Гельминттерге қарсы қолданылатын препараттар
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Жұқпалы емес аурулар кафедрасы
Фармокология және токсикология пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Гельминттерге қарсы қолданылатын препараттар
Орындағын:
Тексереген:
Орал, 2014
Мазмұны
І Кіріспе бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Гельминтология ғылымының қыскаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..9
3.2 Нематод жұқтырған малдардағы белгілер және оларды емдеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.3 Гельминттердің қала иттеріне жұғу көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...27
3.4 Гельминттерге қарсы қолданылатын Альбен-К препараты ... ... ... ...31
3.5 Ішқұрттарға қарсы күрес шараларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ...32
IV Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
V Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..35
І Кіріспе бөлім
Қазақтың халықтық медицинасының әртүрлі ауруларды емдеуде көп ғасырлық мал тәжірибесі бар. Қазақстанның халық емшілері жараны, қабынуға және басқада ауруларды ойдағыдай емдеген. Алайда дәрі дәрмектерді ғылыми негізде қолдану тек Қазан төңкерісінен кейін ғана өріс алып, республикада алғашқы оқу және ғылыми зерртеу мекемелері құрылды. Фармакалогияның проблемаларымен Алматы мемлекеттік медицина институтының (1934ж), Алматы зоотехникалық малдәрігерлік институтының (1929ж) фармакология кафедралары шұғылданды.
Қазақстанда мал дәрігерлік фармакологияның дамуы Ұлы Қазақ төңкерісінен кейін басталды. Төңкеріске дейін біздің республикамызда мал дәрігерлік саладағы ғылыми жұмыстар жекелеген энтузиастардың жетекшілігімен жүргізілді. Солардың ішінде ерекше көзге түсетіндері - В.Я.Бенкович, М.Ахтанов, О.Б.Базанов, М.Есенқұлов.
Қазіргі фармакологияның елеулі жетістіктерінің бірі - фармакологияның жаңа құрамдас бөлігі - фармакологияның құрылуы болды. Мұның өзі дәрілерді қолдануды едәуір дербестендіруге және де осы арқылы оларды қолданудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік туды.
Қазақстандық мал дәрігерлерінің әсіресе иммуналогиялық препараттар жасаудағы үлесі зор.
Дәрілік заттарды құрастыру кезінде фармакологияда қолданылатын математикалық әдіске айрықша көңіл бөлінеді. Өйткені бұларды білмей тұрып, білікті маман болу мүмкін емес.
Фармокология термині алғаш рет 1693жылы пайда болды. Дәрітану туралы алғашқы деректер көне заманнан белгілі бола тұрсада, фармакологтардың алғашқы мектебі 1847 жылы Рухгеймнің басшылығымен Червев университетінде пайда болды.
Көне гректің кемеңгер дәрігер Гиппократ (б.з.д. 460-366 ж) медикаменттермен емдеуді ұсынып, оны табиғи күш - қуатқа көмек ретінде қарастырады.
Римнің данышпан дәрігері Киавдий Гален (б.з.д. 131-201жыл) медицина мен дәрітану іліміне елеулі үлес қосты.
Дәрітану ілімін дамытуға орта азиялық көрнекті медик Әбу Әли Ибн-Сина еңбектері зор үлес қосты. Мал дәрігерлік фармокологияны жалпы фармакологияның ерекше тармағы ретінде бөліп қарастыруға тура келеді.
Қазақстанда мал дәрігерлік фармакологияның дамуы Ұлы Қазан төңкерісінен кейін басталды.
Қазақстандық мал дәрігерлерінің әсіресе иммуналогиялық препараттар жасаудағы үлесі зор.
Фармакология- дәрінің әсері мен жаңа дәрілік заттарды іздеу туралы ғылым. Ол медициналық- биологиялық пәндердің дамуына үлкен әсер етеді. Фармакология медициналық- биологиялық, клиникалық пәндермен қатар, фармациямен және токсикологиямен байланысты. Тәжірибе жүргізушілер үшін фармакологиялық заттардың негізгі құндылығы көптеген биологиялық және физиологиялық үрдістерді кеңінен басқару мүмкіндігіне ие болуы. Теориялық және клиникалық пәндер аралығында орын алуы фармакология бойынша көптеген ғылыми бағыттардың дамуына ықпал етеді. Фармакология саласындағы жаңа бағыттар, жаңа препараттарды алуға және оларды енгізуге байланысты қолданбалы бағыттармен қатар фундаменталды мәселелерді де қарастырады.
Фармакология - химиялық құрылымдардың тірі ағзалармен әсерлесуін зерттейтін ғылым. Негізінен фармакология әртүрлі ауруларды алдын-алу және емдеу үшін қолданатын дәрілік құралдарды игереді.
Фармакологияның негізгі міндеті - жаңа, тиімділігі жоғары дәрілік құралдарды іздестіру болып табылады.
Фармакология медико-биологиялық ғылым болғандықтан, зерттеу және практикалық медицинаның әртүрлі аймақтарымен байланыстығы өте зор.
ІІ. Әдебиетке шолу
Аляутдин Р.Н. (2004) Фармакологияны жалпы және жеке фармакологияға бөледі. Жалпы фармакология - дәрілік заттардың тірі ағзалармен байланыстығының жалпы заңдарын зерттейді. Жеке фармакологияда - фармакологиялық топтар мен жеке препараттар талқыланады. Екі бөлімде де негізгі назар фармакокинетика мен фармакодинамикаға аударылады. Фармакокинетика - заттардың сіңірілуін, ағзада таралуын, метаболизмін және шығарылуын зерттейтін фармакологияның бір бөлімі. Фармакодинамика - заттардың биологиялық эффектілерін, оладың жинақталуын, әсер ету механизмін, рецепторлермен байланысуын зерттейтін бөлім.
Глазков Г.А. (2011) биологиялық препараттар тірі ағзалардың тіршілік жағдайын жақсартып, олардан алынатын өнімдерді молайтуда маңызы зор. Биологиялық препараттарға вакциналар, сарысулар, микроағзалардан өндірілетін антибиотиктер, ферменттер, т.б. биологиялық активті заттар жатады. Мысалы, вакциналар түрлі аурулардан сақтандыру үшін де кеңінен пайдаланылады. Оның сарысуға қарағанда ағзадағы иммундық қасиеттерді ұзақ уақыт сақтап қалатын қасиеті бар. Биологиялық препараттар егіншілікте егіс дақылдарын аурудан қорғап, олардың өнімділігін арттыруға едәуір көмегін тигізеді. Мысалы, микробтардан даярланатын азотобактерин, нитрагин препараттары атмосферадағы өсімдіктерге қажетті азотты сіңіреді. Бұл азот тыңайтқыштарын үнемдеуге көмектеседі. Ал құрамында фосфор бактериялары бар -- фосфоробактерин биологиялық препараттары топырақтағы күрделі фосфор қосылыстарын ерітіп, оны өсімдіктердің сіңіруіне жағдай жасайды. Биологиялық препараттардың ішінде ең құндысы -- ферменттер. Мысалы, амилаза, протеаза, пектиназа, целлюлоза және липаза ферменттерінен жасалған биологиялық препараттар мал ағзасындағы зат алмасуда ферменттер қатысуымен жүретін процестерге тікелей қатысып, азықтың жұғымдылығын арттырып, өнімділікті молайтады. Ал микроорганизмдерден алынатын амилоризин, амилосубтилин, протосубтилин, калдерин, пектиноворум биологиялық препараттары малдың ас қорыту жүйесінде азықпен бірге түскен күрделі көмірсулар қосылысын (крахмал, клетчатка, пектин заттар) ыдыратып, ағзаға оңай сіңетін көмірсулардың мөлшерін молайтады.
Қожабеков З.К. (2000) Биологиялық препараттардың өндірістік жағдайда алынатын түрі -- мал азықтық ашытқылар басқа микробтар пайдалана алмайтын көмірсутектердің (мұнай өнімдері) күрделі қосылыстарымен қоректеніп, қоршаған ортада белоктың жиналуына көмектеседі, яғни олар ағза үшін жетіспейтін азот қосылыстарының (амин қышқылдары) көбеюін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, микроорганизмдерден алынатын фитобактериомицин биологиялық препараттары өсімдіктердің бактериялық ауруларына қарсы қолданылады. Гризин препараты өсімдіктердегі ауру қоздырғыш саңырауқұлақтарға қарсы қолданылады. Ал триходермин биологиялық препараттарн Қазақстан ғалымдары алды. Ол өсімдіктердің тамыр жүйесіндегі шірітуші микроағзаларды жою үшін пайдаланылады. Микробтардан алынатын көптеген биологиялық препараттар (биовит, кормогризин, бацитрацин, витамицин, комарин, т.б.) малдың салмағын арттырып, алынатын өнімдердің (сүт, ет, т.б.) сапасын жақсартады. Осымен қатар сібір жібек құртын, бау-бақша өсімдіктерін, жүзімді бүлдіретін зиянкес жәндіктерге індет туғызушы микроағзалардан де биологиялық препараттар (энтобактерин, дендробациллин, битоксибациллин, инсектин,боверин) алынады. Биологиялық препараттардың құндылығы -- олар химиялық препараттармен салыстырғанда, қоршаған ортаға ешбір зиянын тигізбейді.
Лужников Е.А., Костомарова Л.Г.(2000) Кей кезде гельминтоздардың топтама атауларын қолдануға болады. Ол ішқұрттардың тобына қарай: трематодоздар, цестодоздар және нематодоздар деп те аталады. Мұндайда тектік, тұқымдас атаулары да ескерілуі мүмкін. Мысалы: Strongylata тектік тармағына жататын қоздырғыштар тудыратын ішқұрт ауруларын топтама аты стронгилятоздар. Ал кейбір таспа құрттардың балапан қуықшалары қоздыратын ауруларды сол қуықша сатысының атымен атайды. Мысалы: ценуроз (қазақша айналма), оның қоздырғышы Coenurus cerebralіs.
Машковский М.Д. (2008) Инвазиялық аурулардың ішінде жануарларға тікелей жанасқанда жұғатындары аса көп емес. Бұған шағылысқанда жұғатын киеңкі ауруы, соз ауруы, саркоптоидоз немесе қотыр аурулары, биттеу және т.б. жатады. Көптеген эктопаразиттер өсіп-өнуінің бір бөлігін қоршаған ортада немесе аралық иесінде, немесе тасымалдаушыларда өткізеді.Инвазия қоздырғышы сыртқа әр түрлі жолдармен шығады: қимен,несеппен, танаудан аққан жалқаяқпен, сілекеймен, сүтпен, көзден аққан жаспен, қанмен және т.б.Қоршаған ортада инвазиялық сатыға дейін дамитын қоздырғыштар, яғни топырақта, шөпте, суда дамитын геогельминттер мен кокцидиялардың инвазиялық сатыға дейін даму және сыртта тіршілік ету мерзімі табиғи жағдайларға: ыстық-суыққа, жауын-шашын мөлшеріне, топырақ құрамына және оның құрылысына байланысты. Бұл жағдайда инвазия көзі-ауру мал мен паразит тасығыштар, ал індет топырақ пен су арқылы жануарларға жұғады. Инвазияның таралуына буынаяқтылар, кеміргіштер, құстар, адамдар және т.б. механикалық тасымалдаушылар да әсерін тигізеді. Сондай-ақ, кейбір ішқұрттарда қоржинағыш иелер болады, олардың денесінде балаң құрттар жиналып, көпке дейін сақталады. Мысалы, құстардың гетеракис, шошқаның аскарида балаң құрттары шемен немесе жауын құрттарының денесінде қорланып жинала береді.
Минеева О.В. (2005) Инвазиялық ауруға бейімді жануарларға оның қоздырғыштары ауыз арқылы, тері арқылы, тасымалдаушылар және тікелей жанасу арқылы да, сондай-ақ аралас жолмен де жұғады (ауыз және тері арқылы).Паразиттерге қарсы шараларды жүргізгенде, олардың табиғатта өсіп-өнуіндегі ерекшеліктерін, сондай-ақ тасымалдаушылары мен аралық иелерін, яғни аймақтық, эпизоотологиясын ескеру шарт.Инвазиялық аурулар үй хайуанаттары мен аңдардың барлық түрлерінде кездесетіндіктен, олар халық шаруашылығына қыруар зиян келтіреді. Көптеген инвазиялық аурулар, әсіресе протозойдтық және ішқұрт аурулары жануарларды жаппай өлім-жітіміге ұшыратады. Ірі қара малдың тейлериоз бен бабезидоздардан әжептеуір шығынға ұшырайтыны барша жұртқа мәлім, сондай-ақ тауық балапандары және үй қояндары эймериоздан және көптеген ішқұрт ауруларынан, қой мен бұзаулардың диктиокаулез бен мониезиоздан, қой мен ірі қара малдың фасциолездан, қойдың ценурозбен мониезиоздан көп шығынға ұшырайтыны белгілі.
Рабинович М.М. (2003) Кейде гельминтоздардың топтама атауларын қолдануға болады. Ол ішқұрттардың тобына қарай: трематодоздар, цестодоздар және нематодоздар деп те аталады. Мұндайда тектік, тұқымдас атаулары да ескерілуі мүмкін. Мысалы: Strongylata тектік тармағына жататын қоздырғыштар тудыратын ішқұрт ауруларын топтама аты стронгилятоздар. Ал кейбір таспа құрттардың балапан қуықшалары қоздыратын ауруларды сол қуықша сатысының атымен атайды. Мысалы: ценуроз (қазақша айналма), оның қоздырғышы Coenurus cerebralіs.
Ордабеков С., Әміреев С., Сүлейменов М., Бердіқұлов М. (2012) Бірқатар инвазиялық ауруларда тікелей өлім-жітім болмағанымен жануралардың өнімі төмендейді, сондай-ақ олардың қалыптағы физиологиялық өсіп-жетілуі тежеледі. Мысалы, астыртын өтетін ірі қара малдың фасциолез ауруында сүт өнімі 20-50% дейін, ал кейде одан да көп төмендейді. Фасциолезбен ауырған қойдан, сау малмен салыстырғанда, 10-30 % жүн кем қырқылады.
Харкевич Д.А. ( 2005) Аскаридоз және гетеракидозбен зақымдалған тауықтардың жұмыртқа өнімі 15-20% дейін төмендесе, ал простогонимоз ауруында тауықтың жұмыртқа салуы мүлдем тыйылады.Ішқұрт ауруларына шалдыққан мал өнімінің сапасы да төмендейді. Мысалы, фасциолез ауруларында витаминдердің деңгейі әжептеуір төмендейді, жануарлар денесінде микроэлементтердің мөлшері өзгереді, ал белок мөлшері азайғандықтан және гидремия (қанның сұйылуы) салдарынан ет сапасы мен қоректік қасиеті де күрт төмендейді. Мысалы: эхинококкозбен ауырған шошқаның, сау малмен салыстырғанда етінің ылғалдылығы 4,48 % артық, ал майы 1,11 % және протеині 3,36 % кем болады. Сондай-ақ, ауру шошқаның 1 кг етінің жылу беру қабілеті 194,2 калория кем.Ірі қараның трихомонозында, жылқының киеңкі ауруында мал іш тастайды, қысыр қалады және бедеулікке шалдығады. Оқыра ауруының мал шаруашылығына келтіретін зияны көпшілікке мәлім. Терісінің сапасы күрт төмендеуімен қатар, гиподерматозға шалдыққан әрбір сиыр жылына 50-80 л сүтті кем береді.Көптеген қансорғыш өрмекші тәрізділер адам мен малдың бірқатар инвазиялық және инфекциялық ауруларын тасымалдайды. Сондай-ақ, бірқатар инвазиялық аурулар, әсіресе ішқұрт аурулары малдан адамға жұғады. Сонымен инвазиялық ауралардың халық шаруашылығына көптеген зиян тигізуімен қатар, олардың әлеуметтік маңызы да зор.Осы ауруларға қарсы емдік-дауа шараларын ұйымдастыруға жыл сайын қыруар қаржы жұмсалады.
К.И.Скрябиннің ұсынысы бойынша осыған ұқсас атаулар арахноэнтомолияға да енгізіліп отыр. Мысалы: қотыр аурулары қоздырғышының атына байланысты: псороптоз, саркоптоз, хориоптоз және т.б. бірнеше аттары бар. Ал бөгелек құрттары қоздыратын аурулар гиподерматоз, эстроз, гастрофиллез атаулары, Hypoderma, Oestrus, Gastrophіlus деген бөгелектердің туыс аттарынан шығады. Атау берудегі осы бастама протозоологияға да енгізілген. Мысалы: Eіmerіa туысына жататын қарапайымдылар - эймериоз ауруын, ал Pіroplasma туысына жататындары пироплазмоз ауруын қоздырады. Ғылыми атаулармен қатар кейбір басты-басты аурулардың жергілікті қазақша аттары да бар. Мысалы: су-ауру-трипанозамоз, айналма, тентек-ценуроз, жылауық - цистицеркоз (тенуикольный), бөген-оксиуроз, бауыр-құрт ауруы-фасциолез, өкпе құрт ауруы-диктиокаулез, оқыра-гиподерматоз, құмыр-цефалопиноз, киеңкі, қарақаптал-трипаносомоз және т.б. Бұл ауру атаулары жергілікті халық арасында кеңінен қолданылады.
П.П.Вибенің деректерінше, эхинококкозбен ауыр зақымданған қойдың орташа салмағы сау жануарлармен салыстырғанда 8 кила аз. Эхинококкозбен орта дәрежеде зақымданған әр қой: 1 кг ет, 140 грамм тоң май және 105 грамм жүнді кем береді. Ал аскаридозбен ауырған торайлар 3 ай бордақылағанда жоспарлы салмағының үштен бірін жоғалтады.
