Электрондық есеп айырысу мәні мен механизмі
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Электрондық ақша – технология мен экономиканың түйісуінен пайда болған
соңғы жаңартулардың бірі. Бірақ олар – төлем карточкалары емес және оның
бір түрі емес. Электрондық ақша интернеттің сансыз көп пайдаланушылары
арасында ол бойынша тауарлар мен қызметтерді сатып алған кезде жылдам әрі
қауіпсіз есеп айырысулары үшін қызмет етеді. Олар мұнда да электрондық
коммерция нарығының жаңа бөліктерін дамытуға зор мүмкіндік ашады. Оларды
енгізу елдегі Интернет-коммерцияны әрмен қарай танымал етуге және дамытуға
жағдай жасайды: отандық қаржы институттары теңгелік электрондық ақшаны
шығаруға мүмкіндік алады, ал Интернет-пайдаланушылар оларды заңдық
негіздерде пайдаланды.
Соның арқасында электрондық төлем жеңіл әрі қолайлы бола түседі.
Мысалы, ақылы ақпаратты немесе қызметтердің басқа түрін санаулы секунттар
ішінде алуға қол жеткізесіз. Электрондық ақша көмегімен Интернет-дүкеннің
сайтында on-line сервистер қызметтері үшін есеп айырысып қана қоймай,
үшінші жеке тұлғалардың пайдасына нақты уақыт режімінде тез аударымдар және
басқа көптеген операцияларды жасау мүмкіндігі пайда болады. Қазақстандық
нарық осындай жаңалықтарды әлдеқашан қажетсініп отыр.
СЕТ (ағылшынның SET – Secure Electronіc Transactіon) – Интернет арқылы
төленетін электрондық төлемдердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
хаттамаларының (келісімдерінің) бірі. 1996 жылы VІSA Іnternatіonal және
MasterCard Іnternatіonal қауымдастықтары Интернетте (электрондық коммерция)
әзірлеген төлем карталарының көмегімен есептесу операцияларын қауіпсіз
жасау үшін бірлесіп әзірлеген хаттама. СЕТ хаттамасында асимметриялық
кілттер – ашық және жабық кілттер негізінде мұқамдау көзделген, мұның
тиісті кілт иесінен басқа біреудің өзі хабардың мұқамын ажыратуына
мүмкіндік бермейді.
Электрондық ақшаға соңғы жылдары көптеген мемлекет назар аудара
бастады. ТМД елдерінде электрондық ақшаның айналысын заңнамалық реттеу
бойынша жұмыс айтарлықтай жанданды. Тиісті нормативтік актілер қазірдің
өзінде Белоруссияда, Украинада және Арменияда қабылданды. Ресейде осындай
заң жобасы Мемлекеттік Думаның қарауында жатыр.
Бұл үдеріс бірте-бірте Қазақстанда да дамуда. Нарыққа ондаған бірнеше
Интернет-дүкен әлдеқашан берілген, олар үшін Интернет-төлемдерге арналған
инфрақұрылымның дамымауы басты проблемалардың бірі болып отыр. Бұл ретте
қазақстандық заңнамада осы уақытқа дейін электрондық ақша шығаруды және
пайдалануды реттейтін құқықтық нормалар ғана емес, электрондық ақша
түсінігінің өзі де болған жоқ. Қазақстанда электрондық ақша мәртебесінің
құқықтық реттелмеуі менің пікірімше, осы сияқты жаңартулардың енгізілуін
тоқтатады және дамуын тежейді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- Электрондық есеп айырысу жүйелерінің ақпараттық қауіпсіздігі
туралы түсінік беру;
- Электрондық төлемдердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларымен
танысу;
- Электрондық төлемдердің мәні мен механизмдерімен танысу.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1- бөлім. Электрондық есеп айырысу мәні мен механизмі
1.1. Электрондық есеп айырысуды жүргізу механизмі және оның негізгі
қағидалары
Қазіргі жағдайда ақша, шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып
табылады. Сондықтан, материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне
байланысты болатын барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай
есеп айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және
электрондық ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Электрондық ақшаларды
қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп
айырысуларға қарағанда біршама қолайлы болып келеді. Мұндай есеп айырысу
негізінде айналыс шығындарын үнемдеуге болады.
Бүгінгі таңдағы экономикамыздың нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты
электрондық ақшамен есеп айырысу формалары мен әдістері, оларды ұйымдастыру
қағидалары толығымен өзгерді. Қазіргі электрондық ақшамен есеп айырысуларды
ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады:
Бірінші қағидасы – барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай
қаражаттарды банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, электрондық ақшамен
есеп айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді. Мұнда
клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау үшін шоттар
ашылады.
Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегі қиғидадан
айырмашылығы барлық кәсіпорындар және ұйымдардың арасындағы электрондық
ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы жүргізілуге міндеттілігін
байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаны банктегі
шоттарда сақтауға міндеттілігі – бұл экономиканы әкімшіл-әміршіл әдістер
арқылы басқаруға ұқсас болып келеді.
Нарықтың шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу,
шаруашылық субъектілердің экономикалық дербестігін және олардың өздерінің
іс-әрекеттері үшін материалдық жауапкершілігін ескеруі тиіс.
Электрондық ақшамен есеп айырысудың екінші қағидасы бойынша төлемдер
шот иелерінің өніміне байланысты белгіленген төлемдер кезегі бойынша, яғни
шоттағы қаражат қалдығы шегінде жүзеге асырылуы тиіс.
Өндірістің құлдырауы мен инфляциялық процестер жағдайында
шаруашылықтағы төлем тәртібінің төмендеуіне байланысты, біздің елімізде,
клиенттердің есеп айырысу шоттарынан бірінші кезекте, бюджеттің барлық
деңгейіне, сондай-ақ зейнетақы қорлдарына төлеуге шешім қабылданған. Бұл
әкімшілік шара ҚР Үкіметінің бүгінгі экономиканың даму кезеңіндегі
бюджеттің кіріс жағын нығайтуға және шығысы арқылы әлеуметтік саланы
қаржымен уақтылы қамтамасыз етіп отыруға бағытталды. Бұл жерде банктің
нарық субъектісіне, яғни клиентке қоятын талабы оның шотында бар қаражат
қалдығы шегінде төлемді жүзеге асыру болып табылады.
Электрондық есеп айырысудың үшінші қағидасы – нарық субъектілерінің
электрондық ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы еркін және оларды
банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарында бекітуді көздейді.
Бұл қағида меншік формаларына байланыссыз кез келген нарық
субъектілерінің келісім шарттық және есеп айырысу қатынастарын
ұйымдастырудағы бұл қатынастардың нәтижелі болуы үшін, олардың материалдық
жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестігін сипаттайды.
Бұл жерде банктің рөлі тек қана төлемдерді жүзеге асыруда делдал ретінде
көрініс табады.
Жоғарыда айтылған электрондық ақшамен есеп айырысулардың мынадай екі
қағидасы қолданылады:
- төлемнің мерзімділігі;
- төлемнің қамтамасыз етілуі.
Төлемнің мерзімділік қағидасы – шаруашылық несиелі сақтандыру
шарттарында, ұжымдық шарттарда және Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің нұсқауларында көрсетілген мерзімдерге сәйкес есеп айырысуды
жүзеге асыруды білдіреді.
Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының
төленетін қаражатты қалаған уақытта ғана емес, яғни алдын ала келісілген
мерзімде аударуына мүдделі екендігін түсіндіреді.
Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімі кешіктірілген және мерзімі өткен
төлемдерде кездесуі мүмкін.
Мерзімінен бұрынғы төлемдер – келісілген мерзімінен бұрын ақшалай
міндеттеменің орындалысын білдіреді.
Мерзімі кешіктірілген төлемдер – көзделген уақытта қарыздық
міндеттемесін орындай алмауына байланысты бастапқы мерзімнің уақытын
ұзарту, яғни жаңа мерзімді белгілеуді білдіреді.
Мерзімі өткен төлемдер – бұл төлеушіде төлейтін қаржы болмауына
байланысты туындайды, сөйтіп төлем мерзімі жеткен кезде төлеушінің банктік
немесе коммерциялық несие алу мүмкіндігінің жоқтығын сипаттайды.
Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы – бұл алдындағы мерзімдік қағидамен
тығыз байланысты. Себебі, төлемнің қамтамасыз етілуі төлем мерзімінің
сақталуы үшін ондағы өтімділік қаражаттардың кепілдеме ретінде болуын
білдіреді. Өтімділік қаражаттарының сипатына байланысты жедел түрде және
алдағы уақыттарда төлемнің қамтамасыз етілуі бір-бірінен өзара ажыратылады.
Төлемдердің жедел түрде қамтамасыз етілуінің әр түрлі формалары
болады. Төлемдердің алдағы уақыттарда қамтамасыз етілуі төлемді
кепілдендіреді, шаруашылықтағы төлем тәртібін, сонымен қатар есеп айырысуға
қатысушылардың барлығының төлем қабілеті мен несиелік қабілеттігін нығайта
түседі.
Жоғарыда аталған электрондық ақшалармен есеп айырысу қағидалары бір
бірімен тығыз байланысты, сондықтан олардың біреуінің орындалмауы
басқаларының бұзылуына жол береді.
1.2 Электрондық ақша айналымының формалары,
қауіпсіздігі
Электрондық ақшамен есеп айырысулар тиісті құжат айналымын сақтау және
белгілі бір формадағы есеп айырысу құжаттарының негізінде жүзеге асырылады.
Есеп айырысу құжаттарының түрлеріне, төлеу тәсіліне және банктегі құжат
айналымын ұйымдастыруға байланысты электрондық ақшамен есеп айырысулардың
мынадай формалары болады:
- төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
- төлем талабы-тапсырмаларымен есеп айырысу;
- аккредитив арқылы есеп айырысу;
- чек арқылы есеп айырысу;
- вексель арқылы есеп айырысу.
Есеп айырысу формалары мен тәртібі төлеуші мен қаражатты алушының
арасындағы келісім-шартпен анықталуы тиіс.
Формаларды таңдауда есеп айырысуды жүргізудің бекітілген ережелеріне
сәйкес банк тарапынан бақылау қойылуға тиіс.
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл электрондық ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған. Төлем талап
тапсырмасы – жабдықтаушының төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке
бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет
құнын тиісті есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабын және төлеушінің
шотынан қаражаттарды шегеру туралы берген төлеушінің тапсырмасын білдіреді.
Қазіргі уақытта дүниежүзінің 200-ден астам елі несие кәртішкесі
негізінде банктің қызмет көрсетулерді дамытуда, ал тауарлар мен қызмет
көрсетулерге электрондық ақшамен төлеу- көптеген елдерде барлық ақша
операцияларының құрылымында 90 пайызға жетті.
Банктің несие карточкалары оның иесіне тауар сатып алып жатқанда
немесе оның төлеуін кейінге қалдыру үшін пайдаланатын пластикалық
карточкалары сынды боп келеді. Карточканың кез-келген иесіне оның несиелік
есеп шотына байланысты несиелік лимит тағайындалады. Ол банк клиентінің
кәдімгі ағымдағы немесе жинақтаушы және тағы басқа да есеп шотынан тәуелсіз
болып келеді. Бұл карточкалар үшін есепшот банктің арнайы бөлімшелерінде
жүргізіледі. Онда есептесу несие карточкаларын пайдаланып ұйымдастырылады.
Жалпы несие карточкаларына негізделген несие алдын-ала жауып тастаған
дәстүрлі несиеден төмендегідей белгілерімен ерекшеленеді деп тұжырымдауға
болады: несиені ұйымдастыруға бір рет шығындалады; карточка иесінің аз
қаражат бола тұра шамадан тыс көп қолдануының алдын алу қиын; карточка
алаяқтарының құрбаны болу қауіп бар.
Алаяқтық проблемасы - екінші үлкен қиындық. Шетелдерде жоғалған
карточканы басқа біреу қолданбауы үшін осы сынды карточкалардың тізілімі
жасалуда. Карточкасының жоғалғанын байқаған адам бірден банкті хабардар
етуі тиіс. Банк сол заматта бұл ақпаратты карточканы қабылдайтын барлық
өндірістерге хабарлайды. (Осы тұста Қазақстанда банк пен клиентің қарым-
қатынасын реттейтін заңның жоқтығын атап өту керек. Ал шетел банк
тәжірибесінде клиент карточкасын жоғалтып алғаннан кейін жауапкершілікті
мойнына алудан бас тартқан оқиғалар кездескен).
Қазіргі уақытта несие карточкаларын Қазақстан тұрғындары мен біздің
елімізде тұрып жатқан шетел азаматтары үшін бірдей несие карточкаларын
шығарып жатыр. Осыған байланысты, соңғы жылдары банк қызметінің аталған
бөлімі қарқынды даму үстінде. Оны қалай түсіндіруге болады? Бұл сұраққа
жауап бере отырып, негізгі үш факторды баса көрсету қажет.
Біріншіден, біздің елімізден банктер арасындағы бәсекелестікке
байланысты. Қазақстанның қаржы нарығы әлі де барынша толық емес. Әлемнің
алдыңғы қатарлы нарығымен салыстырғанда, банк қызметі үшін әлеуетті болып
келеді. Сондықтан да отандық банктер нарықтағы орын үшін ғана емес, сонымен
қатар, пассив үшін де, клиентердің санының көптігі үшін де, жоғарғы
рентабельді нарықтағы орыны мен банкке пайдалы клиентура үшін де
бәсекелеседі. Электронды есеп айырысу дамуының сәйкестендірілетіні үшін
банк үшін шетелдіктермен қоса, кейбір отандық азаматтар да клиент бола
алады. ІІІетелде азық-түлікке төлеу, электрондық ақша алу мен басқа да
көптеген операциялар үшін пластикалық карталарды пайдалануға дағдыланып
кеткен. Шетелдік азаматтар біздің елімізге келіп, мұндай жағдайдан бас
тартқылары келмейді. Көптеген Қазақстандық азаматтар үшін де елдің ішкі
жағында болсын, шетелге шыққанда болсын, бір шамадан ақшаның орнына кішкене
ғана пластикалық картаны алып жүрген ыңғайлы болып саналады. Осылайша
халықаралық немесе ішкі пластикалық карточкаға қызмет көрсете отырып, банк
дәл осы бай клиенттердің назарын өздеріне аударады.
Екіншіден, аталған топқа қызмет көрсете отырып, отандық банктер
байланыстарды қалпына келтіріп, шетелдік банктер арқылы есеп
жүрігізулеріне, әлемдік банктік жүйемен бірігу үшін, әлемдік банк
тәжірибелерінде кабылданған стандарттарды сақтауға тура келіп жатады.
Алайда, ортақ клиенттерге қызмет корсетуде шетелдік банктердің серіктесі
болу үшін біздің банктеріміз жоғарғы деңгейде және де жоғарғы
технологиялармен дамуы кажет.
Үшіншіден, Батыстың ақшалай-несие саласының даму тәжірибесін сараптай
келе төмендегідей байлам жасауға болады. Болашақта біздің еліміз де ақша
айналымы үшін пластикалық картаны пайдаланатын болады.
Халықаралық төлеу жүйесінің пластикалық карталарын енгізуге байланысты
қиындықтар және де Қазақстандағы қағазсыз технологияның дамуына деген
сүраныс отандық банктерден өзіндік жеке карточкаларды көптеп шығаруды талап
етеді. Қазіргі заманғы пластикалық карточкаларды электрондық ақшаны алу
үшін және де арнайы жабдықталған, өте аз дүкендерден сауда жасау үшін
колданады.
Өз клиенттеріне несие жүйесін ұсынатын карточканың бірнеше түрі бар:
- Револьверлі карточка револьверлі несиені (Өтеген жағдайда қайта
жаңартылады) ұсынады. Мүлікті немесе ақшаны кепілге қойған жағдайда
беріледі. Қажетті лимитті үш рет алуға болады. Карточканың мерзімі кепілдің
мерзіміне байланысты.
- Сары карточка револьверлі емес, он бес пайыздық жеңілдікпен несиені
ұсынады. Бүл карточканы алу үшін міндетті түрде акшалай кепілдеме салу
қажет. Ол алмақ болған сомадан бес есе көп болып, бір жыл мерзімге, немесе
төрт есе болп, бір жарым жылға болады.
- Күміс карточка револьверлі емес несиені отыз пайыздық жеңілдікпен
береді. Бүл карточка үшін алатын сомадан төрт есе көп қаражатты кепілге
қойу керек, мерзімі - екі жыл. Немесе үш есе көп болады да, мерзімі – үш
жыл.
- Алтын карточка елу пайыздық жеңілдікпен револьверлі емес несиені
үсынады. Бүл карточканы алу үшін алынатын ақшадан үш есе көп қаражатты
кепілге бес жылдык мерзіммен қою қажет. Немесе екі есе көп болып, жеті
жарым жылға қойылады.
- Платина карточка револьверлі емес несиені тоқсан пайыздық
жеңілдікпен үсынады. Ол үшін үш есе көлеміндегі қаражатты он жылға кепілге
қояды.
Дара карточканы алуга тек жеке түлғалардың ғана құқы бар, және де олар
мүліктік немесе ақшалай келіпдемені сомада немесе валютамен беру қажет.
Оның көлемі клиенттің таңдап алган несие лимиті мен карточкасына байланысты
болып келеді.
2- бөлім. Электрондық есеп айырысу жүйесіндегі ақпараттарды
қорғау әдістері
2.1. Электрондық төлем жүйелерінің ақпараттық қауіпсіздігі
Ақпаратты қорғау — ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар кешені. Тәжірибе жүзінде ақпаратты қорғау деп
деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат
пен қорлардың тұтастығын, қол жеткізулік оңтайлығын және керек болса,
жасырындылығын қолдауды түсінеді. Сонымен, ақпаратты қорғау - ақпараттың
сыртқа кетуінің, оны ұрлаудың, жоғалтудың, рұқсатсыз жоюдың, өзгертудің,
маңызына тимей түрлендірудің, рұқсатсыз көшірмесін жасаудың, бұғаттаудың
алдын алу үшін жүргізілетін шаралар кешені. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету
кезін қойылатын шектеулерді қанағаттандыруға бағытталған ұйымдастырушылық,
программалық және техникалық әдістер мен құралдардан тұрады.
Ақпараттық қауіпсіздік режимін қалыптастыру кешендік мәселе болып
табылады. Оны шешу үшін заңнамалық, ұйымдастырушылық, программалық,
техникалық шаралар қажет.
Ақпараттарды сақтау, өңдеу мен өткізуді қорғау бойынша шаралар жинағын
жүргізу үшін ақпараттарды криптографиялық қорғау Тұмар бағдарламалық
кешені пайдаланылады.
Кілттерді ашық тарату. Ақпараттар мен цифрлі электрондық қойылған
қолдарды криптографиялық қорғау жүйесі кілттерді ашық таратуды пайдаланады.
Цифрлі электрондық қол қоюлар мен шифрлау алгоритмдері: бір жақтың қызмет
етуі үшін екінші жақтың құпия кілтін білуінің керексіз, ал тек ашық кілт
аталатын оның кейбір белгісін білуі қажет болатындай етіп құрылған. Ашық
кілт құпия кілттің бір жақты қызмет қолданумен есептеп шығарылады, яғни
құпия кілті ашық кілттен есептеп шығарып алу іске аспайды. Бұл алгоритмді
1976 жылы ғалымдар У.Диффи мен М.Хеллман ұсынған және Тұмар ақпаратты
криптографиялық қорғау кешенінде пайдаланылады.
Орталық тарату қызметтері мен кілттер сертификаттарын біріңғай тарату
орталығы орындайды, оның мақсаты ақпараттар көзін ауыстыру мен бақылауды
қамтамасыз ету болып саналады.
Ақпараттық жүйеге ену тек тіркелген пайдаланушылардың жұмысын
қамтамасыз етеді. Алыс пайдаланушыларды күшейтілген теңестіру жүйесі екі
жақты теңестіру крипто-хаттамасына құрылған, яғни төлем жүйе клиенті және
орталық төлем жүйесі теңестіреді.
Ақпараттың құпиялылығы мен тұтастығын қамтамасыз ету. Теңестіру
процедурасы сәтті аяқталғаннан соң және төлем жүйесінің клиенті байланысты
іске асырғаннан кейін орталық пен төлем жүйе клиенті арасында ақпараттармен
алмасу пайда болады. Байланыс желісі бойынша берілетін ақпараттың
тұтастығын қамтамасыз ету үшін ұқсатқыш-қоспамен (симметриялық цифрлік
қойылған қол немесе криптографиялық бақылау сомасы) есептелінеді, бұл
процедура берілетін ақпаратқа әдейі немесе әдейі емес өзгертулер
(бұрмалаулар) енгізуден қорғауды жүзеге асырады. Құпиялылықты қамтамасыз
ету үшін сақталатын немесе ашық желілермен берілетін ақпараттар шифрленеді,
ол бұл ақпараттарға рұқсатсыз енуден қорғауға кепілдік береді және
ақпараттардың беделін түсіруден құтылуға мүмкіндік туғызады.
Қорғаныш тәсілдерінің бірі - құпия ақпаратпен жұмыс істегеннен кейін
жедел жадыда немесе аралық жадыны тазалау. Жақсы әдіс деп тегерішті
нығыздау программаларын қолдануды да санауға болады.
Мәселен, принтерлердің аралық жадында құжаттардың бірнеше беті
сақталып қалуы мүмкін. Олар басу үрдісі аяқталған соң да жадыда қалып
қояды. Сондықтан оларды арашықтан шығарып тастау үшін арнаулы шаралар
қолдану қажет. Әдетте кездейсоқ биттер тізбегін үш қайталап жазу жеткілікті
болады.
Қауіпсіздік таңбалардың тұтастығын қамтамасыз ету оларға байланысты
негізгі проблемелардың біреуі болып табылады. Біріншіден, тамғаланбаған
субъектілер мен объектілер болмау керек. Әйтпесе тамғалық қауіпсіздікте
(қолдануға ыңғайлы) саңылаулар пайда болады және қаскүнем осы жағдайды
пайдаланып қорғанылатын ақпаратқа заңсыз қол жеткізуі мүмкін. Екіншіден,
қорғалынатын деректермен қандайда болмасын операциялар орындалмасын,
қауіпсіздік тамғалары өзгермей қалуы керек.
Қауіпсіздік тамғаларының тұтастығын қамтамасыз етуші құралдардың
біреуі - құрылғыларды көп деңгейлік және бір деңгейлік деп бөлу. Көп
деңгейлік құрылғыларда әр түрлі құпиялық деңгейлі ... жалғасы
Электрондық ақша – технология мен экономиканың түйісуінен пайда болған
соңғы жаңартулардың бірі. Бірақ олар – төлем карточкалары емес және оның
бір түрі емес. Электрондық ақша интернеттің сансыз көп пайдаланушылары
арасында ол бойынша тауарлар мен қызметтерді сатып алған кезде жылдам әрі
қауіпсіз есеп айырысулары үшін қызмет етеді. Олар мұнда да электрондық
коммерция нарығының жаңа бөліктерін дамытуға зор мүмкіндік ашады. Оларды
енгізу елдегі Интернет-коммерцияны әрмен қарай танымал етуге және дамытуға
жағдай жасайды: отандық қаржы институттары теңгелік электрондық ақшаны
шығаруға мүмкіндік алады, ал Интернет-пайдаланушылар оларды заңдық
негіздерде пайдаланды.
Соның арқасында электрондық төлем жеңіл әрі қолайлы бола түседі.
Мысалы, ақылы ақпаратты немесе қызметтердің басқа түрін санаулы секунттар
ішінде алуға қол жеткізесіз. Электрондық ақша көмегімен Интернет-дүкеннің
сайтында on-line сервистер қызметтері үшін есеп айырысып қана қоймай,
үшінші жеке тұлғалардың пайдасына нақты уақыт режімінде тез аударымдар және
басқа көптеген операцияларды жасау мүмкіндігі пайда болады. Қазақстандық
нарық осындай жаңалықтарды әлдеқашан қажетсініп отыр.
СЕТ (ағылшынның SET – Secure Electronіc Transactіon) – Интернет арқылы
төленетін электрондық төлемдердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
хаттамаларының (келісімдерінің) бірі. 1996 жылы VІSA Іnternatіonal және
MasterCard Іnternatіonal қауымдастықтары Интернетте (электрондық коммерция)
әзірлеген төлем карталарының көмегімен есептесу операцияларын қауіпсіз
жасау үшін бірлесіп әзірлеген хаттама. СЕТ хаттамасында асимметриялық
кілттер – ашық және жабық кілттер негізінде мұқамдау көзделген, мұның
тиісті кілт иесінен басқа біреудің өзі хабардың мұқамын ажыратуына
мүмкіндік бермейді.
Электрондық ақшаға соңғы жылдары көптеген мемлекет назар аудара
бастады. ТМД елдерінде электрондық ақшаның айналысын заңнамалық реттеу
бойынша жұмыс айтарлықтай жанданды. Тиісті нормативтік актілер қазірдің
өзінде Белоруссияда, Украинада және Арменияда қабылданды. Ресейде осындай
заң жобасы Мемлекеттік Думаның қарауында жатыр.
Бұл үдеріс бірте-бірте Қазақстанда да дамуда. Нарыққа ондаған бірнеше
Интернет-дүкен әлдеқашан берілген, олар үшін Интернет-төлемдерге арналған
инфрақұрылымның дамымауы басты проблемалардың бірі болып отыр. Бұл ретте
қазақстандық заңнамада осы уақытқа дейін электрондық ақша шығаруды және
пайдалануды реттейтін құқықтық нормалар ғана емес, электрондық ақша
түсінігінің өзі де болған жоқ. Қазақстанда электрондық ақша мәртебесінің
құқықтық реттелмеуі менің пікірімше, осы сияқты жаңартулардың енгізілуін
тоқтатады және дамуын тежейді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- Электрондық есеп айырысу жүйелерінің ақпараттық қауіпсіздігі
туралы түсінік беру;
- Электрондық төлемдердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларымен
танысу;
- Электрондық төлемдердің мәні мен механизмдерімен танысу.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1- бөлім. Электрондық есеп айырысу мәні мен механизмі
1.1. Электрондық есеп айырысуды жүргізу механизмі және оның негізгі
қағидалары
Қазіргі жағдайда ақша, шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып
табылады. Сондықтан, материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне
байланысты болатын барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай
есеп айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және
электрондық ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Электрондық ақшаларды
қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп
айырысуларға қарағанда біршама қолайлы болып келеді. Мұндай есеп айырысу
негізінде айналыс шығындарын үнемдеуге болады.
Бүгінгі таңдағы экономикамыздың нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты
электрондық ақшамен есеп айырысу формалары мен әдістері, оларды ұйымдастыру
қағидалары толығымен өзгерді. Қазіргі электрондық ақшамен есеп айырысуларды
ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады:
Бірінші қағидасы – барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай
қаражаттарды банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, электрондық ақшамен
есеп айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді. Мұнда
клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау үшін шоттар
ашылады.
Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегі қиғидадан
айырмашылығы барлық кәсіпорындар және ұйымдардың арасындағы электрондық
ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы жүргізілуге міндеттілігін
байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаны банктегі
шоттарда сақтауға міндеттілігі – бұл экономиканы әкімшіл-әміршіл әдістер
арқылы басқаруға ұқсас болып келеді.
Нарықтың шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу,
шаруашылық субъектілердің экономикалық дербестігін және олардың өздерінің
іс-әрекеттері үшін материалдық жауапкершілігін ескеруі тиіс.
Электрондық ақшамен есеп айырысудың екінші қағидасы бойынша төлемдер
шот иелерінің өніміне байланысты белгіленген төлемдер кезегі бойынша, яғни
шоттағы қаражат қалдығы шегінде жүзеге асырылуы тиіс.
Өндірістің құлдырауы мен инфляциялық процестер жағдайында
шаруашылықтағы төлем тәртібінің төмендеуіне байланысты, біздің елімізде,
клиенттердің есеп айырысу шоттарынан бірінші кезекте, бюджеттің барлық
деңгейіне, сондай-ақ зейнетақы қорлдарына төлеуге шешім қабылданған. Бұл
әкімшілік шара ҚР Үкіметінің бүгінгі экономиканың даму кезеңіндегі
бюджеттің кіріс жағын нығайтуға және шығысы арқылы әлеуметтік саланы
қаржымен уақтылы қамтамасыз етіп отыруға бағытталды. Бұл жерде банктің
нарық субъектісіне, яғни клиентке қоятын талабы оның шотында бар қаражат
қалдығы шегінде төлемді жүзеге асыру болып табылады.
Электрондық есеп айырысудың үшінші қағидасы – нарық субъектілерінің
электрондық ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы еркін және оларды
банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарында бекітуді көздейді.
Бұл қағида меншік формаларына байланыссыз кез келген нарық
субъектілерінің келісім шарттық және есеп айырысу қатынастарын
ұйымдастырудағы бұл қатынастардың нәтижелі болуы үшін, олардың материалдық
жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестігін сипаттайды.
Бұл жерде банктің рөлі тек қана төлемдерді жүзеге асыруда делдал ретінде
көрініс табады.
Жоғарыда айтылған электрондық ақшамен есеп айырысулардың мынадай екі
қағидасы қолданылады:
- төлемнің мерзімділігі;
- төлемнің қамтамасыз етілуі.
Төлемнің мерзімділік қағидасы – шаруашылық несиелі сақтандыру
шарттарында, ұжымдық шарттарда және Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің нұсқауларында көрсетілген мерзімдерге сәйкес есеп айырысуды
жүзеге асыруды білдіреді.
Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының
төленетін қаражатты қалаған уақытта ғана емес, яғни алдын ала келісілген
мерзімде аударуына мүдделі екендігін түсіндіреді.
Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімі кешіктірілген және мерзімі өткен
төлемдерде кездесуі мүмкін.
Мерзімінен бұрынғы төлемдер – келісілген мерзімінен бұрын ақшалай
міндеттеменің орындалысын білдіреді.
Мерзімі кешіктірілген төлемдер – көзделген уақытта қарыздық
міндеттемесін орындай алмауына байланысты бастапқы мерзімнің уақытын
ұзарту, яғни жаңа мерзімді белгілеуді білдіреді.
Мерзімі өткен төлемдер – бұл төлеушіде төлейтін қаржы болмауына
байланысты туындайды, сөйтіп төлем мерзімі жеткен кезде төлеушінің банктік
немесе коммерциялық несие алу мүмкіндігінің жоқтығын сипаттайды.
Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы – бұл алдындағы мерзімдік қағидамен
тығыз байланысты. Себебі, төлемнің қамтамасыз етілуі төлем мерзімінің
сақталуы үшін ондағы өтімділік қаражаттардың кепілдеме ретінде болуын
білдіреді. Өтімділік қаражаттарының сипатына байланысты жедел түрде және
алдағы уақыттарда төлемнің қамтамасыз етілуі бір-бірінен өзара ажыратылады.
Төлемдердің жедел түрде қамтамасыз етілуінің әр түрлі формалары
болады. Төлемдердің алдағы уақыттарда қамтамасыз етілуі төлемді
кепілдендіреді, шаруашылықтағы төлем тәртібін, сонымен қатар есеп айырысуға
қатысушылардың барлығының төлем қабілеті мен несиелік қабілеттігін нығайта
түседі.
Жоғарыда аталған электрондық ақшалармен есеп айырысу қағидалары бір
бірімен тығыз байланысты, сондықтан олардың біреуінің орындалмауы
басқаларының бұзылуына жол береді.
1.2 Электрондық ақша айналымының формалары,
қауіпсіздігі
Электрондық ақшамен есеп айырысулар тиісті құжат айналымын сақтау және
белгілі бір формадағы есеп айырысу құжаттарының негізінде жүзеге асырылады.
Есеп айырысу құжаттарының түрлеріне, төлеу тәсіліне және банктегі құжат
айналымын ұйымдастыруға байланысты электрондық ақшамен есеп айырысулардың
мынадай формалары болады:
- төлем тапсырмаларымен есеп айырысу;
- төлем талабы-тапсырмаларымен есеп айырысу;
- аккредитив арқылы есеп айырысу;
- чек арқылы есеп айырысу;
- вексель арқылы есеп айырысу.
Есеп айырысу формалары мен тәртібі төлеуші мен қаражатты алушының
арасындағы келісім-шартпен анықталуы тиіс.
Формаларды таңдауда есеп айырысуды жүргізудің бекітілген ережелеріне
сәйкес банк тарапынан бақылау қойылуға тиіс.
Төлем талап-тапсырмасы. Бұл электрондық ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған. Төлем талап
тапсырмасы – жабдықтаушының төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке
бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет
құнын тиісті есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабын және төлеушінің
шотынан қаражаттарды шегеру туралы берген төлеушінің тапсырмасын білдіреді.
Қазіргі уақытта дүниежүзінің 200-ден астам елі несие кәртішкесі
негізінде банктің қызмет көрсетулерді дамытуда, ал тауарлар мен қызмет
көрсетулерге электрондық ақшамен төлеу- көптеген елдерде барлық ақша
операцияларының құрылымында 90 пайызға жетті.
Банктің несие карточкалары оның иесіне тауар сатып алып жатқанда
немесе оның төлеуін кейінге қалдыру үшін пайдаланатын пластикалық
карточкалары сынды боп келеді. Карточканың кез-келген иесіне оның несиелік
есеп шотына байланысты несиелік лимит тағайындалады. Ол банк клиентінің
кәдімгі ағымдағы немесе жинақтаушы және тағы басқа да есеп шотынан тәуелсіз
болып келеді. Бұл карточкалар үшін есепшот банктің арнайы бөлімшелерінде
жүргізіледі. Онда есептесу несие карточкаларын пайдаланып ұйымдастырылады.
Жалпы несие карточкаларына негізделген несие алдын-ала жауып тастаған
дәстүрлі несиеден төмендегідей белгілерімен ерекшеленеді деп тұжырымдауға
болады: несиені ұйымдастыруға бір рет шығындалады; карточка иесінің аз
қаражат бола тұра шамадан тыс көп қолдануының алдын алу қиын; карточка
алаяқтарының құрбаны болу қауіп бар.
Алаяқтық проблемасы - екінші үлкен қиындық. Шетелдерде жоғалған
карточканы басқа біреу қолданбауы үшін осы сынды карточкалардың тізілімі
жасалуда. Карточкасының жоғалғанын байқаған адам бірден банкті хабардар
етуі тиіс. Банк сол заматта бұл ақпаратты карточканы қабылдайтын барлық
өндірістерге хабарлайды. (Осы тұста Қазақстанда банк пен клиентің қарым-
қатынасын реттейтін заңның жоқтығын атап өту керек. Ал шетел банк
тәжірибесінде клиент карточкасын жоғалтып алғаннан кейін жауапкершілікті
мойнына алудан бас тартқан оқиғалар кездескен).
Қазіргі уақытта несие карточкаларын Қазақстан тұрғындары мен біздің
елімізде тұрып жатқан шетел азаматтары үшін бірдей несие карточкаларын
шығарып жатыр. Осыған байланысты, соңғы жылдары банк қызметінің аталған
бөлімі қарқынды даму үстінде. Оны қалай түсіндіруге болады? Бұл сұраққа
жауап бере отырып, негізгі үш факторды баса көрсету қажет.
Біріншіден, біздің елімізден банктер арасындағы бәсекелестікке
байланысты. Қазақстанның қаржы нарығы әлі де барынша толық емес. Әлемнің
алдыңғы қатарлы нарығымен салыстырғанда, банк қызметі үшін әлеуетті болып
келеді. Сондықтан да отандық банктер нарықтағы орын үшін ғана емес, сонымен
қатар, пассив үшін де, клиентердің санының көптігі үшін де, жоғарғы
рентабельді нарықтағы орыны мен банкке пайдалы клиентура үшін де
бәсекелеседі. Электронды есеп айырысу дамуының сәйкестендірілетіні үшін
банк үшін шетелдіктермен қоса, кейбір отандық азаматтар да клиент бола
алады. ІІІетелде азық-түлікке төлеу, электрондық ақша алу мен басқа да
көптеген операциялар үшін пластикалық карталарды пайдалануға дағдыланып
кеткен. Шетелдік азаматтар біздің елімізге келіп, мұндай жағдайдан бас
тартқылары келмейді. Көптеген Қазақстандық азаматтар үшін де елдің ішкі
жағында болсын, шетелге шыққанда болсын, бір шамадан ақшаның орнына кішкене
ғана пластикалық картаны алып жүрген ыңғайлы болып саналады. Осылайша
халықаралық немесе ішкі пластикалық карточкаға қызмет көрсете отырып, банк
дәл осы бай клиенттердің назарын өздеріне аударады.
Екіншіден, аталған топқа қызмет көрсете отырып, отандық банктер
байланыстарды қалпына келтіріп, шетелдік банктер арқылы есеп
жүрігізулеріне, әлемдік банктік жүйемен бірігу үшін, әлемдік банк
тәжірибелерінде кабылданған стандарттарды сақтауға тура келіп жатады.
Алайда, ортақ клиенттерге қызмет корсетуде шетелдік банктердің серіктесі
болу үшін біздің банктеріміз жоғарғы деңгейде және де жоғарғы
технологиялармен дамуы кажет.
Үшіншіден, Батыстың ақшалай-несие саласының даму тәжірибесін сараптай
келе төмендегідей байлам жасауға болады. Болашақта біздің еліміз де ақша
айналымы үшін пластикалық картаны пайдаланатын болады.
Халықаралық төлеу жүйесінің пластикалық карталарын енгізуге байланысты
қиындықтар және де Қазақстандағы қағазсыз технологияның дамуына деген
сүраныс отандық банктерден өзіндік жеке карточкаларды көптеп шығаруды талап
етеді. Қазіргі заманғы пластикалық карточкаларды электрондық ақшаны алу
үшін және де арнайы жабдықталған, өте аз дүкендерден сауда жасау үшін
колданады.
Өз клиенттеріне несие жүйесін ұсынатын карточканың бірнеше түрі бар:
- Револьверлі карточка револьверлі несиені (Өтеген жағдайда қайта
жаңартылады) ұсынады. Мүлікті немесе ақшаны кепілге қойған жағдайда
беріледі. Қажетті лимитті үш рет алуға болады. Карточканың мерзімі кепілдің
мерзіміне байланысты.
- Сары карточка револьверлі емес, он бес пайыздық жеңілдікпен несиені
ұсынады. Бүл карточканы алу үшін міндетті түрде акшалай кепілдеме салу
қажет. Ол алмақ болған сомадан бес есе көп болып, бір жыл мерзімге, немесе
төрт есе болп, бір жарым жылға болады.
- Күміс карточка револьверлі емес несиені отыз пайыздық жеңілдікпен
береді. Бүл карточка үшін алатын сомадан төрт есе көп қаражатты кепілге
қойу керек, мерзімі - екі жыл. Немесе үш есе көп болады да, мерзімі – үш
жыл.
- Алтын карточка елу пайыздық жеңілдікпен револьверлі емес несиені
үсынады. Бүл карточканы алу үшін алынатын ақшадан үш есе көп қаражатты
кепілге бес жылдык мерзіммен қою қажет. Немесе екі есе көп болып, жеті
жарым жылға қойылады.
- Платина карточка револьверлі емес несиені тоқсан пайыздық
жеңілдікпен үсынады. Ол үшін үш есе көлеміндегі қаражатты он жылға кепілге
қояды.
Дара карточканы алуга тек жеке түлғалардың ғана құқы бар, және де олар
мүліктік немесе ақшалай келіпдемені сомада немесе валютамен беру қажет.
Оның көлемі клиенттің таңдап алган несие лимиті мен карточкасына байланысты
болып келеді.
2- бөлім. Электрондық есеп айырысу жүйесіндегі ақпараттарды
қорғау әдістері
2.1. Электрондық төлем жүйелерінің ақпараттық қауіпсіздігі
Ақпаратты қорғау — ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған шаралар кешені. Тәжірибе жүзінде ақпаратты қорғау деп
деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат
пен қорлардың тұтастығын, қол жеткізулік оңтайлығын және керек болса,
жасырындылығын қолдауды түсінеді. Сонымен, ақпаратты қорғау - ақпараттың
сыртқа кетуінің, оны ұрлаудың, жоғалтудың, рұқсатсыз жоюдың, өзгертудің,
маңызына тимей түрлендірудің, рұқсатсыз көшірмесін жасаудың, бұғаттаудың
алдын алу үшін жүргізілетін шаралар кешені. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету
кезін қойылатын шектеулерді қанағаттандыруға бағытталған ұйымдастырушылық,
программалық және техникалық әдістер мен құралдардан тұрады.
Ақпараттық қауіпсіздік режимін қалыптастыру кешендік мәселе болып
табылады. Оны шешу үшін заңнамалық, ұйымдастырушылық, программалық,
техникалық шаралар қажет.
Ақпараттарды сақтау, өңдеу мен өткізуді қорғау бойынша шаралар жинағын
жүргізу үшін ақпараттарды криптографиялық қорғау Тұмар бағдарламалық
кешені пайдаланылады.
Кілттерді ашық тарату. Ақпараттар мен цифрлі электрондық қойылған
қолдарды криптографиялық қорғау жүйесі кілттерді ашық таратуды пайдаланады.
Цифрлі электрондық қол қоюлар мен шифрлау алгоритмдері: бір жақтың қызмет
етуі үшін екінші жақтың құпия кілтін білуінің керексіз, ал тек ашық кілт
аталатын оның кейбір белгісін білуі қажет болатындай етіп құрылған. Ашық
кілт құпия кілттің бір жақты қызмет қолданумен есептеп шығарылады, яғни
құпия кілті ашық кілттен есептеп шығарып алу іске аспайды. Бұл алгоритмді
1976 жылы ғалымдар У.Диффи мен М.Хеллман ұсынған және Тұмар ақпаратты
криптографиялық қорғау кешенінде пайдаланылады.
Орталық тарату қызметтері мен кілттер сертификаттарын біріңғай тарату
орталығы орындайды, оның мақсаты ақпараттар көзін ауыстыру мен бақылауды
қамтамасыз ету болып саналады.
Ақпараттық жүйеге ену тек тіркелген пайдаланушылардың жұмысын
қамтамасыз етеді. Алыс пайдаланушыларды күшейтілген теңестіру жүйесі екі
жақты теңестіру крипто-хаттамасына құрылған, яғни төлем жүйе клиенті және
орталық төлем жүйесі теңестіреді.
Ақпараттың құпиялылығы мен тұтастығын қамтамасыз ету. Теңестіру
процедурасы сәтті аяқталғаннан соң және төлем жүйесінің клиенті байланысты
іске асырғаннан кейін орталық пен төлем жүйе клиенті арасында ақпараттармен
алмасу пайда болады. Байланыс желісі бойынша берілетін ақпараттың
тұтастығын қамтамасыз ету үшін ұқсатқыш-қоспамен (симметриялық цифрлік
қойылған қол немесе криптографиялық бақылау сомасы) есептелінеді, бұл
процедура берілетін ақпаратқа әдейі немесе әдейі емес өзгертулер
(бұрмалаулар) енгізуден қорғауды жүзеге асырады. Құпиялылықты қамтамасыз
ету үшін сақталатын немесе ашық желілермен берілетін ақпараттар шифрленеді,
ол бұл ақпараттарға рұқсатсыз енуден қорғауға кепілдік береді және
ақпараттардың беделін түсіруден құтылуға мүмкіндік туғызады.
Қорғаныш тәсілдерінің бірі - құпия ақпаратпен жұмыс істегеннен кейін
жедел жадыда немесе аралық жадыны тазалау. Жақсы әдіс деп тегерішті
нығыздау программаларын қолдануды да санауға болады.
Мәселен, принтерлердің аралық жадында құжаттардың бірнеше беті
сақталып қалуы мүмкін. Олар басу үрдісі аяқталған соң да жадыда қалып
қояды. Сондықтан оларды арашықтан шығарып тастау үшін арнаулы шаралар
қолдану қажет. Әдетте кездейсоқ биттер тізбегін үш қайталап жазу жеткілікті
болады.
Қауіпсіздік таңбалардың тұтастығын қамтамасыз ету оларға байланысты
негізгі проблемелардың біреуі болып табылады. Біріншіден, тамғаланбаған
субъектілер мен объектілер болмау керек. Әйтпесе тамғалық қауіпсіздікте
(қолдануға ыңғайлы) саңылаулар пайда болады және қаскүнем осы жағдайды
пайдаланып қорғанылатын ақпаратқа заңсыз қол жеткізуі мүмкін. Екіншіден,
қорғалынатын деректермен қандайда болмасын операциялар орындалмасын,
қауіпсіздік тамғалары өзгермей қалуы керек.
Қауіпсіздік тамғаларының тұтастығын қамтамасыз етуші құралдардың
біреуі - құрылғыларды көп деңгейлік және бір деңгейлік деп бөлу. Көп
деңгейлік құрылғыларда әр түрлі құпиялық деңгейлі ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz