандыру – олардың денсаулығына
өнімділігі мен өнім сапасына тікелей әсер ететін сыртқы ортаның маңызды
факторларының бірі. Жануарлардың азыққа деген қажеттілігі олардың
тіршілігін қамтамасыз етуде, өсу және семіру кезінде денег жаңа
ұлпалардың тқалыптасуы мен жаңаруына, өнім өндіруге, репродуктивті
қызмет пен денсаулықты сақтауға керекті энергия мен қоректік және
биологиялық белсенді заттардың барлығымен анықталады.[13]
Есенгалиев Қ.Ғ. (2001) деректерінде қорек арқылы организм, ассимиляция
процесінде өліні тіріге, ал диссимиляция кезінде, керісінше, тіріні өліге
айналдыра отырып, сыртқы орта заттарын қабылдайды. Бұл процестер бір –
біріне қарама- қайшы болғанмен, бір –бірінен ажыратуға болмайтын бүкіл
тірі дүниеге тән қасиет болып табылады. Малды азықтандыру бәрінен де
бұрын тиімді әрі құнарлы болуы керек, яғни рациондар малдың тек энергияға
деген қажетін ғана емес, сонымен бірге керегінше және дұрыс қатынасты
қоректік заттарға организмді толық құнды белоктар, көмірсутегі, майларға
минералдық заттарға, микроэлементтер мен витаминдерге деген қажетін де
қанағаттандыруға қабылданған шикізатты (азықты) тамақтық өнімге (ет, сүт
және т.б.) өңдейтін организм ретіндегі ерекшелігі, олар үшін азықтағы
қоректік заттар бір жағынан өнім өндіретін шикізат болатын болса , екінші
жағынан тіршілік үшін керекті энергетикалық материал болып табылады. [14]
Жаңабеков Қ. (2005) зықтағы қоректік заттардың гигиеналық маңызы азық
тапшылығына әсіресе жас, өсіп келе жатқан мал, буаз мал, сүтті сиырлар
төзімсіз. Төлдің өсуі бұзылады және сүйек қаңқасының бұрын өте қарқынды
өскен дене бөліктері одан әрі жетілмей қалады. Терілерінің серпімділігі
жоғалып, қатпарланады өзіне тән жылтырлығынан айырылып, ұйпаланады. Азық
тапшылығы одан әрі өсірілетін төлдің жыныстық жағынан жетілуін тежейді,
ұрғашы мал төлшілдігінің, ұрықтануының төмендеуіне, сондай – ақ
төлдегеннен кейін бұрынғы жыныстық циклінің қалпына келуін 2-3 ай
кідіртуге әкеліп соқтырады. [15]
Мырзабеков Ж., Ибрагимов П. (2003) зерттеулерінде организмге ас тұзы
азықпен бірге шамадан тыс көп берілген кезде (тұздалған қиярдан,
қырыққабатта, ет тұздықтары аралас асхана қалдықтарын қалай болса солай
бергенде) малдар жиі ас тұзымен уланады, көбінесе шошқалар. Құрама жемдегі
тұздың мөлшері 1,5 пайыздан артық болса да малдың улануы байқалады. Ас
тұзы көбінесе ашы ішекке сініп кетеді. Оның уландыра алатын мөлшері
организмдегі бір валентті және 2 валентті катиондардың тепе – теңдігін
бұзады, ұлпалардың осмос қысымын өзгертеді (тканьдер құрғай бастайды),
клеткалардың тыныс алу процессі бұзылады, ұлпаларға оттегінің
жетіспеушілігі туады. [16]
Лаптаев А.П. (1990) айтуы бойынша натрий хлоридын белгілеу үшін
уланған малдың асқазанының ішіндегісі немесе асқазанның қабырғасы және
бауыр алынады. Нормасында шошқаның және басқа малдың асқазанының ішінде
0,45-0,5 пайыз натрий хлориды бар, бауырда аздау 0,35-0,45. Егер натрий
хлоридтін мөлшері 0,5 процент жоғары болса, жануар уланған деп күмәндануға
болады. Уланудың клиникалық патологоанатомиялық белгілері және басқа
анамнез мәліметтерін есептеу қажет. Натрий хлоридын оның құрамына кіретін
хлор иондары (хлоридтер) арқылы белгіленеді. Ол үшін бірнеше әдістерді
пайдаланады. [17]

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Улардың пайда болуы және улы заттар түзетін азықтарды пайдалану
гигиенасы
Экзогенді улармен уланудың барлық түрінде улану себебі айқын
болғанымен, улы заттардың ағзаға енуі кезіндегі оның жағдайы мен шарттары
әртүрлі болады. Сондықтан, уланудың жағдайы мен себебі анықтағанда,
төмендегідей сұрақтар шешімін тапқаны дұрыс болар еді.
Уланудың себебін анықтағанда, су көздерінің (бұлақ, бастау, көл, өзен)
жағдайына да көңіл аудару керек. Себебі, ашық ағын сулар химиялық заттармен
ластануы мүмкін, әсіресе олар, зауыт, фабрика және басқа да мекемелерге
жақын орналасса.
Жануарлардың химикаттармен улануы, жайылымдарды ауыл шаруашылық
зиянкестерінен жою барысында пестицидтермен кездейсоқ ластанғанда, басқа да
химиялық заттарға дұрыс көңіл аудармай, оларды әрқилы пайдалануға
байланысты. Құстарға, сондай ақ, жануарларға өте қауіпті болып келетін,
деротизация жасауға арналған препараттарды қолдану ерекше сақтықты қажет
етеді.
Жануарлар минералдық ашығу кезінде улы химикаттарға жататын минералды
тыңайтқыштармен азықтанып қойса, уланатынын ескеру керек.
Соңғы кездерде ауыл шаруашылығында аммиактық қосылыстарды (несеп нәрі
- мочевина т.б.) қолдану кең таралған. Оларды дұрыс пайдаланбау да
малдардың улануына әкеліп соқтырады.
Шөп қоректі жануарлар көбінесе, улы өсімдіктермен ерте көктем
айларында, бір орындағы күтіп бағудан шыққаннан кейін, көк шөптермен
қоректенгенде анағүрлым көп уланады.
Құрғақшылық жылдары, улы өсімдіктердің басым болуына байланысты, жер
отының сапасы өзгергенде, жайылым малдарының жаппай уланатыны белгілі
жағдай.
Кейбір жағдайларда мал аса сапалы азықтың өзінен –ақ уланып жатады.
Бұл белгілі бір жағдайда (дұрыс пайдаланбау, дұрыс сақталмау т.б.) кейбір
азықтағы усыз заттардың улы заттардың түзүлуінен болады.
Токсикодинамика - немесе удың мал ағзасына әсері токсикологияның
негізгі бөлігі болып табылады. Ол мал ағзасына улардың уытты әсер ету
механизмін қарастырады.
Токсикокинетика - малдың жіті және созылмалы улануы кезіндегі улы
заттардың сіңу, таралу, жинақталу және ағзадан бөліну заңдылықтарын
қарастырады.
Ағза мен улы заттардың өзара әсері екі жағдайда болады. Оның біріншісі
- контактілі (жанасу), екіншісі- ағза мен удың тәндік әрекеттесуші
қасиеттері.
Ағзаның удың зиянды әсеріне қарсы жауап реакциясы кептеген факторларға
байланысты. Олар:
- Малдың уға сезімталдығы.
- Ағзаның жағдайы.
- Удың ағзаға ену жолдары.
- Удың ағзаға таралуы жэне оның талғамалы әсері.
Азот сіңіруші азықтық өсімдіктер. Азықтық дақылдардың құрамындағы
нитриттер қауңшылық кезеңде, құрғақучаскелерде, күни көзі (инсоляция) аз
уақытта, температура төмендегенде, топырақта молибден, (кобальт), күкірт
пен қалай жетіспегенде, топырақтың қышқылдығы мен тұздылығы артқанда,
органикалық тыңайтқыштарды (садыра,құс саңғыры) көп пайдаланғанда ратады.
Мұндай жағдайларда азоттық алмасу ферменттерінің –нитритредуктаза мен
нитритредуктазалардың белсенділігі күрт төмендейді. Азот тыңайтқыштарын
көп мөлшерде енгізу салдарының амин қышқылдары мен каротин синтезі
төмендеп, өсімдіктің бөліктерінде (сабанда) белок емес азот жиналады,
топырақ пен өсімдіктерде анық білінетін гонадотоксиндік,
эмбрионтоксиндік, тератогендік және канцерогендік әсері бар аса улы
нитрозаминдер пайда болады.
Белгілі бір жағдайда азық нитраттардың, нитриттердің,
гидроксиламиннің, азот тотықпасы мен амиактың жиналуы есебінен улы азыққа
айналып, малды уландырылуы ықтимал. Оның мынандай жағдайларды болуы
мүмкін:
1. Өңдеу және сақтау немесем жинау кезінде бұзылып, шіріген
қызылша және қызылша пәлегімен азықтандырғанда,шіріткіш бактериялардың
денитриттейтін ферменттердің әсерісен нитраттар жинақталуы салдарынан мал
уланады.
2. құрамында нитрозды газдар, гидроксиламин және амиак өте көп
жүгерінің сапасыз сүрлемімен бақылаусыз азықтандырғанда. Бұл заттар сүрлем
массасында көмірсутек тым жетімсіздігі және денитриттейтін бактериялар
белсенділігін басуға қажетті сірке қыщқылы мен сүт қышқылының жетімсіз
құралатыны салдарынан денитриттейтін бактериялардың әсерімен
нитриттерден құралады.
3. Малға піскен қызылша мен оның қайнатындысын бергенде.
Қызылшаны қайнату үстінде нитраттар редукциялық қанттардың әсерімен
нитриттерге айналады;
4. сут қышқылды өнімдерді қосу және азықты 18-24 сағат бойы
қолайсыз температурада да ұстау есебінен құрамында нитратттары көп
жеммен және пішендемемен малды азықтандырғанда. Нитраттар сүт қышқылы
бактериялардың оксиредуктазалық ферменттерінің әсерінен нитриттерге
айналады;
5. нитраттар мен нитриттер өте көп шоғырланған терең құдықтардан
немесе сондай ашық су көздерінен бақылаусыз су жинап, қадағалаусыз
азық дайындағанда.
Малдың нитраттармен улануының алдын алу үшін минералды азоттық
тыңайтқыштардың май жейтін, азыққа су көздеріне түспейтіндей жағдайда
сақтап, мал және жем – шөп таситын көлік құралдарын нитратпен ластамау
керек.
Органикалық және азоттық минералды тыңайтқыштарды (азот бойынша)
енгізу, жем –шөптік дақылдарын әр гектарына топырақтағы азоттың табиғи
қорын ескере отырып, 150 кг –нан асырмау керек.
Малға жаңа егіс алаңында екпе балауса көк және топырақ түйнектерді
берер алдында, немесе жаңа жайылымға шығармас бұрын ондағы өсімдіктер
мен тамыртүйнектерден нитраттар мен нитриттер мөлшеріне химияшлық
аналитикалық зерттеу үлгілерін алу қажет. Ерекше жағдайларда мұндай
азықты аса құндылығы жоқ бірнеше малға беріп көруге болады. Ол үшін
аталмыш малды 12-16 сағат ашықтырып, бергеннен соң 24 сағат бойы
бақылауға алу керек.
Азықта нитраттар мен нитриттер, рұқсат етілетін, шамадан асатын
мөлшері кездессе олардың рационындағы және судағы құрамы рұқсат етілетін
коэфициенттен асып кетпесе малға басқа, сапалы жем –шөппен қосып беруге
болады. Малға берілетін азық көлемін есептеген кезде рациондағы және
берілетін судағы нитраттардың тәуліктік мөлшері (г) дене массасының 1
кг : ірі қара мал үшін -0,2; жылқы мен қой үшін -0,4; үй қояны мен тауық
үшін -1,0
Азықтық өсімдіктердің құрамындағы нитраттар мен нитриттер 0,2
пайыздан асып кетсе өте улы азоттың тотықтарын жинамас үшін щұңқырларды
2-3 күн бойы жаппай, құрамында көмірсутегі бар өсімдіктерден 40 пайыз
қоса отырып, көк массаны сүрлеп тастау қажет. Сондай –ақ, шөпті пішенге
шауып алып, шөп ұнына қайта өңдеуге, тұқымын алуға қалдыруға немесе
нитраттардың өсімдікте шоғырлануы барынша рұқсат етілетін коэффициентке
дейін төмендегенде шауып алуға болады.
Күйіс малын қолда ұстаған кезде құрамында азотқа бай өсімдіктердің
көк массасымен тойдыра азықтандыруға болмайды. Олардың алдын –ала
көмірсутегін қоса отырып құрғақ азықпен азықтандырып алу керек.
Мал ішетін және жем -шөп дайындайтын суда нитрит әрбір литріне 1 мг,
ал нитрат тиісінше 45 мг аспауы тиіс.
Малға қызылша қайнатындысын (ұзақ қайнатылған) ішкізуге, сондай –ақ
азықты құрамында нитраты өте көп сүт қышқылды өнімдерімен байытуға
болмайды.
Қоршаған ортаны минералды азоттық тыңайтқыштармен ластанудан қорғау
жөніндегі бүкіл шараларды қатаң сақтап, осы мәселе тұрғысында ауыл
шаруашылығы қызметкерлері мен басқа да халыққа түсіндіру жұмыстарын
жүргізу қажет.
Картоп, оның сабағы мен қойыртпағы. Картоптың піспеген, көгіс тартқан
түйнегінде және әсіресе, оның өнігінде соланин гликоалкалойды бар.
Картоптың гүлдегенде дейінгі көк пәлегінде (0,855-0,144 пайызға дейін),
сондай –ақ піспеген түйнегінде соланин көп болады. Соланинмен шошқа және
үй қояны тез уланады. Әсіресе өнген және шіріген картоптың қойыртпағы
өте қауіпті. Қойыртпақта басқа органикалық қышқылдар және т.б. болады.
Осындай азықпен ірі қара азықтандырылса іші кебеді, бауыры
зақымдалады., жүйкесі жұқарады, кальций алмасуы бұзылады. Тері ойылып,
экземаға шалдығады., түсік тастап, мал аяғы ақбас ауруына ұшырайды,
сондай-ақ тері жарасы, тері шірімесі және т.б. аурулар жайлайды.
Картоптың сонымен бірге бактериоз, микоз және нематоздармен
зақымдануы да мүмкін. Мал бактериямен, саңырауқұлақтармен түйнектері
зақымданған картоп қалдықтарымен азықтандырылғанда олардың ас қорыту
ағзаларының қызметі бұзылады.
Картоп түйнектерін нематодтар, кеміргіштер, түрлі топырақ індет
қоздырғыштары зақымдайды.
Көгіс тартқан және өніп кеткен картоп түйнектері міндетті түрде
пісіріледі. Содан соң суын төгіп, картоптың өзін малға жегенінше бере
беруге болады.
Картоп пәлегі малға сол көк кұйінде, келтірілген және сүрленген
күйінде құрғақ азықпен қосып беріледі. Бірақ әр малға тәулігіне 3 кг
асырмаған жөн.
13 бөлігі ылғалды шірімеге шалдыққан картоп түйнегін малға тек
қайнатқан күйінде беру керек. Ал 23 бөлігі зақымданған картоп түйнектерін
іріктеп, шірігін алып тастап, сауларын қайнатқаннан кейін ғана мал азығына
қосады.
Темір теңбілімен, қара шірімен ауырған және үсік ұрған немесе
шірімесе де жұмсарған қоңыр тартқан картоп түйнегін малға шикі күйінде
беруге болады.
Құрамында фотосенсибилизаторлары бар мал азығы. Күн ашық кездері мал
жайылымда қарақұмық, тары, беде мен жоңышқа сондай –ақ шай шөп және т.б.
улы өсімдіктерді жесе олардың терілері экземаға ұшырайды. Көбінесе, ақ
түсті мал ауырады. Бұл өсімдіктердің улы болатын себебі олардың құрамында
бояғыш заттар – фурокмариндер болады. Олар организм инсоляцияның
әсерімен бастың беткі бөлігін, құлақ мойын мен желіннің терілерін,
капилярларды зақымдайтын сутегі тотығы (H 2O2) құрайды.
Көптеген зерттеушілер осы өсімдіктер құрамында ауру тудыратын ерекше
фотодинамикалық заттар бар деп есептейді. Осы заттар мал организміне
түскеннен кейін қанмен бірге терінің пигменттелмеген учаскелеріне жетеді
де оның күн сәулесі әсеріне деген сезімталдығын ұлғайтып, фагопиризм
ауруын тудырады. Қоңыр түсті мал фагопиризммен ауырмайды.
Фагопиризм ауруынынң алдын –алу мақсатымен ашық түсті малды күн тым
ашық мезгілде қарақұмықты, тарылы, беделі, жоңышқалы өрістерге ұзақ жаймау
керек. Мұндай жайылымдарға малды түнде немесе бұлтты күндері жайған
дұрыс. Сонымен бірге фагопиризмнің алдын алудың басқа да жолы бар. Ол -
әлгі шөптерді азықпен араластырып беру.
Отарда, табында ауру мал болса дереу жайылымды немесе фотодинамикалық
заттары бар азықты алмастыру керекү
Цианогендік гликозидтер құрайтын азықтар. Зығыр күнжарасының,
саргонның, судан шөбінің, қара тарының, сиыр жоңышқа мен беденің (әсіресе
жабайы беденің) құрамында цианогенді гликозидтер болады. Су болса
цианогенді гликозидтер ферменттердің, қышқылдардың әсерімен немесе
көгерткіш қышқылын түзе отырып ашу процесінде гидролизденеді.
Цианогликозидтер әдеттте жас өсімдікте қуаншылық кезінде немесе жауын
мол жауғанда, үсік түскенде, сондай –ақ жаңа жабылған және дестеде жатып
қалған көк шөпте, сонымен бірге өсімдіктің жетілуіне нұқсан келтіретін
басқа да жағдайларда жиналады.
Көгерткіш қышқыл - өте күшті у. Ол тыныс алуды салға ұшыратады,
қышқылдандыру процесін бұзып, организм ұлпасына қауіп төндіреді. Жіті
уланудың белгілері: жалпы әлсіздік, тынышсыздану, тәлтіректеу, құрысып -
тырысу, ентігу, жүрек қызметінің әлсіреуі, құсу, ішек түйілу, метеоризм,
тышқақтау.
Цианогендік өсімдіктер мен малдың улануының алдын алу мақсатымен
судан шөбі, сорго және т.б. өсімдіктер өсетін жайылым отын ерте
пайдаланбау, қуаншылық уақытта немесе суық түскен соң оларға мал жаймау
қажет. Өте құрғақ жазда мұндай жайылымның шөбін пішен үшін ғана
пайдаланған жөн. Өйткені, кептіргенде цианогенді өсімдіктер улық қасиетін
жоғалтады. Сонымен бірге судан шөбінен, соргодан және т.б. цианогенді
шөптердің пішені дайындалған соң 2 айсыз пайдалануға келмейді. Соргоның
көрпекөгін малға пішен немесе сүрлем күйінде берген дұрыс.
Құрамында эфирлі қыша майы бар мал азығы. Мұндай қсімдіктерге рапс,
дала қышасы, жұмыршақ және т.б. жатады.
Мақта күнжарасы және қалдық дән шроты. Мақта күнжарасының улық
қасиеті - оның құрамында аса бояғыш зат госсиполдың болғандығында. Ол
күнжара құрамында жартылай бос, жартылай қосылыс күйінде кездеседі. (Д
госипол) Ең қауіптісі -бос госипол.
Престеліп алынған күнжара құрамында 0,04-0,26 пайыз бос госипол
болады. Егер малға күнжараны дұрыс бермесе госсиполдың осы мөлшерінің өзі
малды уландырады. Малды азықтандыратын күнжара құрамында бос госипол
мөлшері – 0,01 пайыздан аспауы тиіс.
Госсипол қан тамырын, клетканы, жүйкені уландырады. Ол ұлпаны
тітіркендіріп қабыну процестерін үдетеді және жансыздандырады. Ол ұлпаны
тітіркендіріп қабыну процестерін үдетеді және жансыздандырады, некроз
туғызады. Госсиполдың тітіркендіргіш қабілеті ішек – қарын кілегей
қабықтарының кей бөлігіне әсер етеді. Бірақ, оның улық әсері кілегей
қабықтарға сіңгеннен кейін біліне бастайды. Әсіресе, ішкі ағзаларда жүрек,
бауыр, бүйрек, жүйке ұлпалары белгі бере бастайды.
Госсипол өте көп мөлшерде болғанда қан арқылы өтіп барлық
органдарға әсерін тигізеді. Соның ішінде жүрекке өте қатты ықпал етеді.
Сондай – ақ бауырды зақымдайды, себебі удың едәуір мөлшері бауырда қалып,
зарарсыздандырылған және бүйрек арқылы госсиполдың біраз мөлшері
организмнен шығады.
Сақтандыру шара ретінде жас малға мақта күнжарасын беруге болмайды.
Сондай –ақ ірі малға да оны ұдайы және үзіліссіз беруге тыйым салыну
керек. 2-3 айдан кейін малға күнжарасын малға төмендегідей мөлшерде
беруге болады: сауын сиырға -тәулігіне 4кг көп емес, бірақ сиырды
біртіндеп үйрету керек. Яғни беруді 0,5-1 кг бастау керек, буаз сиырға – 2
кг дейін беруге болады. Бірақ сиырдың тууына 10-15 күн қалғанда күнжараны
беруді тоқтату керек. Жас бұзауға 2 айлық болса күнжараны тәулігіне әр
басқа 100 г беруге болады, оданәрі біртіндеп көбейте береді.
4- айлық кезінде күнжараның мөлшерін 0,25 кг –ға дейін жеткізеді, 6-
айлығында -0,5 кг ; 1 жасында -1кг; 1,5 жасында- 1,5 кг дейін беруге
болады; Ірі қойға -200 г дейін; ірі шошқаға, буаз және торайлы иегежінге-
200г көп емес; буаз мегежінге күнжараны беруді торайлауына 10 күн
қалғанда тоқтату керек, ал торайлағаннан кейін 2 аптадан соң қайтадан
беруге болады; Бордақыланатын шошқа рационына 15-20 пайыз күнжара енгізуге
болады, бірақ тәулігіне 1 кг –нан аспауы керек. Енесінен ажыратылған 3
айлық торайлардың рационына 100 г күнжара енгізуге болады. 4 айдан ұрғашы
торайларға 150г күнжара беруге болады.
Жұмысқа жегілетін аттарға тәулігіне бір басқа шаққанда 2-3 кг –нан
күнжараны басқа құрама жеммен қосып беруге болады.
Күнжарадағы госсипол сілті арқылы зарарсыздандырылады. Ол үшін
мынадай ерітінділер қолданылады.: 2 пайыз- сөндірілген әк ерітіндісі, 1
пайыз күйдіргіш сілті; 2,5 пайыз күл ерітіндісі. Ол үшін күнжараға сілті
ерітіндісін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.