Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктері
Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
І. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруына әсер ететін факторлар
1.1 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруға әсер ететін физикалық-географиялық факторлар
1.2 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың экономикалық-географиялық факторлары
ІІ. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығы салаларын территориялық ұйымдастыру
2.1 Өсімдік шаруашылығын территориялық ұйымдастыру
2.2 Жануар шаруашылығын территориялық ұйымдастыру
ІІІ. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын тиімді территориялық ұйымдастыруының басым бағыттары
3.1 Ауыл шаруашылығының мамандануының территориялық дифференциясы
3.2 Өсімдік шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың басым бағыттары
3.3 Жануар шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың басым бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан егемен ел ретінде тәуелсіз өркениетті даму жолына түсіп, барлық ұлттық-рухани байлығымызды қайта жаңғыртқан тұста, елдің өткен тарихын жаңаша зерделеуге мүмкіндік берді. Өйткені еліміздегі тарихи мәселелерге деген методологиялық ұстаным, тұжырымдардың өзгеруі, шығармашылық ойлауға еркіндіктің берілуі, бұрынғы зерттеушілердің қолына тимеген көптеген құнды тарихи деректердің ғылыми айналымға тартылуы, т.б. жаңа мүмкіндіктерге жол ашты.
Қазіргі таңда тарихымыздың ақтаңдақтарын ашуда, жекелеген аймақтың, ауыл шаруашылығы салалары мен өнеркәсіп орындарының еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесін баяндау, олардың даму барыстарын саралап, зерттеу тарих ғылымының негізгі бағыттары қатарына жатады. Соның ішінде 1946-1980 жылдар аралығындағы ел экономикасының дамуында ауыл шаруашылығының алатын орны, оның дамуы, қарапайым еңбек адамдарының қажырлы еңбегі, олардың әлеуметтік тұрмысын зерделеу өте маңызды. Өйткені зерттеу тақырыбының өзектілігі қоғам өмірінде ауыл-селоның алатын орнымен тығыз байланысты. Себебі кез-келген ұлттың шығу тегі, өзінің бастау бұлағы, дәстүрлі мәдениетінің қалыптасқан кеңістігі - ауыл-село. Ал ауыл-селоның тарихы - қазақ ұлтының тарихы. КСРО ыдырағанға дейін қазақтардың басым бөлігі ауыл-селоларда тұрып, аграрлық салада еңбек етті. Оның үстіне халықты азық-түлікпен, индустрияны шикізатпен аграрлық сала қамтамасыз етеді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2003-2005 жылдарды ауыл мұқтажын шешуге арнауы да кездейсоқтық емес. Осы тұрғыдан келгенде ХХ ғасырда Қазақстанда жүргізілген кеңестік аграрлық саясат тарихын қайта саралап, талдау қажеттілігі айқындала түседі. Жалпы аграрлық мәселелер бойынша көптеген елдердің даму үрдісі қиын әрі қайшылықты болып келгені белгілі. Мұндай жәйт Қазақстанға да байланысты екені анық. Себебі Қазақстанның ХХ ғасырдағы ауыл шаруашылығы дамуының жетістіктері маңызды, әрі қарама-қайшылыққа толы күрделі процестердің бірі болып есептеледі. Егер, Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қазақ өлкесінде социалистік меншікке негізделген ұжымдастыру саясатын жүргізу қолға алынып, ұжымшар, кеңшар құрылысының негізі қаланып, екінші дүниежүзілік соғысқа дейін жаңа сипатқа ие болса, ал соғыстан кейінгі жылдарда аграрлық саясат одан әрі жалғасып, республикада 1950 жылдардың аяғына қарай кеңшар, ұжымшар құрылысы толық жеңіске жетіп, 1960-1980 жылдарда бұл саясат одан әрі тереңдеп, Қазақстанда ірі экономикалық жағынан қуатты, энергетикалық техникалық жағынан жоғары еңбекті ұйымдастыру тұрғысында сол кезеңге сай тиімді ірі аграрлық ұжымшарлар мен кеңшарлар барынша қызмет етті. Сөйтіп, Қазақстан КСРО-ның шығыстағы ірі аграрлық-экономикалық аймағына айналды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ауыл шаруашылығын жүргізудің ғылыми негізделген жүйесін ұйымдастыру - экономикалық жəне техникалық шаралардың бір-бірімен байланысты біртұтас жиынтығы іспеттес. Бұларды ауыл шаруашылық кəсіпорындары мен шаруа қожалықтарында табиғи жəне экономикалық жағдайлар мен мемлекеттің товарлы өнімнің белгілі бір түріне деген заказдарын ескере отырып жүзеге асыру жер көлемі өлшеміне еңбек пен қаражатты аз жұмсауымен-ақ ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің жоғары дəрежесіне жетуге мумкіндік береді. Бұл шараларға мыналар жатады: өндірісті мамандандыру, шаруашылық салаларын, егіншілік пен мал шаруашылығы жүйелерін дұрыс үйлестіру, ауыл шаруашылығы өндірісінің барлық салаларын кешенді механикаландыру жəне электрлендіру, күрделі қаржыны барынша тиімді бағыттау жəне пайдалану, жоғары өнімді ауыл шаруашылық өндірістің барлық салаларын тиімді жүргізу жөніндегі ұйымдастыру экономикалық шаралары.
Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары орналасқан Батыс Қазақстан өңірі республикадағы ауыл шаруашылығы дамыған ірі аймақтардың бірі болып табылады. Республикадағы ауыл шаруашылығының дамуына өңірде өзінше үлес қосты. Оның айқын дәлелі Батыс Қазақстанда екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда мал саны өсіп, жоғары егіншілік дамып, нәтижесінде бұл өлке ірі аграрлық-экономикалық аймақ дәрежесіне көтерілді. Дегенмен, республика жағдайындағы ауыл шаруашылығына қатынасты жетістіктер мен күрделі қарама-қайшылықтар, тежелу процестері Батыс Қазақстанның ауыл шаруашылығына да тән еді.
Батыс Қазақстандағы ауыл шаруашылығының республика мен одақтың халық шаруашылығындағы қаншалықты орын алғандығын, оның даму ерекшеліктерін айқындау, ұлттық мамандардың дайындалуы мен әлеуметтік жағдайын жан-жақты саралау аса маңызды. Мемлекетіміздің экономикасындағы ауыл шаруашылығы өндірісінің алар орнының ерекшелігін ескеріп, ауыл-село еңбеккерлерінің сүбелі үлестерін түсініп, өкімет маман кадрлардың елеулі еңбектерін жіті назарда ұстап және оларды жан-жақты қолдауы, біз зерттеп отырған тақырыптың өзектілігін одан әрі айқындай түседі. Агроклиматтық жағдайлар, жергілік ті рельефтер, топырақ қабаттары мен өсімдік дүниесі, су ресурстарының микроаймақтары бойынша сипаттамада мынандай мəселелерге назар аудару қажет:
1. Жыл мезгілдері бойынша жылдық орта температура мен жауатын жауын-шашын; вегетация мезгілінің жылдық орта ұзақтығы, осы мезгіл ішінде жауатын жауын-шашын мен қолайлы температура жиынтығы; аязсыз мезгілдің ұзақтығы; мал түліктеріне қарай жайып бағу уақытының ұзақтығы. Ауыл шаруашылығы өндіріс үшін климаттың қолайсыз құбылыстары (қуаңшылық, аңызақ, тоңазу, мұзтайғақ, қалың қар, қақаған аяз жəне осылардың қайталануы мен ұзақтығы).
2. Шаруашылық топырағының агроөндірістің сипаттамасы (типтері, айырмашылығы мен олардың көлемі); жыртылатын қыртыстың тереңдігі, қара шірік топырақтың сапасы; сортаңдылығы; топырақ типіне қарай тыңайтқыш қабылдауы; эрозияға (жел жəне су) ұшыраған жер көлемі, жер асты су қабатының терендігі жəне оның минералдануы.
3. Шаруашылық территориясының рельефі (далалы, жазықты, дөңесті, жыралы, таулы т.б.); ылдилардың бағыты мен тіктігі, рельеф шарттары бойынша жыртылмайтын жерлердің көлемі мен пайызы.
4. Шаруашылықтың суландырылғандығы мен сумен қамтамасыз етілгендігі, (өзендер, көлдер, бөгендер, құдықтар, скважиналар) олардың жазғы жəне қысқы мезгілде адамдар мен малды сумен қамтамасыз етудегі рөлі мен маңызы; жер асты жəне артезиандар суының жатқан тереңдігі; жер асты суының сапасы, мал жайылымы участоктарының сумен қамтамасыз етілуі.
5. Табиғи өсімдіктердің басым түрлері, шабындық пен жайылымдардың типологиялық құрамы, мал жайылымының маусымдылығы мен өнімділігі.
Шаруашылық ішіндегі аумақты ұйымдастыру ауыл шаруашылығы өндірісін жоспарлы негізде ұйымдастыру болады.
ҚР да жерге ораластыру жүйесі қызмет етеді, онда жер ресурстарын пайдалануды тиімді ұйымдастыру төмендегілерді өңдеу жолымен:
- ғылыми негізделген болжадар түріндегі бас республикалық схема;
- облыстық және әкімшілік аудандардың жерге ораластыру схемасы;
- шаруашылық аралық жерге орналастыру жобалары;
- шаруашылық жерін және учаскелік жерге орналастыру жобалары;
- жеке учаскелерді құру, жақсарту,мелиорация, рекультивация жөніндегі жұмысшы жобалар.
Қазіргі күнгі жерге орналастыру өндірістің маңызды құралы, табиғи ресурс және операциялық базис ретінде, сондай-ақ жылжымайтын мүлік ретінде жер қатынастарын реттеуге, жерді толық және ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған жер заңдарының жүзеге асуын, сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс- шаралар жүйесі болып табылады.
Оның мазмұны қоғамдық өндіріс, бәрінен бұрын экономиканың аграрлық сектор талаптары мен анықталады. Осыған байланысты жерге орналастырудың маңызды қызметіне жатады:
- ауыл шаруашылығын жүргізу үшінжаңа құнарлы жерлерді анықтау;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындардың, бірлестіктер, шаруа қожалықтары және басқа шаруашылық құрылымдарпда бар жер пайдаланушылар мен жер иеленушіліктерін жетілдіру және жаңадан құру;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындары, ұйымдары және мекемелері аумағында шаруашылық жерін ұйымдастыру
-мемлекеттік, жеке және қоғамдық қажеттіліктер үшін жер учаскелерін алу және бөліп беру;
- қалалардың, поселкелер мен ауыл елді мекендердің шекарасын өзгерту және белгілеу.
Жерге орналастыру қызметіне: топографо- геодезиялық, топырақтық, геоботаникалық және т.б. іздестірулер мен зерттеулер жатады, қолданылатын материалдар тек қана жерге орналастыру жобаларын негіздеу және құру үшін пайдаланып қоймай, сонымен бірге мелиорация, жол құрылыстарында және т.б. қолданылады.
Жерге орналастыру мазмұнының күрдегілігіне қарай түрлерге және әртүрге бөлінеді. Оның өзіндік әртүрлі формалары объектінің аймақтық табиғи және экономикалық ерекшеліктеріне, шаруашылықтың әлеуметтік және өндірістік типіне, жерде шаруашылық жүргізудің көп түрлі формаларының әрекет етуіне байланысты. Ал жерге орналастыруды жүргізудің өндірістік және құқықтық процестері бірнеше кезеңдерден тұрады. Оларға:
- дайындық жұмыстары;
- жобаны құру;
- жобаны қарау және бекіту;
- жобаны натураға шығару;
- жеке меншікке, жер пайдаланушыларға, арендаторларға құжаттарды рәсімдеу және беру;
- жобаның жүзеге асуына авторлық бақылау.
Аталған кезеңдер көлемі және мазмұнымен ерекшеленеді. Олар әртүрлі әдістер және тәсілдермен жүргізіледі.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканың, облыстардың, аудандардың, қалалардың және басқа да елді мекендердің территориялары, бірінші кезекте ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтары, жеке жер алқаптары мен учаскелері болып табылады. Осы бағытта Ақтөбе облысының территориялық ұйымдастыру ерекшелігін қарастыру мәселесі қойылып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктерін Ақтөбе облысы материалдары негізінде ерекшеліктерін айқындау - зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- осы кезеңдегі еліміздің батыс өңіріндегі ауыл шаруашылық өндірісіндегі негізгі нәтижелерді саралау;
- Ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру жолындағы Ақтөбе облысында атқарылған іс-шараларға талдау жасай отырып, ғылыми баға беру;
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыруына әсер ететін негізгі факторларды анықтау;
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын тиімді территориялық ұйымдастыруының басым бағыттарын ашу.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Батыс Қазақстан өңірі, Ақтөбе облысы.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Ақтөбе облысында аграрлық саясаттың және ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастырылу ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан талдауға алынып, зерттелініп, талданды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы - ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған мол мұрағат деректері және бұрын жарияланған еңбектерді сыни тұрғыдан талдау негізінде жинақтап, жүйелеп, Қазақстанның батыс өңіріндегі Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктерін алғаш рет кешенді түрде зерттелуі болып табылады. Зерттеуге енгізілген жаңалықты былайша топтауға болады:
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығына қатысты мұрағат құжаттары, сараланып, жаңа деректерді тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізу;
- Ақтөбе облысы бойынша аграрлық дамудың салыстырмалы талдауының жасалуы, оның ерекшеліктерінің айқындалуы;
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ерекшеліктерін аша отырып, экстенсивті бағдар және аграрлық саладағы шаруашылықты жан-жақты сипаттау.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысында Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктері баяндалады. Зерттеу жұмысында келтірілген мәліметтерді, айтылған сын пікірлер мен көзқарастар, негізгі тұжырымдар мен алынған қорытындыларды арнайы курстарда маңызды дерек ретінде кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар зерттеу жұмысын ауыл шаруашылығы саласындағы қызметкерлерге әдістемелік көмекші құрал, ал студенттерге оқу құралы ретінде қажеттілігі бар деп санаймыз.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшалардан тұрады.
І. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруына әсер ететін факторлар
1.1 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруға әсер ететін
физикалық-географиялық факторлар
Өндірісте пайдалануына және табиғи қасиеттеріне байланысты жер пайдаланымдар әртүрлі пайдаланым алқаптарына бөлінеді.
Пайдаланым алқаптары дегеніміз әрдайым белгілі бір өндірістік және басқа қажеттілікке пайдаланылатын, табиғи, тарихи қалыптасқан ерекшеліктері бар, немесе кейін пайда болған қасиеттері бар жер массивтері.
Әр жер алқабы өсетін өсімдіктерімен, олардың сапасымен, суланғандығымен, жер беті бедерінің элементтеріне орналасуымен, өндірісте пайдалану ерекшеліктерімен бөлектенеді (айырықшаланады).
Қазіргі классификация бойынша әрдайым ауылшаруашылықтық өндірісінде қолданылатын ауылшаруашылықтық алқаптарға егістік, шабындық жайылым, тыңайтылған жер, көпжылдық өсімдіктер жатады.
Ауылшаруашылық алқаптар бойынша ГОСТ бекітілген (мемлекеттік стандарт Мем.СТ)
Ауылшаруашылық алқаптардың құрамы табиғи - климаттық жағдайға өте тығыз байланыста. Жылдық орташа жауын-шашынның мөлшері 100мм аспайтын жерлерде жыртылған жер 10-13%.
Дәнді-дақыл өсіруге ығалдылығы жеткілі солтүстік аудандардың жерінің құрамында 72% - жыртылған жер.
Қалыптасқан ауылшаруашылық алқаптардың құрамы шаруашылықтардың мамандығына әсерін тигізеді.
Егістік үлесі 70-80% солтүстікте дәнді-дақыл өсіретін шаруашылықтар көп, ал мал өсіретін шаруашылықтарда мал азықтың алқаптардың үлесі өте жоғары.
ҚР егістіктің үлесі 15.8% қана көпжылдық өсімдіктер 0.1 млн. га алып жатыр.
Тыңайтылған жердің үлесі егістіктен шығарылған жерлердің мөлшеріне өсті.
Жобаның бұл құрам бөлігінің негізгі міндеті жерді жоғарғы тиімділікте пайдалануға және қорғауға жағдай жасау үшін алқаптардың тиімді ара қатынасын және орналасуын белгілеу.
Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшу - трансформация деп аталады. Трансформацияның негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және аш алқаптарды нәтижелі түрге әкелу.
ҚР өкіметінің №1262 шешімі (14 қазан 1996ж.) бойынша трансформация жасау үшін жер пайдаланушының өтініші немесе жергілікті атқару органының инициативасы болу керек.
Ауылшаруашылық жерлері екі қүрамдас бөліктен тұрады:
1. Ауылшаруашылықы жерлері.
2. Ауылшаруашылық алқаптарына жатпайтын жерлер.
Ауылшаруашылықына жүйелі түрде ауылшаруашылық өнімін алу үшін қолданылатын алқаптарды ауылшаруашылық алқаптары дейміз. Оларқа: жыртылқан жер, көпжылдық көшеттер, шабындық, жайылым, тыңайқан жерлер жатады.
Егістік алқаптар - ең қымбат өнімді алқаптар. Ондай жерлерге құнарлылығы жоғары жүйелі түрде ауылшаруашылық мәдени дақылдарын егетін жерледі жатқызамыз. Соның ішінде пар жатады.
Көп жылдық екпе ақаштар - ол жерлерде ағаш, көшеттер, көпжылдық өсімдіктер өседі. Мұнда жеміс-жидек өсіріп, өнім алады. Сол сияқты дәрі-дәрмек дақылдары өсіріледі.
Ауылшаруашылық алқабына орман және бұталарды жатпайды.
Тыңайқан жер - жер учаскесі, бұрын жыртылған жер ретінде пайдаланған және бір жылдан артық уақытта ауылшаруашылық дақылдары егілмеген болса немесе пар астында пайдаланса, оны тыңайқан жер деп атаймыз.
Шабындық - жер учаскелері жақсы көгалданған, жақсы суарылқан, ылғалданған, қолдан суаруға келетін жерлер жатады. Ол жерден өсімдікті жүйелі түрде алып отыруға болатын пішендеме және т.б. мал азығын дайындауқа болады.
Жайылым - жүйелі түрде мал жаюқа болатын жерді алады. Табиғи түрде ол еңіс жерлерде, ылғалданған далалы, жартылай қалуы, аз қүнарлы, тұзданқан тасты жерлер болады.
Ауыл шаруашылықына жатпайтын жер алқаптарын шартты түрде 2-ге бөледі.
1. Ауыл шаруашылықын кеңейту резересі болып табылады. Оларқа: көшеттер, батпақтар, қатты және өте қатты тұздалған жерлер, құмдар т.б. жатады.
2. Ауыл шаруашылықының 2-ші тобына қүрылыс орындары, су, жол, қорқаушы көшеттер, басқа жерлер.
Бүрынқы ауыл шаруашыллық айналымына, қазіргі ауыл шаруашылық жарамсыз жерлер жатады. Ауыл шаруашылық алқаптары барлық жер қорының 27 процентін қорқайды. Оның ішінде бақалысы егістік, көпжылдық екпе ақаштар 10 процент.
Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшуі трансформация деп аталады.
Трансформацияның негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және ауыл шаруашылық алқаптарды нәтижелі түрге әкелу.
Өндірістік мақсаты жерді пайдаланудың қарқындылығын арттыру, топырақ қүнарлығын арттыру, ең жоғарғы өнім алу.
Алқаптарды трансформациялаудың негізгі талаптары болып мыналар табылады:
- ауыл шаруашылық алқаптарының ауданын көбейту;
- ауыл шаруашылық алқаптарын пайдалану қарқындылығын анықтау;
- жыртылқан жер немесе басқа жоғарғы өнімді алқаптарының ауданын үлкейту;
- ұсақ контурлы учаскелерді тарату немесе жою және конфигурациясын жақсарту;
- инженерлік жол және ішкі шаруашылық құрлыстар сонымен қатар эрозияқа қарсы және табиғат қорқау шаралары бойынша учаскелерді белгілеу.
Ауыл шаруашылық алқаптарын жақсарту учаскелерді бір алқаптан екінші алқапқа ауыстыру үшін мелиоративтік немесе мәдени техникалық шараларды жүргізу арқылы олардың физико-химиялық жақдайын жақсарту және топырақ қабатын басқада қасиеттерін, жердің кеңістік қасиеттерін осының арқасында осың пайдалануын интенсивтік жоқарылату.
Осындай жобалардың ең басты процесі ауыл шаруашылық емес және ауыл шаруашылық алқаптарын трансформациялау, әсіресе жоқары өнімді максимальды көбейту мақсатымен жасалынады.
Мәдени-техникалық шараларқа мыналар жатады:
- мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту;
- ауыл шаруашылық алқаптарының өнімділігін жоғарылататын әртүрлі шараларды қолдану;
- орманды ақаш көшеттері және түбіртіктерді жою;
- ор, каналдарды көму, ойыс жерлерді тегістеу;
- үйінділерді жазу.
Мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту дегеніміз - бұл аз өнімді алқаптарқа жасанды дақылдар мен айырбастап егу. Бұл үшін жерді жыртып, мәдени-техникалық шараларды жүргізіп, көпжылдық шөпті егу.
Жеңіл жақсарту - бұл мал азықтық алқаптарды жер бетінде бақалы мал азықтық шөптері сақталмақанда мәдени-техникалық шараларды жүргізу барысында орындалады.
1.2 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың экономикалық-географиялық факторлары
Соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру мен дамыту туралы төртінші бесжылдық жоспар ауыр өнеркәсіп пен транспортты қайта қалпына келтіріп, жан-жақты ұлғайтуды, сонымен бірге ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін қарқынды дамытуды, елде азық-түлік өнімдері мен халық тұтынатын заттардың қорын құруды қарастырды.
Соғыстан кейінгі жылдарда өлке мал шаруашылығының жаңа даму кезеңі басталды. Өз дамуының жаңа кезеңіне енген мал шаруашылығының интенсивті өсуі үшін қолайлы жағдайлар жасалды. Соғыстан кейінгі бесжылдықта бүкіл Қазақстанмен бірге Батыс Қазақстан облысының еңбекшілері едәуір табысқа жетті. 1946-1950 жылдары облыстың ұжымшарларында қоғамдық мал барлық түліктерден 617 мың 848 басқа өсті. Мұның ішінде ірі қара малы бесжылдық ішінде 75 мың, яғни 49,8 пайыз, қой мен ешкі мыңнан астам, яғни 99 пайыз, жылқы 39 мың, яғни 100 пайыз, түйе 37,7 пайыз, ал шошқа екі есе дерлік өсті [37, 61-62 бб.].
1950 жылғымен салыстырғанда 1954 жылы Батыс Қазақстан облысының ұжымшарлары мен кеңшарларында ауыл шаруашылық дақылдарының барлық егіс көлемі 65,9 пайызға ұлғайды. Азықтық бағалы дақыл - жаздық бидайдың егіс көлемі ұжымшарларда 31,5 пайыз, кеңшарларда 171 пайызға артты. Дәнді дақылдардың егіс көлемі негізінен тың және тыңайған жерлерді игеру есебінен ұлғайтылды.
1960 жылдардың ортасына қарай ауыл шаруашылығында жалпы ел экономикасының дамуына кері әсер еткен мәселелер шоғырланды. Оларды шешу жаңа аграрлық саясатты жүргізуді қажет етті. Сөйтіп КОКП Орталық Комитетінің 1965 жылғы наурыз Пленумы осы мәселені қарап, КСРО ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту жөніндегі кезек күттірмес шаралар туралы қаулысын қабылдап, жаңа аграрлық саясатты жариялады.
1960 жылдардағы жаңа аграрлық саясат кешенді механикаландыру мен электрлендіруді енгізу, жерді пайдаланудың тиімділігіне қол жеткізу, жан-жақты химиялық әдістерді қолдану, суландыруды кеңейту, кооперативтік меншікті жетілдіру және қоғамдастыру, шаруашылықаралық және агроөнеркәсіптік интеграция негізінде ауыл шаруашылық өндірісін мамандандыру мен шоғырландыру арқылы ел экономикасын тұрақты да ырғақты дамытуға бағыт ұстады.
Тұтастай алғанда, 1950 жылдардың аяғы мен 1960 жылдардың басындағы Батыс Қазақстан облыстарының ауыл шаруашылығы дамуының жағдайы сол кездегі уақыт талабына сәйкес келмеді.
Тоғызыншы бесжылдықта ауыл шаруашылығы ауыр жағдайда дамығандығы белгілі. Бес жылдың тек 1973 және 1974 жылы ғана қолайлы болды. 1972 және 1975 жылдардағы екі жылда құрғақшылық болды. Елдің ауқымды бөлігін, сонымен бірге Батыс Қазақстан облыстарын қуаңшылық жайлады. Бірақ та ауыл шаруашылығын интенсивтендіру бойынша шаралар жүйесін жүзеге асыру, оның материалдық-техникалық базасын нығайту, ғылыми-техникалық прогрестегі жетістіктерді енгізу, сонымен қатар еңбек ұйымдарын жақсарту, агротехника мен т.б. шаралар деңгейін көтеру осындай қолайсыз жағдайда да өндірістің ары қарай өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік берді.
1965 жылғы наурыз Пленумынан кейінгі соңғы он жылда батыс облыстардың ауыл шаруашылық органдары кеңшарлар мен ұжымшарлардың жерді тиімді пайдалану, егіншіліктің мәдениетін көтеру үшін табанды күрес жүргізуі егіншілікте жақсы нәтижелерге қол жеткізгендігін көрсетеді. Дегенмен астық өндірісіндегі елеулі табыстарға қарамастан оның жалпы өнімі, әсіресе жемдік астық көлемі әлі де жеткіліксіз болды.
Республикада 1960-1970 жылдары кеңінен тараған интенсивтендіру бағыты ауыл шаруашылығы дамуына сапалы өзгеріс әкелді. Ол ауыл шаруашылығының барлық саласын жаңа белеске көтеруді, ауыл бейнесін өзгертуді, егіншілік пен мал шаруашылығының табиғаттың дүлей күштеріне тәуелділігін жоюды мақсат етіп қойды. Сонымен қатар бұл бағыт қоғамдық мал басын үздіксіз өсіруді, мал өнімін, егін шығымдылығын арттыруды, жұмыс күшін тиімді пайдалануды, жер алаңы мен еңбек мөлшерінің әр үлесіне шаққанда өнім көлемін арттыруды, өндіріске озық технология мен осы заманғы ғылым мен техниканың табысын жедел енгізуді көздеді. Қарастырылып отырған кезеңде республикадағы ауыл шаруашылығындағы үлкен өзгерістер, яғни оның техникалық жабдықталуы Батыс Қазақстан аумағынан да көрініс тапты.
Ауыл шаруашылық өндірісін интенсивтендіруде, еңбек шығынын азайтуда, өнімнің өзіндік құнын арзандатуда мал шаруашылығындағы еңбек үрдісін механикаландырудың ролі зор. Республиканың кеңшарлары мен ұжымшарларының жылдық есептеріне қарағанда 1965 жылы ірі қара мал фермаларында еңбекті механикаландырудың жай-күйі мынадай болды: Батыс Қазақстан облыстарында малдың жалпы санының 11 пайызы механикаландырылған жолмен суарылды, ал республика бойынша 31,5 пайыз, сәйкесінше жемшөп үлестіру 2,3 және 4,8 пайыз, малдың қиын шығару 4,0 және 11,3 пайыз, сауынды сиырлардың 34,4 пайызы және 26,4 пайызы механикаландырылған фермаларда сауылды [44 , 40 п.].
Республикада, оның ішінде Батыс Қазақстан облыстарында мал шаруашылығын механикаландыру дәрежесі төмен күйінде қалып, әлі де қол еңбегінің үлесі басым болды.
Фермалардың механикаландырылуын тежеген басты себептердің бірі - мал қоралары құрылысын келесі жылға жоспарлау мен қаржыландыруда көлемі және мерзімінің сәйкес келмеуі. Басқа да қиындықтар қатарында кешенді механикаландырылған типтік ферма құрылысын жобалауда Орал облысы жағдайы үшін үйлесімді таңдау мүмкіндігінің болмауы жатады.
Осыған қарамастан 1960-1970 жылдары Батыс Қазақстан шаруашылықтарында мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын үрдісті механикаландыру бойынша кешенді шаралар жасалып, жүзеге асырылды. 1966-1967 жылдары Орал облысы шаруашылықтарында 12280 басқа арналған 69 сиыр қорасы мен 19000 бас шошқаға арналған 15 шошқа қорасы кешенді механикаландырылды. Қой шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмысты механикаландыруда үлкен істер атқарылды. Жазғы жайлау мен фермаларда 1,1 млн қой мен 114,5 мың бас ірі қара малына арналған суару жүйесін механикаландырылды. Бұдан басқа облыс шаруашылықтарында қой тоғытуға арналған 37 қора-монша механикаландырылды. Ірілендірілген 37 шопан бригадасы ұйымдастырылып, қой қырқуға арналған 80 ірілендірілген пункт жабдықталды [45, 116 п.].
Ауыл шаруашылық дақылдарын өңдеу бойынша машиналар кешенін енгізу, сонымен қатар мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмыстарды механикаландыру ақыр соңында еңбек өнімділігінің өсуіне әкелді. Мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмыстарды кешенді механикаландыру үрдісі тоғызыншы бесжылдықтың соңғы жылдары одан әрі дамыды.
Қарастырылып отырған кезеңде мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмыстарды механикаландыруда өсу тенденциясы байқалғанымен, алайда оның деңгейі уақыт талабына сәйкес келмеді. Қой шаруашылығындағы жұмыстарды механикаландыруда сәйкес келетін машиналар өте аз көлемде жеткізілді. Бұған қарамастан жекелеген шаруашылықтардың мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын барлық жұмыстарды кешенді механикаландыру жақсы экономикалық көрсеткіштерге қол жеткізді.
1960 жылдары ауыл шаруашылығын жоспарлауды жақсарту, кеңшарлар мен ұжымшарлардың шаруашылық дербестігін кеңейту, көп жылға дейін сатып алудың тұрақты жоспары бар ауыл шаруашылық өнімдерін дайындаудың жүйесін жасау республикада ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастыру мен басқарудың жүйесін жетілдіру үшін қолайлы жағдай қалыптастыруға жол ашты.
Алайда бұл жүйеге көшу егіншілікте, әсіресе мал шаруашылығында өнім өндіру ұсақ бригадалар мен шағын фермаларға бөлініп орналастырылған ұжымшарлар мен кеңшарлардағы өндірістің көп салалы құрылымынан қиындады. Мұның өзі ақша қоры мен материалдық ресурстардың шашырауына әкеліп соқтырды да, еңбек үрдістерін ойдағыдай интенсивтендіруді едәуір қиындатты, өндірістің рентабелділігін кемітті. Бригадалар мен фермаларды біріктіру және нығайту тиісті ұйымдастыру жұмысынсыз, өндіріс технологиясын толық жолға қоймай жүргізілді. Сөйтіп, шаруашылықты жалпы басқару жүйесінде салааралық, ішкісалааралық байланыстар бұзылды, осылайша біртұтас кешенді сала қызметін үйлестіру, жоспарлауды жетілдіру, қаржыландыру мен материалдық-техникалық жабдықтауды жақсарту ісі қиындады, қорытындысында барлық шаруашылық тетік ауыл шаруашылық өндірісін мамандандыру мен шоғырландыруға даяр болмай шықты. Ал 1970-1980 жылдары ауыл шаруашылық өндірісін мамандандыру мен шоғырландыру Қазақстанның кешенді аграрлық саясатының басты бағыттарының бірі болды.
Қазақстанда 1960 жылдардың өзінде бүкіл елдегідей сияқты аймақтық мамандандырудың негіздері анықталды. Мысалы астықты ұжымшарлар мен кеңшарлар солтүстік облыстарда, ірі қараны өсіретін шаруашылықтар - батыс, шығыс және орталықта, қой шаруашылығымен айналысатындар орталық, батыс және оңтүстік облыстарда құрылды. Алайда ол кезде өндірісті терең мамандандыру мен шоғырландыру туралы сөз қозғалмаған. Шын мәнісінде ол кезде республиканың көптеген шаруашылықтары әлі де көп салалы және әмбебап болып қала берді. Оларды ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салалары азғана мөлшерде дамып, оның үстіне көптеген қаржы мен материалдық-техникалық игілік толып жатқан өндірістік бөлімшелерге, фермаларға, бригадалар мен звеноларға шашырап, құмға сіңген судай жоғалды.
Сонымен қатар 1960-1965 жылдары Батыс Қазақстан облыстарында ірі шаруашылық ұйымдары мен екі-төрт ұжымшарларды біріктіру негізінде ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыруды күшейту ерекше орын алды. Алайда мұндай ірілендіру негізінен механикалық түрде жүргізілді, бірақ біріккен шаруашылықтар көп салалы әрі әмбебап күйінде қала берді. Мұнда басты салаға үлкен мән берілмеді.
1971-1980 жылдар аралығы Батыс Қазақстанның ауыл шаруашылық өндірісі үшін оны өнеркәсіптік негізге жоспарлы көшірудің, шаруашылық аралық кооперация мен өндірісті агроөнеркәсіптік интеграциялауды ұйымдастырудың маңызды кезеңі болды.
Тәжірибе көрсеткендей, қарастырылып отырған кезеңде Батыс Қазақстанда біртіндеп өмірде жүзеге асырылған ауыл шаруашылығын мамандандыру мен шоғырландырудың перспективті жоспарлары жасалды. Одан басқа шаруашылықаралық кооперацияландыру базасында мал шаруашылығын өнеркәсіптік негізге көшіру бойынша белгілі бір жетістіктерге ие болып, онда көрнекті орын ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау мен әлемдік интенсивтендіру мәселелеріне, ауыл шаруашылығын дамуының тиімді және сапалы көрсеткіштерін арттыруға берілді.
Шаруашылықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайын зерттеу үшін және әрқарай даму жолдарын білу үшін соңғы өткен үш-бес жылдың жылдық есеп беру көрсеткіштері зерттеледі. Келешек 5-10 жылдық әлеуметтік және экономикалық дамуы жайында жоспарлар қаралынады. Осы зерттеулер арқылы шаруашылықтың жағдайын мінездемелей мына деректер жиналады:
- өндіріс мамандығы және РАПО (райондық агроөндірістік бірлігіндегі (ААӨБ) шаруашылық аралық байланыстары жайында құрамында атқаратын міндеті;
- егістік көлемі, егістік құрамы, органикалық және минералдық тыңайтқыштар енгізу, дала жеміс-шөп өсімдіктері көпжылдық өсімдіктер және мал азықты аш пайдаланулар, өсімдік шаруашылығының өнімі және оны пайдалануы;
- мал басы түрімен, породосы және жастары бойынша топтары, өрісі структурасы, азықтың жеткіліктілігі, малдардың өнімділігі, мал шаруашылығының өнімі және оны пайдалануы;
- көмекші салалардың барлығы даму көрсеткіштері;
- өндіріс салалары, өндіріс бөлімшелері, елді мекендер бойынша адам еңбегінің жеткіліктілігі (трудообеспеченность);
- техниканың барлығы, оны пайдалануды ұйымдастыру түрлері, мал, өсімдік және көмекші салалардағы негізгі жұмыстардың механикаландыруы;
- тұрмыс, мәдени-тұрмыстық және өндірістік құрылыстардың барлығы, жағдайы (состояние) және құны, басқа да территорияны инженерлік жабдықтау;
- энергиямен қарулануы, еңбек өнімділігі, өнімнің өзіндік құны, ақшалай кіріс, оны бөлу, өндіріске жұмсалған қаржы, еңбек ақы.
Аудандық жерге орналастыру схемасын және басқа болжау, жобалауға дейінгі жасалатын схемаларды зерттеп, олардың қолдану жайын тексеріп, керекті көшірмелер жасалады.
Территориялы инженерлік жабдықтау (мелиорациялық, орман-мелиорациялық, елді мекенді пландау және салу, т.б.) жобалары, немесе мәдени-техникалық, эрозияға қарсы және басқа шаралар бойынша техно-жұмыс жобаларының копияларын, сызбаларының көшірмелерін жасап, керекті деректерді жазып алу керек (кейін территорияны орналастырғанда пайдалану үшін).
Осы камералдық дайындық жұмыстарында жиналған материалдарды зерттей отырып, далалық жұмыстардың көлемін, мазмұнын анықтайды.
Аграрлық реформаға байланысты бұрыңғы мемлекеттік шаруашылықтар мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, әртүрлі шаруашылықтың серіктілерге, кооперативтерге ауысқан.
Жаңа агро-құрылымдардың жер пайдалануын ұйымдастыру үшін орналаскан жерімен, топырағымен, жер бедерімен, табиғи өсімдіктерімен, көлемімен және компактілігімен, гидрогеологиялық және басқа жағдайларымен ауылшаруашылық дақылдарын, көп жылдық жеміс-жидек өсімдіктерін және өндірістердің мал өcipyгe жарамды, продуктивті жер массивтері белгілі болады. Бұл жерлер ауыл шаруашылық технологияларын, механизмдерін пайдалануға және басқаруға ыңғайлы болуы керек. Жер пайдалануды ұйымдастыру шаруашылық орталықтарын және жолдарды орналастырумен тығыз байланысты.
Жолдар, ауылшаруашылық өнімдерін және керекті техниканы, материалдарды, өндіріс құралдарын тасуға ыңғайлы болуы керек.
Орналасқан аймағына, шаруашылықтың мамандығына, оның жер пайдалануының құрам бөлігі сәйкес болуы керек. Мысалы қой шаруашылығьның жерінің құрамында шабындық пен жайылым көп, ал егістік шаруашығьнда- жер көп болуға тиісті.
Жаңа жер пайдаланулар қайтадан құрылған шаруашылықтардың орнында пайда болған, сондықтан жерге орналастыру жұмыстары көп пайдаланушылардың қызығушылығына тиеді. Осыған байланысты олардың әр қайсысының территориясьна ұйымдастыру бөлек шешілуге тиісті.
Алдын-ала жасалған ауданды жерге орналастыру схемасын негіздей отырып, бұндай шаруашылықтарда, шаруашылық аралық жерді үйлестіру жұмысын жүргізу тиімді.
Агро-құрылымдардың жер пайдалануларын ұйымдастырғанда шаруашылық аралық жерге үйлестірудің жалпы принциптеріне сүйену керек:
1. тұрғындардың өмір сүру және еңбек ету жағдайларын әрқашан жақсарту;
2. өндірістің тиімділігінің әрдайым көтерілуін, салалардьң рентабельдігінің тұрақты болуын, жобаланатын шаралардың экономикалық және қоғамдық тиімділіктерінің биік болулығын қамтамасыз ететін;
3. капиталдық бip уақыттың шығьнның неғұрлым аз болуы және тез қайтарылуы;
4. заңдық және нормативтік актілерді қатал орындауды.
Қабылданатын шешімдер ғылыми ic жүзіндегі жетістіліктерге және шаруашьшық аралық жерге үйлестірудің жеке принциптеріне сүйенуі керек.
Тиімді ұйымдастырылған жер пайдаланулар келесі талаптарға сәйкес болуы керек:
1. әр жер пайдалануды орналастырғанда осы территорияда орналасқан әр жер пайдаланушының қызығушылығын есепке алу;
2. жер пайдаланудың мөлшерін зоналық жағдайға, мамандыққа, келешекте шығарылатын өнімнің көлеміне сәйкес келтіру
3. әр шаруашылықтың мамандығына байланысты жерді тиімді пайдалану үшін жер пайдалану құрамына тиісті ауыл шаруашылық алқалтарының түрлері енгізіледі, ара қатынастары және мөлшерлері анықталады;
4. экологиялық талаптардың сақталуы;
5. жер пайдаланудың компактілігінің, конфигурациясының және шегарасының өндірісті және территориясын ұйымдастыруда ыңғайлы болуьн қамтамасыз ету;
6. жер пайдалануда шаруашылық орталықтарының дұрыс орналасуы, олардың ауылшаруашылық алқаптарымен, өзара және сырттық экономикалық және әкімшіліктік орталықтармен ыңғайлы қатынасы.
Алқаптарды ұйымдастыру дегеніміз - оларды экономикалық тиімді және экологикалық нәтижелі құрамға және өзара ара қатынасқа келтіру және аймақта орналастыру.
Жобаланған аш алқаптардың құрамы, ара қатынасы және орналасуы келесі талаптарға сәйкес болулары керек:
- табиғи қасиеттеріне байланысты барлық жерлер нәтижелі пайдаланулары тиіс;
- эрозиялық процесстер тоқтатылып, олардың болмауына әсері тиюі керек;
- әрқашан алқаптардың өнімділігі орнына келтіріліп, жақсарылуы тиіс;
- алқаптарды ұйымдастыру жоба шешімдері белгіленген мамандыққа сәйкес болуы тиіс;
- мал азығын қамтамасыз етуді;
- өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын шығуды қамтамасыз етуі;
- өндірістің өнімділігін көтеруге;
- аш алқаптардың ішкі территориясын ұйымдастыруға ыңғайлы жағдай жасау.
Жер пайдаланудың мөлшері шаруашылық өндірістік қуатына және мамандығына байланысты анықталады. Жобаланған мөлшері тиімді болу керек.
Тиімді мөлшер дегеніміз - басқаруға ыңғайлы, өндірістің әр саласының жақсы дамуына қажеттілі алқаптардың құрамы және мөлшерлері.
Жер пайдаланудың мөлшеріне келесі факторлар әсерін тигізеді (кейбіреулері үлкейтеді, кейбіреулері керісінше - кішірейтеді:
- мамандығы;
- өндірістіктің қарқындылық деңгейі;
- қолданылатын байланыс және транспорт түрлері;
- жолдардың жағдайы;
- ауыл шаруашылық алқаптарының құрамы, сапасы, контурларының жер бедері;
- жер массивтерінің конфигурациясы;
- елді мекендердің орналасуы;
- сумен қамтамасыздығы.
Жер пайдаланулардың әрқайсысын орналастырғанда:
+ территорияның жағдайы және қалыптасқан ұйымдастырылуы есепке алынады.
+ Бұрынғы енгізілген капиталды неғұрлым толық пайдалануға тырысу кажет;
+ өндіріс орталықтарының ыңғайлы орналасуы;
+ компакті массив ретінде;
+ тегіс жерлерде квадратка немесе тікбұрышты төртбұрышқа ұқсас жасау;
+ бірнеше учаскеден тұрганда - олар бір-біріне жақын, байланысы ыңғайлы болуы керек.
+ әрі қарай территорияны үйлестіруге ыңғайлы.
Жер иеленушілік талапқа сай болу үшін мынандай бip қатар принциптерді нұсқау ету қажетті:
+ Жеке жер иеленушіліктердің орналасуы ауыл шаруашылығының әлеуметтік- экономикалық мүдделіктеріне, басқа осы территорияда орналасқан жер иеленушіліктердің мүдделеріне де өзара сәйкесті болуға тиісті;
+ Жер иеленушіліктің ауданы, біріншіден, шаруашылык өндірістің көлеміне, мамандандырылғандығына, екіншіден, аймақтық табиғи ерекшеліктерге сай болуға қажетті;
+ Жер иеленушіліктің құрамына жердің ұтымды пайдалануын қамтамасыз ететін жер шаруашылыктың мамандандырылғандғына сай алаптардың аудандары мен түрлерін енгізу керек;
+ Жер иеленушіліктің кескін үйлесімі (конфигурациясы) әртұтас және өндіріс пен территорияны ұйымдастыруға ыңғайлы болуға тиісті;
+ Жер иеленуіліктің территориясындағы шаруашылық орталықтардың дұрыс орналасуын қамтамасыз ету, олардың өзара және алаптар мен сырттағы өндірістік орталықтарымен транспорттық байланыстарын қолайлыландыру қажетті. Ауылшаруашылық жер иеленуіліктерге қандай өзгерістер болса да осы принциптердің негізінде енгізілуге тиісті.
1. Жобаларды экономикалық тұрғыдан дәлелдеудің мазмұны;
2. Жобаның тиімділігі туралы ұғым және оның көрсеткіштері.
Жобаны экономикалық тұрғыдан негіздеу әрбір жер иеленушілік бойынша жобамен бipre жасалады. Бұл жөніндегі есептер екі мерзімге жасалады:
а) жобаны жасағанға дейін;
ә) жоба бойынша.
Жобаны дәлелдеудің мазмұны жалпы алғанда төмендегіге келеді:
жобалық жерге орналастыру есептері;
жобаны ұйымдастыру шаруашылық тұрғыдан негіздеу;
3) варианттарды салыстыру (жобаның ең қолайлы нұскасын таңдап алу).
Жобалық варианттар мен шешімдерді бағалау және экономикалық тұрғыдан негіздеу жобаның ең күрделі және көлемді құрам бөлшегі болып саналады. Бұл тапсырма мынандай бip қатар жұмыстарды қамтиды.
Варианттар бойынша күрделі қаржылардың көлемін есептеу. Соның ішінде тұрғын үй кұрылысының, мал қоралары мен кешендерді қосалқы өндірістік орталықтар мен секторлардың (машина-транспорттық, кұрылыс, қойма т.б.), елді мекендер арасындағы коммуникациялар мен территорияны инженерлік жағынан жабдықтаудың кұндарын анықтау.
Әрбір вариант бойынша жыл сайынғы шығындардың көлемін белгілеу. Бұнда транспорттық және эксплуатацияльқ (пайдалану) шығындарды, аммортизацияльқ жарна мен әкімшілік аппаратқа жұмсалған каржыларды есептеу кіреді.
Келтірілген шығындардың көлемін анықтау, яғни бip жылдық мерзімге келтірлген күрделі каржылар мен жыл сайынғы шығындардың қосындысын табу.
Күрделі қаржылардың қайтарылу мерзімін есептеу, яғни неше жылдың ішінде жұмсалған каржылардың орны толатынын анықтау.
Шаруа қожалығының ауданы алаптардың құрамына, сапасына, табиғи, экономикалық және әлеуметтік жағдайларна қарай анықталады.
Шаруа қожалығының жерлер көлемі мен сапасы орналасқан аймақтың табиғи жағдайларымен тығыз байланысты болады. Мысалы, оның мамандандырылғандығы, демек бүкіл өндірістік құрамы, осы жағдайлармен себептеледі. Егер де шаруашылық шөл, шөлейт аймақгарында оның негізгіөндірістік бағыты қой, түйе немесе жылқы шаруашылығы болуы ықтимал. Ал мамандандырылғандығына қарай шаруашылықтық жер иеленушіліктік жалпы ауданы, алаптарының арақатынастары, үлес салмақтары тағы да осы тәріздес параметрлері қалыптастырылады.
Сонымен бipre шаруа қожалығының көрсеткіштері бip қатар әлеуметтік экономикалық факторлармен байланысты. Солардың ішінде: елді мекендердің түрлерімен орналасуы ерекшеліктері халықтың саны мен қоныстану тығыздығы, қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның сипаттамасы және т.б. Мысал шаруа шаруашылығы туралы Заң бойынша совхоздар мен колхоздарды жер иеленуілігінің жалпы ауданы еңбекке жарамды мүшелерінің санына бөле отырып әр адамға қатысты жер үлесінің мөлшері белгіленеді.
Хуторлық форма қағида бойынша халықтың шоғырлана орналасқан аймағына тең. Ол әрбір жанұяға ауыл маңына жер бөліп беруге мүмкіншіліктің жоқтығы есебінен себептеледі.
Жер кодексі, шаруа қожалығы және жекешелендіру заңдары бойынша шаруа қожалығын екі жолмен құруға болады. Бірінші жол - әрбір жұмысшыға тиісті жер негізінде. Бұл әдістің мағынасы мынаған жатады. Ауылшаруашылық кәсіпорында (совхоздармен колхоздар да т.б.) жұмыс істеп жүрген және бұрын осыған өткен адамдарға сол кәсіпорын жерінің құрамы мен ауданына қарай, жер үлесін береді Оның ауданы бip жағынан сондай адамдардың санына, екінші жағынан жер иeлeнyшiлiктiң жалпы ауданына байланысты, өйткені жер үлeciнiң мал бағу үшін иеленушіліктің (жер алаптарының түлерібойынша) сондағы азаматтардың санына бөлінеді, шаруа шаруашылыгының жер иеленушіліктері арнайы жасаған жер қоры құрылады. Демек, алдымен сондай жер қорын жасау кажетті. Шаруа қожалығы туралы заң бойынша ондай қор әрбір мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорынның жер иеленушіліктері есебінен жасалуға тиісті. Ол үшін кәсіпорын иеленетін жерлер мұқият тексеріп, арасындағы сондай табиғи-экономикалықщ зона бой ы орташа деңгейден төмен тиімділікпен пайдаланылып жүрген алаптар алынып, арнайы ,жер құрамына енгізіледі. Бұл жұмыстарды жергілікті атқару комитетінің шешімі бойынша аудандықщ жерге орналастыру комиссиясы жүргізеді. Сонан соң тілек білдірген азаматтарға шаруа қожалығын құру мақсатына осы қордан жер үлесі бөлініп беріледі.
Бірінші әдіс, қағида бойынша, совхоз-колхоздардан бөлінген, екіншісі - сырттан келген адамдардың ауылшаруашылық мақсатындағы қожалықтарын ұйымдастырғанда. Шаруа қожалығының жер иеленушілігін құрудың осы екі жолы оныңәртүрлі әдістемелік жүйелікте орындалуын себептейді. Бірінші жағдайда бүкіл жобалау және жоспарлау процесі берілген жер үлесінің мөлшерімен байланыстырылады және содан тәуелді, өйткені малдың саны егістердің аудандары жалпы алғанда өндірістің көлемі мен параметрлері де осымен себептеледі. Әрине, жетіспеген жер алқаптарын қожалық басқа шаруашылықтардан жалға алуы мүмкін. Бірақга болашақта ауылшаруашылық жүргізудің бұл формалары кең бой алғанда, бұндай мүмкіншіліктері болуы бірталай.
Шаруа қожалығы арнайы қорда құрылғанда оның жер иеленушілігінің ауданы шектелмейді делінген. Егерде солай болса, ал бұл өзі біраз күдік тудырып отыр, онда жоғарыда атап өткен есептер мен ic-әрекеттер жоспарланған өндірістің көлемдеріне (мал басы, eгістеp т.б.) негізделеді. Демек, орындау жұмыстардың әдістемелік жүйелі түрде болуғатиісті.
Енді шаруа қожалығының жер иеленушілігін құру жөніндегі ic-қимылдардың әдістемелік жүйелілігін қаралық.
Жер үлесі арқылы құрылатын шаруа қожалығының жер иеленушілігі мынандай жүйелікте құрылады:
а) Жер алуға құқығы бар азаматтардың саны мен алаптардың аудандарына қарай әpбip адамға тиісті жер үлесі есептеледі
Р =
бұнда, Р - бip адамға тиісті жер үлесі, га;
Рп- алаптардың аудандары, га;
А - жер алуға құқығы бар адамдардың саны;
ә) Шаруа шаруашылығының жер иеленушілігінің алғашқы (бipінші жуықтаудағы) ауданын анықтау:
Рш = Р х п
бұнда, Рш - жер иеленушіліктің алғашқы ауданы, га;
п - елдегі жерді алуға құқығы бар мүшелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
І. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруына әсер ететін факторлар
1.1 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруға әсер ететін физикалық-географиялық факторлар
1.2 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың экономикалық-географиялық факторлары
ІІ. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығы салаларын территориялық ұйымдастыру
2.1 Өсімдік шаруашылығын территориялық ұйымдастыру
2.2 Жануар шаруашылығын территориялық ұйымдастыру
ІІІ. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын тиімді территориялық ұйымдастыруының басым бағыттары
3.1 Ауыл шаруашылығының мамандануының территориялық дифференциясы
3.2 Өсімдік шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың басым бағыттары
3.3 Жануар шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың басым бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан егемен ел ретінде тәуелсіз өркениетті даму жолына түсіп, барлық ұлттық-рухани байлығымызды қайта жаңғыртқан тұста, елдің өткен тарихын жаңаша зерделеуге мүмкіндік берді. Өйткені еліміздегі тарихи мәселелерге деген методологиялық ұстаным, тұжырымдардың өзгеруі, шығармашылық ойлауға еркіндіктің берілуі, бұрынғы зерттеушілердің қолына тимеген көптеген құнды тарихи деректердің ғылыми айналымға тартылуы, т.б. жаңа мүмкіндіктерге жол ашты.
Қазіргі таңда тарихымыздың ақтаңдақтарын ашуда, жекелеген аймақтың, ауыл шаруашылығы салалары мен өнеркәсіп орындарының еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесін баяндау, олардың даму барыстарын саралап, зерттеу тарих ғылымының негізгі бағыттары қатарына жатады. Соның ішінде 1946-1980 жылдар аралығындағы ел экономикасының дамуында ауыл шаруашылығының алатын орны, оның дамуы, қарапайым еңбек адамдарының қажырлы еңбегі, олардың әлеуметтік тұрмысын зерделеу өте маңызды. Өйткені зерттеу тақырыбының өзектілігі қоғам өмірінде ауыл-селоның алатын орнымен тығыз байланысты. Себебі кез-келген ұлттың шығу тегі, өзінің бастау бұлағы, дәстүрлі мәдениетінің қалыптасқан кеңістігі - ауыл-село. Ал ауыл-селоның тарихы - қазақ ұлтының тарихы. КСРО ыдырағанға дейін қазақтардың басым бөлігі ауыл-селоларда тұрып, аграрлық салада еңбек етті. Оның үстіне халықты азық-түлікпен, индустрияны шикізатпен аграрлық сала қамтамасыз етеді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2003-2005 жылдарды ауыл мұқтажын шешуге арнауы да кездейсоқтық емес. Осы тұрғыдан келгенде ХХ ғасырда Қазақстанда жүргізілген кеңестік аграрлық саясат тарихын қайта саралап, талдау қажеттілігі айқындала түседі. Жалпы аграрлық мәселелер бойынша көптеген елдердің даму үрдісі қиын әрі қайшылықты болып келгені белгілі. Мұндай жәйт Қазақстанға да байланысты екені анық. Себебі Қазақстанның ХХ ғасырдағы ауыл шаруашылығы дамуының жетістіктері маңызды, әрі қарама-қайшылыққа толы күрделі процестердің бірі болып есептеледі. Егер, Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қазақ өлкесінде социалистік меншікке негізделген ұжымдастыру саясатын жүргізу қолға алынып, ұжымшар, кеңшар құрылысының негізі қаланып, екінші дүниежүзілік соғысқа дейін жаңа сипатқа ие болса, ал соғыстан кейінгі жылдарда аграрлық саясат одан әрі жалғасып, республикада 1950 жылдардың аяғына қарай кеңшар, ұжымшар құрылысы толық жеңіске жетіп, 1960-1980 жылдарда бұл саясат одан әрі тереңдеп, Қазақстанда ірі экономикалық жағынан қуатты, энергетикалық техникалық жағынан жоғары еңбекті ұйымдастыру тұрғысында сол кезеңге сай тиімді ірі аграрлық ұжымшарлар мен кеңшарлар барынша қызмет етті. Сөйтіп, Қазақстан КСРО-ның шығыстағы ірі аграрлық-экономикалық аймағына айналды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ауыл шаруашылығын жүргізудің ғылыми негізделген жүйесін ұйымдастыру - экономикалық жəне техникалық шаралардың бір-бірімен байланысты біртұтас жиынтығы іспеттес. Бұларды ауыл шаруашылық кəсіпорындары мен шаруа қожалықтарында табиғи жəне экономикалық жағдайлар мен мемлекеттің товарлы өнімнің белгілі бір түріне деген заказдарын ескере отырып жүзеге асыру жер көлемі өлшеміне еңбек пен қаражатты аз жұмсауымен-ақ ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің жоғары дəрежесіне жетуге мумкіндік береді. Бұл шараларға мыналар жатады: өндірісті мамандандыру, шаруашылық салаларын, егіншілік пен мал шаруашылығы жүйелерін дұрыс үйлестіру, ауыл шаруашылығы өндірісінің барлық салаларын кешенді механикаландыру жəне электрлендіру, күрделі қаржыны барынша тиімді бағыттау жəне пайдалану, жоғары өнімді ауыл шаруашылық өндірістің барлық салаларын тиімді жүргізу жөніндегі ұйымдастыру экономикалық шаралары.
Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары орналасқан Батыс Қазақстан өңірі республикадағы ауыл шаруашылығы дамыған ірі аймақтардың бірі болып табылады. Республикадағы ауыл шаруашылығының дамуына өңірде өзінше үлес қосты. Оның айқын дәлелі Батыс Қазақстанда екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда мал саны өсіп, жоғары егіншілік дамып, нәтижесінде бұл өлке ірі аграрлық-экономикалық аймақ дәрежесіне көтерілді. Дегенмен, республика жағдайындағы ауыл шаруашылығына қатынасты жетістіктер мен күрделі қарама-қайшылықтар, тежелу процестері Батыс Қазақстанның ауыл шаруашылығына да тән еді.
Батыс Қазақстандағы ауыл шаруашылығының республика мен одақтың халық шаруашылығындағы қаншалықты орын алғандығын, оның даму ерекшеліктерін айқындау, ұлттық мамандардың дайындалуы мен әлеуметтік жағдайын жан-жақты саралау аса маңызды. Мемлекетіміздің экономикасындағы ауыл шаруашылығы өндірісінің алар орнының ерекшелігін ескеріп, ауыл-село еңбеккерлерінің сүбелі үлестерін түсініп, өкімет маман кадрлардың елеулі еңбектерін жіті назарда ұстап және оларды жан-жақты қолдауы, біз зерттеп отырған тақырыптың өзектілігін одан әрі айқындай түседі. Агроклиматтық жағдайлар, жергілік ті рельефтер, топырақ қабаттары мен өсімдік дүниесі, су ресурстарының микроаймақтары бойынша сипаттамада мынандай мəселелерге назар аудару қажет:
1. Жыл мезгілдері бойынша жылдық орта температура мен жауатын жауын-шашын; вегетация мезгілінің жылдық орта ұзақтығы, осы мезгіл ішінде жауатын жауын-шашын мен қолайлы температура жиынтығы; аязсыз мезгілдің ұзақтығы; мал түліктеріне қарай жайып бағу уақытының ұзақтығы. Ауыл шаруашылығы өндіріс үшін климаттың қолайсыз құбылыстары (қуаңшылық, аңызақ, тоңазу, мұзтайғақ, қалың қар, қақаған аяз жəне осылардың қайталануы мен ұзақтығы).
2. Шаруашылық топырағының агроөндірістің сипаттамасы (типтері, айырмашылығы мен олардың көлемі); жыртылатын қыртыстың тереңдігі, қара шірік топырақтың сапасы; сортаңдылығы; топырақ типіне қарай тыңайтқыш қабылдауы; эрозияға (жел жəне су) ұшыраған жер көлемі, жер асты су қабатының терендігі жəне оның минералдануы.
3. Шаруашылық территориясының рельефі (далалы, жазықты, дөңесті, жыралы, таулы т.б.); ылдилардың бағыты мен тіктігі, рельеф шарттары бойынша жыртылмайтын жерлердің көлемі мен пайызы.
4. Шаруашылықтың суландырылғандығы мен сумен қамтамасыз етілгендігі, (өзендер, көлдер, бөгендер, құдықтар, скважиналар) олардың жазғы жəне қысқы мезгілде адамдар мен малды сумен қамтамасыз етудегі рөлі мен маңызы; жер асты жəне артезиандар суының жатқан тереңдігі; жер асты суының сапасы, мал жайылымы участоктарының сумен қамтамасыз етілуі.
5. Табиғи өсімдіктердің басым түрлері, шабындық пен жайылымдардың типологиялық құрамы, мал жайылымының маусымдылығы мен өнімділігі.
Шаруашылық ішіндегі аумақты ұйымдастыру ауыл шаруашылығы өндірісін жоспарлы негізде ұйымдастыру болады.
ҚР да жерге ораластыру жүйесі қызмет етеді, онда жер ресурстарын пайдалануды тиімді ұйымдастыру төмендегілерді өңдеу жолымен:
- ғылыми негізделген болжадар түріндегі бас республикалық схема;
- облыстық және әкімшілік аудандардың жерге ораластыру схемасы;
- шаруашылық аралық жерге орналастыру жобалары;
- шаруашылық жерін және учаскелік жерге орналастыру жобалары;
- жеке учаскелерді құру, жақсарту,мелиорация, рекультивация жөніндегі жұмысшы жобалар.
Қазіргі күнгі жерге орналастыру өндірістің маңызды құралы, табиғи ресурс және операциялық базис ретінде, сондай-ақ жылжымайтын мүлік ретінде жер қатынастарын реттеуге, жерді толық және ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған жер заңдарының жүзеге асуын, сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс- шаралар жүйесі болып табылады.
Оның мазмұны қоғамдық өндіріс, бәрінен бұрын экономиканың аграрлық сектор талаптары мен анықталады. Осыған байланысты жерге орналастырудың маңызды қызметіне жатады:
- ауыл шаруашылығын жүргізу үшінжаңа құнарлы жерлерді анықтау;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындардың, бірлестіктер, шаруа қожалықтары және басқа шаруашылық құрылымдарпда бар жер пайдаланушылар мен жер иеленушіліктерін жетілдіру және жаңадан құру;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындары, ұйымдары және мекемелері аумағында шаруашылық жерін ұйымдастыру
-мемлекеттік, жеке және қоғамдық қажеттіліктер үшін жер учаскелерін алу және бөліп беру;
- қалалардың, поселкелер мен ауыл елді мекендердің шекарасын өзгерту және белгілеу.
Жерге орналастыру қызметіне: топографо- геодезиялық, топырақтық, геоботаникалық және т.б. іздестірулер мен зерттеулер жатады, қолданылатын материалдар тек қана жерге орналастыру жобаларын негіздеу және құру үшін пайдаланып қоймай, сонымен бірге мелиорация, жол құрылыстарында және т.б. қолданылады.
Жерге орналастыру мазмұнының күрдегілігіне қарай түрлерге және әртүрге бөлінеді. Оның өзіндік әртүрлі формалары объектінің аймақтық табиғи және экономикалық ерекшеліктеріне, шаруашылықтың әлеуметтік және өндірістік типіне, жерде шаруашылық жүргізудің көп түрлі формаларының әрекет етуіне байланысты. Ал жерге орналастыруды жүргізудің өндірістік және құқықтық процестері бірнеше кезеңдерден тұрады. Оларға:
- дайындық жұмыстары;
- жобаны құру;
- жобаны қарау және бекіту;
- жобаны натураға шығару;
- жеке меншікке, жер пайдаланушыларға, арендаторларға құжаттарды рәсімдеу және беру;
- жобаның жүзеге асуына авторлық бақылау.
Аталған кезеңдер көлемі және мазмұнымен ерекшеленеді. Олар әртүрлі әдістер және тәсілдермен жүргізіледі.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканың, облыстардың, аудандардың, қалалардың және басқа да елді мекендердің территориялары, бірінші кезекте ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтары, жеке жер алқаптары мен учаскелері болып табылады. Осы бағытта Ақтөбе облысының территориялық ұйымдастыру ерекшелігін қарастыру мәселесі қойылып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктерін Ақтөбе облысы материалдары негізінде ерекшеліктерін айқындау - зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- осы кезеңдегі еліміздің батыс өңіріндегі ауыл шаруашылық өндірісіндегі негізгі нәтижелерді саралау;
- Ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру жолындағы Ақтөбе облысында атқарылған іс-шараларға талдау жасай отырып, ғылыми баға беру;
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыруына әсер ететін негізгі факторларды анықтау;
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын тиімді территориялық ұйымдастыруының басым бағыттарын ашу.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы. Батыс Қазақстан өңірі, Ақтөбе облысы.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Ақтөбе облысында аграрлық саясаттың және ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастырылу ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан талдауға алынып, зерттелініп, талданды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының басты ғылыми жаңалығы - ғылыми айналымға алғаш рет енгізіліп отырған мол мұрағат деректері және бұрын жарияланған еңбектерді сыни тұрғыдан талдау негізінде жинақтап, жүйелеп, Қазақстанның батыс өңіріндегі Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктерін алғаш рет кешенді түрде зерттелуі болып табылады. Зерттеуге енгізілген жаңалықты былайша топтауға болады:
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығына қатысты мұрағат құжаттары, сараланып, жаңа деректерді тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізу;
- Ақтөбе облысы бойынша аграрлық дамудың салыстырмалы талдауының жасалуы, оның ерекшеліктерінің айқындалуы;
- Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ерекшеліктерін аша отырып, экстенсивті бағдар және аграрлық саладағы шаруашылықты жан-жақты сипаттау.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысында Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығының территориялық ұйымдастыру ерекшеліктері баяндалады. Зерттеу жұмысында келтірілген мәліметтерді, айтылған сын пікірлер мен көзқарастар, негізгі тұжырымдар мен алынған қорытындыларды арнайы курстарда маңызды дерек ретінде кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар зерттеу жұмысын ауыл шаруашылығы саласындағы қызметкерлерге әдістемелік көмекші құрал, ал студенттерге оқу құралы ретінде қажеттілігі бар деп санаймыз.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшалардан тұрады.
І. Ақтөбе облысы ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруына әсер ететін факторлар
1.1 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастыруға әсер ететін
физикалық-географиялық факторлар
Өндірісте пайдалануына және табиғи қасиеттеріне байланысты жер пайдаланымдар әртүрлі пайдаланым алқаптарына бөлінеді.
Пайдаланым алқаптары дегеніміз әрдайым белгілі бір өндірістік және басқа қажеттілікке пайдаланылатын, табиғи, тарихи қалыптасқан ерекшеліктері бар, немесе кейін пайда болған қасиеттері бар жер массивтері.
Әр жер алқабы өсетін өсімдіктерімен, олардың сапасымен, суланғандығымен, жер беті бедерінің элементтеріне орналасуымен, өндірісте пайдалану ерекшеліктерімен бөлектенеді (айырықшаланады).
Қазіргі классификация бойынша әрдайым ауылшаруашылықтық өндірісінде қолданылатын ауылшаруашылықтық алқаптарға егістік, шабындық жайылым, тыңайтылған жер, көпжылдық өсімдіктер жатады.
Ауылшаруашылық алқаптар бойынша ГОСТ бекітілген (мемлекеттік стандарт Мем.СТ)
Ауылшаруашылық алқаптардың құрамы табиғи - климаттық жағдайға өте тығыз байланыста. Жылдық орташа жауын-шашынның мөлшері 100мм аспайтын жерлерде жыртылған жер 10-13%.
Дәнді-дақыл өсіруге ығалдылығы жеткілі солтүстік аудандардың жерінің құрамында 72% - жыртылған жер.
Қалыптасқан ауылшаруашылық алқаптардың құрамы шаруашылықтардың мамандығына әсерін тигізеді.
Егістік үлесі 70-80% солтүстікте дәнді-дақыл өсіретін шаруашылықтар көп, ал мал өсіретін шаруашылықтарда мал азықтың алқаптардың үлесі өте жоғары.
ҚР егістіктің үлесі 15.8% қана көпжылдық өсімдіктер 0.1 млн. га алып жатыр.
Тыңайтылған жердің үлесі егістіктен шығарылған жерлердің мөлшеріне өсті.
Жобаның бұл құрам бөлігінің негізгі міндеті жерді жоғарғы тиімділікте пайдалануға және қорғауға жағдай жасау үшін алқаптардың тиімді ара қатынасын және орналасуын белгілеу.
Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшу - трансформация деп аталады. Трансформацияның негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және аш алқаптарды нәтижелі түрге әкелу.
ҚР өкіметінің №1262 шешімі (14 қазан 1996ж.) бойынша трансформация жасау үшін жер пайдаланушының өтініші немесе жергілікті атқару органының инициативасы болу керек.
Ауылшаруашылық жерлері екі қүрамдас бөліктен тұрады:
1. Ауылшаруашылықы жерлері.
2. Ауылшаруашылық алқаптарына жатпайтын жерлер.
Ауылшаруашылықына жүйелі түрде ауылшаруашылық өнімін алу үшін қолданылатын алқаптарды ауылшаруашылық алқаптары дейміз. Оларқа: жыртылқан жер, көпжылдық көшеттер, шабындық, жайылым, тыңайқан жерлер жатады.
Егістік алқаптар - ең қымбат өнімді алқаптар. Ондай жерлерге құнарлылығы жоғары жүйелі түрде ауылшаруашылық мәдени дақылдарын егетін жерледі жатқызамыз. Соның ішінде пар жатады.
Көп жылдық екпе ақаштар - ол жерлерде ағаш, көшеттер, көпжылдық өсімдіктер өседі. Мұнда жеміс-жидек өсіріп, өнім алады. Сол сияқты дәрі-дәрмек дақылдары өсіріледі.
Ауылшаруашылық алқабына орман және бұталарды жатпайды.
Тыңайқан жер - жер учаскесі, бұрын жыртылған жер ретінде пайдаланған және бір жылдан артық уақытта ауылшаруашылық дақылдары егілмеген болса немесе пар астында пайдаланса, оны тыңайқан жер деп атаймыз.
Шабындық - жер учаскелері жақсы көгалданған, жақсы суарылқан, ылғалданған, қолдан суаруға келетін жерлер жатады. Ол жерден өсімдікті жүйелі түрде алып отыруға болатын пішендеме және т.б. мал азығын дайындауқа болады.
Жайылым - жүйелі түрде мал жаюқа болатын жерді алады. Табиғи түрде ол еңіс жерлерде, ылғалданған далалы, жартылай қалуы, аз қүнарлы, тұзданқан тасты жерлер болады.
Ауыл шаруашылықына жатпайтын жер алқаптарын шартты түрде 2-ге бөледі.
1. Ауыл шаруашылықын кеңейту резересі болып табылады. Оларқа: көшеттер, батпақтар, қатты және өте қатты тұздалған жерлер, құмдар т.б. жатады.
2. Ауыл шаруашылықының 2-ші тобына қүрылыс орындары, су, жол, қорқаушы көшеттер, басқа жерлер.
Бүрынқы ауыл шаруашыллық айналымына, қазіргі ауыл шаруашылық жарамсыз жерлер жатады. Ауыл шаруашылық алқаптары барлық жер қорының 27 процентін қорқайды. Оның ішінде бақалысы егістік, көпжылдық екпе ақаштар 10 процент.
Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшуі трансформация деп аталады.
Трансформацияның негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және ауыл шаруашылық алқаптарды нәтижелі түрге әкелу.
Өндірістік мақсаты жерді пайдаланудың қарқындылығын арттыру, топырақ қүнарлығын арттыру, ең жоғарғы өнім алу.
Алқаптарды трансформациялаудың негізгі талаптары болып мыналар табылады:
- ауыл шаруашылық алқаптарының ауданын көбейту;
- ауыл шаруашылық алқаптарын пайдалану қарқындылығын анықтау;
- жыртылқан жер немесе басқа жоғарғы өнімді алқаптарының ауданын үлкейту;
- ұсақ контурлы учаскелерді тарату немесе жою және конфигурациясын жақсарту;
- инженерлік жол және ішкі шаруашылық құрлыстар сонымен қатар эрозияқа қарсы және табиғат қорқау шаралары бойынша учаскелерді белгілеу.
Ауыл шаруашылық алқаптарын жақсарту учаскелерді бір алқаптан екінші алқапқа ауыстыру үшін мелиоративтік немесе мәдени техникалық шараларды жүргізу арқылы олардың физико-химиялық жақдайын жақсарту және топырақ қабатын басқада қасиеттерін, жердің кеңістік қасиеттерін осының арқасында осың пайдалануын интенсивтік жоқарылату.
Осындай жобалардың ең басты процесі ауыл шаруашылық емес және ауыл шаруашылық алқаптарын трансформациялау, әсіресе жоқары өнімді максимальды көбейту мақсатымен жасалынады.
Мәдени-техникалық шараларқа мыналар жатады:
- мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту;
- ауыл шаруашылық алқаптарының өнімділігін жоғарылататын әртүрлі шараларды қолдану;
- орманды ақаш көшеттері және түбіртіктерді жою;
- ор, каналдарды көму, ойыс жерлерді тегістеу;
- үйінділерді жазу.
Мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту дегеніміз - бұл аз өнімді алқаптарқа жасанды дақылдар мен айырбастап егу. Бұл үшін жерді жыртып, мәдени-техникалық шараларды жүргізіп, көпжылдық шөпті егу.
Жеңіл жақсарту - бұл мал азықтық алқаптарды жер бетінде бақалы мал азықтық шөптері сақталмақанда мәдени-техникалық шараларды жүргізу барысында орындалады.
1.2 Ауыл шаруашылығын территориялық ұйымдастырудың экономикалық-географиялық факторлары
Соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру мен дамыту туралы төртінші бесжылдық жоспар ауыр өнеркәсіп пен транспортты қайта қалпына келтіріп, жан-жақты ұлғайтуды, сонымен бірге ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін қарқынды дамытуды, елде азық-түлік өнімдері мен халық тұтынатын заттардың қорын құруды қарастырды.
Соғыстан кейінгі жылдарда өлке мал шаруашылығының жаңа даму кезеңі басталды. Өз дамуының жаңа кезеңіне енген мал шаруашылығының интенсивті өсуі үшін қолайлы жағдайлар жасалды. Соғыстан кейінгі бесжылдықта бүкіл Қазақстанмен бірге Батыс Қазақстан облысының еңбекшілері едәуір табысқа жетті. 1946-1950 жылдары облыстың ұжымшарларында қоғамдық мал барлық түліктерден 617 мың 848 басқа өсті. Мұның ішінде ірі қара малы бесжылдық ішінде 75 мың, яғни 49,8 пайыз, қой мен ешкі мыңнан астам, яғни 99 пайыз, жылқы 39 мың, яғни 100 пайыз, түйе 37,7 пайыз, ал шошқа екі есе дерлік өсті [37, 61-62 бб.].
1950 жылғымен салыстырғанда 1954 жылы Батыс Қазақстан облысының ұжымшарлары мен кеңшарларында ауыл шаруашылық дақылдарының барлық егіс көлемі 65,9 пайызға ұлғайды. Азықтық бағалы дақыл - жаздық бидайдың егіс көлемі ұжымшарларда 31,5 пайыз, кеңшарларда 171 пайызға артты. Дәнді дақылдардың егіс көлемі негізінен тың және тыңайған жерлерді игеру есебінен ұлғайтылды.
1960 жылдардың ортасына қарай ауыл шаруашылығында жалпы ел экономикасының дамуына кері әсер еткен мәселелер шоғырланды. Оларды шешу жаңа аграрлық саясатты жүргізуді қажет етті. Сөйтіп КОКП Орталық Комитетінің 1965 жылғы наурыз Пленумы осы мәселені қарап, КСРО ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту жөніндегі кезек күттірмес шаралар туралы қаулысын қабылдап, жаңа аграрлық саясатты жариялады.
1960 жылдардағы жаңа аграрлық саясат кешенді механикаландыру мен электрлендіруді енгізу, жерді пайдаланудың тиімділігіне қол жеткізу, жан-жақты химиялық әдістерді қолдану, суландыруды кеңейту, кооперативтік меншікті жетілдіру және қоғамдастыру, шаруашылықаралық және агроөнеркәсіптік интеграция негізінде ауыл шаруашылық өндірісін мамандандыру мен шоғырландыру арқылы ел экономикасын тұрақты да ырғақты дамытуға бағыт ұстады.
Тұтастай алғанда, 1950 жылдардың аяғы мен 1960 жылдардың басындағы Батыс Қазақстан облыстарының ауыл шаруашылығы дамуының жағдайы сол кездегі уақыт талабына сәйкес келмеді.
Тоғызыншы бесжылдықта ауыл шаруашылығы ауыр жағдайда дамығандығы белгілі. Бес жылдың тек 1973 және 1974 жылы ғана қолайлы болды. 1972 және 1975 жылдардағы екі жылда құрғақшылық болды. Елдің ауқымды бөлігін, сонымен бірге Батыс Қазақстан облыстарын қуаңшылық жайлады. Бірақ та ауыл шаруашылығын интенсивтендіру бойынша шаралар жүйесін жүзеге асыру, оның материалдық-техникалық базасын нығайту, ғылыми-техникалық прогрестегі жетістіктерді енгізу, сонымен қатар еңбек ұйымдарын жақсарту, агротехника мен т.б. шаралар деңгейін көтеру осындай қолайсыз жағдайда да өндірістің ары қарай өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік берді.
1965 жылғы наурыз Пленумынан кейінгі соңғы он жылда батыс облыстардың ауыл шаруашылық органдары кеңшарлар мен ұжымшарлардың жерді тиімді пайдалану, егіншіліктің мәдениетін көтеру үшін табанды күрес жүргізуі егіншілікте жақсы нәтижелерге қол жеткізгендігін көрсетеді. Дегенмен астық өндірісіндегі елеулі табыстарға қарамастан оның жалпы өнімі, әсіресе жемдік астық көлемі әлі де жеткіліксіз болды.
Республикада 1960-1970 жылдары кеңінен тараған интенсивтендіру бағыты ауыл шаруашылығы дамуына сапалы өзгеріс әкелді. Ол ауыл шаруашылығының барлық саласын жаңа белеске көтеруді, ауыл бейнесін өзгертуді, егіншілік пен мал шаруашылығының табиғаттың дүлей күштеріне тәуелділігін жоюды мақсат етіп қойды. Сонымен қатар бұл бағыт қоғамдық мал басын үздіксіз өсіруді, мал өнімін, егін шығымдылығын арттыруды, жұмыс күшін тиімді пайдалануды, жер алаңы мен еңбек мөлшерінің әр үлесіне шаққанда өнім көлемін арттыруды, өндіріске озық технология мен осы заманғы ғылым мен техниканың табысын жедел енгізуді көздеді. Қарастырылып отырған кезеңде республикадағы ауыл шаруашылығындағы үлкен өзгерістер, яғни оның техникалық жабдықталуы Батыс Қазақстан аумағынан да көрініс тапты.
Ауыл шаруашылық өндірісін интенсивтендіруде, еңбек шығынын азайтуда, өнімнің өзіндік құнын арзандатуда мал шаруашылығындағы еңбек үрдісін механикаландырудың ролі зор. Республиканың кеңшарлары мен ұжымшарларының жылдық есептеріне қарағанда 1965 жылы ірі қара мал фермаларында еңбекті механикаландырудың жай-күйі мынадай болды: Батыс Қазақстан облыстарында малдың жалпы санының 11 пайызы механикаландырылған жолмен суарылды, ал республика бойынша 31,5 пайыз, сәйкесінше жемшөп үлестіру 2,3 және 4,8 пайыз, малдың қиын шығару 4,0 және 11,3 пайыз, сауынды сиырлардың 34,4 пайызы және 26,4 пайызы механикаландырылған фермаларда сауылды [44 , 40 п.].
Республикада, оның ішінде Батыс Қазақстан облыстарында мал шаруашылығын механикаландыру дәрежесі төмен күйінде қалып, әлі де қол еңбегінің үлесі басым болды.
Фермалардың механикаландырылуын тежеген басты себептердің бірі - мал қоралары құрылысын келесі жылға жоспарлау мен қаржыландыруда көлемі және мерзімінің сәйкес келмеуі. Басқа да қиындықтар қатарында кешенді механикаландырылған типтік ферма құрылысын жобалауда Орал облысы жағдайы үшін үйлесімді таңдау мүмкіндігінің болмауы жатады.
Осыған қарамастан 1960-1970 жылдары Батыс Қазақстан шаруашылықтарында мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын үрдісті механикаландыру бойынша кешенді шаралар жасалып, жүзеге асырылды. 1966-1967 жылдары Орал облысы шаруашылықтарында 12280 басқа арналған 69 сиыр қорасы мен 19000 бас шошқаға арналған 15 шошқа қорасы кешенді механикаландырылды. Қой шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмысты механикаландыруда үлкен істер атқарылды. Жазғы жайлау мен фермаларда 1,1 млн қой мен 114,5 мың бас ірі қара малына арналған суару жүйесін механикаландырылды. Бұдан басқа облыс шаруашылықтарында қой тоғытуға арналған 37 қора-монша механикаландырылды. Ірілендірілген 37 шопан бригадасы ұйымдастырылып, қой қырқуға арналған 80 ірілендірілген пункт жабдықталды [45, 116 п.].
Ауыл шаруашылық дақылдарын өңдеу бойынша машиналар кешенін енгізу, сонымен қатар мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмыстарды механикаландыру ақыр соңында еңбек өнімділігінің өсуіне әкелді. Мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмыстарды кешенді механикаландыру үрдісі тоғызыншы бесжылдықтың соңғы жылдары одан әрі дамыды.
Қарастырылып отырған кезеңде мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын жұмыстарды механикаландыруда өсу тенденциясы байқалғанымен, алайда оның деңгейі уақыт талабына сәйкес келмеді. Қой шаруашылығындағы жұмыстарды механикаландыруда сәйкес келетін машиналар өте аз көлемде жеткізілді. Бұған қарамастан жекелеген шаруашылықтардың мал шаруашылығында көп еңбек сіңіруді керек қылатын барлық жұмыстарды кешенді механикаландыру жақсы экономикалық көрсеткіштерге қол жеткізді.
1960 жылдары ауыл шаруашылығын жоспарлауды жақсарту, кеңшарлар мен ұжымшарлардың шаруашылық дербестігін кеңейту, көп жылға дейін сатып алудың тұрақты жоспары бар ауыл шаруашылық өнімдерін дайындаудың жүйесін жасау республикада ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастыру мен басқарудың жүйесін жетілдіру үшін қолайлы жағдай қалыптастыруға жол ашты.
Алайда бұл жүйеге көшу егіншілікте, әсіресе мал шаруашылығында өнім өндіру ұсақ бригадалар мен шағын фермаларға бөлініп орналастырылған ұжымшарлар мен кеңшарлардағы өндірістің көп салалы құрылымынан қиындады. Мұның өзі ақша қоры мен материалдық ресурстардың шашырауына әкеліп соқтырды да, еңбек үрдістерін ойдағыдай интенсивтендіруді едәуір қиындатты, өндірістің рентабелділігін кемітті. Бригадалар мен фермаларды біріктіру және нығайту тиісті ұйымдастыру жұмысынсыз, өндіріс технологиясын толық жолға қоймай жүргізілді. Сөйтіп, шаруашылықты жалпы басқару жүйесінде салааралық, ішкісалааралық байланыстар бұзылды, осылайша біртұтас кешенді сала қызметін үйлестіру, жоспарлауды жетілдіру, қаржыландыру мен материалдық-техникалық жабдықтауды жақсарту ісі қиындады, қорытындысында барлық шаруашылық тетік ауыл шаруашылық өндірісін мамандандыру мен шоғырландыруға даяр болмай шықты. Ал 1970-1980 жылдары ауыл шаруашылық өндірісін мамандандыру мен шоғырландыру Қазақстанның кешенді аграрлық саясатының басты бағыттарының бірі болды.
Қазақстанда 1960 жылдардың өзінде бүкіл елдегідей сияқты аймақтық мамандандырудың негіздері анықталды. Мысалы астықты ұжымшарлар мен кеңшарлар солтүстік облыстарда, ірі қараны өсіретін шаруашылықтар - батыс, шығыс және орталықта, қой шаруашылығымен айналысатындар орталық, батыс және оңтүстік облыстарда құрылды. Алайда ол кезде өндірісті терең мамандандыру мен шоғырландыру туралы сөз қозғалмаған. Шын мәнісінде ол кезде республиканың көптеген шаруашылықтары әлі де көп салалы және әмбебап болып қала берді. Оларды ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салалары азғана мөлшерде дамып, оның үстіне көптеген қаржы мен материалдық-техникалық игілік толып жатқан өндірістік бөлімшелерге, фермаларға, бригадалар мен звеноларға шашырап, құмға сіңген судай жоғалды.
Сонымен қатар 1960-1965 жылдары Батыс Қазақстан облыстарында ірі шаруашылық ұйымдары мен екі-төрт ұжымшарларды біріктіру негізінде ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыруды күшейту ерекше орын алды. Алайда мұндай ірілендіру негізінен механикалық түрде жүргізілді, бірақ біріккен шаруашылықтар көп салалы әрі әмбебап күйінде қала берді. Мұнда басты салаға үлкен мән берілмеді.
1971-1980 жылдар аралығы Батыс Қазақстанның ауыл шаруашылық өндірісі үшін оны өнеркәсіптік негізге жоспарлы көшірудің, шаруашылық аралық кооперация мен өндірісті агроөнеркәсіптік интеграциялауды ұйымдастырудың маңызды кезеңі болды.
Тәжірибе көрсеткендей, қарастырылып отырған кезеңде Батыс Қазақстанда біртіндеп өмірде жүзеге асырылған ауыл шаруашылығын мамандандыру мен шоғырландырудың перспективті жоспарлары жасалды. Одан басқа шаруашылықаралық кооперацияландыру базасында мал шаруашылығын өнеркәсіптік негізге көшіру бойынша белгілі бір жетістіктерге ие болып, онда көрнекті орын ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау мен әлемдік интенсивтендіру мәселелеріне, ауыл шаруашылығын дамуының тиімді және сапалы көрсеткіштерін арттыруға берілді.
Шаруашылықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайын зерттеу үшін және әрқарай даму жолдарын білу үшін соңғы өткен үш-бес жылдың жылдық есеп беру көрсеткіштері зерттеледі. Келешек 5-10 жылдық әлеуметтік және экономикалық дамуы жайында жоспарлар қаралынады. Осы зерттеулер арқылы шаруашылықтың жағдайын мінездемелей мына деректер жиналады:
- өндіріс мамандығы және РАПО (райондық агроөндірістік бірлігіндегі (ААӨБ) шаруашылық аралық байланыстары жайында құрамында атқаратын міндеті;
- егістік көлемі, егістік құрамы, органикалық және минералдық тыңайтқыштар енгізу, дала жеміс-шөп өсімдіктері көпжылдық өсімдіктер және мал азықты аш пайдаланулар, өсімдік шаруашылығының өнімі және оны пайдалануы;
- мал басы түрімен, породосы және жастары бойынша топтары, өрісі структурасы, азықтың жеткіліктілігі, малдардың өнімділігі, мал шаруашылығының өнімі және оны пайдалануы;
- көмекші салалардың барлығы даму көрсеткіштері;
- өндіріс салалары, өндіріс бөлімшелері, елді мекендер бойынша адам еңбегінің жеткіліктілігі (трудообеспеченность);
- техниканың барлығы, оны пайдалануды ұйымдастыру түрлері, мал, өсімдік және көмекші салалардағы негізгі жұмыстардың механикаландыруы;
- тұрмыс, мәдени-тұрмыстық және өндірістік құрылыстардың барлығы, жағдайы (состояние) және құны, басқа да территорияны инженерлік жабдықтау;
- энергиямен қарулануы, еңбек өнімділігі, өнімнің өзіндік құны, ақшалай кіріс, оны бөлу, өндіріске жұмсалған қаржы, еңбек ақы.
Аудандық жерге орналастыру схемасын және басқа болжау, жобалауға дейінгі жасалатын схемаларды зерттеп, олардың қолдану жайын тексеріп, керекті көшірмелер жасалады.
Территориялы инженерлік жабдықтау (мелиорациялық, орман-мелиорациялық, елді мекенді пландау және салу, т.б.) жобалары, немесе мәдени-техникалық, эрозияға қарсы және басқа шаралар бойынша техно-жұмыс жобаларының копияларын, сызбаларының көшірмелерін жасап, керекті деректерді жазып алу керек (кейін территорияны орналастырғанда пайдалану үшін).
Осы камералдық дайындық жұмыстарында жиналған материалдарды зерттей отырып, далалық жұмыстардың көлемін, мазмұнын анықтайды.
Аграрлық реформаға байланысты бұрыңғы мемлекеттік шаруашылықтар мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, әртүрлі шаруашылықтың серіктілерге, кооперативтерге ауысқан.
Жаңа агро-құрылымдардың жер пайдалануын ұйымдастыру үшін орналаскан жерімен, топырағымен, жер бедерімен, табиғи өсімдіктерімен, көлемімен және компактілігімен, гидрогеологиялық және басқа жағдайларымен ауылшаруашылық дақылдарын, көп жылдық жеміс-жидек өсімдіктерін және өндірістердің мал өcipyгe жарамды, продуктивті жер массивтері белгілі болады. Бұл жерлер ауыл шаруашылық технологияларын, механизмдерін пайдалануға және басқаруға ыңғайлы болуы керек. Жер пайдалануды ұйымдастыру шаруашылық орталықтарын және жолдарды орналастырумен тығыз байланысты.
Жолдар, ауылшаруашылық өнімдерін және керекті техниканы, материалдарды, өндіріс құралдарын тасуға ыңғайлы болуы керек.
Орналасқан аймағына, шаруашылықтың мамандығына, оның жер пайдалануының құрам бөлігі сәйкес болуы керек. Мысалы қой шаруашылығьның жерінің құрамында шабындық пен жайылым көп, ал егістік шаруашығьнда- жер көп болуға тиісті.
Жаңа жер пайдаланулар қайтадан құрылған шаруашылықтардың орнында пайда болған, сондықтан жерге орналастыру жұмыстары көп пайдаланушылардың қызығушылығына тиеді. Осыған байланысты олардың әр қайсысының территориясьна ұйымдастыру бөлек шешілуге тиісті.
Алдын-ала жасалған ауданды жерге орналастыру схемасын негіздей отырып, бұндай шаруашылықтарда, шаруашылық аралық жерді үйлестіру жұмысын жүргізу тиімді.
Агро-құрылымдардың жер пайдалануларын ұйымдастырғанда шаруашылық аралық жерге үйлестірудің жалпы принциптеріне сүйену керек:
1. тұрғындардың өмір сүру және еңбек ету жағдайларын әрқашан жақсарту;
2. өндірістің тиімділігінің әрдайым көтерілуін, салалардьң рентабельдігінің тұрақты болуын, жобаланатын шаралардың экономикалық және қоғамдық тиімділіктерінің биік болулығын қамтамасыз ететін;
3. капиталдық бip уақыттың шығьнның неғұрлым аз болуы және тез қайтарылуы;
4. заңдық және нормативтік актілерді қатал орындауды.
Қабылданатын шешімдер ғылыми ic жүзіндегі жетістіліктерге және шаруашьшық аралық жерге үйлестірудің жеке принциптеріне сүйенуі керек.
Тиімді ұйымдастырылған жер пайдаланулар келесі талаптарға сәйкес болуы керек:
1. әр жер пайдалануды орналастырғанда осы территорияда орналасқан әр жер пайдаланушының қызығушылығын есепке алу;
2. жер пайдаланудың мөлшерін зоналық жағдайға, мамандыққа, келешекте шығарылатын өнімнің көлеміне сәйкес келтіру
3. әр шаруашылықтың мамандығына байланысты жерді тиімді пайдалану үшін жер пайдалану құрамына тиісті ауыл шаруашылық алқалтарының түрлері енгізіледі, ара қатынастары және мөлшерлері анықталады;
4. экологиялық талаптардың сақталуы;
5. жер пайдаланудың компактілігінің, конфигурациясының және шегарасының өндірісті және территориясын ұйымдастыруда ыңғайлы болуьн қамтамасыз ету;
6. жер пайдалануда шаруашылық орталықтарының дұрыс орналасуы, олардың ауылшаруашылық алқаптарымен, өзара және сырттық экономикалық және әкімшіліктік орталықтармен ыңғайлы қатынасы.
Алқаптарды ұйымдастыру дегеніміз - оларды экономикалық тиімді және экологикалық нәтижелі құрамға және өзара ара қатынасқа келтіру және аймақта орналастыру.
Жобаланған аш алқаптардың құрамы, ара қатынасы және орналасуы келесі талаптарға сәйкес болулары керек:
- табиғи қасиеттеріне байланысты барлық жерлер нәтижелі пайдаланулары тиіс;
- эрозиялық процесстер тоқтатылып, олардың болмауына әсері тиюі керек;
- әрқашан алқаптардың өнімділігі орнына келтіріліп, жақсарылуы тиіс;
- алқаптарды ұйымдастыру жоба шешімдері белгіленген мамандыққа сәйкес болуы тиіс;
- мал азығын қамтамасыз етуді;
- өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын шығуды қамтамасыз етуі;
- өндірістің өнімділігін көтеруге;
- аш алқаптардың ішкі территориясын ұйымдастыруға ыңғайлы жағдай жасау.
Жер пайдаланудың мөлшері шаруашылық өндірістік қуатына және мамандығына байланысты анықталады. Жобаланған мөлшері тиімді болу керек.
Тиімді мөлшер дегеніміз - басқаруға ыңғайлы, өндірістің әр саласының жақсы дамуына қажеттілі алқаптардың құрамы және мөлшерлері.
Жер пайдаланудың мөлшеріне келесі факторлар әсерін тигізеді (кейбіреулері үлкейтеді, кейбіреулері керісінше - кішірейтеді:
- мамандығы;
- өндірістіктің қарқындылық деңгейі;
- қолданылатын байланыс және транспорт түрлері;
- жолдардың жағдайы;
- ауыл шаруашылық алқаптарының құрамы, сапасы, контурларының жер бедері;
- жер массивтерінің конфигурациясы;
- елді мекендердің орналасуы;
- сумен қамтамасыздығы.
Жер пайдаланулардың әрқайсысын орналастырғанда:
+ территорияның жағдайы және қалыптасқан ұйымдастырылуы есепке алынады.
+ Бұрынғы енгізілген капиталды неғұрлым толық пайдалануға тырысу кажет;
+ өндіріс орталықтарының ыңғайлы орналасуы;
+ компакті массив ретінде;
+ тегіс жерлерде квадратка немесе тікбұрышты төртбұрышқа ұқсас жасау;
+ бірнеше учаскеден тұрганда - олар бір-біріне жақын, байланысы ыңғайлы болуы керек.
+ әрі қарай территорияны үйлестіруге ыңғайлы.
Жер иеленушілік талапқа сай болу үшін мынандай бip қатар принциптерді нұсқау ету қажетті:
+ Жеке жер иеленушіліктердің орналасуы ауыл шаруашылығының әлеуметтік- экономикалық мүдделіктеріне, басқа осы территорияда орналасқан жер иеленушіліктердің мүдделеріне де өзара сәйкесті болуға тиісті;
+ Жер иеленушіліктің ауданы, біріншіден, шаруашылык өндірістің көлеміне, мамандандырылғандығына, екіншіден, аймақтық табиғи ерекшеліктерге сай болуға қажетті;
+ Жер иеленушіліктің құрамына жердің ұтымды пайдалануын қамтамасыз ететін жер шаруашылыктың мамандандырылғандғына сай алаптардың аудандары мен түрлерін енгізу керек;
+ Жер иеленушіліктің кескін үйлесімі (конфигурациясы) әртұтас және өндіріс пен территорияны ұйымдастыруға ыңғайлы болуға тиісті;
+ Жер иеленуіліктің территориясындағы шаруашылық орталықтардың дұрыс орналасуын қамтамасыз ету, олардың өзара және алаптар мен сырттағы өндірістік орталықтарымен транспорттық байланыстарын қолайлыландыру қажетті. Ауылшаруашылық жер иеленуіліктерге қандай өзгерістер болса да осы принциптердің негізінде енгізілуге тиісті.
1. Жобаларды экономикалық тұрғыдан дәлелдеудің мазмұны;
2. Жобаның тиімділігі туралы ұғым және оның көрсеткіштері.
Жобаны экономикалық тұрғыдан негіздеу әрбір жер иеленушілік бойынша жобамен бipre жасалады. Бұл жөніндегі есептер екі мерзімге жасалады:
а) жобаны жасағанға дейін;
ә) жоба бойынша.
Жобаны дәлелдеудің мазмұны жалпы алғанда төмендегіге келеді:
жобалық жерге орналастыру есептері;
жобаны ұйымдастыру шаруашылық тұрғыдан негіздеу;
3) варианттарды салыстыру (жобаның ең қолайлы нұскасын таңдап алу).
Жобалық варианттар мен шешімдерді бағалау және экономикалық тұрғыдан негіздеу жобаның ең күрделі және көлемді құрам бөлшегі болып саналады. Бұл тапсырма мынандай бip қатар жұмыстарды қамтиды.
Варианттар бойынша күрделі қаржылардың көлемін есептеу. Соның ішінде тұрғын үй кұрылысының, мал қоралары мен кешендерді қосалқы өндірістік орталықтар мен секторлардың (машина-транспорттық, кұрылыс, қойма т.б.), елді мекендер арасындағы коммуникациялар мен территорияны инженерлік жағынан жабдықтаудың кұндарын анықтау.
Әрбір вариант бойынша жыл сайынғы шығындардың көлемін белгілеу. Бұнда транспорттық және эксплуатацияльқ (пайдалану) шығындарды, аммортизацияльқ жарна мен әкімшілік аппаратқа жұмсалған каржыларды есептеу кіреді.
Келтірілген шығындардың көлемін анықтау, яғни бip жылдық мерзімге келтірлген күрделі каржылар мен жыл сайынғы шығындардың қосындысын табу.
Күрделі қаржылардың қайтарылу мерзімін есептеу, яғни неше жылдың ішінде жұмсалған каржылардың орны толатынын анықтау.
Шаруа қожалығының ауданы алаптардың құрамына, сапасына, табиғи, экономикалық және әлеуметтік жағдайларна қарай анықталады.
Шаруа қожалығының жерлер көлемі мен сапасы орналасқан аймақтың табиғи жағдайларымен тығыз байланысты болады. Мысалы, оның мамандандырылғандығы, демек бүкіл өндірістік құрамы, осы жағдайлармен себептеледі. Егер де шаруашылық шөл, шөлейт аймақгарында оның негізгіөндірістік бағыты қой, түйе немесе жылқы шаруашылығы болуы ықтимал. Ал мамандандырылғандығына қарай шаруашылықтық жер иеленушіліктік жалпы ауданы, алаптарының арақатынастары, үлес салмақтары тағы да осы тәріздес параметрлері қалыптастырылады.
Сонымен бipre шаруа қожалығының көрсеткіштері бip қатар әлеуметтік экономикалық факторлармен байланысты. Солардың ішінде: елді мекендердің түрлерімен орналасуы ерекшеліктері халықтың саны мен қоныстану тығыздығы, қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымның сипаттамасы және т.б. Мысал шаруа шаруашылығы туралы Заң бойынша совхоздар мен колхоздарды жер иеленуілігінің жалпы ауданы еңбекке жарамды мүшелерінің санына бөле отырып әр адамға қатысты жер үлесінің мөлшері белгіленеді.
Хуторлық форма қағида бойынша халықтың шоғырлана орналасқан аймағына тең. Ол әрбір жанұяға ауыл маңына жер бөліп беруге мүмкіншіліктің жоқтығы есебінен себептеледі.
Жер кодексі, шаруа қожалығы және жекешелендіру заңдары бойынша шаруа қожалығын екі жолмен құруға болады. Бірінші жол - әрбір жұмысшыға тиісті жер негізінде. Бұл әдістің мағынасы мынаған жатады. Ауылшаруашылық кәсіпорында (совхоздармен колхоздар да т.б.) жұмыс істеп жүрген және бұрын осыған өткен адамдарға сол кәсіпорын жерінің құрамы мен ауданына қарай, жер үлесін береді Оның ауданы бip жағынан сондай адамдардың санына, екінші жағынан жер иeлeнyшiлiктiң жалпы ауданына байланысты, өйткені жер үлeciнiң мал бағу үшін иеленушіліктің (жер алаптарының түлерібойынша) сондағы азаматтардың санына бөлінеді, шаруа шаруашылыгының жер иеленушіліктері арнайы жасаған жер қоры құрылады. Демек, алдымен сондай жер қорын жасау кажетті. Шаруа қожалығы туралы заң бойынша ондай қор әрбір мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорынның жер иеленушіліктері есебінен жасалуға тиісті. Ол үшін кәсіпорын иеленетін жерлер мұқият тексеріп, арасындағы сондай табиғи-экономикалықщ зона бой ы орташа деңгейден төмен тиімділікпен пайдаланылып жүрген алаптар алынып, арнайы ,жер құрамына енгізіледі. Бұл жұмыстарды жергілікті атқару комитетінің шешімі бойынша аудандықщ жерге орналастыру комиссиясы жүргізеді. Сонан соң тілек білдірген азаматтарға шаруа қожалығын құру мақсатына осы қордан жер үлесі бөлініп беріледі.
Бірінші әдіс, қағида бойынша, совхоз-колхоздардан бөлінген, екіншісі - сырттан келген адамдардың ауылшаруашылық мақсатындағы қожалықтарын ұйымдастырғанда. Шаруа қожалығының жер иеленушілігін құрудың осы екі жолы оныңәртүрлі әдістемелік жүйелікте орындалуын себептейді. Бірінші жағдайда бүкіл жобалау және жоспарлау процесі берілген жер үлесінің мөлшерімен байланыстырылады және содан тәуелді, өйткені малдың саны егістердің аудандары жалпы алғанда өндірістің көлемі мен параметрлері де осымен себептеледі. Әрине, жетіспеген жер алқаптарын қожалық басқа шаруашылықтардан жалға алуы мүмкін. Бірақга болашақта ауылшаруашылық жүргізудің бұл формалары кең бой алғанда, бұндай мүмкіншіліктері болуы бірталай.
Шаруа қожалығы арнайы қорда құрылғанда оның жер иеленушілігінің ауданы шектелмейді делінген. Егерде солай болса, ал бұл өзі біраз күдік тудырып отыр, онда жоғарыда атап өткен есептер мен ic-әрекеттер жоспарланған өндірістің көлемдеріне (мал басы, eгістеp т.б.) негізделеді. Демек, орындау жұмыстардың әдістемелік жүйелі түрде болуғатиісті.
Енді шаруа қожалығының жер иеленушілігін құру жөніндегі ic-қимылдардың әдістемелік жүйелілігін қаралық.
Жер үлесі арқылы құрылатын шаруа қожалығының жер иеленушілігі мынандай жүйелікте құрылады:
а) Жер алуға құқығы бар азаматтардың саны мен алаптардың аудандарына қарай әpбip адамға тиісті жер үлесі есептеледі
Р =
бұнда, Р - бip адамға тиісті жер үлесі, га;
Рп- алаптардың аудандары, га;
А - жер алуға құқығы бар адамдардың саны;
ә) Шаруа шаруашылығының жер иеленушілігінің алғашқы (бipінші жуықтаудағы) ауданын анықтау:
Рш = Р х п
бұнда, Рш - жер иеленушіліктің алғашқы ауданы, га;
п - елдегі жерді алуға құқығы бар мүшелердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz