Азықтың химиялық құрамын зерттеу

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Азықтандырудың талдап жасалған нормасында азықтың қоректілік көрсеткіші ретінде алмасу энергиясы МДЖ немесе азық өлшемін қолданады. Малдың азықтандырылуын бақылау үшін рациондағы азықтық құрғақ заттардың мөлшерін де есептеу қажет.
Тәулігіне жейтін құрғақ заттың, соның ішінде көлемді азықтар қосқандағы кұрғақ зат мөлшері берілген. Норма бойынша сауын сиырлар сүтейту кезінде әр 100 кг тірілей салмағына 2,8 кг құрғақ зат жейді. Негізінде ғылыми түрде жасалған рацион бойынша сауын сиырлардың сүтейту кезеңінде 3 килограмға дейін кұрғақ зат жеуге мүмкіндігі бар, одан кейінгі кезеңдері бұл мөлшер азая бастайды. Сонымен бірге, сиырлардың кұрғақ қоректі заттарды пайдалануы, рационының құрамы мен азықтың сапасына ғана емес, малдың жасына, тірілей салмағына да байланысты болады.
Қозы жақсы дамып жетілуі үшін оларды қысында түйіршік жеммен азықтандыру мен жазғы жайылымдықты пайдалануды ұштастыра жүргізу керек. Қойдың азығында протеин жетіспесе қырқылатын жүннің мөлшері 20-25% төмендейді. Жұпыны азықтандыру барысында жүн талшықтарының көлденең кесігі шамамен 20, ал ұзындығы 10% азаяды екен. Рационда көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен май алмасуының бұзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда болады. Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дұрыс өңделуі тиіс. Сапасы төмен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын есте сақтаған жөн. Саусымалы тозаңды азықты қойға тамыр жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып, барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан сақтану үшін қара бидай дәні мен ұрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат алмасу бұзылмас үшін мөлшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып белгіленуі тиіс.
Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық алаңды да пайдаланған жөн. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3метр болатын астауларды орналастырады. Бұл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді. Алаңдағы ауаның температурасы -200С төмен болса қойға тек ірі азық береді, ал қалғаны қора ішінде азықтандырылады. Ірі және құрама жем үшін арнаулы және құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты бункерлі астауға 5-10 күнде бір рет салады.
Ірі қой өсіруші шаруашылықтарда саулықтарды циклдірі қой өсіруші шаруашылықтарда саулықтарды циклді ұрықтандыру әдісі кеңінен қолданылады. Ол үшін саулық отарын екі бөлікке бөледі: бірінші топтағы малды 4 күннің ішінде, ал кейіннен 15 күннен кейін екінші топты ұрықтандырады. Мұндай үзіліс бірінші топтағы саулықтардың төлдеуінен кейін қораны тазалап, дезинфекциялауға және оған екінші топтағы саулықтарды көшіруге мүмкіндік береді. Қойдың жақсы күтілуіне жағдай жасау жүн сапасының жоғары болуына, оның былғанбауына ықпалын тигізеді. Қорадағы төсеніш жұқа болып, қойдың жатуына қолайсыз болса оның жүні садыраға малынып, сарғыш түске тап болады. Жүні тез сынып,босаң тартады, оның басқа да технологиялық сапасы нашарлайды. Жаз айларында шаң-тозаңмен былғанған жайылымды пайдалану кезінде де жүннің сапасы төмендейді. Жүннің көп былғанатын кезі жаз айының екінші жартысы.
Жүнді сұрыптаушылар әртүрлі өсімдіктің қиқымдары қосылған былғаныш жүнді бірден ажыратады. Оңтүстік аудандарда жүнге жабысқақ қылқанды бетеге шөп өрісте көп болады. Малшылар қылқанды бетегені қойдың тажалы дейді. Оның қылқанды тұқымы, жапырақтары жүнге оралып, қой қимылдаған сайын ол тереңдей кіріп, тіпті етке қадалады. Қойдың мойыны мен шоқтығы зақымданғанда олар еңкейіп шөп жеуге шамасы келмей, арықтап өледі. Бау-бақшада өсетін түйешоған еліміздің орталық және солтүстік аймақтарында егістік пен жайылымдықтарға кеңінен тарап, шөпке немесе сүрлемге түсіп, малды қолда ұстап бағу кезінде қойдың жүнін былғайды. Қой жүнінің таза болуы үшін белгілі бір шараларды сақтау қажет. Қой малына бетегемен, түйе тікенекпен былғанған шөпті бермеген жөн. Қойларды маяларға, шөп шөмелеріне, биік астаулардың жанына жібермеу керек.

I. Әдебиетке шолу

И. Наурызбаевтың (1975ж) айтуынша,азықтағы қоректік заттар мал организмінің тіршілігіне қажет энергия мен құрылымдық қосындылар жеткізуші көзі болып табылады. Демек олар тірі организмнің қоршаған орта жағдайына бейімделіп өсіп өніп ұрықтанып көбейіп, өнім өндіруінің негізгі факторлары ретінде қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, азықтағы қоректік заттар энергетикалық және құрылымдық қосындыларға бөлінуіне шартты түрде қарау керек, өйткені олар негізгі функциясымен қатар тіршілік кажеттілігіне байланысты басқа да қызметке жұмсалады.
Қоректік заттардың маңызы мен атқаратын қызметі мал мен кұс түріне байланысты да өзгереді. Айталық, карапайым қарынды мал түзуге тек белок азотын қосындыларды пайдалана алатын болса, күрделі қарынды күйіс қайыратын мал алдыңғы қарын микроорганизмдерінің көмегімен басқа да азотты заттар аммиагін игереді. Сол микроорганизмдер қатысуымен олар басқа мал мен құс қорыта алмайтын азық жасунығын жақсы қорытып, өсімдік көмірсуларының энергетикалық қуаттылығын толығырақ пайдаланады [1].
Ж. Мырзабековтың (2005ж) пікірінше, азықтандыруда олардын қорытылу ерекшелігін, таратуғаыңғайлылығын ескереді. Әдеттегіде ірі азықты шырышты азықтан бұрын таратады. Оның ішінде пішенді танертең беріп, түнге сабан салып қойған дұрыс. Ұнтақты шырынды азықпен араластырып берген жөн. Азықтандыру мен суару тәртібі әсіресе жұмыс аттарына кушті әсер етеді. Оларды міндетті түрде суытып барып азықтандырып, содан кейін суарады. Суыту ушін алдымен ірі азык беріп, кейін шырынды азық таратып, суарады да, артыншан жем береді. Сұлыны суарғаннан кейін 30-45 минут, арпа мен басқа жемді 1-1,5 сағат өткен соң береді. Жұмысқа аттарды азықтандырғаннан кейін бір сағат өткен соң шығарады. Тәуліктік азық мөлшерінің ірісі негізінен кешке салып қояды, өйткені алдыңғы қарны жоқ жылқы малы жұмыстан бос уакытының көбін азықтануға жұмсайды. Ертеңгісін ірі азықтың аз бөлігін, ал түсте тіпті аз мөлшерде салады. Өйткені жемшөпті мұқият шайнап жұтатын жылқы берілген азықты жеп үлгермейді. Жемді де ертеңгісін және түсте бірдей көлемде, кешкісін ұлғайтып береді [2].
В.И. Гершунның, Р.К. Туякованың (2007ж) әдебиеттеріне суйенсек, рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы көректілігіне (а.ө. не АЭ бойынша) пайыздық қатынасы рацион құрылымын (структура рациона) айғақтайды. Рацион құрылымындағы басым азық тобы не жеке-леген азық мал азықтандыру типін (тип кормления) белгілейді. Азықтан-дыру типі шаруашылықтағы қалыптасқан жемшөп қорына сәйкестендіріледі. Айталық, табиғи жайылымы кең, оты мол жерлерде жайылымды азықтандыру типі (пастбищный тип кормления) қолданылса, жері жыртылған, түрлі техникалық дақылдар өсіретін шаруашылықтарда олардың азықтық қалдығымен азықтандыру типтерін қолданады. Соған орай сүрлемді (силосный), картопты-жемді (картофельно-концен-тратный), тамыржемісті-жемді (корнеплодно-концентратный), бардалы, жомды, т.с.с. азықтандыру типтерін ажыратады.Еліміздің әр табиғи-экономикалық өңіріне ғылыми-зерттеу орталықтары мал түлігіне жергілікті жемшөп қорына негізделген типтік азықтандыру рациондарын ұсынады [3].
Беляков,И.М. (2004ж) мағлұматы бойынша азыктағы қоректік заттарға мал тіршілігіне қажетті барлық қосындылар жатады. Азық құрамын зерттегенде олар организмде атқаратын фи-зиологиялық-биохимиялық қызметі бойынша топтастырылатынын жоғарыда айтқан болатынбыз. Олардың ішінде негізгі қоректік заттар ретінде алмасу барысында, яғни ыдырағанда, энергия (жылу) бөлетін шикі протеин, шикі май, шикі жасунық пен азотсыз экстрактивті заттар тобы алынады. Сонымен қатар, бұл қосындылардың ыдырап, алмасуға қатысуына қолайлы жағдай туғызатын азық минералды және биологиялық әсерлі қосындыларын да қоректік заттарға жатқызады.
Организмдегі бүкіл зат алмасуы судың қатысуымен өтеді. Сондықтан да суды да тіршілікте маңызы зор қоректік заттар қатарына жатқызуға болады.
Су. Су немесе ылғал -- өсімдік пен жануар тіршілігін сақтап, дұрыс өсіп-жетіліп, өнім өндіруіндегі маңызы зор қосынды. Өсімдік пен мал денесіндегі судың мөлшері жасына, физиологиялық жағдайына және басқа да факторларға байланысты кең ауқымда өзгереді. Мысалы, жаңа көктеген балаусада 80-90% ылғал болатын болса, өсе келе оның ылғалдылығы
50-60% -ға дейін кеміп, өсімдік қатайып, шырынсызданады. Төл денесіндегі су 70-80% болса, сақа мал денесіне 50-60% болады.
Пішенге кептірілген шөп ылғалдылығы 15-17%-дан аспай ол шы-рынды балаусадан қатайған ірі (трубый) азыққа айналады. Дұрыс сақталуы үшін дән ылғалдылығы да осы көлемнен аспауға тиіс. Көкшөп шырынын қыста да сақтау үшін дайындауға кептірмей, шабылғаннан кейін бірден салынған сүрлем ылғалдылығы 70-75%, ал жартылай дегдітіп салған пішендеме ылғалдылығы 45-55% деңгейінде болады. Азықтық тамыртүйнектер ылғалдылығы 80-90% болады [4]
Ю.Ф.Мишаниннің (2007ж) мағлұматына сүйенсек - қойларды жазғы және қысқы жайылымдыққа күтіп-бағуға мынадай міндеттер қойылады: табиғи және жасанды азықты жайылымды тиісінше тиімді пайдалану, мал басының жақсы қоңдылығына, оның жоғары төлдегіштігі мен жүн өнімділігіне қол жеткізу.
Республикамызда қой ұстайтын жайылымдық жерлер көлемі көптеп саналады. Өріс оты мол құрғақ жоталар учаскелері қойды жайып бағуғу өте қолайлы. Еліміздің оңтүстігі және оңтүстік-шығысында көпжылдық жоңышқа, бетеге, қоңырбас, еркекшөп, әртүрлі жусандар кездеседі. Жусан өсімдігі қойдың асқазан-ішек жолдарының гельминттен арылуына ықпал етеді. Оның үстіне ащы жусанның бойында мыс, кобальт, марганец, магнийй, фосфор, кальций және басқа да организмнің қалыпты қызметіне қажетті минералды элементтер бар.
Жайылымдық оты жұпыны, құрғақ далалы аудандарда қойға арнап пішеннен сүрлем дайындауға болады. Жұғымдылығы нашар шөптер өсетін ойпатты, батпақты учаскелерде малдың ауруға шалдығуына себеп болатын түрлі шөптер өседі. Мұндай өріс қой жаюға жарамайды. Қойларды жайылымда күтіп-бағу шығарар алдында тұяқтарының өскен жерлерін қияды, көздері мен құйрығының төңірегіндегі жүнді қырқады. Өріске айдар алдында қойларды ірі азықпен азықтандырады,ас тұзын беріп суарады. Бұл іш өтудің алдын алу үшін қажет, өйткені оның ұзаққа созылуынан қозылар мен еркек қойлардың тірілей массасы азайып, жүні былғанады [5]
Т.Сайдулдиннің (2009ж) мағлұматы бойынша, құрғак жемді мал қорасындағы ауаны тозаңдатып, микробтық ластануын, ал ылғалды азық - ауа ылғалдылығын жоғарылататынын ескеру қажет. Және де берілетін азықтардың белгіленген тәртіппен таратып, тәртібінің бұзылмауын сақтаған жөн. Азыктандыру тәртібінің бұзылуы стресстік фактор ретінде әсер етіп, мал өнімділігін төмендетеді, өнім бірлігіне жұмсалған азық шығынын ұлғайтады.
Жаңа азықты да біртіндеп енгізіп, малды үйрету керек. Бүған әсіресе буаз малдың; азықтандыруында абай болу керек. Дұрыс қолданылмаған азық тіпті іш тастатып, ал төлді емізетін бастардың сүт кұрамы өзгертіліп, сол арқылы төлді тышқақтатуы мүмкін.
Жана азыққа және де қысқы азықтан жазғы азыққа малдың біртіндеп, 10 -- 15 күнде үйрету кажет. Бұрынғы азықтарды бірте-бірте азайтып, орнына жаңа азықты көбейтеді.
Малдың азықтануына сыртқы орта температурасы да әсер етеді. Ыстықта малдың ас қорыту сөлдері аз шығып, ондағы ферменттер азаяды, ас корыту жолының жиырылуы бұзылып, қорытылымы төмендейді. Мұндай кұбылыстар сыртқы ауасында көмірқышқыл газы, аммиак көп жиналғанда орын алады [6]
Кузнецов,А.Ф. (2001ж) дерегіне сүйенсек, мал азығына жұмсалатын жемшөп пен азықтык қосындылардың химиялык, құрамы алуан түрлі болып келеді.
Мал организмі күрделі биологиялық құрылым болғандықтан, ондағы қоректену барысында өтетін өзгерістерді, әрине мұндай қарапайым кесте мен бейнелеуге келмейді. Ол өзгерістер сан-алуан болғандықтан, бір жағынан, бір-бірімен тығыз байланыста, ал екінші жағынан, бір-біріне тәуелдіде
бір-біріне ықпал етіп өтеді.
Сол секілді жемшөп көмірсулары энергияға айналуымен қатар кейбір қосындылар құрылымына да кіреді. Ал жекелеген минералды элементтер көптеген кұрылымдар құрамына (кальций мен магний - сүйектің,
фосфор -аденозинфосфатты қышқылдардың, темір-гемоглобиннің,
кобальт-цианкобаламиннің, йод-тироксиннің, т. с. с.) тікелей кіруімен қатар организмдегі қышқыл-сілтілік қатынас пен иондық теңдікті, осмостық қысымды калыптастыруға қатысады, микроэлементтер ферменттер функциясын әсерлендіретін коферменттер құрамына кіреді. Өте аз мөлшерде болатын витаминдер зат алмасуының барлық қырын ретгестіру арқылы организм тіршілігі мен өнімділігіне ықпал етеді [7].
А.Ф. Кузнецовтың (2003ж) айтуынша, биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді.
Азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді. Соңғы-ларын қысқартып амидтер деп атайды.
Азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқы-лымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0-18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін - 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін - 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді [8].
Найденский, М.С. (2001ж) деректеріне көз жүгіртсек, организмдегі бүкіл зат алмасуы судың қатысуымен өтеді. Сондықтан да суды да тіршілікте маңызы зор қоректік заттар қатарына жатқызуға болады.
Су. Су немесе ылғал - өсімдік пен жануар тіршілігін сақтап, дұрыс өсіп-жетіліп, өнім өндіруіндегі маңызы зор қосынды. Өсімдік пен мал денесіндегі судың мөлшері жасына, физиологиялық жағдайына және басқа да факторларға байланысты кең ауқымда өзгереді. Мысалы, жаңа көктеген балаусада 80-90% ылғал болатын болса, өсе келе оның ылғалдылығы 50-60%-ға дейін кеміп, өсімдік қатайып, шырынсызданады. Төл денесіндегі су 70-80% болса, сақа мал денесіне 50-60% болады.
Пішенге кептірілген шөп ылғалдылығы 15-17%-дан аспай ол шырынды балаусадан қатайған ірі (трубый) азыққа айналады. Дұрыс сақталуы үшін дән ылғалдылығы да осы көлемнен аспауға тиіс. Көкшөп шырынын қыста да сақтау үшін дайындауға кептірмей, шабылғаннан кейін бірден салынған сүрлем ылғалдылығы 70-75%, ал жартылай дегдітіп салған пішендеме ылғалдылығы 45-55% деңгейінде болады. Азықтық тамыртүйнектер ылғалдылығы 80-90% болады.
Организмдегі судың басым бөлігі физикалық-химиялық тұрғыдан бос су (алғашқы ылғал) түріндегі еріткіштер болып келеді де, қалғаны кол-лиодтарда белокпен, ал жасушада гидраттанған иондармен және молеку-лааралық байланған су (гигроскоптік ылғал) түрінде болады [9].
Гершун, В.И (2007ж) айқанына көз жугіртсек, төлді жалпы қоректілігі 0,50-0,55 кг азық өлщемі және 50-60 г қорытылатын протеин болатын, тәулігіне бір басқа мөлшері 600-1000 г түйіршіктелген азық қоспасымен үстеп азықтандыру, ұрғашы тоқтылардың бір жаста тірілей массасынан 38-40 киллограмға, ал еркек тоқтылардың массасын 50 киллограмға жеткізуге мүмкіндік береді. Қаракөл шаруашылығында елтірінің құндылығы шамалы қозыларды да, оларды сол туған жылы етке өткізіп жібереді. Енелерінен бөлінгеннен кейін мұндай төлдерді жетілдіріп, өсіріп бордақылау үшін жеке топтарға бөліп, мамандандырылған бригадалар мен комплекстерде ұстайды. Түнде жаюды және қосымша азықтандыруды ұйымдастыру тоқтыларды сегіз айлығында тірілей салмағын 45 киллограмға жеткізіп, етке тапсыруға мүмкіндік береді [10].
Онегов,А.Г (2007ж) жазғанына қарасақ, буаз саулықтар жайылым шөбі есебінен қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты толық рационды түйіршіктелген азық қоспасы мен қосымша азықтандыру мөлшері тәулігіне 1 басқа 600-1100 болуы тиіс. Бұл қойлардың өнімділігін 15-22 пайыз арттырып, қаракөл сапасын жақсартуға ықпалын тигізеді. Қаракөл саулықтарының рационы олардың буаздығының барлық кезеңінде де толық құнды болуы керек.
Қаракөл саулықтарының сүттілігі бірсыпыра жоғары болып келеді. Қозы 3,5-4 айда 115 киллограмға дейін сүт емеді. Сүтейген соң жиырмасыншы күні саулықтың сүті ең көп шығады да, содан соң бірте - бірте азая береді. 65 - ші күні саулықтардан сүттің жалпы мөлшерінен 80 пайызына дейін шығын болады.
Қаракөл шаруашылығында емізетін саулықтардың әдетте бір ғана қозысы болады. Оның өсуі мен дамуы алғашқы айларда енесінің сүттілігіне толық байланысты. Саулықтарды әдетте көк шөп шығатын кезде қоздатуға тырысады. Сондықтан қозылары еміп жүрген саулықтардың жайылымды тиімді түрде пайдалануына қатты көңіл бөледі. Мұның өзінде сақмандар құруының ерекше маңызы бар.
Саулықтар ерте көктемде қоздап, көктем кешігіп шыққанда, сондай - ақ ауа райы қолайсыз болған жағдайда қозысы еміп жүрген саулықтарды қосымша азықтандыру қажет болады. Мұндайда қозысынан бөлек жайылған саулықтардан жақсы нәтижелер алынады. Оларды шалғай бөліктерге апарып жаюға болады [11].
Храбустовский, И.Ф. (1984ж) пікірінше, Қаракөл қойын күтіп - бағу мен азықтандыру табиғи жемшөпті пайдалануға негізделеді. Шөл жайылымдары пайдалану жүйесі жекелеген массивтерді жыл маусымына қарай алмастырылып пайдалануға мүмкіндік береді. Қаракөл щаруашылығында маусымдық жайылымдар негізінен үш түрге бөлінеді: көктемгі, жазғы және күзгі жайылымдар. Кейбір аймақтар үшін жыл он екі ай бойы пайдаланылатын жайылымдар да болады.
Жайылымдарды тиімді пайдаланудың аса маңызыды жолдарының бірі шаруашылықтың территориясында суаттарды біркелкі орналастыру болып табылады.
Біз табиғи жайылымдардың молдығына үйреніп кеттік. Қаракөл шаруашылығында өнім өндіру үшін қажетті қоректің ең арзан көзі ретінде ол жайылымдарды пайдалану жайлы көп жазылып та жүр. Алайда ол резервтерді шексіз деп есептеуге болмайды. Соңғы жылдары жайылымдардың жетіспейтіндігі жайлы әңгіме бола бастады. Бұл алаңдатушылықтың әбден негізі бар [12].
Сайдулдин, Т. (1984ж) оқулықтарына тоқталсақ, жануарлардың қандай да бір тұқымын жетілдіру барысында бір жетістікке жетумен қатар жаңа қиындықтар пайда болуын, сонымен қатар іріктеу мен жұптаудың әдістерін жетілдіру және тереңдету қажеттілігін селекцияның алдында тұрған үлкен сұраныс нұсқайды.
Қой шаруашылығының белгілі академик М.Ф. Иванов кезінде былай деп жазды: Құйрықты қойлар жергілікті жағдайға өте жақсы бейімделген және ерекше шыдамдылығымен, мықтылығымен және азықтану тапшылығы мен күтімнің нашарлығына төзе білу қабілетімен ерекшеленеді. Әйтседе осы жағдайлардың бәрінде олар шаруашылық тұрғысынан алғанда өзінің тез өсіп жетілетін, етті, майлы келетін қасиетін жоғалтпайды. Осы бір ерекшеліктері қойларды басқа жануарлардан даралап, шаруашылық тұрғысынан алғанда олардың бағалылығын арттыра түседі.
Малды бордақылаудағы көздеген мақсат көк балаусаны, жұғымды азық пен белгілі мөлшерде құрама жемді пайдалана отырып, қысқа мерзімнің ішінде дене массасының жоғары да арзан өсіміне қол жеткізу.
Бордақылау кезінде толық құнды түйіршік азық мақта күнжарасы мен шрот, сүрлемнің әртүрлі, пішендеме, сабан, пішен, арпа, сұлы, жүгері сабағы, азықтық бұршақ, ұрпақ, тәтті сірне, барда қолданылады. Минералды азықтарды брикет түрінде, ал ас тұзын жалау үшін кесектей береді. Ұнтақ азық негізінен ірілетіп жармаланған дәннен даярланады [13].
Волкова,Г.К. (1970ж) айтуынша, басқа жануарларға қарағанда мегежіндер азықтың толық құндылығыа көп талап қояды және көптеген азықтық заттардың жетіспеушілігіне сезімтал болады. Мегежіндердің ас қорыту жүйесінде микробтық белокты, аминқышқылдары мен В тобының витаминдерін синтездеу жүрмейді. Сондықтан мегежіндерге үнемі аминқышқылдары мен витаминдер жетіспейді.
Азықтық заттарға мұқтаждығы бойдақ мегежіндерде тірідей салмағына, буаздарда - буаздық кезеңінде ( алғашқы 84 және соңғы 30 күн ), емізетін мегежіндерде торай санына байланысты болады.
Бойдақ және буаз мегежіндердің 100кг тірідей салмағына 1,2-1,7 азықтық бірлік қажет. Рационның бір азықтық бірлігіне оларға 100 г қорытылатын протеин, 5 г лизин, 3 г метионин цистин, 8 г кальций, 7 г фосфор, 5 г ас тұзы, 10 мг каротин, 500 М.Е.Д витамині сонымен қатар в тобының витаминдері мен микроэлементтердің белгілі мөлшері [14].
Кузнецов,А.Ф. (1973ж) айтқанына қарасақ, торайлауға 10-15 күн қалғанда құрамы азықтарды сұйылтып береді. Торайлауға 4-5 тәулік қалғанда мегежіндердің рационын азайтады ( көлемді азықтар ), ал туатын күні 50 пайызға жеткізеді. Торайлау алдындағы соңғы күндері азықтандыру нормасын екі еседей азайтып, рационға жеңіл азықтар қосады: бидай жармасы, арпа, шрот. Торайланғаннан кейін алғашқы күндері мегежіндерді аздап азықтандырады. Торайланғаннан кейін мегежіндерге жылы су береді, ал 10 - 12 сағаттан кейін құрамында бор ( 20-30 г ) және ас тұзы бар (20-30 г) бидайдың ұнтағымен, сұлының жармасынан жасалған атала берген дұрыс.
5 - 6 сағат өткеннен кейін аналықты екінші рет азықтандырып тәулік нормасын бірте - бірте береді, сөйтіп 5 - 7 тәулік арасында толық рационға жеткізеді [15].
В.И.Гершунның (2005ж) мағлұматы бойынша жылқының ең құнды азықтандыру жүйесі-ол малдың тәбетін ашумен қатар, жем- шөптің сіңімділігі және тез қорытылуы сол үшін ең бірінші ірі шөппен, содан кейін шырынды, ең соңында құрама жеммен, ал одан кейін тағы ірі шөппен азықтандырған пайдалы.
Денесінің ірілігіне қарамай қарынының сиымдылығы небәрі 14-16 л. көлемінде. Сондықтан жылқы бос уақытының бәрін азықтандыруға жұмсайды. Бұл әсіресе қара жұмыс аттары үшін көңіл аударалық жағдай. Өйткені күйісті малдікіндей жеген азығын түпкілікті өңдеуден өткізетін месқарыны болмағандықтан, жылқы жем-шөпті ауызымен мұқият шайнап, мол сілекеймен ылғалдандырып барып жұтатындықтан, азықтандыруға ұзағырық уақыт жұмсайды.
Жылқыны азықтандыру кезінде ірі азықтан екінші азыққа көшу жүйесі біртіндеп өтуі тиіс. Ал енді бір азықтан екінші азыққа бірден өтетін болса онда мал азыққа тез үйрене алмайды, осыдан барып малдың ас қорыту жүйесі бұзылады, іші өтеді, ішек қатады, іштің бұрып ауруы мен метеоризм пайда болады [16].
Г.А.Хмельницкидің (1987ж) мағлұматы бойынша ұзақ эволюциялық даму барысында түйе шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Оның организміндегі зат алмасу процесі ерекше болып келуіне байланысты, ол азықты үнемді пайдаланады. Түйе тыныштық жағдайда өзінің тірі салмағының әр бірлігіне жылқыға қарағанда 38% төмен энергия жұмсайды. Сонымен қоса бордақылау кезінде басқа малдармен салыстырғанда азықты аз жейді. Түйенің көк шөпке деген күндік қажеттілігі жайылымның сапасына қарай орта есеппен 24- 27 кг арасында болса, ол жиналған шөпке қажеттілігі 6- 12 кг аралығында.
Тірі салмағының 500 кг айналасындағы түйенің тәулік ішінде орта есеппен алғанда рационының құндылығы 4 азықтық бірліктен кем болмауы керек. Ал тірі салмағы 500- 600 кг асатын жұмысқа пайдаланылатын түйелердің азыққа деген тәуліктік нормасы 8- 10 азықтық бірліктен кем болмауы керек. Сауылатын інгендерге 1 кг сүт түзілу үшін азықтың мөлшерін 0,7- 0,8 азықтық бірлікке көбейтеді [17].
Ж.Мырзабековтың (2004ж) мағлұматына сүйенсек күзде және қыста түйелер сораңмен және жусанмен, көктемде дәнді шөптермен, жусанмен, әртүрлі бір жылдық өсімдіктермен қоректенеді. Әсіресе бұл кезде эфемерлі өсімдіктер түйелер үшін аса құнды, бұл өсімдіктерді жеу арқасында олар қыстан кейін тез салмақ қосады. Ал, жаздың ыстық күнінде эфемерлі мен дәнді шөптер күйіп, олардың орнына шөлге төзімді түйелер сүйсініп жейтін өсімдктер өседі.
Күзде әртүрлі өсімдіктердің саны азайғанда түйелер сораңмен және жусанмен азықтанып қысқа қарай май қорын жинайды. Түйелерлі міндетті түрде тұзбен, бормен немесе сүйек ұнымен, әсіресе микроэлементтермен азықтандырып отыру қажет. Түйелердің тағы бір ерекшелігі- олардың ас тұзына қажеттілігінің жоғарылығы. Сондықтан да барлық рациондарға қысы- жазы ересек малдарға тәулігіне ең азы 100 грамм тұз беріледі. Сор топырақты жайылымдарда жайылатын және минералданған суды ішетін малдарға тұз берілмейді.
Түйе басқа малдар жемейтін өткір иісті өсімдіктерді азық ретінде жақсы пайдаланады. Шөл және шөлейт жерлерде өсетін 290 түрлі сораңдардың, жусаннан және басқа да өсімдіктерден түйе 161 түрін пайдаланады.
Қазақстан Республикасында түйелерге арналған қысқы жайылым- қыстықтар негізінде құмды бархондарда орналасып, оларды қатты желден және борандардан қорғайды [18].

ІI. Негізгі бөлім

2.1. Азықтың химиялық құрамы мен қоректік заттары

Биосфера кабаттарында пайда болатын мал азығы сондағы химиялық элеменггерден құралады. Мал азығының химиялық құрамын зерттеп, талдағанда, ондағы қосыңдылардың жануар қоректенуіндегі және зат алмасуындағы маңызы мен атқаратын қызметі басшылыққа алынады. Осы тұрғыдан алғанда, мал азығындағы қосындылар мен заттар (элементгер) қоректену барысында организмдегі өзіндік бірегей физиологиялық кызмет атқаратын қоректік заттар тобына біріктіріледі. Мал азықтаңдыру ғылымында азық құрамындағы осы қоректік, минералдық және биологиялық әсерлі заттар топтары онын химиялық құрамы ретінде алынады.

Азықтың химиялық құрамын зерттеу

Мал азығына жұмсалатын жемшөп пен азықтык қосындылардың химиялык, құрамы алуан түрлі болып келеді.
Мал организмі күрделі биологиялық құрылым болғандықтан, ондағы қоректену барысында өтетін өзгерістерді, әрине мұндай қарапайым кесте мен бейнелеуге келмейді. Ол өзгерістер сан-алуан болғандықтан, бір жағынан, бір-бірімен тығыз байланыста, ал екінші жағынан, бір-біріне тәуелдіде бір-біріне ықпал етіп өтеді.
Сол секілді жемшөп көмірсулары энергияға айналуымен қатар кейбір қосындылар құрылымына да кіреді. Ал жекелеген минералды элементтер көптеген кұрылымдар құрамына (кальций мен магний - сүйектің, фосфор -- аденозинфосфатты қышқылдардың, темір -- гемоглобиннің, кобальт -- цианкобаламиннің, йод -- тироксиннің, т. с. с.) тікелей кіруімен қатар организмдегі қышқыл-сілтілік қатынас пен иондық теңдікті, осмостық қысымды калыптастыруға қатысады, микроэлементтер ферменттер функциясын әсерлендіретін коферменттер құрамына кіреді. Өте аз мөлшерде болатын витаминдер зат алмасуының барлық қырын ретгестіру арқылы организм тіршілігі мен өнімділігіне ықпал етеді.
Мал тіршілігін жан-жақты қамтамасыз етуге қатысатын бүл қоректік заттар топтарын азық үлгісін арнайы зертханалық зерттеулерде келесі жоба бойынша анықтайды
Су (ылғал)
Алғашқы Гигроскоптік
АЗЫҚ:
Қүрғақ зат Органикалық зат
Азотты заттар Шшеі протеин
Белок Амидтар
Минерадды зат Шикі күл
Макро- Микро-
элементгер Азотсыз заттар
Шикімай Көмірсулар
Шикі жасунык, Азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ)

Зерттеу жобасы бойынша мал азығының құрамы, бірінші ретте, ондағы су (ылғал) мен құрғақ затқа бөлінеді. Азық ылғалдығын азық үлгісін алдымен 60 -- 65°С, содан кейін 100-105°С жылулықта түрақты салмаққа дейін кептіріп анықтайды. 60 -- 65°С жылулықта зерттеуде бастапқы немесе алғашқы (первоначальная) ылғалдылық деп аталатын жасуша аралык, бос су, ал 100-105°С жылулықта гигроскоптік деп аталатын химиялық байланыстағы су буланып кептіріледі де, азық үлгісі алғашқы ауалы-құрғақ, содан кейін толық кепкен абсолютті-құрғақ күйге енеді. Өсімдік жемшөптегі су көлемі өсу кезеңі мен дайындалу әдісіне байланысты өзгереді -- жаңа көптеген жас балауса ылғалдылығы 75 -- 85% болса, өсе келе ылғалы 60 -- 70% дейін құрғап, кептірілген пішенде 15-17% ылғал болады.
Азық үлгісінің салмағынан су салмағын (не 100-ден су пайызының көлемін) алып, қүрғақ зат салмағын (көлемін) шығарады. Азық қүрғақ заты 500 -- 550°С температурада жанып, яғни ыдырап, жылуға айналатын органикалық және күлде қалатын анорганикалық, яғни минералды заттардан тұрады. Органикалық затқа энергия бөлетін коректік және зат алмасуын реттейтін биологиялық әсерлі (пәрменді) қосындылар кіреді. Олардың құрылымы органикалық С, Н, О, N элементтерден тұрады, ал азық күлін қалған анорганикалық (минералды) элементтер құрайды. Соңғыларының қатарындағы биологиялық тұрғыдан маңызды, яғни биогенді минералды элементтерден мөлшері грамдап өлшенсе, макроэлементтерге, ал милиграмдап өлшенсе, микроэлементтерге жатады.
Биогенді макроэлементтер қатарына бүгінгі күні Са, К, Иа, Р, 5, С1, микроэлементтерге Ғе, Си, Мп, 2п, Со, I кіреді. Жемшөп күліндегі мөлшері едәуір шақпақ тотығы түріндегі кремний инертті (алмасуға қатыс-пайтын) элемент болып табылады. Бүгінгі күндегі зерттеу әдістері жемшөп күлінің құрамында 70-тен астам элементтерді көрсетіп отыр және ол әдістер жетіле келе бұл сан өсе түспек; өйткені биогеохимиялық ілімнің биосфера қабаттарындағы элементтер шашыранды миграциясы өтуі туралы болжамы бойынша, ондағы организмдерде барлық химиялық элементтер болуға тиіс. Әрине, олардың бәрінің тіршіліктік маңызы бірдей емес, көпшілігі тек миграция барысында кездесуі мүмкін. Олардың биологиялық кьізметі әлі де зерттеуді қажет етеді.
Биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді.
Азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді. Соңғы-ларын қысқартып амидтер деп атайды.
Азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқы-лымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0 -- 18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін -- 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін -- 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді.
Азық үлесіндегі органикалық заттан азотты затты, яғни шикі протеинді алса, шикі май мен көмірсулардан тұратын азотсыз заттары қалады. Шикі май тобына глицерин мен май қышқылдарынан, яғни үшглицеридтерден тұратын бейтарап май болып табылатын липидтермен қоса азық сынамасын органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдегенде еріп, экстракцияланатын фосфатидтер, холин, балауыз секілді май тәріздес қосындылар -- липоидтер де кіреді.
Шикі жасунық тобындағы бұл көмірсулардың ерігіштігі олардың өсімдіктің өсу барысында ұлғая түсетін сағыз тәріздес лигин, кутин, суберин сияқты қатайтқыш (инкрустиругощие) заттармен қаныққандығына, яғни олармен қапталып, сіңіру дәрежесіне тәуелді өзгереді. Жеңіл еріп, тез қорытылатын көмірсулардың екінші азотсыз экстрактивті заттар тобына крахмал, қанттар мен пентозалар, гемицеллголозалар, пектиндердің ыдыратылғыш бөлігі кіреді. Олардың мөлшерін азық үлесінің салмағынан (көлемінен) анықталған басқа қоректік заттар мөлшерінің салмағының (көлемінің) қосындысын алу арқылы есептейді.

2.2. Азықтағы қоректік заттар

Азықтағы қоректік заттар мал организмінің тіршілігіне қажет энергия мен құрылымдық қосындылар жеткізуші көзі болып табылады. Демек олар тірі организмнің қоршаған орта жағдайына бейімделіп өсіп өніп ұрықтанып көбейіп, өнім өндіруінің негізгі факторлары ретінде қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, азықтағы қоректік заттар энергетикалық және құрылымдық қосындыларға бөлінуіне шартты түрде қарау керек, өйткені олар негізгі функциясымен қатар тіршілік кажеттілігіне байланысты басқа да қызметке жұмсалады.
Бірақ та олардың ішінде де бірқатар қоректік және биологиялық әсерлі заттардың қоректенудегі тек өздері ғана атқара алатын функциясы болады. Олардың зат алмасуындағы функциясы орны толмас, басқа қосындылармен толықтырылмас, яғни ауыстырылмайтын (ауыспайтын) болғандықтан, оларды ауыспайтын (незаменимые) азықтандыру факторларына жатқызады. Мысалы, олардың қатарына полипептидтік белок тізбегінде тек өзіндік орны бар, басқа азотты қосындылармен толықтырылмас ауыспайтын 10 аминқышқылы, тек өздері атқаратын функциясы бар 3 май кышқылы жатады. Мұндай зат алмасуында өзіндік орны толықтырылмайтын қосындылар міндетті түрде мал азығымен жеткізілуі керек.
Қоректік заттардың маңызы мен атқаратын қызметі мал мен кұс түріне байланысты да өзгереді. Айталық, карапайым қарынды мал түзуге тек белок азотын қосындыларды пайдалана алатын болса, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.