Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға арналған әдістерді қарастыру
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде бүкіл дүние жүзілік білім әлеміне кіру мақсатында Қазақcтанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда . Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар жүргізіледі. Елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру саласына жаңаша қарауда: мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды, оқушылардан танымдық, шығармашылық потенциялдық дамытуды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар , ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді. Бұл міндеттерді шешу үшін әр мұғалімде күнделікті ізденіс арқылы, барлық жаңалықтармен қатар тұру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым - қатынасқа өту қажеттілі туындайды[1].
Студенттерді машықта жетілдіруде көптеген тәжірибеден өткізеді алайда, әр машық әртүрлі қорытындыға ие болады. Оқу орындарында жоғары, орта, кәсіби білім беретін білімге деген жалпы және кәсібі бойынша негізгі көзқарас қалыптастырады. Соның ішінде жеке тұлғаның даму процесі маңызды рөл алады, тұлғаның дұрыс дамуына жағдай жасауда және жақсы атмосфера қалыптастыруда рефлексияның алатын орыны ерекше.
Білім - бұл мұғалім мен оқушының субъектив-объектив əрекет жолдарымен мақсатқа жетуді көздеген педогогикалық үрдіс жүрісі. Адамның тұлғалық дəрежеге жетуі оның қоғам мұраттарына сай қалыптасуы педагогикалық үрдістен тыс іске асуы мүмкін емес.
Қаншалықты кең тараса да, бір қарағанға тұрақты болып көрінгенімен, білім түсінігі көп мəнділігімен ерекшеленеді. Əдетте, бұл термин мазмұны жағынан келесідей түсініктемелерге ие болуы мүмкін: білім - жалпы адамзаттық құбылыс; білім - əлеуметтік мəдени мұра; білім - жүйе; білім - педагогикалық процесс; білім - нəтиже. Бүгінгі таңда дүние жүзінде білімнің әлеуметтік ролі артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасына, ойлау деңгейіне байланысты болып отыр. Осы тұрғыда жаңа технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып қоршаған ортаны қорғауға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу - ұстаздардың басты міндеті болмақ. Ол үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін арттырып отырмаса, оқушы деңгейінің дамуы төмендейді. Осының бәрі бір күннің іс-әрекеті емес, оған көп уақыт, ізденіс қажет.
Қазір дамыта оқыту идеясының оқыту үрдісіне енуіне, жаңашылдықтың артуына байланысты рефлексияның педагогикадағы алатын орнының мәні арта түсіп, адамды, білімді дамытудың шарттарының бірі болып отыр. Соңдықтан бұл қазіргі кездегі білім саласындағы көкейтесті мәселелер қатарына жатады. Рефлексияның мәні - адамның өзінің білімін, білімінің негізін, оларды меңгерудің жолдарын анықтау.
Қазіргі қоғамның әлеуметтік, саяси, экономикалық бағдарларының өзгеруі колледж, лицей түлектеріне, олардың дайындық деңгейлеріне жаңа талаптар қоюда. Нарықтық экономикада қатты бақталастық жағдайында шығармашылық еңбекке бейім, жоғары кәсіби, мобильді, өз іс-әрекеттерін ұйымдастыруда жаңа, тиімді әдістерді пайдаланатын, жоғары рефлексивті мәдениеті бар мамандарды талап етеді. В.А. Сластенин бойынша рефлексивті мәдениет - субъект өзінің өмірлік іс-әрекетін әлеуметтік шартталған әдістермен саналауы және жеке даралық әдістердің жиынтығы болып табылады. Рефлексивті мәдениет кәсіби өзіндік саналаумен кәсіби компетенттіліктің, әлеуметтік және кәсіби шартталған әдістерді саналаудың белгілі бір деңгейімен сипатталады.
Сол себепті менің дипломдық тақырыбым: Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін оқу әрекетінде дамыту - болып алынды.
Зерттеу мәселесі.
Ең жақсы ұстаз өмір жолындағы еңбек тәжірибесінен көрінеді. Бәрінің өз еңбектерімен, ақыл, күші және өз қолдарымен жасаған еңбегі үлкен көрсеткіш көрсетері анық және бәріде үлкен көрсеткішке өз күштерімен жеткісі келеді, соның ішінде - тұлғалық өсуде. Өсудің екі аспектісі бар: иелігіндегі үлгімен ішкі әлемін құру, әрекеттер формасы, қабілет, мәдениет құндылығы осы және т.б. қасиеттерге сай жеке тұлға ішкі әлемін құрсатырады. Екінші аспект, өз-өзіне толықтай жауап беру кезеңінде болады, жеке тұлға деңгейлі жетістікке жеткен кезде, өз-өзін басқара алғанда, қоршаған ортасына әсер ете алғанда, өзіндік мәдениет қалыптастыра алады және жаңа әлем құрады. Екі аспектіде тұлғаға үлкен мүмкіндіктер береді. Шынайы өмірде бұл мүмкіндіктер рефлексиялық қабілет және рефлексия механизімдерін қажет етеді. Дамуы кемел Қазақстан жастарының толыққанды білімді азамат және азаматша болып дамуы үшін рефлексияның алатын орыны ерекше. Олай, болса колледж оқушыларының яғни, болашақ мамандардың бойында рефлексивті қабілетті дамытып, жетілдіру қазіргі таңның көкей кесті мәселесі.
Зерттеу мақсаты: Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға арналған әдістерді қарастыру.
Зерттеу нысаны: колледж оқушылары
Зерттеу пәні: Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін оқу әрекетінде дамыту
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер колледж оқушыларына рефлексиялық іс-әрекетерді сабақ барысында қолданса, оқушыларға өзін ғана емес, өзгені түсінуіне көмектеседі. Рефлексия арқылы барлық адамдарды түсінуге, ұғынуға және бағалауға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Рефлексия ұғымына теориялық тұрғыдан түсінік беру;
2. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерінің ерекшеліктерін анықтау;
3. Оқу әрекетінде колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін қалыптастыру.
4. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін анықтауға арналған әдіс-тәсілдерді қолдану;
5. Колледж оқушыларының бойында рефлексивті қабілеттерін дамыту жұмыстарын ұйымдастыру және қорытындылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы Білім заңы, оқыту мазмұны бойынша тұжырымдамалар, оқулықтар теориясы, философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер және әр түрлі психологиялық-педагогикалық тренинг жаттығулары.
Зерттеу әдістері: Сараптау (анализ), бақылау анкета жүргізу, итервью, тестілеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Педагогтар мен дефектологтар мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалармен істейтін жұмысқа керек жаңа және жетілдірілген бағдарламалардың топшылығын айтады. Сонымен жанұясында мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалары бар отбасыларының әлеуметтік мәселелерінің зерттеу және оның шешу жолдарынын анықтау мамандардын өзекті бағыты болмақ.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, философиялық әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып-үйрену, зерттеу мәселесінің қазіргі кездегі хал-ахуалын анықтау істері жүргізілді, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық - әдіснамалық талдау жасалды, архив материалдарын жинастыру, қорытындылау. Жинақталған материалдарға құрылымдық талдау жүргізілді. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерінің ерекшеліктері қарастырылып, колледждегі оқу іс-әрекетінде рефлексияны жүргізу жолдары анықталды.
Екінші кезеңде - алынған материалдары сұрыптап өңделді. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілет деңгейлері анықталып, түзету-дамыту жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер, тренинг-жаттығулары оңтайлы әсер етті. Зерттеуден алынған мәліметтерді педагогикалық тәжірибеде қолдану, оқушылардың өз ойын еркін жеткізуге және өз-өзін және өзгені түсінуге, сабаққа белсене қатысуына әсер етті.
Зерттеу жұмысының базасы. Батыс Қазақстан агроколледж оқушылары.
Зерттеу жұмысының міндеттеріне сәйкес педагогикалық зерттеу әдістері, тәжірибелік педагогикалық жұмыс нәтижелерінің тиімділігін тексеріп, өңдеумен және алынған деректерді талдау қортындысымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы: Орал газ-мұнай колледжі
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады
Кіріспеде зерттеу тақырыбымның өзекті мәселесі қарастырылып, мақсат-міндеттері анықталды.
РЕФЛЕКСИЯ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ атты бірінші бөлімде рефлексия ұғымы және даму тарихы, жоғарғы оқу орынында мамандарды дайындаудағы педагогикалық рефлексияның мәні және оқу әрекетіндегі рефлексия қарастырылды
Екінші бөлімімнің тақырыбы: КОЛЛЕДЖ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ РЕФЛЕКСИВТІ ҚАБІЛЕТТЕРІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ деп аталды. Колледдж оқушыларыны рефлексивті ойлау қабілеттерін дамытуда бақылау, анкета жүргізу, сауалнама, әңгіме, сараптау (анализ) әдістерін қолдандым.
І тарау. рефлексия ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Рефлексия ұғымы және даму тарихы
Рефлексия сөзі латын тілінен кірген reflexio - кейінге айналым мағынасын білдіреді. Бұл терминді Джон Локи 17 ғасырда берген. Рефлексия - адамның өз істерінің мәнін түсіну, олар туралы ойлану барысында өзіне өзінің нені, қалай жасағаны туралы толық және анық есеп беруі немесе өзі әрекет барысында басшылыққа алған ережелер мен кестелерді мойындауы не жоққа шығаруы. Өзін - өзі дамытумен қатар индивидтің жан мен тән үйлесіміне сәйкес өз ойын жинақтау қабілетін бейнелейтін рефлексия ұғымы пайда болды. Жаңа дәуір философиялық идеялары "өзіндік" және "мен" ұғымдарына бағытталады. Жаңа құндылық - адамның өзіндік "мен" құндылығы пайда болды. Бұдан басқа да рефлексия жайында айтылған философиялық ойлар негізінен адамның өзіне бағытталған зерттеу жұмысы, өзіңнің ақылыңмен рухыңды өзіңнің бақылауың дегенге келіп саяды. Н. В. Кузьмина адам өзін - өзі іске қосу барысында дамуға мүмкіндік алады дей келе, ол үшін әр түрлі дереккөздерден алынған білімді жинақтау, оларды тәжірибеде қолдану үшін жүйеге келтіру, кері байланысты жүзеге асыру сияқты әрекеттер жасайтынына тоқталады. Н. Б. Ковалева және И. Н. Семенов кәсіби шығармашылықтағы рефлексияның рөліне байланысты оны әр түрлі кәсіби позицияларға өтудегі икемділік деп есептейді.
Қазіргі қоғамымызда белгілі бір жетістіктерге қол жеткізу үшін алған білімнің сапалы да жүйелі болғаны дұрыс. Сондықтан білім беруші мұғалімге де, білім алушы оқушыға да ізденіс пен шығармашлықта жұмыстану талап етіледі. Мұғалімдер үнемі даму үстінде болып, өз идеяларын оқытудың барысында жаңашылдықпен жетілдіріп отырғаны дұрыс. Ал, жаңашылдықтың артуына байланысты рефлексияның педагогикадағы алатын орнының мәні артып отыр. Өзін-өзі дамытумен қатар индивидтің жан мен тән үйлесіміне сәйкес өз ойын жинақтау қабілетін бейнелейтін рефлексия ұғымы қолданысқа енді (Р. Декарт, Д. Локк). Жаңа дәуір философиялық идеялары өзіндік және Мен ұғымдарына бағытталады. Жаңа құндылық - адамның өзіндік Мен құндылығы пайда болды.
Рефлексия - адамды, білімді дамытудың шарттарының бірі. Соңдықтан бұл қазіргі кездегі білім саласындағы көкейтесті мәселелер қатарына жатады. Рефлексияның мәні - адамның өзінің білімін, білімінің негізін, оларды меңгерудің жолдарын анықтау.
Психологияда рефлексияның қалыптасып, дамуы маңызды жайттардың бірі болды. Рефлексияның құрылымы мен даму динамикасын теория жүзінде және тәжірибеде игеру үлкен қызығушылық тудырады соныменқатар, механизімдердің құрылу ұғымын түсіндіреді. Осы сөйлемді филологтарға қаратқан жөн. Жақсы аударасыз, бірақ сөйлемнің құрылымында қателіктер бар!
Экспериментальды зерттеулерде рефлексия ұғымы қандайда бір ғылымның саласы ретінде емес, психологияны түсіндіретін сала ретінде қарастырылады мысалы: Н.И.Гуткин тұлғалық рефлексия, М.М.Муканова рефлексия дәстүрлі мәдениеттің көрсеткіші, А. В. Захаров, М. Э. Боцманов және Е. Р. Новиков рефлексияның ересектердегі маңыздылығын қарастырған. Рефлексияны жүргізу орынына немесе қырына грань-ға байланысты. Рефлексия экспериментальды зерттеу жұмысын талдауда, рефлексияның жүру жолын үйретеді және төрт маңызды аспектіні зерттейді: ұжымдық, коммуникативті, жекелік және интеллектуальды. Соның ішінде, рефлексияны жан-жақты бөліп қарастырсақ, психологияның күрделі мәслелерінің бірі, сол секілді:
1) көңілін өзіне аударту өзіне мән беру;
2) ақылдан ақылға;
3) жаңа білімді меңгеруін талдау немесе білім беруде білімді қабылдауының тұрақтылығы мен тұрақсыздығы;
3) өзіндік білімін және жанын бақылау;
4) мәселелерді өзі шеше алуы;
5) тұлғаның өзіне бағытталған зерттеу акт-і және т.б.
Рефлексияның механизімі тұлғаның өзін, өзгелерді, айналасын, әлемін және болып жатқан жайттарды өзінше қабылдауы. Ойлану процесі 5 кезеңге (фазаға) бөлінеді:
1. Тұлғалық мен дұрыс қолдану және маңыздылығы, субьектінің конфликтілі жағдайлардан шығуы және түсінуі.
2. Өмірлік тәжірибесі және шаблондарын өзінің әрекеттерінде тиімді қолдану.
3. Қарсылық жағдайларда тұлғаның жеке әрекеті.
4. Конфликтілі жағдайларға мақсатты мен қолдану, өзін жағдаятқа қайта даярлау және өз-өзіне мән беру және қайта ойлану. 5. Жеке тәжірибесін және қарсы әрекеттегі жауаптарды қорытып конфликтілі жағдаятты толық талқылап, өзіндік қорытынды жасау.
Рефлексияның теориялық идеяларын алғаш ұсынғандар: В.В.Столин, С.Ю.Степанов, Г.П.Щедровицков, И.Н.Семенова және т.б, жалғастырушылар: Дж.Локк, Буземан, және т.б Ғылыми әдебиеттерде рефлексия көптеп зерттелген.
Қолданбалы энцеклопедияда рефлексия - теория формасы жалпы адамның даму әрекеті, өзінің заңдарына іс - әрекеттік бағытталуы, өз-өзін тану көрсеткіші, тұлғаның жасырын ішкі әлемін ашу немесе бір затты көмектесіп үйрету және салыстыру, тұлғалық мен-ді түсіну және ішкі әлемін ұғыну.
Тұлғаның ішкі әлемін түсіну туралы Аристотель, Платон және өзгеде ортағасыр ғұламалары көптеген мысалдар келтірген, ал қазіргі таңда сол мысалдар рефлексия ұғымына сай келеді. Локка Лейбниц тарихи трактатында алғаш рефлексия ұғымы қолданылған және антикалық, ортағасыр ойшылдарының автордың трактатында жағдаяттарды шешуде тұлғаның өзін түсіну ұғымы қолданысқа ие бола бастады және мен концепциясы тұлға жанының әлемін түсіндіреді деген ойлары қарсылықсыз дұрыс болды.
Фихте рефлексияға қосымша эпистомологиялық ұғым берді және контестілік процесте өсуші немесе өмір-дің дамуы деді.
Гегель рефлексияда функциянальды жанның дамуын ашуға тырысты. Философияда Гегельдің рефлексияға берген анықтамалыры қолданылды.
Л.Д.Демина рефлексияны былай түсіндіреді: Рефлексия - жекелік құндылық бағасын, уайым, қарым-қатынасы, тұлғалық жағдайы психикасының күшін көрсетеді. Рефлексия тұлғаның ішкі әлемін айқындайды. Ол өзінің ішкі әлемімен қоса, өз әрекеттеріне жауап беруге дұрыс шешім қабылдауға үйретеді.
Рефлексия - өзін түсіну, өзін тану ғана емес. Өзгені түсінугеде көмектеседі. Рефлексия арқылы барлық адамдарды түсінуге, ұғынуға және бағалауға болады. Рефлесивтілік - қайта тірілу, өзінің ішкі әлемін босату және бағалау деген ұғымдарды білдіреді.
Рефлексияның философияда дамуымен алғашқы түсініктер.
Рефлексия феномені бұрыннан таныс ұғым. Философияда рефлексияның дамуын қарастырмай тұрып, философияның энцеклопедиялық сөздігінде келтірілген анықтамаға тоқталсақ (1983).
Рефлексия түсінігі (латынша reflexio - артқа бұрылу) философияда алғашында күнделікті болып жатқан процесстер тұлғаның миында саналы түрде жүреді. Түсініктірек айтсақ, тұлғаның жасырын ішкі әлемінің мазмұнын, өзін-өзі тану әрекеті арқылы ашу. Алғаш рет рефлексияға анықтаманы ежелгі грек философтары берген болатын. Тұлғаның өзін-өзі тануын рефлексия деп түсіндірді.
Сократтың айтуынша, адамның ішкі белсенділігін танырда, танымдық функциялары маңызды рөл алады.
Платонның айтуынша, тұлғаның өзі-өзі тануда тәрбиенің рөлі ерекше, бала есін жыйып, айналасын танығанда көрген тәрбиесі маңызды.
Декарттың пайымдауынша, рефлексияны индивидтің өз ойларын жинақтай алуы, өзін болып жатқан әрекеттен бөліп ала алу қабілеттілігімен түсіндірді. Тұлғаның өзінің ішкі әлемін тану қорытындысын алғансоң - жеке сенімді білімі болады, құдайға сенімі туралы ойы және физикалық күші қалыптасады.
Локктың тұжырымдамасы бойынша, рефлексияны ішкі тәжірибе ретінде қарастырды, білімнің маңызды көзі, сырқы тәжірибеден айырмашылығы, ішкі ағзалармен жұмыстанады. Интраспективті психологияда рефлексия маңызды аксиома болды. Локкттың еңбектерінен кейін, рефлексия ғылымда зерттелді, яғни автор рефлексияның ғылымда қаралуына жол ашты. Локк алғаш рефлексияны маңызды психикалық шындық ретінде көрді. Оның көрсетуінше рефлексия ақылға бағытталған әрекет. ...бақылау, ақылға бағдарлайтын әрекетті және оны қалыптастыруға қабілеттілік қабілеті, бұл әрекеттермен идеялар мида жұмыс бағдарын қозғайды (Локк,1960,б.129)
Гносеологиялық мәселені зерттеген неміс классикалық философиясында рефлексия маңызды даму көрсеткішін алды. Рефлексия мұнда, ғылыми талдауда жеке тұлға өз-өзін танудың көрсеткіші немесе теорияның маңызды ретроспекциясы.
Кант жеке тұлғаның танымдық процесстерімен рефлексияны байланыстырып қарастырды және білім берудегі маңызды рөлін көрсетті. Ол рефлексияны төмендегідей бөлді: логикалық рефлексия, қорашаған ортадағы заттарды бір-бірімен салыстыру, трансцендетальды рефлексия, бір-бірімен салыстырмалы танымдық қабілеттерді байланыстыру - сезімталдық немесе рассудк. (Кант,1965).
Гегель рефлексия танымдық процесспен байланысты екендігімен келісті және шектеулі болатындығын айтты. Рефлексияда адамның қозғаушы күші бар екендігін көрді.
19-20 ғасырларда Батыс Еуропада рефлексия дамыды. Олар философияны ғылымдардың системасы ретінде қарастырды, заттық-сезім әрекеті арқылы ерекшеленді, соның ішінде негізгі көзқарас тұлғаның өзін-өзі тануында болды.
Әртүрлі рефлексиялық принциптерді маңыздылығына қарай философиялық бағыттарға бөлген. Феноменологияда Гуссерля таным процестерінде рефлексия әмбебап қасиеті бар, әртүрлі мағлұматтарға немесе топталған жағдайларды уайымдау... талдап және түсіндіріп отырады (цит. По Философская Энциклопедия,с.501).
Замануи герменевтика (Г.Гадамер, П.Рикер, К.Ясперс) рефлексияның қорытындысы және негізгі мәнін қарастырады, Мен концепцисымен рефлексия арасын бөледі.
Экзистенциализм философиясы (Ж.Сартр, М.Хайдеггер, С.Франк) рефлексияның жаңа мазмұнын көрсетті: этикалық деңгейді көрсетеді, дауыс ырғағымен өзгені тыңдата алады және сана функциясын қадағалайды. Мишықтың жандануы (Хайдеггер, 1993) адамның кінәлілік сезімі болады, өзінің ұнамды жағын бағалауға мүмкіндік береді және бағдарын бөледі.
Философияда ар-ұят сезімі, этика рефлексиямен байланысты. Мысалы, Канттың белгілі фразасы: Біздерде өмір сүретін заң ұят деп аталады. Әркімнің өзіндік ұяты бар, әрекеттеріне қарай заңы бар (1996).
Рефлексия ғылымда ғылыми, әлеуметтік, этиқалық және эстетикалық бағыттары бар (мысалы, талдаудың ғылыми зерттеу принцип гармониясына және жайлығына қатыстылығы) Сөзсіз мұндай әрекет ғылыми зерттеуде қатыстылығы бар, заттық әрекеттері рухани потенциалды көтереді. (Ладенко, Семенов, Степанов, 1989). Әріқарай рефлексияның дамуы дифференциальды жүреді. Заманауи философияда рефлексияны үш түрге бөледі:
- Элементарлы рефлексия, жағдайды қарастыру және білімді талдау, ойдың шекарасын және мәнін ашу;
- Ғылыми рефлексия талдау ретінде және әдістермен қабылдаудың маңыздылығы теориялық білімді игеру;
- Философиялық рефлексия ойға түсетін күш және оның маңыздылығы, тұтастай тұлғалық мәдениет (Митюшин, 1983).
Заманауи әлемдік философия рефлексияның категорияларын бөлді. Дәстүрлі, ретроспективті рефлексия функциясы - ғылыми білімнің критикалық талдауы - оның құрамдары белсенді ауысады, шығармашылық функцияда: программасы, мақсаты, бағалық құрамасы және ғылыми әрекеттері жүзеге асады. Рефлексия тек философияда ғана қолданылып қоймайды сол секілді, ортақ көлемді ғылымдарда, әдістемелерде, әдістемелік құралдарда немесе әлеметтік гуманитарлық (өнер, әлеуметтану, лингвистика және т.б.) бағыттар аймағында кей мәселелерге жауап береді.
Сонымен, рефлексия тек философиялық немесе ортақ ғылыми түсінікте ғана болмайды, ол көптеген мағынаға ие және әртүрлі бағыттарда қолданылады. Ол енді, кәсіби ғылымда, жеке ғылымда, психологияда да өзіндік мәнге ие болды. Соңғы он жылдықта рефлексияны психология ғылымы көптеп зерттеді.
ХХІ - ғасырдың аяғында психологияда рефлексия ұғымы қарастырылды. Тұлғаның өзін-өзі тану тұрғысының құралы ретінде рефлексия интроспекционизім психологиясында қолданысқа ие болды.
Қысқасын атйқанда, рефлексия жаңа ұғым бола алмады. Интроспекция (ішкі әлемге қарау деген мағынаны береді) тұлғаның ішкі әлемін психикалық мазмұнын жекелік санасын зерттеу процесі ретінде қолданылып жүрді.
Психологияда субьективті, инторспективті әрекет психиканы зерттеуде маңыздылығын жоғалтып ұзаққа созылмады. Бірақ, 19 ғасырдың аяғымен 20 ғасырдың басында рефлексивті әдіс тұлғаның өзін-өзі бақылау, өзін түсінуін зерттеу арқылы әртүрлі қабілеттерге ие болды, философияға енгізіліп, негізгі ғылыми әдіс ретінде белсенді түрде физика, биология және ғылыми стандарт ретінде қолданылып, сол кезеңде психологияның дамуына үлес қосты.
20 ғасырда алғашқы боп, рефлекияны психология кітаптарына анализ жасап, рефлексияға көңіл бөлген, әйгілі американ ғалымы,философ және психолог, Джон Дьюи болатын. Өзінің классикалық жұмысы ретінде санайтын Біз қалай ойлаймыз жұмысында 1910 жылы, ол рефлекисияға анықтама берді: тұлға өзі көрсететін, келершекке қорытынды анализ жасауы және өмірінің маңызы, білімінің формасы ретінде немесе өз түсініктеріне ұстамды, белсенді назар аударып қарау (Дьюи,1997,с.15).
Д.Дьюи рефлексивті ойлауға қосқан еңбегі практикалық маңызы бар және педгогтармен қоса кез-келген тұлғаның интеллектін ашуға көмектеседі:
:: Кейбір фактор рефлексияның көрінуіне әсер етеді: өзіне күдікпен қарауды талап ету, рефлексияды жетекші рөл алады
:: Рефлексивті ойлау механизімі: ойдың қиындыққа кезігуінен басталады, қапалану немесе күдіктену. Ой өздігінен жандана алмайды
:: Рефлексивті ойлаудың жәй ойлардан айырмашылығы: ... рефлексия қайта ойландырады , біз өзімізге сенімдіміз бе (сенімсіз бе) неге болсада, тек өзіне байланысты болмасада , өзге нәрселердің арқасында анықтылығына, дәлелділігіне, сақтандырылғандығына сенімнің себептеріне көз жеткізеді. Егер ой мазаласа бірден қабылданады, бізден бұрын - критикалық емес ой, minimum рефлексия жүреді. Ол затты ойлап табады, ойланады, қосымша мәлімет жинайды, айтылғаны бойынша ойды бұзатын жаңа факттар табады немесе оны дәледейді немесе оның мағынасыздығын көрсетеді.
:: Рефлексивті ойлаудың эмоциянальдық жағы қашанда аз немесе көбірек мазасыз, инерцияны өзіне қалай қоюына байланысты, тұлғаның ішкі әлеміне қарай ойды қабылдау; ол ақылмен ойлап шешім қабылдайды. Қысқасы, рефлексивті ойлау әртүрлі кедергілерден өтіп, келешектегі ойларды зерттеп анықтайды.
:: Рефлексивті ойдың даму шарттарының маңыздылары қорытындыны кідірту қабілеті және алғашқы ойды дәлелдеу үшін әртүрлі әдістер арқылы жаңа мәліметтер жинау. Күдіктерді қолдану және жүйелі зерттеу...
Рефлексия (лат. reflexio - бейнелеп көрсету) - cубъектінің психикалық акты мен күйлерді өзінше талдау және тану процесі. Рефлексия индивидтің өз санасындағы өзгерістер туралы ойлану процесі деген түсінік философияда қалыптасты. Рефлексия бірде индивидтің өз ойларының мазмұнына шоғырландыратын қабілетпен теңестірілді (Р. Декарт), бірде оны ішкі тәжірибемен, білімнің ерекше көзімен теңестіріп,түйсіктен, сыртқы дүниеден бөле - жара (ДЖ. Локк) қарастырды. Рефлексия әлеуметтік психологияда әрекеттегі субьектіні басқа индивидтер мен қауымдастық қалай қабылдайтынын, бағалайтынын ұғынудың түрі іспеттес. Рефлексия адамның өзі туралы білім және түсінік қана емес, өзгелердің өзіне деген көзқарастарының қандай екендігінде анықтау. Бірлескен қызметтің мазмұны туралы түсініктер үйлесіп жатса, онда рефлексияның ерекше түрі - заттық-рефлексиялық қатынастар қалыптасады. Соңғы күрделі жағдайда рефлексияның 6 белгісі білінеді: субъекті кім деген нақты сипат; субъектінің өзін-өзі байқауы; субъектінің біреулерге көрінуі. [Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми сөздігі: Педагогика және психология А.Қ. Құсайынов .-Алматы: Мектеп баспасы ЖАҚ 2002ж.-б192-193]
Рефлексия - бөгде адамды түсіну негізіне жатады. Бөгде адамды түсіну - сол адамның қарым-қатынасын қабылдаушы ретінде тек өзіне арналғандығын құптау. Осылайша адамның адамды қабылдауы оның айнадағы бейнесі секілді.
Адам жеке адамды бейнелей отырып, өзін сол адамның қабылдау айнасында бейнелейді. Қарым-қатынас жүру барысында идентификация мен рефлексия бірлікте болады. Егер де әрбір жеке адам өзі қарым-қатынасқа түскен адамдар туралы толық ғылыми негіздерінен әрқашан хабардар болса, онда ол өзара қарым-қатынасты ешқандай кемшіліксіз құра алады. Бірақ, күнделікті өмірде адам осы тәрізді дәл хабарға ие болмайды.
Рефлексия (лат. reflexio - бүгу, бұрылу), жеке тұлғаның өзін-өзі түсінуге , жеке қабілеттерін және мүмкіншіліктерін білуге бағытталған ақыл-ой процесі (мінезі, тәртібі, жеке ерекшелігі, эмоциясы, қабілеттері, өзіне және өзгелерге қарым-қатынасы). Өзін - өзі тану және өзіндік бақылау рефлексиямен байланысты. Онтогенезде рефлексия кіші мектеп жасында қалыптасады, ал жасөспірімдік кезеңде мінез-құлқының қалыптасуында және тәрбиесімен жекелік дамуында басты механизімі ретінде жүріп отырады. Рефлексияға қабілеттілік ақыл-ойдың жоғары деңгейін көрсетеді. Эмоциянальдылық, жеке ерекшелік, интелектуальдылық, қабілеттілік, сапалылық, техникалық жағдай рефлексияның классификациясын көрсетеді. Рефлексия экзистенцияльды терапияда қолданылады
Рефлексия ғылыми және философиялық ақыл-ой принципі, ойлануына, іс - әрекетіне және өзіне көңіл бөлу. Философиялық түсінікте рефлексия - жеке тұлғаның кәсіби ішкі әлемі және жасырын жақтары, өзін - өзі тануы, заттық білімге көзқарасы, ақыл-ойы, мәдениеттегі басты түсініктері, философиялық ойдың орнығыуынсыз - ақ жүріп отырады. Жаңа еуропалық философияда өзін-өзі түсініп, бағалауда рефлексия әдістеме ретінде қолданысқа ие. Интеллектуальды интуиция және родикальды күдік ғылыми рамкасында Р.Декарттың түсіндіруінше рефлексия - ақыл-ой принципі секілді, өзінің интелектуалдық тәжірибесімен жаңа білімді игеруі. Дж. Локтың анықтамасы бойынша рефлексия - бұл бақылау, сыртқы әсер етуші заттарды емес, ішкі ақыл-ой әрекетіне бағытталу. И.Кант рефлексияны логикалық және трансцендетальды деп екіге бөліп қарастырды. Логикалық рефлексия басты түсініктерді білуге бағытталған (мысалы : олар бірдей мағынаға ие ме?, олар өзара қарама - қарсы мәнге ие бола алама). Трансцендетальды рефлексияның мақсаты білімді шартты субьективті түрде түсіндіру болып табылады, берілетін кез-келген түсінікті әртүрлі жағдайда ұғыну және priori-ді кім қаласа соған талқылату. Трансцендетальды рефлексия әрі қарай феноменологияда дамыды. Өзін ортақтастықтан бөлу, абсолютті негативті қарау, өзінің ішкі әлемін түсіну және жекелік ақыл-ой іс-әрекетімен жұмыстануды Г.В. Гегель рефлексия деп түсіндірді.
Педагогикалық рефлексия - бұл тек өзіне және өзінің іс -- әрекетіне баға беру ғана емес, сонымен бірге педагогикалык, қарым - қатынасқа түскен өзге жандардың да өз -- өздерін қалай түсінетіндіктерін байқау, өзін -- өзі тану, өзінің әлсіз жақтары мен потенциалдық мүмкіндіктерін аша білу үшін қажет.
Рефлексология - психологиядағы жаратылыстану - ғылыми бағыт, қандай да болсын ойлау процесінің объективтік көрінісі болады деп есептеледі, негізінен В.М. Бехтеревтің қызметімен байланысты. Рефлексологияның өкілдері бас миының қатысуымен өтетін рефлекстердің бәрін зерттеді. Психикалық процестерді ұғындырудағы механистік шектелушілігі өткен ғасырдың 20-жылдарының аяғында қатты сынға ұшырады. [Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми сөздігі: Педагогика және психология А.Қ. Құсайынов .-Алматы: Мектеп баспасы ЖАҚ 2002ж.-б192-193]
Рефлексивтілік - әрбір адамның артықшылығы, ерекшелігі және кемшілігін түсіну.
Психологиядағы рефлексия құбылысын зерттеу философиямен салыстырғанда қысқа тарихқа ие. Бұл психология ғылымының дербес ғылым ретінде тек 19 ғасырда қалыптасуымен түсінідіріледі. Ол жылдары рефлексия құбылысына қызығушылық өте аз байқалды. Жоғарыда айтылып өткендей, рефлексия механизмі өзін-өзі тану тәсілі ретінде ең алғаш интроспекционизм психологиясында қолданыс тапты.
Егер ашығын айтса, бұндағы рефлексия оның қазіргі мәніндегі рефлексия емес еді. Интроспекция (сөзбе-сөз ішке қарау дегенді білдіреді) өзіндік психикалық тәжірибені зерттеу процесі ретінде және өзіндік сананың психикалық мазмұнына осындай ішкі көзқарас туралы есеп ретінде қолданылды.
Көзге анық көрінетін субъективизмге толы болған психиканы зерттеудегі интроспективті тұрғы көп ұзамай өнімсіз және қысқамерзімді болып танылғаны белгілі (Ребер, 2001). 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында өзін-өзі бақылаудың әралуан әдістері түрінде зерттеулерде көрініс тапқан рефлексивтік әдіс, тіпті, философиядан келген рефлексия ұғымының өзі де осы кезеңде даму үстінде болған психология ғылымының ғылыми сандарттары физика, биология, физиология сияқты ғылымдардың жаратылыстану-ғылыми әдіснамасы аясында жасалып отырғандықтан сол әдіснаманың әсерінен ығыстырыла бастады.
Бірақ уақыт өте келе ғылыми психологияның ұғымдық және әдістемелік аппаратында рефлексия өзінің орнын берік белгілеп алды. Рефлексия психологиясына қатысты әдебиеттерді талдау нәтижесі көрсеткендей, 20 ғасырда оған көңіл аударған белгілі американ ғалымы, философы және психологы Джон Дьюи болды.
Өзінің 1910 жылы баспадан шыққан Біз қалай ойлаймыз атты қазіргі таңда классикалық болып танылған еңбегінде Д.Дьюи рефлексиялық ойлауға мынадай анықтама береді: Қандай да болмасын пікірді, немесе білімнің болжанған формасын олар орнатылған негіздемелер аясында белсенді түрде, табандылықпен және мұқият қарау, және олар әрі қарай әкелетін қорытындыларды талдау (Дьюи, 1997, 15 б.).
Д.Дьюидің рефлексиялық ойлау туралы кейбір талқылауларын атап көрсетпеу мүмкін емес. 100 жыл уақыт өтсе де, олар қазіргі заманға сай айтылады және педагог үшін де, өзінің интеллектісін дамытуға ұмтылатын кез келген адам үшін де олар практикалық құндылыққа ие болып отыр:
:: рефлексияның пайда болуына әкелетін факторлар туралы: Рефлексияның тұтас процесінде күмәндерді шешуге қажеттіліктің болуы тұрақты және басқарушы фактор болып табылады (Дьюи, 1997, 20 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың механизмі туралы: ... ойлаудың басталуы қиыншылықта, қысылыс күйде немесе сезіктенуде болады. Ойлау өздігінен жанатын кездейсоқ нәрсе емес (Дьюи, 1997, 21 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың мәні және оның ойлаудың басқа түрлерінен айырмашылығы туралы: ... рефлексия белгілі бір нәрсеге біздің сенетіндігімізді (немесе сенбейтіндігімізді) өзіне тәуелділікте ғана емес, сонымен бірге айғақ, айқындық, дәлел, кепіл, яғни сенімнің себебі болып табылатын басқа да нәрселерге байланысты жобалап тұспалдайды. ... Егер пайда болған ой бірден қабылданса, онда біздің алдымызда - сын көзімен қарамаушылықпен сипатталатын ойлау, рефлексия minimum. Зат туралы толғану, ойлану дегеніміз ойды дамытатын қосымша мәліметтер, жаңа фактілер іздеу, және, жоғарыда айтылып кеткендей, ойды растайды, немесе ойдың қисынсыздығын айқындайды ... (Дьюи, 1997, 22 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың эмоционалдық жағы туралы: рефлексиялық ойлау әрдайым көбірек немесе азырақ дамылсыз күйде болады, себебі ойды оның сыртқы келбетіне қарап қабылдауға бейім селсоқтықты бұзуды өзіне саяды; ол ақыл-ойдың әбігерленуі және абыржуы күйін басынан өткеруге келісімін береді. Қысқасы, рефлексиялық ойлау әрі қарай зерттеу жүргізу үшін пайымның кідіруін білдіреді; ал кідіру біршама азапты болуы мүмкін (Дьюи, 1997, 22 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың даму шарттары туралы, оның ішіндегі ең бастысы тұжырымды бөгеу қабілетін иелену және ойға бірден келген ойларды растау немесе жоққа шығаруға қажетті жаңа материалды түрлі әдістермен іздеуді игеруге қабілетті иеленуді... белгілейді (Дьюи, 1997, 22 б.).
Рефлексивті процестер әрі қарай метакогнитивизмде белсенді зерттеле бастады. Метакогнитивизм ағымдағы интеллектуалдық әрекеттің барысын басқаратын ерекше психикалық механизмдерді зерттейтін ғылыми психологияның бағыты болып табылады (Flavell, 1979).
Бұл процестерді метакогнитивті процесстер деп атайды, олар аналитикалық (когнитивті) процестерді жинақтау және үйлестіру негізінде қалыптасқан нтеллектуалдық әрекетті ұйымдастыруды және реттеуді қамтамасыз етеді және өздері мақсат қою, жоспарлау, болжам құру, шешім қабылдау және т.б. қабілеттер түрінде көрініс табады.
Психологтардың есептеуінше, интеллектуалды даму тек ақпаратты өңдеудің когнитивті механизмдерін жетілдіру ғана емес, сонымен бірге интеллектуалдық өзін-өзі реттеудің метакогнитивті механизмдерін қалыптастыру болып табылады. Осы аталған процестердің ішінде интеллектуалды рефлексия маңызды орынға ие. Мұндағы интеллектуалды рефлексия - бұл өзіндік ойлаудың іргетасы туралы ойлау қабілеті. Бұл өз алдына батыс, ресейлік психология ғылымында зерттеліп отыр (Давыдов, 1989; Семенов, 1990; Холодная, 2002; Schon, 1983).
Рефлексия когнитивті және ізгілікті психология ғылымдарында зерттеу пәні болып табылады. Онда рефлексия адамның интеллектуалдық және тұлғалық дамуының қуатты факторларының бірі ретінде танылды (Bruner, 1990; Rogers, Frieberg, 1994).
Ж.Пиаже ойлаудың тұрақтану кезеңдерін зерттей отырып, оның рефлексиялық қасиеттерінің даму ерекшеліктерін де, атап айтқанда, баланың рефлексивтік абстракцияға қабілетін зерттеді. Ж.Пиаженің пікірінше, баладағы рефлексивтік ойлаудың жеке дамуы тұтас алғанда оның интеллектуалдық дамуының кезеңдерге бөлінуімен сәйкес келеді (Piaget, 1957).
Ресей психологиясында рефлексияны эксперименталдық негізде зерттеудің алдында оның психологиялық табиғатын теориялық тұрғыдан зерттеуге орын берілді. Рефлексияның теориялық негіздері Б.Г.Ананьев, П.П.Блонский, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейннің еңбектерінде талқыланды. Бұнда рефлексия адамның психикасының, соның ішінде, ең алдымен, оның ең жоғары формасы - сананың, ұйымдастырылуы мен дамуын түсіндіретін принциптердің бірі ретінде қарастырылды.
Зерттеулер барысында түрлі психологиялық пәндер мен тәжірибе салаларына қатысты рефлексияның интегративті (кіріктіруші) қызметі анықталып, ажыратылды. Ойлаудың өзін-өзі реттеуіндегі рефлексиялық механизмдер қалыптасуының ерекшеліктерін зерттеу ойлауды іс-әрекеттің барлық түрлеріне (ойын, оқу, кәсіби қызмет, немесе еңбек) және қарым-қатынасқа енгізілген сипатта қарастыруға мүмкіндік берді (Матюшкин, 1984).
Эксперименталдық зерттеулерде рефлексия кез-келген психологиялық құбылыстың ажырамас компоненті ретінде, мысалы, шығармашылықтың, және де арнайы психологиялық зерттеуді қажет ететін дербес пән ретінде де танылады. Рефлексияны эксперименталдық тұрғыдан зерттеуге арналған ғылыми еңбектерді талдау оның төмендегідей келесі аспектілерде зерттелетіндігін көрсетті: кооперативтік, коммуникативтік, тұлғалық және интеллектуалдық (Ладенко, Семенов, Степанов, 1989).
Кооперативтік аспектісінде рефлексия субъектінің бірлескен әрекет ету процесінен сол процестің процессуалдық және нәтижелік ерекшеліктерін талдау мақсатында одан өзіне қатысты сыртқы позицияға шығуы деп түсіндіріледі. Рефлексияның кооперативтік аспектісі туралы психологиялық білімдер субъектілердің бірлескен кәсіби әрекеттерін үйлестіру мен орталықтандыруды есепке ала отырып, ұжымдық әрекетті тиімді жобалауға мүмкіндік береді.
Рефлексияның коммуникативтік аспектісі бір адамның өзге адамның ішкі дүниесін бейнелеу процесі деп түсіндіріледі. Бұндағы рефлексия әрекет ететін индивидтің оны өзге адамдардың қалай қабылдайтындығын ұғыну ретінде де танылады. Бұл бағыттағы зерттеулерде рефлексия тиімді қарым-қатынас жасау мен тұлғааралық қарым-қатынастарды оңтайландырудың маңызды факторы ретінде қарастыралады.
Рефлексияның тұлғалық аспектісі тұлғаның өзіндік санасы, тұлғалық өсудің реттеу механизмдерінің мүмкіндіктері туралы түсініктерін кеңейтеді. Тұлғалық рефлексия өзі туралы қайта ойлану; әрбір дамытылған және бірегей Менінде оның түрлі құрылымасты бөліктерін (Мен - физикалық дене, Мен - әлеуметтік мән, Мен - шығармашылық субъект және т.б.) саралану; сонымен бірге Меннің қайталанбас тұтастыққа кірігу процесі деп түсіндіріледі (Семенов, Степанов, 1983).
Рефлексияның интеллектуалдық аспектісінің психологияның рефлексивтік мәселелері саласында зерттелуі кең орын алған. Бұнда рефлексия өзінің интеллектуалдық әрекетінің - міндетті шешуге бағытталған өзінің әрекеттерін нақты ситуацияда ажыратып алу, талдау және сәйкестендіру - барысын интроспективті тұрғыдан қарап шығу және бақылап отыру қабілеті дегенді білдіреді. Осы бағытта рефлексияны зерттеу интеллект дамуының психологиялық механизмдері туралы түсініктерін кеңейтеді және ол механизмдерді жас ерекшілігі мен педагогикалық психологияда іске асыруға жағдай жасайды (Давыдов, 1986; Кулюткин, 1979).
Жоғарыда көрсетілген аспектілік тұрғыдан басқа рефлексияны зерттеуде жүйелік тұрғы да бар. Онда бір ситуация жағдайында рефлексияның жеке типтерінің өзара әрекеттесуі зерттеледі. Осылайша шығармашылық процестің динамикасы мен өнімділігін зерттеуде экзистенционалды типтес рефлексияның интегративті қызметі анықталған болатын. Зерттеушілердің пікірінше, бұндай рефлексия шығармашылықтың шарықтау шегінде пайда болады, ол тұлға үшін дағдарыс сипатына ие, және оның нәтижесінде тұлғаның тұтас Мен субъектісінің түбегейлі өзгеруіне әкеледі. Осындай ситуациядан шыққан рефлексия өзінің алдыңғы түріне қайта ауысады, бірақ олар енді тұлғаның жаңа құрылымы негізінде өтеді (Семенов, Степанов, 1983).
Психологияның қазіргі кезеңіне адамның рефлексивтік қабілеттерін зерттеуде олардың қолданбалы сипатқа ие болуы тән болып отыр. Рефлексияның ерекшеліктерінің, әсіресе, балалар мен ересектерді оқыту процесінде, кәсіби қызметте, шығармашылықта зерттелуі өнімді жүргізіліп отыр.
Қазіргі психологиялық әдебиеттердің мазмұны, мейлі ол ғылымилық немесе қолданбалы сипатта болсын, барлығы дерлік рефлексия ұғымына толы деп айтуға болады, олар: рефлексивтік тұрғы, рефлексивтік басқару, рефлексивтік ойын және т.б. Әртүрлі оқу бағдарламаларында рефлексивтік (сыни) ойлауды дамыту міндетінің қойылуы бұл ұғымға құндылықты сипат береді. Әдістемелік нұсқаулықтарда рефлексивтік принциптерді атау немесе көрсету жаңа сарынның көрсеткіші болып есептеледі.
Бұл құбылыс кең түрде танылғанымен психологиялық ғылымда рефлексия ұғымының бірмәнді анықтамасы жоқ. Ұғымның түсіндірмесі алуан түрлі және көп болғанымен, ол анықтамалардың мазмұны оқырмандарда сұрақтар тудырады. Себебі олардың мәні бір бірінен ерекшеленеді. Бұл жағдайды немен түсіндіруге болады? Мүмкін, бұл сұрақтың жауабы рефлексияның табиғатында шығар.
Рефлексияның психологиялық мазмұнының көлемін және оның алуан түрлілігін, оның көпфункционалдылығын, қасиеттері мен сапаларының бай шоғырын бір ұғымға біріктіру қиынға соғатындығы белгілі. Рефлексия психологиясына арналған зерттеу жұмыстарын талдау оның қазіргі түсіндірмесінде маңызды аспектілер қатарын ажыратуға мүмкіндік береді (Семенов, Степанов, 1983; Давыдов, 1986; Кулюткин, Сухобская, 1996; Холодная, 2002 және т.б.).
Рефлексия теориялық, тұжырымдамалық түсіндірмесінде адамның жеке санасының, іс-әрекетінің, қарым-қатынасының белгілі бір мазмұнын белсенді түрде қайта ұғыну формасы деп таниды.
Практикалық кең мағынасында рефлексия бұл адамның өзін-өзі талдауға, қоршаған ортамен өзінің заттық-әлеуметтік қатынастарын ұғынуға және қайта ұғынуға қабілеті және ол дамыған интеллектінің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады.
Рефлексия тұлғаның өзіндік санасымен өте тығыз байланыста болады және ол өзінің рухани дүниесінің ішкі құрылымы мен мазмұнын ашуға, өзінің тұтас Менін құрастыруға бағытталған субъектінің өзін-өзі тану процесі.
Метакогнитивті процесс ретінде рефлексия адам ойлауының принципі, ол адамды жеке формалар мен алғышарттарды ұғынуға және сезінуге, оның мазмұнын, танымның әдістері мен нәтижелерін сыни тұрғыдан талдауға бағыттайды (Философиялық энциклопедиялық сөздік, 1983), немесе, қарапайым тілмен айтатын болсақ, өзінің ойлауының негіздемелері туралы ойлау қабілеті деп түсіндіріледі.
Коммуникативтік процестердегі рефлексия бір адамның өзге адамның ішкі дүниесін бейнелеу процесі деп түсіндіріледі. Бірақ бұл бейнелеудің бір ғана жағы: рефлексия - бұл әрекет ететін индивидтің оны өзге адамдардың қалай қабылдайтындығын ұғыну ретінде де танылады. Яғни рефлексия басқа адамды білу және түсіну ғана емес, сонымен бірге басқа адамның рефлексия жасайтын адамды түсінуі деп танылады.
Бұл мағынасында рефлексия - индивидтердің бірін бірі айнадай бейнелеуінің өзгеше қосарланған процесі. Бұл өзара бейнелену, оның мазмұнын өзара әрекеттесудегі серіктесінің ішкі дүниесін субъективті тұрғыдан қайта жаңғырту құрайды, және осы ішкі дүниеде алғашқы индивидтің ішкі дүниесі көрініс табады (Кулюткин, Сухобская, 1996, 48 б.).
1.2 Жоғарғы оқу орынында мамандарды дайындаудағы педагогикалық рефлексияның мәні
Жеке тұлғаның ішкі тұлғалық талдауы, тәрбиесімен психикалық жағдайы, тәжірибесімен тұлғалық структурасы рефлексиялық процесс болып табылады. Сонымен бірге рефлексия тұлғаның ішкі әлемін түсінуде өзін-өзі тану арқылы жүретін әрекет. Өмірде болып жатқан жағдайларға іс-әрекеті арқылы жауап береді. Тарихы жағынан рефлексия әлемнің және мәдениеттің тәжірибелі тарихын көрсетеді. Бірқатар авторлар рефлексия феноменін екі жақты сипаттады, рефлексия адамның уайымын талдайды және кәсіби өсуін бағалайды.
Сократ рефлексияны барлық білімнің, біліктің көзі деп қарастырды. Өзіңді таны- деп ежелгі гректердің Дельфийскидің храмына табынды. Арнайы зерттеулерде рефлексия ұғымын екіге бөліп қарастырды: мәдени-тарихи және субьект - тұлғалық.
Ғылымтанушылар тұлғалық факторларды ғылыми теория генезисі және мәдени - тарихи даму түсіндіретінін анықтады. Мәдени тарихи рефлексия құрылымының әмбебап қызметін атқарады, ғылыми білімнің дамуында филогенезде ортақтасады (М.С.Каган, Г.П.Щедровецкий т.б.).
Тұлғалық фундаментальды зерттеудің бір ғылыми бағыты бар. Тұлғалық субьективті рефлексия адамдардың антогенді даму кезеңінде пайда болды. Ол тұлғалық даму және кәсіби өсуде көрінеді. Педагогикалық процестер секілді рефлексия адамдардың даму факторларымен тікелей байланыста жүріп отырады.
Педагогикалық рефлексия мына ұғымдарды береді: 1.Педагогикалық процесте даму басымдылық көрсетеді; 2.Педагогикалық процесте даму шарттары жасалады, соған сай тұлғалық даму жүріп отырады және мұғалімдеде қайталанады.
Педагогикалық процесті жүргізгеннен кейін қатысушы мына тұлғалық сапаларға ие болуы қажет: ауысу, динамикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі кезде бүкіл дүние жүзілік білім әлеміне кіру мақсатында Қазақcтанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда . Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар жүргізіледі. Елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру саласына жаңаша қарауда: мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды, оқушылардан танымдық, шығармашылық потенциялдық дамытуды талап етеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар , ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді. Бұл міндеттерді шешу үшін әр мұғалімде күнделікті ізденіс арқылы, барлық жаңалықтармен қатар тұру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым - қатынасқа өту қажеттілі туындайды[1].
Студенттерді машықта жетілдіруде көптеген тәжірибеден өткізеді алайда, әр машық әртүрлі қорытындыға ие болады. Оқу орындарында жоғары, орта, кәсіби білім беретін білімге деген жалпы және кәсібі бойынша негізгі көзқарас қалыптастырады. Соның ішінде жеке тұлғаның даму процесі маңызды рөл алады, тұлғаның дұрыс дамуына жағдай жасауда және жақсы атмосфера қалыптастыруда рефлексияның алатын орыны ерекше.
Білім - бұл мұғалім мен оқушының субъектив-объектив əрекет жолдарымен мақсатқа жетуді көздеген педогогикалық үрдіс жүрісі. Адамның тұлғалық дəрежеге жетуі оның қоғам мұраттарына сай қалыптасуы педагогикалық үрдістен тыс іске асуы мүмкін емес.
Қаншалықты кең тараса да, бір қарағанға тұрақты болып көрінгенімен, білім түсінігі көп мəнділігімен ерекшеленеді. Əдетте, бұл термин мазмұны жағынан келесідей түсініктемелерге ие болуы мүмкін: білім - жалпы адамзаттық құбылыс; білім - əлеуметтік мəдени мұра; білім - жүйе; білім - педагогикалық процесс; білім - нəтиже. Бүгінгі таңда дүние жүзінде білімнің әлеуметтік ролі артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасына, ойлау деңгейіне байланысты болып отыр. Осы тұрғыда жаңа технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып қоршаған ортаны қорғауға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу - ұстаздардың басты міндеті болмақ. Ол үшін әрбір ұстаз үнемі шеберлігін арттырып отырмаса, оқушы деңгейінің дамуы төмендейді. Осының бәрі бір күннің іс-әрекеті емес, оған көп уақыт, ізденіс қажет.
Қазір дамыта оқыту идеясының оқыту үрдісіне енуіне, жаңашылдықтың артуына байланысты рефлексияның педагогикадағы алатын орнының мәні арта түсіп, адамды, білімді дамытудың шарттарының бірі болып отыр. Соңдықтан бұл қазіргі кездегі білім саласындағы көкейтесті мәселелер қатарына жатады. Рефлексияның мәні - адамның өзінің білімін, білімінің негізін, оларды меңгерудің жолдарын анықтау.
Қазіргі қоғамның әлеуметтік, саяси, экономикалық бағдарларының өзгеруі колледж, лицей түлектеріне, олардың дайындық деңгейлеріне жаңа талаптар қоюда. Нарықтық экономикада қатты бақталастық жағдайында шығармашылық еңбекке бейім, жоғары кәсіби, мобильді, өз іс-әрекеттерін ұйымдастыруда жаңа, тиімді әдістерді пайдаланатын, жоғары рефлексивті мәдениеті бар мамандарды талап етеді. В.А. Сластенин бойынша рефлексивті мәдениет - субъект өзінің өмірлік іс-әрекетін әлеуметтік шартталған әдістермен саналауы және жеке даралық әдістердің жиынтығы болып табылады. Рефлексивті мәдениет кәсіби өзіндік саналаумен кәсіби компетенттіліктің, әлеуметтік және кәсіби шартталған әдістерді саналаудың белгілі бір деңгейімен сипатталады.
Сол себепті менің дипломдық тақырыбым: Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін оқу әрекетінде дамыту - болып алынды.
Зерттеу мәселесі.
Ең жақсы ұстаз өмір жолындағы еңбек тәжірибесінен көрінеді. Бәрінің өз еңбектерімен, ақыл, күші және өз қолдарымен жасаған еңбегі үлкен көрсеткіш көрсетері анық және бәріде үлкен көрсеткішке өз күштерімен жеткісі келеді, соның ішінде - тұлғалық өсуде. Өсудің екі аспектісі бар: иелігіндегі үлгімен ішкі әлемін құру, әрекеттер формасы, қабілет, мәдениет құндылығы осы және т.б. қасиеттерге сай жеке тұлға ішкі әлемін құрсатырады. Екінші аспект, өз-өзіне толықтай жауап беру кезеңінде болады, жеке тұлға деңгейлі жетістікке жеткен кезде, өз-өзін басқара алғанда, қоршаған ортасына әсер ете алғанда, өзіндік мәдениет қалыптастыра алады және жаңа әлем құрады. Екі аспектіде тұлғаға үлкен мүмкіндіктер береді. Шынайы өмірде бұл мүмкіндіктер рефлексиялық қабілет және рефлексия механизімдерін қажет етеді. Дамуы кемел Қазақстан жастарының толыққанды білімді азамат және азаматша болып дамуы үшін рефлексияның алатын орыны ерекше. Олай, болса колледж оқушыларының яғни, болашақ мамандардың бойында рефлексивті қабілетті дамытып, жетілдіру қазіргі таңның көкей кесті мәселесі.
Зерттеу мақсаты: Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға арналған әдістерді қарастыру.
Зерттеу нысаны: колледж оқушылары
Зерттеу пәні: Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін оқу әрекетінде дамыту
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер колледж оқушыларына рефлексиялық іс-әрекетерді сабақ барысында қолданса, оқушыларға өзін ғана емес, өзгені түсінуіне көмектеседі. Рефлексия арқылы барлық адамдарды түсінуге, ұғынуға және бағалауға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Рефлексия ұғымына теориялық тұрғыдан түсінік беру;
2. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерінің ерекшеліктерін анықтау;
3. Оқу әрекетінде колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін қалыптастыру.
4. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерін анықтауға арналған әдіс-тәсілдерді қолдану;
5. Колледж оқушыларының бойында рефлексивті қабілеттерін дамыту жұмыстарын ұйымдастыру және қорытындылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы Білім заңы, оқыту мазмұны бойынша тұжырымдамалар, оқулықтар теориясы, философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер және әр түрлі психологиялық-педагогикалық тренинг жаттығулары.
Зерттеу әдістері: Сараптау (анализ), бақылау анкета жүргізу, итервью, тестілеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Педагогтар мен дефектологтар мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалармен істейтін жұмысқа керек жаңа және жетілдірілген бағдарламалардың топшылығын айтады. Сонымен жанұясында мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалары бар отбасыларының әлеуметтік мәселелерінің зерттеу және оның шешу жолдарынын анықтау мамандардын өзекті бағыты болмақ.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, философиялық әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып-үйрену, зерттеу мәселесінің қазіргі кездегі хал-ахуалын анықтау істері жүргізілді, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық - әдіснамалық талдау жасалды, архив материалдарын жинастыру, қорытындылау. Жинақталған материалдарға құрылымдық талдау жүргізілді. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілеттерінің ерекшеліктері қарастырылып, колледждегі оқу іс-әрекетінде рефлексияны жүргізу жолдары анықталды.
Екінші кезеңде - алынған материалдары сұрыптап өңделді. Колледж оқушыларының рефлексивті қабілет деңгейлері анықталып, түзету-дамыту жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер, тренинг-жаттығулары оңтайлы әсер етті. Зерттеуден алынған мәліметтерді педагогикалық тәжірибеде қолдану, оқушылардың өз ойын еркін жеткізуге және өз-өзін және өзгені түсінуге, сабаққа белсене қатысуына әсер етті.
Зерттеу жұмысының базасы. Батыс Қазақстан агроколледж оқушылары.
Зерттеу жұмысының міндеттеріне сәйкес педагогикалық зерттеу әдістері, тәжірибелік педагогикалық жұмыс нәтижелерінің тиімділігін тексеріп, өңдеумен және алынған деректерді талдау қортындысымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы: Орал газ-мұнай колледжі
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан тұрады
Кіріспеде зерттеу тақырыбымның өзекті мәселесі қарастырылып, мақсат-міндеттері анықталды.
РЕФЛЕКСИЯ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ атты бірінші бөлімде рефлексия ұғымы және даму тарихы, жоғарғы оқу орынында мамандарды дайындаудағы педагогикалық рефлексияның мәні және оқу әрекетіндегі рефлексия қарастырылды
Екінші бөлімімнің тақырыбы: КОЛЛЕДЖ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ РЕФЛЕКСИВТІ ҚАБІЛЕТТЕРІН АНЫҚТАУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ деп аталды. Колледдж оқушыларыны рефлексивті ойлау қабілеттерін дамытуда бақылау, анкета жүргізу, сауалнама, әңгіме, сараптау (анализ) әдістерін қолдандым.
І тарау. рефлексия ұғымының теориялық аспектілері
1.1 Рефлексия ұғымы және даму тарихы
Рефлексия сөзі латын тілінен кірген reflexio - кейінге айналым мағынасын білдіреді. Бұл терминді Джон Локи 17 ғасырда берген. Рефлексия - адамның өз істерінің мәнін түсіну, олар туралы ойлану барысында өзіне өзінің нені, қалай жасағаны туралы толық және анық есеп беруі немесе өзі әрекет барысында басшылыққа алған ережелер мен кестелерді мойындауы не жоққа шығаруы. Өзін - өзі дамытумен қатар индивидтің жан мен тән үйлесіміне сәйкес өз ойын жинақтау қабілетін бейнелейтін рефлексия ұғымы пайда болды. Жаңа дәуір философиялық идеялары "өзіндік" және "мен" ұғымдарына бағытталады. Жаңа құндылық - адамның өзіндік "мен" құндылығы пайда болды. Бұдан басқа да рефлексия жайында айтылған философиялық ойлар негізінен адамның өзіне бағытталған зерттеу жұмысы, өзіңнің ақылыңмен рухыңды өзіңнің бақылауың дегенге келіп саяды. Н. В. Кузьмина адам өзін - өзі іске қосу барысында дамуға мүмкіндік алады дей келе, ол үшін әр түрлі дереккөздерден алынған білімді жинақтау, оларды тәжірибеде қолдану үшін жүйеге келтіру, кері байланысты жүзеге асыру сияқты әрекеттер жасайтынына тоқталады. Н. Б. Ковалева және И. Н. Семенов кәсіби шығармашылықтағы рефлексияның рөліне байланысты оны әр түрлі кәсіби позицияларға өтудегі икемділік деп есептейді.
Қазіргі қоғамымызда белгілі бір жетістіктерге қол жеткізу үшін алған білімнің сапалы да жүйелі болғаны дұрыс. Сондықтан білім беруші мұғалімге де, білім алушы оқушыға да ізденіс пен шығармашлықта жұмыстану талап етіледі. Мұғалімдер үнемі даму үстінде болып, өз идеяларын оқытудың барысында жаңашылдықпен жетілдіріп отырғаны дұрыс. Ал, жаңашылдықтың артуына байланысты рефлексияның педагогикадағы алатын орнының мәні артып отыр. Өзін-өзі дамытумен қатар индивидтің жан мен тән үйлесіміне сәйкес өз ойын жинақтау қабілетін бейнелейтін рефлексия ұғымы қолданысқа енді (Р. Декарт, Д. Локк). Жаңа дәуір философиялық идеялары өзіндік және Мен ұғымдарына бағытталады. Жаңа құндылық - адамның өзіндік Мен құндылығы пайда болды.
Рефлексия - адамды, білімді дамытудың шарттарының бірі. Соңдықтан бұл қазіргі кездегі білім саласындағы көкейтесті мәселелер қатарына жатады. Рефлексияның мәні - адамның өзінің білімін, білімінің негізін, оларды меңгерудің жолдарын анықтау.
Психологияда рефлексияның қалыптасып, дамуы маңызды жайттардың бірі болды. Рефлексияның құрылымы мен даму динамикасын теория жүзінде және тәжірибеде игеру үлкен қызығушылық тудырады соныменқатар, механизімдердің құрылу ұғымын түсіндіреді. Осы сөйлемді филологтарға қаратқан жөн. Жақсы аударасыз, бірақ сөйлемнің құрылымында қателіктер бар!
Экспериментальды зерттеулерде рефлексия ұғымы қандайда бір ғылымның саласы ретінде емес, психологияны түсіндіретін сала ретінде қарастырылады мысалы: Н.И.Гуткин тұлғалық рефлексия, М.М.Муканова рефлексия дәстүрлі мәдениеттің көрсеткіші, А. В. Захаров, М. Э. Боцманов және Е. Р. Новиков рефлексияның ересектердегі маңыздылығын қарастырған. Рефлексияны жүргізу орынына немесе қырына грань-ға байланысты. Рефлексия экспериментальды зерттеу жұмысын талдауда, рефлексияның жүру жолын үйретеді және төрт маңызды аспектіні зерттейді: ұжымдық, коммуникативті, жекелік және интеллектуальды. Соның ішінде, рефлексияны жан-жақты бөліп қарастырсақ, психологияның күрделі мәслелерінің бірі, сол секілді:
1) көңілін өзіне аударту өзіне мән беру;
2) ақылдан ақылға;
3) жаңа білімді меңгеруін талдау немесе білім беруде білімді қабылдауының тұрақтылығы мен тұрақсыздығы;
3) өзіндік білімін және жанын бақылау;
4) мәселелерді өзі шеше алуы;
5) тұлғаның өзіне бағытталған зерттеу акт-і және т.б.
Рефлексияның механизімі тұлғаның өзін, өзгелерді, айналасын, әлемін және болып жатқан жайттарды өзінше қабылдауы. Ойлану процесі 5 кезеңге (фазаға) бөлінеді:
1. Тұлғалық мен дұрыс қолдану және маңыздылығы, субьектінің конфликтілі жағдайлардан шығуы және түсінуі.
2. Өмірлік тәжірибесі және шаблондарын өзінің әрекеттерінде тиімді қолдану.
3. Қарсылық жағдайларда тұлғаның жеке әрекеті.
4. Конфликтілі жағдайларға мақсатты мен қолдану, өзін жағдаятқа қайта даярлау және өз-өзіне мән беру және қайта ойлану. 5. Жеке тәжірибесін және қарсы әрекеттегі жауаптарды қорытып конфликтілі жағдаятты толық талқылап, өзіндік қорытынды жасау.
Рефлексияның теориялық идеяларын алғаш ұсынғандар: В.В.Столин, С.Ю.Степанов, Г.П.Щедровицков, И.Н.Семенова және т.б, жалғастырушылар: Дж.Локк, Буземан, және т.б Ғылыми әдебиеттерде рефлексия көптеп зерттелген.
Қолданбалы энцеклопедияда рефлексия - теория формасы жалпы адамның даму әрекеті, өзінің заңдарына іс - әрекеттік бағытталуы, өз-өзін тану көрсеткіші, тұлғаның жасырын ішкі әлемін ашу немесе бір затты көмектесіп үйрету және салыстыру, тұлғалық мен-ді түсіну және ішкі әлемін ұғыну.
Тұлғаның ішкі әлемін түсіну туралы Аристотель, Платон және өзгеде ортағасыр ғұламалары көптеген мысалдар келтірген, ал қазіргі таңда сол мысалдар рефлексия ұғымына сай келеді. Локка Лейбниц тарихи трактатында алғаш рефлексия ұғымы қолданылған және антикалық, ортағасыр ойшылдарының автордың трактатында жағдаяттарды шешуде тұлғаның өзін түсіну ұғымы қолданысқа ие бола бастады және мен концепциясы тұлға жанының әлемін түсіндіреді деген ойлары қарсылықсыз дұрыс болды.
Фихте рефлексияға қосымша эпистомологиялық ұғым берді және контестілік процесте өсуші немесе өмір-дің дамуы деді.
Гегель рефлексияда функциянальды жанның дамуын ашуға тырысты. Философияда Гегельдің рефлексияға берген анықтамалыры қолданылды.
Л.Д.Демина рефлексияны былай түсіндіреді: Рефлексия - жекелік құндылық бағасын, уайым, қарым-қатынасы, тұлғалық жағдайы психикасының күшін көрсетеді. Рефлексия тұлғаның ішкі әлемін айқындайды. Ол өзінің ішкі әлемімен қоса, өз әрекеттеріне жауап беруге дұрыс шешім қабылдауға үйретеді.
Рефлексия - өзін түсіну, өзін тану ғана емес. Өзгені түсінугеде көмектеседі. Рефлексия арқылы барлық адамдарды түсінуге, ұғынуға және бағалауға болады. Рефлесивтілік - қайта тірілу, өзінің ішкі әлемін босату және бағалау деген ұғымдарды білдіреді.
Рефлексияның философияда дамуымен алғашқы түсініктер.
Рефлексия феномені бұрыннан таныс ұғым. Философияда рефлексияның дамуын қарастырмай тұрып, философияның энцеклопедиялық сөздігінде келтірілген анықтамаға тоқталсақ (1983).
Рефлексия түсінігі (латынша reflexio - артқа бұрылу) философияда алғашында күнделікті болып жатқан процесстер тұлғаның миында саналы түрде жүреді. Түсініктірек айтсақ, тұлғаның жасырын ішкі әлемінің мазмұнын, өзін-өзі тану әрекеті арқылы ашу. Алғаш рет рефлексияға анықтаманы ежелгі грек философтары берген болатын. Тұлғаның өзін-өзі тануын рефлексия деп түсіндірді.
Сократтың айтуынша, адамның ішкі белсенділігін танырда, танымдық функциялары маңызды рөл алады.
Платонның айтуынша, тұлғаның өзі-өзі тануда тәрбиенің рөлі ерекше, бала есін жыйып, айналасын танығанда көрген тәрбиесі маңызды.
Декарттың пайымдауынша, рефлексияны индивидтің өз ойларын жинақтай алуы, өзін болып жатқан әрекеттен бөліп ала алу қабілеттілігімен түсіндірді. Тұлғаның өзінің ішкі әлемін тану қорытындысын алғансоң - жеке сенімді білімі болады, құдайға сенімі туралы ойы және физикалық күші қалыптасады.
Локктың тұжырымдамасы бойынша, рефлексияны ішкі тәжірибе ретінде қарастырды, білімнің маңызды көзі, сырқы тәжірибеден айырмашылығы, ішкі ағзалармен жұмыстанады. Интраспективті психологияда рефлексия маңызды аксиома болды. Локкттың еңбектерінен кейін, рефлексия ғылымда зерттелді, яғни автор рефлексияның ғылымда қаралуына жол ашты. Локк алғаш рефлексияны маңызды психикалық шындық ретінде көрді. Оның көрсетуінше рефлексия ақылға бағытталған әрекет. ...бақылау, ақылға бағдарлайтын әрекетті және оны қалыптастыруға қабілеттілік қабілеті, бұл әрекеттермен идеялар мида жұмыс бағдарын қозғайды (Локк,1960,б.129)
Гносеологиялық мәселені зерттеген неміс классикалық философиясында рефлексия маңызды даму көрсеткішін алды. Рефлексия мұнда, ғылыми талдауда жеке тұлға өз-өзін танудың көрсеткіші немесе теорияның маңызды ретроспекциясы.
Кант жеке тұлғаның танымдық процесстерімен рефлексияны байланыстырып қарастырды және білім берудегі маңызды рөлін көрсетті. Ол рефлексияны төмендегідей бөлді: логикалық рефлексия, қорашаған ортадағы заттарды бір-бірімен салыстыру, трансцендетальды рефлексия, бір-бірімен салыстырмалы танымдық қабілеттерді байланыстыру - сезімталдық немесе рассудк. (Кант,1965).
Гегель рефлексия танымдық процесспен байланысты екендігімен келісті және шектеулі болатындығын айтты. Рефлексияда адамның қозғаушы күші бар екендігін көрді.
19-20 ғасырларда Батыс Еуропада рефлексия дамыды. Олар философияны ғылымдардың системасы ретінде қарастырды, заттық-сезім әрекеті арқылы ерекшеленді, соның ішінде негізгі көзқарас тұлғаның өзін-өзі тануында болды.
Әртүрлі рефлексиялық принциптерді маңыздылығына қарай философиялық бағыттарға бөлген. Феноменологияда Гуссерля таным процестерінде рефлексия әмбебап қасиеті бар, әртүрлі мағлұматтарға немесе топталған жағдайларды уайымдау... талдап және түсіндіріп отырады (цит. По Философская Энциклопедия,с.501).
Замануи герменевтика (Г.Гадамер, П.Рикер, К.Ясперс) рефлексияның қорытындысы және негізгі мәнін қарастырады, Мен концепцисымен рефлексия арасын бөледі.
Экзистенциализм философиясы (Ж.Сартр, М.Хайдеггер, С.Франк) рефлексияның жаңа мазмұнын көрсетті: этикалық деңгейді көрсетеді, дауыс ырғағымен өзгені тыңдата алады және сана функциясын қадағалайды. Мишықтың жандануы (Хайдеггер, 1993) адамның кінәлілік сезімі болады, өзінің ұнамды жағын бағалауға мүмкіндік береді және бағдарын бөледі.
Философияда ар-ұят сезімі, этика рефлексиямен байланысты. Мысалы, Канттың белгілі фразасы: Біздерде өмір сүретін заң ұят деп аталады. Әркімнің өзіндік ұяты бар, әрекеттеріне қарай заңы бар (1996).
Рефлексия ғылымда ғылыми, әлеуметтік, этиқалық және эстетикалық бағыттары бар (мысалы, талдаудың ғылыми зерттеу принцип гармониясына және жайлығына қатыстылығы) Сөзсіз мұндай әрекет ғылыми зерттеуде қатыстылығы бар, заттық әрекеттері рухани потенциалды көтереді. (Ладенко, Семенов, Степанов, 1989). Әріқарай рефлексияның дамуы дифференциальды жүреді. Заманауи философияда рефлексияны үш түрге бөледі:
- Элементарлы рефлексия, жағдайды қарастыру және білімді талдау, ойдың шекарасын және мәнін ашу;
- Ғылыми рефлексия талдау ретінде және әдістермен қабылдаудың маңыздылығы теориялық білімді игеру;
- Философиялық рефлексия ойға түсетін күш және оның маңыздылығы, тұтастай тұлғалық мәдениет (Митюшин, 1983).
Заманауи әлемдік философия рефлексияның категорияларын бөлді. Дәстүрлі, ретроспективті рефлексия функциясы - ғылыми білімнің критикалық талдауы - оның құрамдары белсенді ауысады, шығармашылық функцияда: программасы, мақсаты, бағалық құрамасы және ғылыми әрекеттері жүзеге асады. Рефлексия тек философияда ғана қолданылып қоймайды сол секілді, ортақ көлемді ғылымдарда, әдістемелерде, әдістемелік құралдарда немесе әлеметтік гуманитарлық (өнер, әлеуметтану, лингвистика және т.б.) бағыттар аймағында кей мәселелерге жауап береді.
Сонымен, рефлексия тек философиялық немесе ортақ ғылыми түсінікте ғана болмайды, ол көптеген мағынаға ие және әртүрлі бағыттарда қолданылады. Ол енді, кәсіби ғылымда, жеке ғылымда, психологияда да өзіндік мәнге ие болды. Соңғы он жылдықта рефлексияны психология ғылымы көптеп зерттеді.
ХХІ - ғасырдың аяғында психологияда рефлексия ұғымы қарастырылды. Тұлғаның өзін-өзі тану тұрғысының құралы ретінде рефлексия интроспекционизім психологиясында қолданысқа ие болды.
Қысқасын атйқанда, рефлексия жаңа ұғым бола алмады. Интроспекция (ішкі әлемге қарау деген мағынаны береді) тұлғаның ішкі әлемін психикалық мазмұнын жекелік санасын зерттеу процесі ретінде қолданылып жүрді.
Психологияда субьективті, инторспективті әрекет психиканы зерттеуде маңыздылығын жоғалтып ұзаққа созылмады. Бірақ, 19 ғасырдың аяғымен 20 ғасырдың басында рефлексивті әдіс тұлғаның өзін-өзі бақылау, өзін түсінуін зерттеу арқылы әртүрлі қабілеттерге ие болды, философияға енгізіліп, негізгі ғылыми әдіс ретінде белсенді түрде физика, биология және ғылыми стандарт ретінде қолданылып, сол кезеңде психологияның дамуына үлес қосты.
20 ғасырда алғашқы боп, рефлекияны психология кітаптарына анализ жасап, рефлексияға көңіл бөлген, әйгілі американ ғалымы,философ және психолог, Джон Дьюи болатын. Өзінің классикалық жұмысы ретінде санайтын Біз қалай ойлаймыз жұмысында 1910 жылы, ол рефлекисияға анықтама берді: тұлға өзі көрсететін, келершекке қорытынды анализ жасауы және өмірінің маңызы, білімінің формасы ретінде немесе өз түсініктеріне ұстамды, белсенді назар аударып қарау (Дьюи,1997,с.15).
Д.Дьюи рефлексивті ойлауға қосқан еңбегі практикалық маңызы бар және педгогтармен қоса кез-келген тұлғаның интеллектін ашуға көмектеседі:
:: Кейбір фактор рефлексияның көрінуіне әсер етеді: өзіне күдікпен қарауды талап ету, рефлексияды жетекші рөл алады
:: Рефлексивті ойлау механизімі: ойдың қиындыққа кезігуінен басталады, қапалану немесе күдіктену. Ой өздігінен жандана алмайды
:: Рефлексивті ойлаудың жәй ойлардан айырмашылығы: ... рефлексия қайта ойландырады , біз өзімізге сенімдіміз бе (сенімсіз бе) неге болсада, тек өзіне байланысты болмасада , өзге нәрселердің арқасында анықтылығына, дәлелділігіне, сақтандырылғандығына сенімнің себептеріне көз жеткізеді. Егер ой мазаласа бірден қабылданады, бізден бұрын - критикалық емес ой, minimum рефлексия жүреді. Ол затты ойлап табады, ойланады, қосымша мәлімет жинайды, айтылғаны бойынша ойды бұзатын жаңа факттар табады немесе оны дәледейді немесе оның мағынасыздығын көрсетеді.
:: Рефлексивті ойлаудың эмоциянальдық жағы қашанда аз немесе көбірек мазасыз, инерцияны өзіне қалай қоюына байланысты, тұлғаның ішкі әлеміне қарай ойды қабылдау; ол ақылмен ойлап шешім қабылдайды. Қысқасы, рефлексивті ойлау әртүрлі кедергілерден өтіп, келешектегі ойларды зерттеп анықтайды.
:: Рефлексивті ойдың даму шарттарының маңыздылары қорытындыны кідірту қабілеті және алғашқы ойды дәлелдеу үшін әртүрлі әдістер арқылы жаңа мәліметтер жинау. Күдіктерді қолдану және жүйелі зерттеу...
Рефлексия (лат. reflexio - бейнелеп көрсету) - cубъектінің психикалық акты мен күйлерді өзінше талдау және тану процесі. Рефлексия индивидтің өз санасындағы өзгерістер туралы ойлану процесі деген түсінік философияда қалыптасты. Рефлексия бірде индивидтің өз ойларының мазмұнына шоғырландыратын қабілетпен теңестірілді (Р. Декарт), бірде оны ішкі тәжірибемен, білімнің ерекше көзімен теңестіріп,түйсіктен, сыртқы дүниеден бөле - жара (ДЖ. Локк) қарастырды. Рефлексия әлеуметтік психологияда әрекеттегі субьектіні басқа индивидтер мен қауымдастық қалай қабылдайтынын, бағалайтынын ұғынудың түрі іспеттес. Рефлексия адамның өзі туралы білім және түсінік қана емес, өзгелердің өзіне деген көзқарастарының қандай екендігінде анықтау. Бірлескен қызметтің мазмұны туралы түсініктер үйлесіп жатса, онда рефлексияның ерекше түрі - заттық-рефлексиялық қатынастар қалыптасады. Соңғы күрделі жағдайда рефлексияның 6 белгісі білінеді: субъекті кім деген нақты сипат; субъектінің өзін-өзі байқауы; субъектінің біреулерге көрінуі. [Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми сөздігі: Педагогика және психология А.Қ. Құсайынов .-Алматы: Мектеп баспасы ЖАҚ 2002ж.-б192-193]
Рефлексия - бөгде адамды түсіну негізіне жатады. Бөгде адамды түсіну - сол адамның қарым-қатынасын қабылдаушы ретінде тек өзіне арналғандығын құптау. Осылайша адамның адамды қабылдауы оның айнадағы бейнесі секілді.
Адам жеке адамды бейнелей отырып, өзін сол адамның қабылдау айнасында бейнелейді. Қарым-қатынас жүру барысында идентификация мен рефлексия бірлікте болады. Егер де әрбір жеке адам өзі қарым-қатынасқа түскен адамдар туралы толық ғылыми негіздерінен әрқашан хабардар болса, онда ол өзара қарым-қатынасты ешқандай кемшіліксіз құра алады. Бірақ, күнделікті өмірде адам осы тәрізді дәл хабарға ие болмайды.
Рефлексия (лат. reflexio - бүгу, бұрылу), жеке тұлғаның өзін-өзі түсінуге , жеке қабілеттерін және мүмкіншіліктерін білуге бағытталған ақыл-ой процесі (мінезі, тәртібі, жеке ерекшелігі, эмоциясы, қабілеттері, өзіне және өзгелерге қарым-қатынасы). Өзін - өзі тану және өзіндік бақылау рефлексиямен байланысты. Онтогенезде рефлексия кіші мектеп жасында қалыптасады, ал жасөспірімдік кезеңде мінез-құлқының қалыптасуында және тәрбиесімен жекелік дамуында басты механизімі ретінде жүріп отырады. Рефлексияға қабілеттілік ақыл-ойдың жоғары деңгейін көрсетеді. Эмоциянальдылық, жеке ерекшелік, интелектуальдылық, қабілеттілік, сапалылық, техникалық жағдай рефлексияның классификациясын көрсетеді. Рефлексия экзистенцияльды терапияда қолданылады
Рефлексия ғылыми және философиялық ақыл-ой принципі, ойлануына, іс - әрекетіне және өзіне көңіл бөлу. Философиялық түсінікте рефлексия - жеке тұлғаның кәсіби ішкі әлемі және жасырын жақтары, өзін - өзі тануы, заттық білімге көзқарасы, ақыл-ойы, мәдениеттегі басты түсініктері, философиялық ойдың орнығыуынсыз - ақ жүріп отырады. Жаңа еуропалық философияда өзін-өзі түсініп, бағалауда рефлексия әдістеме ретінде қолданысқа ие. Интеллектуальды интуиция және родикальды күдік ғылыми рамкасында Р.Декарттың түсіндіруінше рефлексия - ақыл-ой принципі секілді, өзінің интелектуалдық тәжірибесімен жаңа білімді игеруі. Дж. Локтың анықтамасы бойынша рефлексия - бұл бақылау, сыртқы әсер етуші заттарды емес, ішкі ақыл-ой әрекетіне бағытталу. И.Кант рефлексияны логикалық және трансцендетальды деп екіге бөліп қарастырды. Логикалық рефлексия басты түсініктерді білуге бағытталған (мысалы : олар бірдей мағынаға ие ме?, олар өзара қарама - қарсы мәнге ие бола алама). Трансцендетальды рефлексияның мақсаты білімді шартты субьективті түрде түсіндіру болып табылады, берілетін кез-келген түсінікті әртүрлі жағдайда ұғыну және priori-ді кім қаласа соған талқылату. Трансцендетальды рефлексия әрі қарай феноменологияда дамыды. Өзін ортақтастықтан бөлу, абсолютті негативті қарау, өзінің ішкі әлемін түсіну және жекелік ақыл-ой іс-әрекетімен жұмыстануды Г.В. Гегель рефлексия деп түсіндірді.
Педагогикалық рефлексия - бұл тек өзіне және өзінің іс -- әрекетіне баға беру ғана емес, сонымен бірге педагогикалык, қарым - қатынасқа түскен өзге жандардың да өз -- өздерін қалай түсінетіндіктерін байқау, өзін -- өзі тану, өзінің әлсіз жақтары мен потенциалдық мүмкіндіктерін аша білу үшін қажет.
Рефлексология - психологиядағы жаратылыстану - ғылыми бағыт, қандай да болсын ойлау процесінің объективтік көрінісі болады деп есептеледі, негізінен В.М. Бехтеревтің қызметімен байланысты. Рефлексологияның өкілдері бас миының қатысуымен өтетін рефлекстердің бәрін зерттеді. Психикалық процестерді ұғындырудағы механистік шектелушілігі өткен ғасырдың 20-жылдарының аяғында қатты сынға ұшырады. [Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми сөздігі: Педагогика және психология А.Қ. Құсайынов .-Алматы: Мектеп баспасы ЖАҚ 2002ж.-б192-193]
Рефлексивтілік - әрбір адамның артықшылығы, ерекшелігі және кемшілігін түсіну.
Психологиядағы рефлексия құбылысын зерттеу философиямен салыстырғанда қысқа тарихқа ие. Бұл психология ғылымының дербес ғылым ретінде тек 19 ғасырда қалыптасуымен түсінідіріледі. Ол жылдары рефлексия құбылысына қызығушылық өте аз байқалды. Жоғарыда айтылып өткендей, рефлексия механизмі өзін-өзі тану тәсілі ретінде ең алғаш интроспекционизм психологиясында қолданыс тапты.
Егер ашығын айтса, бұндағы рефлексия оның қазіргі мәніндегі рефлексия емес еді. Интроспекция (сөзбе-сөз ішке қарау дегенді білдіреді) өзіндік психикалық тәжірибені зерттеу процесі ретінде және өзіндік сананың психикалық мазмұнына осындай ішкі көзқарас туралы есеп ретінде қолданылды.
Көзге анық көрінетін субъективизмге толы болған психиканы зерттеудегі интроспективті тұрғы көп ұзамай өнімсіз және қысқамерзімді болып танылғаны белгілі (Ребер, 2001). 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында өзін-өзі бақылаудың әралуан әдістері түрінде зерттеулерде көрініс тапқан рефлексивтік әдіс, тіпті, философиядан келген рефлексия ұғымының өзі де осы кезеңде даму үстінде болған психология ғылымының ғылыми сандарттары физика, биология, физиология сияқты ғылымдардың жаратылыстану-ғылыми әдіснамасы аясында жасалып отырғандықтан сол әдіснаманың әсерінен ығыстырыла бастады.
Бірақ уақыт өте келе ғылыми психологияның ұғымдық және әдістемелік аппаратында рефлексия өзінің орнын берік белгілеп алды. Рефлексия психологиясына қатысты әдебиеттерді талдау нәтижесі көрсеткендей, 20 ғасырда оған көңіл аударған белгілі американ ғалымы, философы және психологы Джон Дьюи болды.
Өзінің 1910 жылы баспадан шыққан Біз қалай ойлаймыз атты қазіргі таңда классикалық болып танылған еңбегінде Д.Дьюи рефлексиялық ойлауға мынадай анықтама береді: Қандай да болмасын пікірді, немесе білімнің болжанған формасын олар орнатылған негіздемелер аясында белсенді түрде, табандылықпен және мұқият қарау, және олар әрі қарай әкелетін қорытындыларды талдау (Дьюи, 1997, 15 б.).
Д.Дьюидің рефлексиялық ойлау туралы кейбір талқылауларын атап көрсетпеу мүмкін емес. 100 жыл уақыт өтсе де, олар қазіргі заманға сай айтылады және педагог үшін де, өзінің интеллектісін дамытуға ұмтылатын кез келген адам үшін де олар практикалық құндылыққа ие болып отыр:
:: рефлексияның пайда болуына әкелетін факторлар туралы: Рефлексияның тұтас процесінде күмәндерді шешуге қажеттіліктің болуы тұрақты және басқарушы фактор болып табылады (Дьюи, 1997, 20 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың механизмі туралы: ... ойлаудың басталуы қиыншылықта, қысылыс күйде немесе сезіктенуде болады. Ойлау өздігінен жанатын кездейсоқ нәрсе емес (Дьюи, 1997, 21 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың мәні және оның ойлаудың басқа түрлерінен айырмашылығы туралы: ... рефлексия белгілі бір нәрсеге біздің сенетіндігімізді (немесе сенбейтіндігімізді) өзіне тәуелділікте ғана емес, сонымен бірге айғақ, айқындық, дәлел, кепіл, яғни сенімнің себебі болып табылатын басқа да нәрселерге байланысты жобалап тұспалдайды. ... Егер пайда болған ой бірден қабылданса, онда біздің алдымызда - сын көзімен қарамаушылықпен сипатталатын ойлау, рефлексия minimum. Зат туралы толғану, ойлану дегеніміз ойды дамытатын қосымша мәліметтер, жаңа фактілер іздеу, және, жоғарыда айтылып кеткендей, ойды растайды, немесе ойдың қисынсыздығын айқындайды ... (Дьюи, 1997, 22 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың эмоционалдық жағы туралы: рефлексиялық ойлау әрдайым көбірек немесе азырақ дамылсыз күйде болады, себебі ойды оның сыртқы келбетіне қарап қабылдауға бейім селсоқтықты бұзуды өзіне саяды; ол ақыл-ойдың әбігерленуі және абыржуы күйін басынан өткеруге келісімін береді. Қысқасы, рефлексиялық ойлау әрі қарай зерттеу жүргізу үшін пайымның кідіруін білдіреді; ал кідіру біршама азапты болуы мүмкін (Дьюи, 1997, 22 б.);
:: рефлексиялық ойлаудың даму шарттары туралы, оның ішіндегі ең бастысы тұжырымды бөгеу қабілетін иелену және ойға бірден келген ойларды растау немесе жоққа шығаруға қажетті жаңа материалды түрлі әдістермен іздеуді игеруге қабілетті иеленуді... белгілейді (Дьюи, 1997, 22 б.).
Рефлексивті процестер әрі қарай метакогнитивизмде белсенді зерттеле бастады. Метакогнитивизм ағымдағы интеллектуалдық әрекеттің барысын басқаратын ерекше психикалық механизмдерді зерттейтін ғылыми психологияның бағыты болып табылады (Flavell, 1979).
Бұл процестерді метакогнитивті процесстер деп атайды, олар аналитикалық (когнитивті) процестерді жинақтау және үйлестіру негізінде қалыптасқан нтеллектуалдық әрекетті ұйымдастыруды және реттеуді қамтамасыз етеді және өздері мақсат қою, жоспарлау, болжам құру, шешім қабылдау және т.б. қабілеттер түрінде көрініс табады.
Психологтардың есептеуінше, интеллектуалды даму тек ақпаратты өңдеудің когнитивті механизмдерін жетілдіру ғана емес, сонымен бірге интеллектуалдық өзін-өзі реттеудің метакогнитивті механизмдерін қалыптастыру болып табылады. Осы аталған процестердің ішінде интеллектуалды рефлексия маңызды орынға ие. Мұндағы интеллектуалды рефлексия - бұл өзіндік ойлаудың іргетасы туралы ойлау қабілеті. Бұл өз алдына батыс, ресейлік психология ғылымында зерттеліп отыр (Давыдов, 1989; Семенов, 1990; Холодная, 2002; Schon, 1983).
Рефлексия когнитивті және ізгілікті психология ғылымдарында зерттеу пәні болып табылады. Онда рефлексия адамның интеллектуалдық және тұлғалық дамуының қуатты факторларының бірі ретінде танылды (Bruner, 1990; Rogers, Frieberg, 1994).
Ж.Пиаже ойлаудың тұрақтану кезеңдерін зерттей отырып, оның рефлексиялық қасиеттерінің даму ерекшеліктерін де, атап айтқанда, баланың рефлексивтік абстракцияға қабілетін зерттеді. Ж.Пиаженің пікірінше, баладағы рефлексивтік ойлаудың жеке дамуы тұтас алғанда оның интеллектуалдық дамуының кезеңдерге бөлінуімен сәйкес келеді (Piaget, 1957).
Ресей психологиясында рефлексияны эксперименталдық негізде зерттеудің алдында оның психологиялық табиғатын теориялық тұрғыдан зерттеуге орын берілді. Рефлексияның теориялық негіздері Б.Г.Ананьев, П.П.Блонский, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейннің еңбектерінде талқыланды. Бұнда рефлексия адамның психикасының, соның ішінде, ең алдымен, оның ең жоғары формасы - сананың, ұйымдастырылуы мен дамуын түсіндіретін принциптердің бірі ретінде қарастырылды.
Зерттеулер барысында түрлі психологиялық пәндер мен тәжірибе салаларына қатысты рефлексияның интегративті (кіріктіруші) қызметі анықталып, ажыратылды. Ойлаудың өзін-өзі реттеуіндегі рефлексиялық механизмдер қалыптасуының ерекшеліктерін зерттеу ойлауды іс-әрекеттің барлық түрлеріне (ойын, оқу, кәсіби қызмет, немесе еңбек) және қарым-қатынасқа енгізілген сипатта қарастыруға мүмкіндік берді (Матюшкин, 1984).
Эксперименталдық зерттеулерде рефлексия кез-келген психологиялық құбылыстың ажырамас компоненті ретінде, мысалы, шығармашылықтың, және де арнайы психологиялық зерттеуді қажет ететін дербес пән ретінде де танылады. Рефлексияны эксперименталдық тұрғыдан зерттеуге арналған ғылыми еңбектерді талдау оның төмендегідей келесі аспектілерде зерттелетіндігін көрсетті: кооперативтік, коммуникативтік, тұлғалық және интеллектуалдық (Ладенко, Семенов, Степанов, 1989).
Кооперативтік аспектісінде рефлексия субъектінің бірлескен әрекет ету процесінен сол процестің процессуалдық және нәтижелік ерекшеліктерін талдау мақсатында одан өзіне қатысты сыртқы позицияға шығуы деп түсіндіріледі. Рефлексияның кооперативтік аспектісі туралы психологиялық білімдер субъектілердің бірлескен кәсіби әрекеттерін үйлестіру мен орталықтандыруды есепке ала отырып, ұжымдық әрекетті тиімді жобалауға мүмкіндік береді.
Рефлексияның коммуникативтік аспектісі бір адамның өзге адамның ішкі дүниесін бейнелеу процесі деп түсіндіріледі. Бұндағы рефлексия әрекет ететін индивидтің оны өзге адамдардың қалай қабылдайтындығын ұғыну ретінде де танылады. Бұл бағыттағы зерттеулерде рефлексия тиімді қарым-қатынас жасау мен тұлғааралық қарым-қатынастарды оңтайландырудың маңызды факторы ретінде қарастыралады.
Рефлексияның тұлғалық аспектісі тұлғаның өзіндік санасы, тұлғалық өсудің реттеу механизмдерінің мүмкіндіктері туралы түсініктерін кеңейтеді. Тұлғалық рефлексия өзі туралы қайта ойлану; әрбір дамытылған және бірегей Менінде оның түрлі құрылымасты бөліктерін (Мен - физикалық дене, Мен - әлеуметтік мән, Мен - шығармашылық субъект және т.б.) саралану; сонымен бірге Меннің қайталанбас тұтастыққа кірігу процесі деп түсіндіріледі (Семенов, Степанов, 1983).
Рефлексияның интеллектуалдық аспектісінің психологияның рефлексивтік мәселелері саласында зерттелуі кең орын алған. Бұнда рефлексия өзінің интеллектуалдық әрекетінің - міндетті шешуге бағытталған өзінің әрекеттерін нақты ситуацияда ажыратып алу, талдау және сәйкестендіру - барысын интроспективті тұрғыдан қарап шығу және бақылап отыру қабілеті дегенді білдіреді. Осы бағытта рефлексияны зерттеу интеллект дамуының психологиялық механизмдері туралы түсініктерін кеңейтеді және ол механизмдерді жас ерекшілігі мен педагогикалық психологияда іске асыруға жағдай жасайды (Давыдов, 1986; Кулюткин, 1979).
Жоғарыда көрсетілген аспектілік тұрғыдан басқа рефлексияны зерттеуде жүйелік тұрғы да бар. Онда бір ситуация жағдайында рефлексияның жеке типтерінің өзара әрекеттесуі зерттеледі. Осылайша шығармашылық процестің динамикасы мен өнімділігін зерттеуде экзистенционалды типтес рефлексияның интегративті қызметі анықталған болатын. Зерттеушілердің пікірінше, бұндай рефлексия шығармашылықтың шарықтау шегінде пайда болады, ол тұлға үшін дағдарыс сипатына ие, және оның нәтижесінде тұлғаның тұтас Мен субъектісінің түбегейлі өзгеруіне әкеледі. Осындай ситуациядан шыққан рефлексия өзінің алдыңғы түріне қайта ауысады, бірақ олар енді тұлғаның жаңа құрылымы негізінде өтеді (Семенов, Степанов, 1983).
Психологияның қазіргі кезеңіне адамның рефлексивтік қабілеттерін зерттеуде олардың қолданбалы сипатқа ие болуы тән болып отыр. Рефлексияның ерекшеліктерінің, әсіресе, балалар мен ересектерді оқыту процесінде, кәсіби қызметте, шығармашылықта зерттелуі өнімді жүргізіліп отыр.
Қазіргі психологиялық әдебиеттердің мазмұны, мейлі ол ғылымилық немесе қолданбалы сипатта болсын, барлығы дерлік рефлексия ұғымына толы деп айтуға болады, олар: рефлексивтік тұрғы, рефлексивтік басқару, рефлексивтік ойын және т.б. Әртүрлі оқу бағдарламаларында рефлексивтік (сыни) ойлауды дамыту міндетінің қойылуы бұл ұғымға құндылықты сипат береді. Әдістемелік нұсқаулықтарда рефлексивтік принциптерді атау немесе көрсету жаңа сарынның көрсеткіші болып есептеледі.
Бұл құбылыс кең түрде танылғанымен психологиялық ғылымда рефлексия ұғымының бірмәнді анықтамасы жоқ. Ұғымның түсіндірмесі алуан түрлі және көп болғанымен, ол анықтамалардың мазмұны оқырмандарда сұрақтар тудырады. Себебі олардың мәні бір бірінен ерекшеленеді. Бұл жағдайды немен түсіндіруге болады? Мүмкін, бұл сұрақтың жауабы рефлексияның табиғатында шығар.
Рефлексияның психологиялық мазмұнының көлемін және оның алуан түрлілігін, оның көпфункционалдылығын, қасиеттері мен сапаларының бай шоғырын бір ұғымға біріктіру қиынға соғатындығы белгілі. Рефлексия психологиясына арналған зерттеу жұмыстарын талдау оның қазіргі түсіндірмесінде маңызды аспектілер қатарын ажыратуға мүмкіндік береді (Семенов, Степанов, 1983; Давыдов, 1986; Кулюткин, Сухобская, 1996; Холодная, 2002 және т.б.).
Рефлексия теориялық, тұжырымдамалық түсіндірмесінде адамның жеке санасының, іс-әрекетінің, қарым-қатынасының белгілі бір мазмұнын белсенді түрде қайта ұғыну формасы деп таниды.
Практикалық кең мағынасында рефлексия бұл адамның өзін-өзі талдауға, қоршаған ортамен өзінің заттық-әлеуметтік қатынастарын ұғынуға және қайта ұғынуға қабілеті және ол дамыған интеллектінің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады.
Рефлексия тұлғаның өзіндік санасымен өте тығыз байланыста болады және ол өзінің рухани дүниесінің ішкі құрылымы мен мазмұнын ашуға, өзінің тұтас Менін құрастыруға бағытталған субъектінің өзін-өзі тану процесі.
Метакогнитивті процесс ретінде рефлексия адам ойлауының принципі, ол адамды жеке формалар мен алғышарттарды ұғынуға және сезінуге, оның мазмұнын, танымның әдістері мен нәтижелерін сыни тұрғыдан талдауға бағыттайды (Философиялық энциклопедиялық сөздік, 1983), немесе, қарапайым тілмен айтатын болсақ, өзінің ойлауының негіздемелері туралы ойлау қабілеті деп түсіндіріледі.
Коммуникативтік процестердегі рефлексия бір адамның өзге адамның ішкі дүниесін бейнелеу процесі деп түсіндіріледі. Бірақ бұл бейнелеудің бір ғана жағы: рефлексия - бұл әрекет ететін индивидтің оны өзге адамдардың қалай қабылдайтындығын ұғыну ретінде де танылады. Яғни рефлексия басқа адамды білу және түсіну ғана емес, сонымен бірге басқа адамның рефлексия жасайтын адамды түсінуі деп танылады.
Бұл мағынасында рефлексия - индивидтердің бірін бірі айнадай бейнелеуінің өзгеше қосарланған процесі. Бұл өзара бейнелену, оның мазмұнын өзара әрекеттесудегі серіктесінің ішкі дүниесін субъективті тұрғыдан қайта жаңғырту құрайды, және осы ішкі дүниеде алғашқы индивидтің ішкі дүниесі көрініс табады (Кулюткин, Сухобская, 1996, 48 б.).
1.2 Жоғарғы оқу орынында мамандарды дайындаудағы педагогикалық рефлексияның мәні
Жеке тұлғаның ішкі тұлғалық талдауы, тәрбиесімен психикалық жағдайы, тәжірибесімен тұлғалық структурасы рефлексиялық процесс болып табылады. Сонымен бірге рефлексия тұлғаның ішкі әлемін түсінуде өзін-өзі тану арқылы жүретін әрекет. Өмірде болып жатқан жағдайларға іс-әрекеті арқылы жауап береді. Тарихы жағынан рефлексия әлемнің және мәдениеттің тәжірибелі тарихын көрсетеді. Бірқатар авторлар рефлексия феноменін екі жақты сипаттады, рефлексия адамның уайымын талдайды және кәсіби өсуін бағалайды.
Сократ рефлексияны барлық білімнің, біліктің көзі деп қарастырды. Өзіңді таны- деп ежелгі гректердің Дельфийскидің храмына табынды. Арнайы зерттеулерде рефлексия ұғымын екіге бөліп қарастырды: мәдени-тарихи және субьект - тұлғалық.
Ғылымтанушылар тұлғалық факторларды ғылыми теория генезисі және мәдени - тарихи даму түсіндіретінін анықтады. Мәдени тарихи рефлексия құрылымының әмбебап қызметін атқарады, ғылыми білімнің дамуында филогенезде ортақтасады (М.С.Каган, Г.П.Щедровецкий т.б.).
Тұлғалық фундаментальды зерттеудің бір ғылыми бағыты бар. Тұлғалық субьективті рефлексия адамдардың антогенді даму кезеңінде пайда болды. Ол тұлғалық даму және кәсіби өсуде көрінеді. Педагогикалық процестер секілді рефлексия адамдардың даму факторларымен тікелей байланыста жүріп отырады.
Педагогикалық рефлексия мына ұғымдарды береді: 1.Педагогикалық процесте даму басымдылық көрсетеді; 2.Педагогикалық процесте даму шарттары жасалады, соған сай тұлғалық даму жүріп отырады және мұғалімдеде қайталанады.
Педагогикалық процесті жүргізгеннен кейін қатысушы мына тұлғалық сапаларға ие болуы қажет: ауысу, динамикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz