Үлкен әлеуметтік топтағы психология

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Үлкен әлеуметтік топтағы психология

Орындаған:

Жетекші:

Орал-2013ж

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Топ психологиясының дербес ғылым ретінде пайда болуы
1.1. Әлеуметтік топтар мен
қауымдастықтар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Көпшілік әлеуметтік-психологиялық құбылыстар және олардың жеке адамдар
арасындағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 7
ІІ. Практикалық бөлім
2.1. Үлкен әлеуметтік топтардың психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... 10
2.2. Топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.3 Топтық қарым-қатынасты ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
Кіріспе
Қоғамның әлеуметтік құрылымының негізгі элементтеріне әлеуметтік
топтар мен қауымдастықтар жатады.
Қоғам әртүрлі топтардың: үлкен және кіші, реалды және номиналды,
алғашқы және кейінгі топтардың жиынтығы. Топ адамзат қоғамының
фундаменті.Әлеуметтік топ деп - әлеуметтік белгілері бар кез-келген
адамдардың жиынтығын айтамыз (жынысы, жасы, ұлты, нәсілі, кәсібі, табысы,
білімі т.б.). Әлеуметтік топ – жеке адам мен тұтас қоғамның арасындағы
өзіндік байланыс. Сонымен қатар, топ ұжымдық процестер қалыптасып, дамитын
орта ретінде де сипатталады.
Әлеуметтік қауымдастықтардың қалыптасып, дамуы оның элементтері
индивидтердің әлеуметтік байланысы мен өзара ықпалдасуының негізінде
жүреді. Әлеуметтік байланыс негізі нақты бір әлеуметтік қауымдастықты
құратын адамдардың іс-әрекетімен сипатталады. Әлеуметтік қауымдастықтар
ұлттық, діни, мәдени, территориялық, этникалық, жыныстық, жастық т.б.
белгілеріне қарай біріктіріледі.
Тақырыптың өзектілігі. Әлеуметтік топ – жеке адамдардың бірлескен,
ынтымақтасқан әрекетті жүзеге асыру қажеттігін қанағаттандыруға бағытталған
адамдардың, олардың бірлестіктерінің әлеуметтік өзара әрекетінің негізгі
бір формасы.
Әлеуметтік топтарды ауқымына, әлеуметтік белгілеріне қарай былайша
жіктеуге болады:
1) номиналды топ – тұрғындарды статистикалық есепке алуға арналады.
Бұндай топты әлеуметтік категория деп те атайды. Әлеуметтік категория -
тұрғындарға статистикалық сараптама жасау мақсатында құрастырылған топ.
Олар үлкен әлеуметтік топтарға жатады (мысалы: психдиспансерде есепте
тұрғандар, көпбалалы, азбалалы отбасылар т.б.).
2) реалды топтар – үлкен және кіші болуы мүмкін. Олардың реалды
аталуының себебі, бұндай топта адамдар нақтылы әлеуметтік белгілеріне қарай
ажыратылады.
Зерттеу мәселесі. Әлеуметтік топтарды қарастыру барысында әлеуметтік
ұйым түсінігімен танысу. Үлкен әлеуметтік топтардағы психологиялық жағдайды
анықтау.
Зерттеу объектісі. Үлкен әлеуметтік топтағы психологияны анықтауға
арналған әдістер.
Зерттеу мақсаты. Топтың әлеуметтік салада алатын орнының
маңыздылығымен қатар топ психологиясын зерттеген ғалымдардың
тұжырымдамаларымен, топ түрлерімен және қазіргі кездегі топ психологиясын
зерттеу жолдарының бағыттарымен таныстыру.
Зерттеу пәні. Үлкен әлеуметтік топтағы психология.
Зерттеу болжамы. Егер, ортақ әлеуметтік белгілердің болуымен бірігіп,
бірлесіп, ынтымақтастық әрекетті іске асыруда топпен, ұжыммен бірге болса,
өмірлік іс-әрекеттерімен, қандай да бір топқа қатысты өзара байланысатын
индивидтерімен, тарихи қалыптасқан территорияға жатуымен, өзара іс-әрекет
ететін индивидтер, үлкен топ жиынтығы болады.
Зерттеу көздері. Әлеуметтік топтар туралы ғалымдардың айтқан
пікірлері, бұқаралық ақпарат көздері мен әлеуметтік психологиялық газет
журналдар.
Зерттеу міндеттері. Әлеуметтік топтар туралы түсінік бері және уүлкен
әлеуметтік топтағы психология ерекшелігімен таныстыру.
Зерттеу әдістері. Ғылыми–педагогикалық, тарихи-әлеуметтік еңбектерге
теориялық талдау, бақылау, байқау және әңгіме, сұхбат жасау түрі.
Зерттеу құрылымы: Курс жұмысының белгілі бір құрылымы, құрамдас
бөлімдері бар. Ол кіріспеден, теориялық, практикалық бөлімдерден,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Топ психологиясының дербес ғылым ретінде пайда болуы
1.1. Әлеуметтік топтар мен қауымдастықтар
Әлеуметтік психология мен психологияның негізгі қарастыратыны –
индивид, жеке тұлғаны зерттейтін психологтар индивидтердің ішінара жеке
даралық механизмдері мен олардың бір-бірінен ерекшеліктеріне көңіл
аударса, әлеуметтік психология индивидтерден тұратын адамдар тобы
тұтастай алғанда бір-бірін қалай бағалайды, бірне-бірі қалай әсер етеді
деген мәселемен айналысады.
Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде пайда болуын 1908 жыл
деп санайды, осы жылы ағылшын психологі В. Макдугалдың Әлеуметтік
психологияға кіріспе еңбегі Европада басылып шықса, Америкада социолог
Э. Росстың Әлеуметтік психология деген еңбегі де жарық көрді. Дегенмен,
1897 жылы Дж. Болдуиннің Әлеуметтік психологиядан зерттеулер атты
еңбегінде де осы мәселені қарастырады.
Өз дамуында әлеуметтік психология зерттеу пәнін анықтауда көптеген
қиындықтарға кез болды. Егер ХХ ғасырдың бас кезінде зерттеушілер
көбіне қоғамдық көпшіліктік психологияны зерттеуге көңіл бөлсе, ал
ғасырдың ортасында шағын топтар, адамдардың әлеуметтік бағдары,
топтарға әсре ету тәсілдері мен әртүрлі тұлғааралық қатынастарға көңіл
бөліне бастады.
Американ психологі Д. Майерстің анықтауынша: әлеуметтік психология
– адамдар бір-бірі туралы қалай ойлайды, бір-біріне қалай әсре етеді және
бір-біріне қалай қарайтынын зерттейтін ғылым.
Американ зерттеушісі О. Клейнбергтің айтуынша, әлеуметтік
психолгияның көптеген проблемалары ежелгі философия жүйелерінде пайда
болған.
Жаңа заман философиясында (ХУ-ХУІІ ғ.ғ.) Гоббс, Локк, Гельвеций,
Руссо, Гегельдерді атап өту қажет.
ХІХ ғасырдың орта тұсында қоғамдық процестерге қатысты көптеген
ғылымдар дамуында айтулы прогресс болды. Бұл кезде тіл білімі қарқындап
дамыды. Осы кезеңде Европада капитализмнің дамуына байланысты, әртүрлі
елдер арасындағы экономикалық қатынастар көбейіп, халықтар миграциясы
белсенді орын алды.
Тіл арқылы қарым-қатынас жасаудың, басқа халықтың психологиялық
ерекшеліктерін ескеру проблемалары туындады. Проблемаларды шешу тек біл
білімінің қолынан келмеді. Сондықтан психология мен әлеуметтік
психологияның дамуына жол ашылды.
Көптеген алғашқы әлеуметтік — психологиялық теориялар арасынан
негізгі үш бағытты бөліп алуға болады: халықтар психологиясы, көпшілік
психологиясы, әлеуметтік мінез-құлықтың инстинктер теориясы.
ХІХ ғасырдың басында әлеуметтік психологияның эксперименттік ғылымға
айналу кезеңі деп саналады. Европада В. Мид, АҚШ ғалымы Ф. Олпорт
ұсынған, әлеуметтік психологияны эксперименттік психологияға айналдыру
қажет деген ұсыныстар берді.
50-ші жылдардан бастап негізгі төрт бағытқа көңіл аударылды:
бихевиоризм, психоанализ, когнитивтік, интеракционизм.
Реалды топтардың өзін жеке таптарға бөлуге болады:
- стратификациялық: құлдар, касталар, жіктер, таптар;
- этникалық: нәсіл, ұлт, халық, тайпа, клан;
- территориялық: қалалық, ауылдық т.б.
Ұйым легитимді мақсаттарға жету үшін құрылған адамдар бірлестігі.
Ұйымдар құрамына қарай үлкен де, кіші де болып кездеседі. Осыған орай
әлеуметтік ұйымдар алғашқы және екіншілік (кейінгі) ұйымдар болып екіге
бөлінеді.
Алғашқы топ – индивидтердің алғаш рет әлеуметттенуі жүретін, қарым-
қатынастары, жеке дара, формалды емес сипатта болатын топ. Топ мүшелерінің
негізгі мақсаты өзара араласу.
Екіншілік топ – мүшелерінің арасындағы әлеуметтік байланыстар мен
қарым-қатынастар жеке емес сипатта болатын топ. Мұндай топ ортақ мақсатқа
жету үшін құрылып, ондай қажеттілік жойылғанда тарайды.
1.2. Көпшілік әлеуметтік-психологиялық құбылыстар және олардың жеке адамдар
арасындағы ролі
Әлеуметтік психология топтардың, коллективтердің психологиялық әрекеті
көрінісін зерттейді. Бір қарағанда өзініа барлық касиеті, ерекшеліктері
жағынан дара болып көрінуі мүмкін. Ол дұрыс, бірақ сондай-ақ көптеген
адамдардын, санасының бір мезгілде көрініс танытуы да шьгндық. Мұндай
көпшіліктік психикалық құбылыстарға қоғамдық пікір, коллектив болып, күйіну-
сүйіну, бірлесіп жарыс өткізу, еліктеу жатады.
Көпшіліктің басындағы психологиялық құбылыс ең жақын әлеуметтік орта —
коллектив, топ аркылы еніп, жеке адамдарға, жеке адам аралық қатынасқа әсер
етеді.
Қоғамдық пікір — әлеуметтік өмір фактілері, коллективтік қызмет және
жеке адамдардың іс-әрекеті жөніндегі бірыңғай баға. Ол бағалау функциясына
ие болады. Стихиялы пікір дәл емес информацияға, яғни ұзын құлаққа
негізделеді. Үстем идеологияны, қоғамның, мемлекеттіқ әлеуметтік-
экономикалық укладын бейнелейтін қоғамдық пікір: баспасөз, радио, кино,
телевизия, жиналыс, митингі, т. б. көпшілік информация және коммуникация
мәліметтеріне негізделеді.
Қоғамдық пікірдің кейде ауқымы кең болады: елге, континентке, бүкіл
әлемге тарайды. Халықаралық өмірдін соғыс пен бейбітшілік, экономика
мәселесі сияқты проблемалары туралы көптеген миллион адамдарда белгілі бір
қоғамдық пікір туады. Алайда қоғамдық пікір кәсіпорын коллективі, аудан,
кала, ауыл халқы сияқты шағын топты ғана қамтуы да мүмкін. Мұндай жағдайда
қоғамдық пікір мазмұны топтың, жеке адамдардың ісі төңірегінде ғана болып
қалады.
Қоғамдық пікір коллективтің, топтың, жеке адамдардың өміріне, олардың
бір-бірімен өзара катынасына әсер етеді. Мысалы,мектепте қайсібір оқушы
туралы мұғалімдер коллективі мен оқушылар арасында қоғамдық пікір болады.
Оны бір топ оқушы, мұғалім қалыптастырып, солар қолдап, дамытуы мумкін.
Шағын топ шеңберіндегі қоғамдық пікір жағымды да жағымсыз да роль атқарады.
Егер мұндай пікірде адамның ісі мен мінез-құлқы жайлы фактілер дұрыс
керсетілген болса, ол сол адамның өзіне де, ол мүшесі болып саналатын топ,
коллектив жағдайына да жақсы әсер етеді. Ал егер пікір жалған сөзге, өсекке
негізделген болса, жанағы адамның жүрегіне нақақтан нақақ жара салады,
коллективтегі, топтағы өзара қатынасты нашарлатады.
Әлеуметтік қауымға біріккен адамдардың көңіл күйлерінің бірдей болып
келуі коллективтік күй болып табылады. Мұндай көңіл күйі көптеген адамдарды
қамтуы мумкін.
Мереке адамдарда көтеріңкі көңіл күйін туғызады. Сұрапыл апат көптеген
мың адамдарды қайғыға батырады. Сөйтіп коллективтік көңіл күйі өзінің
мазмұнына қарай жағымды немесе жағымсыз болып келеді. Өте жағымсыз
коллективтік көңіл күйі үрей болып саналады. Кейде бұл жағдай көптеген
адамдарды қамтиды да коллективтің немесе басқа да сондай бірлестіктін
шырқын кетіреді, өмірдің, жұмыстың қалыптасқан ырғағынанұсқан келтіріп,
қалыптаскан қатынасты бүзады.
Қоллективтің көңіл күйі — коллективтік міндеттің орындалуына белгілі
бір дәрежеде әсер етеді. Білек сыбалған құлшыныс, жарқын ынтымактастық,
коллектившілдік, жолдастық сезім бар жерде қандай бір ауыр жұмыстың өзі
жеңіл атқарылады, еңсені басар ауыртпалық сезілмейді және бұған керісінше,
сары уайым, жабырқау, жалғызсырау, жеке адамның және бүкіл коллективтің
шырқын кетіріп рухын түсіреді. Коллективтің көңіл күйі аясында жеке адамдар
арасындағыІ қатынас қалыптасып өмір сүреді. Тату-тәтті коллективте, әдетте,
үрыс-керіс болмайтыны белгілі. Мұндайда адамдар арасындағы қатынас
топта, коллективте орын алған ахуал арнасымен журеді. Сол сияқты,
коллективтегі жағымсыз атмосфера адамдар арасындағы өзара қатынастың
бұзылып, шиеле-нісуіне әкеліп соқтырады.
Адамдардың, коллективтердің, топтардың өзара қатынасы, мұндай
қатынастың барысында жарысушы жактар бірі-бірінің көрсеткішінен асып түсуге
ұмтылып, бірінен-бірі озып кетіп жататының көрсететін жарыс. Жарыс өзінің
сипаты жағынан әлеуметтік болады, өйткені оның мазмұны қоғамның мүддесі мен
талабына орайлас келеді. Жарыстың негізі неғұрлым мазмұнды болса, соғұрлым
ол құнды болады: оқудың сапасын, шығарылатын өнімнің саны мен сапасын
арттырады, спорттық нәтижелерді алға бастырады т. б. Оның бәсекеден
айырмашылығы, жарыстың антогонистік пиғылы болмайды. Ол қарсыласынан басым
түсуі үшін қандай да болсын арам кылыкқа, қулық-сұмдыққа баруды қаламайды.
Жарыс сезім байлығын туғызады, көніл күйін шарпиды, өйткені мұнда жарысушы
жақтар оза түсуді ойлап белдеседі.
Жарыс дегеніміз — адамдардың өзара байланыс жасау формасы. Сондықтан
да ол коллективтің, топтың өз ішінде адамдардын, бір-бірімен қатынасын
ұштай түседі, оған бағыт-бағдар береді. Адамдардың коллективте қалыптасқан
өзара қатынасы жарыс кезінде негізделген ешбір өзгеріске ұшырамайды, бірақ
басқаша сарынға ие болады. Мысалы, іскерлік датынас бірін-бірі сыйлаумен
ұштасып жататын коллективте дұрыс ұйымдастырылған жарыс (әркім өз
жолдасынан асуды мақсат етсе де) жолдастық атмосфераны ешбір әлсіретпейді.
Қайта керісінше жалпы коллективтік істіқ нәтижелі болуы үшін өзара көмек,
қолдау жасамайынша жарыста жеңіске жетіп болмайтындығы коллектив мүшелерін
топтастыра, бауырластыра түседі.
Жарыс ақыл, дене, сезім күшін қажет етеді. Сезім жарыстың барысына
қарай өзгеріп отырады. Мысалы, екі жактың .арасында көрсеткіштер алшақтығы
байқалса, жарысушылар ширыға түседі, олар жарыс мерзіміне қарай,
коллективтегі атмосфераға орай да көтеріңкі күйде болады. Жарыс бәсекесінде
топтың, коллективтін жеке мүшелерінің бірлігі, бірін-бірі түсінушілігі,
ынтымағы ерекше маңыз алады. Мүндай жағдайда мақсат бірлігі, бір жеңнен
қол, бір жағадан бас шығарып жұмыла қимылдау жарыстың нәтижелі болуына әсер
етеді, Ал мүндай нәтижеге жарыспайынша қол жеткізу қиын болар еді. Іріткі,
істе келіспеушілік, бірін-бірі мұқату, әр түрлі мінез көрсету табысқа
жеткізбейді.
ІІ. Практикалық бөлім
2.1. Үлкен әлеуметтік топтардың психологиялық ерекшеліктері.
Г.Г.Дилигенский бойынша үлкен әлеуметтік топ - әлеуметтік
психологияның маңызны мәселесі, өйткені адам психикасының әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктері макроәлеуметтік деңгейде қалыптасады.
Шағын топтар – тұлғааралық қатынастар тұлғаның қалыптасуында үлкен
роль атқарса да, олардың тарихи әлеуметтік нормалар, ққұндылықтардың пайда
болуына қатысы жоқ. Әлеуметтік нормалар мен құндылықтар – үлкен топтардың
дамуының нәтижесі.
Саны бойынша үлкен топтарды екіге бөледі:
1) кездейсоқ пайда болатын, қысқа мерзімді (көпшілік, халайық,
аудитория).
2) Нағыз әлеуметтік топтар – қоғамның тарихи дамуы кезінде пайда
болады, кез келген нақты қоғамда белгілі орын алатын, ұзақ мерзімді,
тұрақты (әлеуметтік класс, әтнотоптар – ұлттар, кәсіптік топ, жыныстық топ,
жастық топ).
Үлкен әлеуметтік топтың шағын топқа қарағанды айырмашылығы – тұрақты
дәстурлер, топтық өмір сүру бейнесі (қызығушылықтары, құндылықтары,
қажеттіліктері), арнайы тіл (жаргон, слэнк).
Топтың өмір сүруінің, өз мүшелеріне әсер етуі екі жолмен жүреді:
1.Топтың әр мүшесінің жеке өмірлік тәжірибесі арқылы (өйткені
тәжірибесі топтың әлеуметтік әкономикалық жағдайына байланысты.
2. Қарым-қатынас арқылы, өйткені қарым-қатынас топтың әлеуметтік
жағдайында жүреді.
Үлкен топтың психолгиясы – қоғамдық психология деп белгіленеді.
Қоғамыдық психология құрамында: 1) динамикалық – эмоциялық сфера
(қажеттіліктер, қызығулар, көңіл-күйлер); 2) тұрақты (дәстүрлер, тағамдар,
әдеттер, дағдылар).
Топтың психологиялық ерекшеліктері – топ мүшелерінің жеке
психологиялық ерекшеліктерінің қосындысы емес. Бұны зерттеген
Л.С.Выготский. Ол әлеуметтік психология және ұжымдық психологияның өзара
қатынасын іздестірді.
Әлеуметтік психология – жеке адам психологиясының әлеуметтік
себептерін зерттейтін психология саласы.
Ұжымдық психология – біздің бойымыздағы қасиеттер, әлеуметтік
қасиеттер, бірақ бұл жеке адамның осы топтың барлық мүшелеріне тән екенің
көрсетпейді. Жеке адам бойындағы кейбір қасиеттері ғана бүкіл коллективке
тән. Бүкіл коллективке ортақ қасиеттерін – ұжымдық психология зерттейді
(әскери психология, діни адамдардың психологиясы), немесе оны топтың
психологиясы деп айтады – топ мүшелерінің бәріне тән ортақ типтік
қасиеттері, ортақ жағдайларда өмір сүргеннен туындайды. Осыған байланысты
белгілі класс, кәсіптік, жастық топ мүшесінің типтік бейнесін сипаттайды.
Коғамдық психологияны зерттеу әдістері – 1. этнография әдісері –
мәдениет өнімдерін талдау В.Вундт ұлт психологиясын тану үшін тілді,
аңыздарды, діңді зерттеген. 2. салыстырмалы зертеулер - әр-түрлі
мәдениеттер, әр-түрлі ұлттар салыстырылады. 3. тілтану әдістері – белгілер
жүйесін талдау.
Жоғарыда айтылған үлкен әлеуметтік топтардың ішіндегі класстарға үлкен
маңыз береді.
Класс психологиясы құрамында класс қажеттіліктері бар. Класстық
деңгейі оның материалдық жағдайын белгілейді. Осыған класс қажеттіліктері
байланысты болады.
Этнотоптарды зерттейтін ғалым – этнопсихология. Бұны зерттеп бастаған
В.Вундт (халық психологиясы). Бұл халықты этнотоп ретінде қарастырады.
2.2. Топтағы адамдардың өзара қарым-қатынасы
Топтағы, коллективтегі әрбір адам екі түрлі: іскерлік (ресми) және
жеке (ресми емес) қатынаста болады. Оның біріншісі топтың бүкіл құрамымен
бірге документке түсірілу, ал екіншісі ұнату, жақсы көру, достық,
жолдастық, жек керу, жауласу т. Б. Себептер негізінде пайда болады.
Іскерлік қатынастарға шек коюға болады, ал жеке қатынасқа шек кою мүмкін
емес. Іскерлік және жеке қатынастар жеке адамдардын, бір-бірімен қатынас
жүйесін құрайды.
Жеке адамдардың бір-бірімен қатынасын зерттеген кезде бақылау,
эксперимент, әр түрлі әңгімелесу әдістері пайдаланы-лады. Мұндай әдістердін
бірі — таңдау болып саналады. Бұл әдісті тұнғыш ұсынған американ психологы
Дж. Морено болды. Бұл өз бетінше объективті әдіс және оны әлеуметтік пси-
хологияның баска әдістерімен бірге адамдардын бір-бірімен өзара қатынасын
зерттеген кезде қолдануға болады. Алайда бұл әдісті психологиялық
зерттеулерге пайдалана отырып, оны, борін де айқындап бере алады деуден
үзінді-кесілді аулақ болу қерек және, әсіресе, оның көмегімен бүкіл бір
қоғамның әлеуметтік өмірін зёрттеп, оның зандарын түсіндіруге болады деп
сену мүлде қате. Оның шағын ғана маңызы бар.
Тандау әдісі жеке адамның іскерлік жағынан және өз басының қадір-
қасиеті жағынан шын мәнінде алатын орынын аныктауға, коллектив мүшелерінін
танымал болу дәрежесін белгілеуге, бастауыш топтардың бар-жоғын анықтауға,
сондай-ак осы шағын топтардың қүрылу және ыдырау себептерін білуге
мүмкіндік береді. Тандау әдісін топ, коллектив мүшелері бірін-бірі білген
жағдайда ғана қолдануға болады.. Бұл әдісті жүргізген кезде бірлесіп
атқаруды, болмаса топ мүшелерімен басқадай бір істі орындауды қалауы
жөніндегі сұрақтарға жауап беруі ескеріледі. Қойылатын сұрақтар таңдау
критерийлері деп аталынады. Критерий күшті және осал болып екіге бөледі.
Күшті критерий терең де түрақты қатынасты, ал осалы — түрақсыз және ат үсті
катынасты көрсетіп береді. Мысалы, Бірге қызмет істейтін адамдардың
қайсысымен бір еңбек бригадасында болуды қалар едіңіз? деген критерийді
күшті критерийге жатқызуға болады, себебі бүл арада ұзақ уақыт бойына
болатын маңызды қатынас әңгіме болып отыр. Ал: Қалаға экскурсияға кімді
шақырар едіңіз? деген осал критерий болады, өйткені ол ұзаққа созылмайтын,
уақытша қатынасты қамтиды. Күшті және осал критерийдің екеуі де — өзінін
мазмұны жөнінен әр түрлі бола алады, бірақ оларға ортақ жайт болып —
нәтиже, яғни серік таңдау есептеледі. Таңдау саны да шексіз болуы ықтимал,
дегенмен тәжірибе адамның топтағы жағдайын және онын өзгелермен қарым-
катынасын анықтау үшін таңдаудың үш түрі де жеткілікті болатынын көрсетіп
отыр. Таңдаудын үш түрі кезінде зерттеу былай жүргізіледі: критерий
анықталып, белгіленгеннен кейін сыналушыға, ең бірінші кімді, екінші
(бірінші қалаудын. Реті келмесе) кімді, үшінші (екінші қалаудың реті
келмесе) кімді қалар едің деп сұрайды.
Серік таңдау екі жақтан бірдей және бір жақты болуы да мүмкін. Бірінші
жағдайда АБ-ны, БА-ны таңдайды. Екінші жағдайда АБ-ны БА-ны, болмаса Г-ны
таңдайды.
Сыналушыға негативті жауап (теріс таңдау) беруді кажет ететін сұрақ та
қойылуы мүмкін. Мысалы, Сен емтиханға кіммен бірге дайындалғың келмейді?,-
Сен туған күніңе кімді шақырмас едің?
Дұрыс таңдауды жолмен көрсеткенде стрелкасы таңдап алынған адамНЫҢ
шартты белгісіне бағыттаған үзіліссіз түзу сызықпен белгіленеді.Мұндай
тандау кейде стрелкаСЫЗ түзу сызықпен де белгіленеді. Теріс таңдау
стрелкасы ұнатпаған адамының шартты белгісіне бағытталып, үзік-үзік
сызыкпен белгіленеді. Тандау кезегін белгілеу үшін сызықтын үстіне цифр
қойылады. Топтағы, коллсктивтегі критерийдің көмегімен анықталған өзара
қатынас графикалық жолмен шығыршык тізбегі, үшбұрыш және жұлдызша түрінде
белгіленеді.
Графикалық бейнелеудің мұндай түрлері мүшелерінің саны аз топтарда
жасалады. Егер топтағы адам саны көп болса, онда нысана тектес схеманы
пайдаланған тиімді. Ол үшін центрлері ортақ төрт шеңбер сызылады. Бірінші
шеңберге ен көп таңдауға ие болған адамдардың шартты белгісі койылады.
Келесі шеңберлерге одан аз тандауға ие болған адамдардык белгісі қойылады.
Бұл социограмма-схема делінеді.
Бірнеше таңдау болатын үлкен топтағы таңдау әдісімен алынған
қорытындыны матрицаға алу тиімді. Ол былай жасалады. Тік бүрыш, не тең тік
төртбұрыш сызылады да, ол топтағы адам санына қарай торкөздерге белінеді.
Онын сол жағына жоғарыдан төмен карай және үстін ала солдан оңға қарай топ
мүшелерінің шартты белгілері қойылады. Ол зерттелінетін адамдардың
фамилиясыны алғашкы әрпі, болмаса фамилиясы, рет саны болуы мүмкін.
Көлденең жолғатаңдап алушы туралы мәліметтер, колонкаға (тігінен) тандалушы
мәліметтер жазылады. Дұрыс таңдау + белгісімен, екі жақтың бірін-бірі
таңдауы — белгісімен белгіленеді.
Шағын топта, контактілі коллективте бастауыш топтар мен коллективтер
болатыны белгілі. Оларды жаңа матрицаға тусіруге болады. Ол былай құрылады.
Жоғарыда айтылғандай тік бұрыш не төрт бүрыш жасалады, бір нөмірлес жолдар
мен колонкалардың қиылысатын жеріндегі клеткалар диагональды түрде сызылады
(топ мүшесі өзін-өзі таңдап алмайды).
Алдыңғы матрицадан бірін-бірі қалаған екі адам бөлініп алынады.
Олардың рет саны тордың сол жақ жоғарғы бұрышына жазылады. Тиісті
клеткаларға бірін-бірі қалау белгілері қойылады. Содан кейін сол алдыңғы
матрицадан жаңа ғана матрицаға тусірілген адамдар, бірін-бірі қалап алған
адамдар бөлініп алынады. Олардың рет саны горизонтальды және вертикальды
болып орналастырылады. Сөйтіп, бірін-бірі калап алған адамдар, сондай-ақ
бір-бірімен өзара катынастағы адамдардың ең кемінде жартысы таңдап алғандар
бір жерге бірігеді, бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.