А.Фостер белгілегендей АҚШ да жануарлардың инвазиялық ауруы жыл сайын бір миллионға долларға жуық зиян тигізеді. Паразиттік аурулардың адам денсаулығына да залал келтіретіні белгілі. Кейде олар, тіпті, адам денсаулығын нашарлатып, өлімге жеткізуі де мүмкін. Мысалы, описторхоз, альвеококкоз, эхинококкоз сияқты аурулардың емі тек хирургиялық операция. Кез келген операция адам өміріне қауіп төндіретіні аян.
Қазіргі кезде инвазиялық аурулардың аты бірыңғайланып, олардың қоздырғыштарының зоологиялық туыс атауынан шыққаны белгілі. Ең алғашқыда (1928) К.И.Скрябин мен Р.С.Шульц гельминтоздарға ғылыми атау енгізіп, олар қоздырғыштардың туыс атауына "оз" немесе "ез" деген қосымша қосуды ұсынды. Әр зоологиялық түрдің латынша қос аты бар: туыстық және түрлік. Мысалы: Dіcrocoelіum Lanceatum, Monіezіa expansa; ал бұлар қоздыратын ауруларды дикроцелиоз және мониезиоз деп атайды.
К.И.Скрябиннің ұсынысы бойынша осыған ұқсас атаулар арахноэнтомолияға да енгізіліп отыр. Мысалы: қотыр аурулары қоздырғышының атына байланысты: псороптоз, саркоптоз, хориоптоз және т.б. бірнеше аттары бар. Ал бөгелек құрттары қоздыратын аурулар гиподерматоз, эстроз, гастрофиллез атаулары, Hypoderma, Oestrus, Gastrophіlus деген бөгелектердің туыс аттарынан шығады.
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Гельминтология ғылымының қыскаша тарихы.
Бүгінгі күні жұқпалы аурулар эпидемиялогиясында паразитарлы ауруларға айрыкша назар аударуға мәжбүр болып отырмыз. Ауыр паразитарлы ауруларға адамға тән емес жануарлар гельминттерінің
Дернәсілдері тудыратын ларвальдық гельминтоздар жатады.
Елімізде адамдарды паразиттеуші 60-қа жуық гельминтоздар кездеседі. Жұмыр құрттар (нематодтар) туғызатын ең кең тараған гельминтоздарға аскаридоз, трихоцефалез, энтребиоз, анкилостомидоз, тениаринхоз, тениоз, мониозиоз, нематодироз, буностомоз, телязиоз т.б. жатады.
Гельминтоздың организмде дамуы құрттардың түріне, санына, организмнің иммундық кабілетіне тікелей байланысты. Гельминттер организмде аллергиялық тітіркендіру, зиянды заттармен улау, тінді жарақаттау және жұкпалы ауру микроорганизмдерін енгізу нәтижелерінде патологиялық өзгерістер жасап, ауру тудырады.
Гельминтология (грек. helmins- құрт және logos-ілім)- паразит құрттар және олар тудыратын адам, жануар, өсімдік аурулары туралы ғылым паразитологияның бір саласы. Гельминтология 18 ғасырдың 2 жартысында қалыптаса бастады. Оның негізін салушы неміс ғалымы К.А.Рудольфи (1771-1832) болды. Гельминттер фаунасы, жүйеленуі, даму сатылары туралы алғашкы деректер Дания зоологі И.Стенструп, неміс ғалымдары Р.Лецкарт, Г.Кюхенмейстер, француз А.Райе, тағы басқа еңбектерінде (19-20 ғ-лар) баяндалған.
Қазақстанда гельминтологияны дамыту ісіне К.И.Скрябин (КСРО-дағы гельмитологияның негізін салушы), Е.Н.Павловский, В.А.Догель, Б.Е.Быховский, Р.С.Шульц үлкен үлес қосты. Республикада гельминтология саласындағы жүйелі зерттеулер Қазақ өлкелік мал дәрігерлік-бактериологиялык институтында, П.Г.Панова мен Н.В.Баданиннің ғылыми жұмыстарынан басталады. Қазір Зоология институтында, Тараз каласындағы К.И.Скрябин атындағы гельминтология лабораториясында жүргізіледі. Мал гельминттердің фаунасы зерттеліп, мал гельминтоздарының эпизоотологиясы, патогенезі, диагностикасы және олардың емдеу жолдары анықталды (С.Н.Боев, Шульц, Г.И.Диков, Н.Т.Кадыров, В.Т.Рамазанов, т.б.). қазір Зоология институтында гельминттердін жүйеленуі тіршілігі, таралуы, экологиясы зертеліп, гельминтоз ауруларының табиғи ошақтары анықталып, күрес шаралары белгіленді (Боев, Е.В.Гвоздев, В.И.Бондарева, В.Я.Панин, Э.И.Прядко, Х.Егізбаева, Ж.Жатканбаева, Б.Шайкенов, т.б.). Сондай-ақгельминтологиялық зерттеулер адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразит құрттарымен адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразит құрттарымен закымдануы, олардын патологиялык әсері, олардан емделу және корғану тәсілдерін жасау бағытында жүргізілуде.
Гельминтоз аурулары адамдар, жануарлар, өсімдіктер үшін өте қауіпті. Сондытан елімізде гельминтозға қарсы күрес шараларын жүргізу адына-алынған.
Бұл салада атакты ғалым академик К.И.Скрябин және оның шәкірттері ғылымда және іс жүзінде пайланануға болатын өте маңызды нәтижелерге ие болды, гельминтоз ауруларына карсы күрес жүргізудің көптеген шараларын ұсынып, аурудын алдын алу тәсілдерін белгілеп берген. К.И.Скрябиннің бастауымен жүргізіліп жүрген денсаулықты жақсартатын жоспарлы шаралар дұрыс жолға қойыла бастады.
К.И.Скрябин 1905 жылы Юрьев каласындағы мал дәрігерлік институтын бітірген соң еңбек жолын Шымкентпен Әулие атада бастады (1905-1911 жж.). жамбыл каласында К.И.Скрябин атындағы Қазақстанның алғаш өлкелік гельминтологиялык лаборатория мен музей ашылған және мемориал тактасы орнатылған. К.И.Скрябиннің трематодтар, цестодалар, нематодтар туралы бірнеше томдық ғылыми еңбектері гельминтологияның дамуында маңызды роль аткарды.
3.2 Нематод жұқтырған малдардағы белгілер және оларды емдеу жолдары
Мониезиоз -- малдың бүкіл денесінде күрделі өзгерістер тудырып, оны жаппай өлімге ұшырататын, Моnіеzіа ехраnsа және Моnіеzа bеnеdеnі құрттарынын ларазиттік тіршілігіпен болатын ішқұрт ауруы.
Қоздырғышы. Жай көзбен қарағанда жап-жалпақ болып, шұбатылып жататып, ұзындыры 4-10 метрге жететін ақ құрт. Жоғарыда аталғандай оның екі түрі бар. Моnіеzіа ехраnsа құрты бірнеше жүз бунақтан тұрады, оның ұзындығы 6-10 метр, жалпақтыры 1,0-1,5 см. Әрбір бунақтың ені ұзындығынан артық, басында төрт сорғыш органы бар, бірақ фитинделген ілмешектері болмайды. Мониезия құртыныңі, жыныс тесіктері бунақтың екі бүйірінен, ал басқа құрттарда бір-ақ бүйірінен ашылады. Ересек-құрттың жатыры ирек-ирек болып бунақты көлденең алып жатады. Моnіеzа bеnеdеnі жоғарыда аталған құртқа ұқсас, бірақ одан қысқалау - 4 метр. Оның жатыры тор секілді. Құрт жұмыртқалары төрт бұрышты, бес бұрышты, сопақ немесе сақина сияқты болып келеді. Жұмыртқаның ішінде сапталған балғаға ұқсас онкосфера бар. Ішінде хитинделген алты ілмешегі болады.
Дамуы. Ересек құрт ірі қаранын, қой-ешкінің ішегінде күнелтеді. Құрт личинкасы - цистиценркоид жер қыртысында күнелтетін, мпкроскоп арқылы ғана көрінетін ұсақ орибатей кенелерінің денесінде өседі. Мұндай кененің 60 шақты түрі (SсһеІоrіbаtеs, SіgоrіbаtuІа, kеrаtоsеtеs) бар. Күн сайын сыртқа малдың нәжісімен ондаған моинезия бунақтары шығып тұрады. Әр бунақта 20 мыңнан аса жұмыртқа болады. Бір мониозия құрты өз өмірінің ішінде 80 миллионға жуық жұмыртқа шашады. Нәжіске аралысып сыртқа шыққан бунақтар жайылып шабындыққа, шөп пен суға барып түседі де, жарылады, мұның нәтижесінде олардың ішіндегі быжынап жатқан жұмыртқалар босап шығады. Кейде бунақ малдың тік ішегінде жарылып кетіп, сыртқа жалаңаш жұмыртқалар, шашылады. Жайылымдары орибатей кенелері жұтып қояды. Кене денесінде жұмыртқа одан әрі жетіле түседі. Шымкент облысында 45-50 күн, кейде үш ай өтісімен жас личинка цистицеркоидқа айналады. Кейбір деректерге қарағанда, кене денесінде цистицеркоид қалыптасуы үшін 111 күн (28° С), тіпті 180-206 күн (16-18° С) керек. Жайылымда жүрген мал осындай іші цистицоркондқа толған орибатей кенелерін шөппен бірге жұтып жіберсе, мониезиозға шалдығады. Малдың асқазанына келіп түскен кене түрлі ферменттердің әсерімен қорытылады да цистицеркоид босап шығады. Ол өзінің алты ілмешегімен ішектің кілегей қабығына қадалып ішек сөлімен қоректенеді. Сөйтіп, орта есеппен бір жарым айдың ішінде ересек құртқа айналады.
Эпизоотологиясы. Малға мониезиоз жайылымда қаптап жүрген орибатей кенелері арқылы көктем айларында жұға бастайды. Кенелер саңырауқұлақ сабағымен, өсімдік түбірімен, шіріген органикалық заттармен қоректеніп, жайылымда екі жылдай тіршілік етеді. Олар әсіресе батпақты жерде, орманды жердің шөбі мен топырағында көп кездессді. СССР-да орибатей кенесінің 400-ге жуық түрі бар. Тың жерлер мен ашық даланың әрбір шаршы метрінде 20-25 мыңға жуық кене болады. Жыртылған жерде орибатей кенелері керісінше өте аз кездеседі. Көбінесе орибатей кенелері топырақ бетінде жорғалап жүреді, ал жауынды күндері өрмелеп шөп басына шығып кетеді. Күн ысыған мезгілде шөптен түсіп, топырақтың астына кіріп жасырынады. Күн батысымен олар қайтадан шөптің басына шығады. Кенелер шөп басында, әсіресе жауынды күндері ұзақ болады. Сондықтан малдың көпшілігі мониезиозға жауынды күндері шалдығады. Мониезия жұмыртқалары қолайсыз жағдайға төзімді келеді. Мәселен, нәжістегі құрт жұмыртқалары, ылғал мол болса, 12-14°С жылылықта төрт ай бойы өлмейді, бірақ 500С ыстықта бір минутке жетпей қырылып қалады. Жазды күні ашық далаға келіп түскен мониезия жұмыртқаларының екі тәуліктен кейін 36 проценті ғана, ал бесінші, алтыншы күндері 13 проценті ғана тірі қалады.
Патогенезі. Ұзындығы 4-10 м болып быжынап жүрген ересек құрт малдың денсаулығына орасан зиян тигізеді. Ащы ішекті бітеп тастап денедегі қалыпты ас қорыту сарынын бұзады. Азығы бойына сіңбей мал арықтайды. Құрт айналасына уытын таратып мал денесін улайды, Мониезия құрттары жыбырлап жүріп ішектің кілегейлі қабырын зақымдайды, қабындырады. Кейде құжынаған құрттар ішекті бітеп тастап азық одан әрі жүрмей қалады. Мұның салдарынан малдың іші кебеді. Жиырылып созылған ішек кейде бұратылып, шырмалады, оның алдыңғы кесінділері артқы кесінділеріне мінгесіп шек түйіледі.
Ауру белгілері. Ауырған малдың тәбеті қашады. Ол жабығады, күйзеледі. Малдың аузы кеуіп, біресе іші өтеді, біресе іші кебеді. Іші өткен малдың нәжісіне қан мен кілегей араласады, оның жамбасы, құйрығы, екі бұты, сирақтары нәжіске былғанады. Нәжіс бетінде жыбырлап жүрген, үлкендігі күріш дәніндей аппақ мониезия бунақтарын көруге болады. Ауру меңзеген мал әбден арықтап, меңіреу болады. Оның қаны азаяды, бауырының асты ісіп кетеді. Нерв жүйесі бұзылып, мал құрысып тыпыршиды, аузынан ақ көбік шұбырып жер тепсінеді, кейде дүрс етіп құлайды. Мал тесіліп бүйіріне қарай береді.
Өлекседегі өзгерістер. Өлексе өте арық болып көрінеді. Ауыздық, көз бен танаудың ішкі беті бозарған. Еттерінің арасы ісінген, талағы ұлғайған. Ащы ішек қабырғасын тіліп жібергенде оның ішінен жылан сияқты ирелеңдеген, шұбатылған ақ сары мониезия құрттары табылады. Ішектің кілегей қабығы жуандап қабынған, қайталаған. Шажырқайдағы қан және сөл тамырлары кеңейген, быттиып жуандаған. Ми қабығы қанталаған. Ішекті мониезиялар бітеп тастаған.
Диагнозы. Ауруды анықтау мақсатымен, оның эпизоотологиясы мен клиникасы ескеріледі. Мониезнозбен көбінесе жас мал ауырады. Ауру жаз айында шығады да, күзге қарай өршиді. Малдың жамбасы, екі бұтының арасы, құйрығы, артқы сирақтары нәжіспен былғанған болса, таңертең мал өріске шыққан соң, оның жатқан жерінен күріш дәніндей аппақ құрт таспалары табылса, аурудың мониезиоз болғаны. Лабораториялық жағдайында ауру Дарлинг және Фюллеборн әдістерімен анықталады. Қанықкан тұз ерітіндісі мен глицеринге салынған нәжістен бөлініп құрт жұмыртқалары ерітіндінің бетіне қалқып шықса аурудың мониезиоз екеніне ешқандай күдік қалмайды. Я.Д.Никольский өз әдісін қолданды. Оның мәні мынада: стаканға 5-10 г нәжіс салады да үстіне су құйып шайқап араластырады. Бактериологиялық пробиркаға стакандағы сол судан аздап құйып алады да, екі сағаттай тұндырады. Содан кейін тұнбаны төсеніш шыныға жағып, микроскоп арқылы эерттеп, құрт құмырсқаларын іздейді.
Емі. Ауру мал тотияйын, күшалалы қола қышқылы, марганецтің қола қышқылы, кальцийдің қола қышқылы сияқты дәрілермен емделеді.
Тотияйынның судағы бір проценттік ерітіндісін шлангімен малдың аузына құяды (үш - алты айлық бұзауға - 120-150 мл). Жыл сайыи мониезиоз шығатын шаруашылықта дегельминтизация екі рет; бірінші рет мал өріске шыққан сон 1-1,5 ай өтісімен, яғни көктемде, ал екінші рет бұдан 15 күн өткен соң жасалады. Тотияйын ерітіндісін шыныдан немесе ағаштан жасалған ыдыста әзірлейді. Осы мақсатпен жаңбыр, қар суы немесе дистилденген су, ал олар болмаса, өзен, көл, құдық суы пайдаланылады.
Сақтық шаралары. Ұдайы мониезиоз шығып тұратын шаруашылықта бұзау, тана, торлақтар ересек малдан бөлек, екі жыл бойы пайдаланылмаған таза жайылымда бағылады. Мұндай жайылым болмаса егілген жерде от татады. Мониезиядан арылту үшін төлді жазғытұрым, яғни мал жайылымға шыққан соң бір ай өтісімен тотияйын ерітіндісінде үшінші рет дәрілейді. Сазды, батпақты жерлерге мал жаюға болмайды. Жас малды мониезиоздан аман сақтау үшін көктемде қораның айналасын жыртып тастайды: орибатей кенелері қопарылған топырақтың астында тұншығып қырылып қалады.
ТИЗАНИЕЗИОЗ
Ірі қараның, сондай-ақ қой-ешкінің Тһуsаnіеzіа giardi құрты тудыратын гельмиятозы. Онымен көбінесе ересек мал ауырады. Ауру қоздырғышының ұзындығы 5 метр. Тизаниезия бірнеше жүз бунақтан тұрады. Басында төрт сорғыш органы бар, бірақ хитинделген ілмешектері жоқ. Бунақтың ені ұзындығынан екі есе артық. Ересек тизаниезия бунағында 20 мыңдай жұмыртқа бар. Жұмыртқа сырты арнаулы капсуламен қапталған. Жыныс тесіктері бунақтың бір жағынан алма-кезек ашылады. Құрттың жатыры жұмыртқаға толған, бунақта көлденеңінен орналасқан.
Дамуы. Тизаниезия биологиясы зерттеліп біткен жоқ. Кейбір ғалымдар құрттың аралық иесі орибатей кенесі деп жорамалдайды. Бірақ Қазақстанда жүргізілген зерттеулер мұны теріске шығарды.
Эпизоотологиясы. Тизапиезиоз Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Онымен көбінесе ересек мал ауырады. Тизаниезиоз мал арасында күзде шығып, қыс ортасында өршиді де, жазғасалым өзінен-өзі жойылып кетеді.
Ауру бегілері. Ауру мал жабығады. Іші біресе өтіп, біресе кеуіп, малдың асқазанында ас қорыту сарыны бұзылады. Мал арықтап, оның көздерінің аузы мен танауларының кілегейлі қабықтары бозарып кетеді. Жүздеген тизаннезия құрттары ішек қуысын бітеп тастап қоректік заттардың бойға, сіңуіне кедергі жасайды. Ащы ішекте быжынап жатқан құрттар айналасына уытын таратады. Құрт уы денесіне сіңіп мал уланады. Мал діріл қағып, қалтырайды, оның аузынан сілекейі шұбатылады.
Өлекседегі өзгсрістер. Малды сойысымен оның ащы ішегін тіліп жібергенде тизаниезия құрттары табылады. Ащы ішектің кілегейлі қабығы қабынған, қапталаған. Сондай-ақ өкпе, бауыр, жүрек-талақ т.б. органдар да қанталаған. Ауруды анықтау үшін эпизоотологиялық деректер мен ауру белгілері пайдаланылады.
Емі. Тизаниезия құрттарынан арылту үшін малға екі рет, яғни бірінші рет күзде, екінші рет қыс басында тиісті дәрілермен дегельминтизация жасалады. Қолданылатын дәрілер мен олардың мөлшері мониезиоз кезін-дегідей.
Гемонхоз - малды қансыратып, арықтататын, көптеген жағдайда оны өлтіретін. Нaemonchus соntortus құрты тудыратын ішқұрт ауруы. Мал оған әсіресе қыстыгүні немесе жазғытұрым шалдығады.
Морфологиясы мен дамуы. Жұмыр құрт. Гемонх қыл сияқты жіп-жіңішке, оның ұзындығы 2-3 см. Микроскоп арқылы қарап оның басындағы хитинделген кішкене ауыз қуысы капсуласын көруге болады. Капсуланың ішінде жіп-жіңішке жалғыз тісі бар. Еркегінің құйрық жағында жалпақ келген жыныс бурсасы орналасқан. Жыныс бурсасы көптеген хитии қабырғаларымен керілген. Еркек құрттың артқы жағы жіңішке, алдыңғы жағы жуан болып келген екі спикуласы бар. Ұрғашы гемонхтың алды да, арты да бірдей сүйірленген. Жыныс тесігі құрттың арт жағынан ашылады. Гемонх мойнының екі жағында шотаяққа ұқсаған қос бүртігі бар. Оны тек микроскоп арқылы көруге болады. Гемонхтар ұлтабардың ішінде күнелтеді, Еркегімен шағылысқаннан кейін ұрғашы құрт көптеген жұмыртқа сала бастайды. Жұмыртқа өте кішкентай, микроскоп арқылы ғана үлкейтін көруге болады. Ол сопақ болып келген, оның іші ұрыққа толы. Мыңдаған жұмыртқалар азыққа ілесіп ұлтабардан ішекке ауысады да, нәжіспен бірге сыртқа шығады. Ауа райы қолайлы болса (22°С), бір тәулік өтісімен жұмыртқаның ішінде микроскоп арқылы ғана көрінетін көптеген кішкентай личинкалар пайда болады. Пішіні жыланға ұқсаған личинка қолайлы жардайға душар болса бір апта ішінде екі рет түлеп бірінші, екінші және үшінші сатылардан өтеді. Сөйтіп ауру тудыру қабілеті бар инвазиялық личинкаға айналады. Мұндай личинканың сыртында табиғаттың қолайсыз жағдайларынан (құрғақшылық, ыстық-суық) қорғайтын екі қабат қабығы болады. Инвазиялық личинка үш айға дейін, тіпті бір жылға дейін өлмейді. Ылғалды жерге түссе, олар 50°С ыстықты да көтере береді.
Эпизоотологиясы. Гемонхозбен күйіс қайыратын мал түліктері түгелдей ауырады. Ауру қыстың екінші жартысында шығады да, көктемде мал арасына кеңінен тарап кетеді. Гемонхоз Қазақстанның орталық облыстарында, әсіресе, оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында жиі кездеседі. Солтүстік облыстарда құрт личинкалары қыстыгүні аязға шыдай алмай, көбінесе қырылып қалады. Олар суда балықша жүзеді, бұлтты, жауынды күндері өрмелеп шөптің басына шырын кетеді. Сәскеге дейін, сондай-ақ қараңғы түсісімен, тіпті түні бойы личинкалар шөптің сабағын бойлай әрлі-берлі кезіп жүреді. Әсіресе олар шөп басында құжынап кетеді, ал ашық ыстық күндері ыстыққа шыдай алмай шөптің түбін, топырақ арасын паналайды. Кейбір деректерге қарағанда, гемонхозбен көбінесе жас мал ауырады. Ірі малдар да ауырады, бірақ оларға бұл ауру емдесе онша қауіпті емес.
Патогенезі. Гемонх ұлтабардың кілегейлі қабығына жабысып оны, аузындағы жалғыз тісімен жарақаттайды да, сорғалап аққан қанмен қоректенеді. Бара-бара ұлтабардың іші қанға толып кетеді. Көп кешікпей қан ұлтабардан ащы ішекке ауысып нәжіске араласып сыртқа шығады. Кей жылдары ауру малдың көбі қансырап өле бастайды. Өлген малдың ұлтабарын жарып жібергенде, оның кілегейлі қабығына сүлікше қадалған гемонх құрттарын көруге болады. Құрт он мыңдап саналады. Жай көзбен қарағанда олар ұлтабарда киіз секілді ұйысып жатады. Кейде ұлтабардың ішкі беті шұрқ-шұрқ болып тесіледі. Ауру малдың қаны азаяды (анемия). Эритроцит саны күрт азайып, РОЭ, тұну реакциясы жеделдейді. Лимфоциттер мен эоззинофиль, лейкоциттер саны бірнеше есе көбейеді. Сайып келгенде ішек-қарында ас қорыту, сіңіру процестері бұзылады. Гемонх құрты уытын шығарып, мал денесін уландырады.
Ауру белгілері. Ауру мал арықтайды. Ұлтабар мен ішекте ас қорыту, қоректі заттарды сіңіру қызметі нашарлайды. Кейде малдың нәжісіне қан араласады. Оның тыныс алуы, тамыр сорысы жеделдейді. Мал әбден арық-тап, екі-үш айдан кейін қансырап өледі.
Өлекседегі өзгерістер. Өлексе тым арық, сырттай қарағанда оның қабырғалары ырсиып тұрады. Еттері боп-боз, онда қан-сөл жоқ. Ұлтабарды тіліп жібергенде ішінен киіз сияқты ұйысып жатқан мыңдаған гемонх табылады.Ми мен жұлын ісінген, қабынған. Ішек-қарын, бауыр, бүйрек солып семген.
Диагноз. Ауруды анықтауда эпизоотологиялық деректер мен ауру белгілерін ескере отырып, гемонхозды бірден-бір дәл анықтау үшін мынадай әдістер қолданылады: 1) овоскопия, ол үшін тұздың қаныққан ерітіндісін - Дарлинг әдісін, сондай-ақ тең мөлшерде алынған глицерин мен тұздың қаныққан ерітіндісін - Дарлинг әдісін пайдалана отырып, гемонх жұмыртқа-ларын іздейді. Бұл ерітінділердің сыбағалы салмағы гемонх жұмыртқасынан әлдеқайда ауыр, сондықтан жұмыртқа олардың бетіне қалқып шығады; 2) инвазиялық личинка өсіру. Малдың нәжісін жайпақ шыны ыдысқа салып үстіне су бүркеді де, термостатқа қояды (22-26° С жылылықта). Бір апта бойы күн сайын ертеңгілікте оған су бүркіп, дымқылдап отырады. Осы уақыттың ішінде жұмыртқа личинкаға айналады, личинка екі рет түлеп, екі қабат қабықпен қапталады. Гемонх личинкасын басқа құрт личинкаларынан ажырату үшін оны инвазиялық сатыға жеткізеді. Инвазиялық личинка 16 ішек клеткасынан тұрады, оның пішіні ромба секілді. Жіп-жіңішке болып, соңғы екі клетка қатарласа орналасқан. Гемонхозды личииканың осы белгілеріне қарап анықтайды; 3) өлген малдың ұлтабарын зерттеу сенімді әдіс. Ұлтабарды тіліп жібергенде, оның кілегейлі қабырына қадалған, пішіні қыл сияқты мыңдаған гемонхтар көрінеді. Жаңа ғана сойылған немесе өлген бойда ішін жарған малдың ұлтабарындағы гемонхтар қызыл жіп сияқты шұбатылады. Гемонх - қан сорғыш құрт.
Емі. Бірден-бір әсерлі дәрі фенотиазин. Өзіндік иісі мен дәмі бар, суда ерімейтін, май мен спиртте түгелдей еритін ақшыл сары ұнтақ. Құрамы таза емес фенотиазин көкшіл немесе ашық жасыл түсті болады. Таза фенотиазин басқаша тиодифениламин деп аталады. Фенотиазин күн көзінде және ылғалды жерде көп жатып қалса тотығады да, өзінің дәрілік қасиетінен айырыла бастайды. Суда ерімейтін болғандықтан фенотиазин балшыққа, бентонитке, желатинға, крахмалға, тұзға немесе сабын ерітіндісіне араластырып беріледі. Малды алдын ала ашықтырудың қажеті жоқ. Дәрі ішкеті малдың зәрі қып-қызыл болып кетеді. Фенотиазин бұзауға суға араластырылған суспензия ретінде беріледі. Суспензияны бірнеше рет шайқап жібереді де резина шланг арқылы малдың аузына құяды. Ересек малға берілетін фенотиазин 30-40 грамнан аспауға тиіс, бұдан көп болса мал уланып қалуы мүмкін, мұндай жағдайда кейде өліп те кетеді.
Сақтық шаралары. Ең алдымен гемонхоздың кең етек алуына тежеу салу керек: аурудың қашан, қайда шыққанын, өршіген, басылған кезеңдерін ескере отырып, гемонхозға шалдыққан малды емдейді. Сөйтіп, оны тоқтатуға тырысады. Жалпы мал дәрігерлік-санитарлық шараларды уақытында қолдана отырып, оны шөбі-шүйгін. Суы мол жайылымда бағады. Жазда жайылым ауыстыру жұмысына ерекше мән беріледі. Гемонх личинкаларының өсу сатыларын (5-4 күнде инвазиялық сатыға жетуін) ескеріп апта сайын мал жаңа жайылымға көшіріліп отырады. Алғашқы жайылым участогіне мал 3-4 айдан кейін ғана оралуға тиіс. Малды батпақты, сазды жерге баруға, суаруға болмайды. Жыл сайын гемонхоз шығып жүрген шаруашылықта малға жылына екі рет (көктем және күзде) дегельминтизация жасайды (тиісті мөлшерде фенотиазии ішкізеді).
Нематодироз - малдың, әсіресе бұзау-тайыншаның ұлтабары мен ішегін зақымдап, қанын азайтатын, оны улап шығынға ұшырататын Nеmatodierus тудыратын ауру.
Құрттың морфологиясы мен дамуы. Жіп сияқты жіңішке гельминт-нематодирдің ұзындығы 7 мм, Қазақстанда оның 13 түрі бар. Құрттың артқы жағы бас жағынан сәл жуандау. Алдыңғы жағы біртіндеп жіңішкереді де, қыл сияқты болып аяқталады. Ауыз қуысы кішкентай. Оның айналасында алты бүртігі, жалғыз тісі бар. Тұмсығында шоқпардың басындай жуан дөңес везикула орналасқан. Везикула көлденең сызықтармен тілінген, мойнының екі жағы теп-тегіс, гемонхтікіндей қос бүртігі жоқ. Еркек нематодирдің жыныс бурсасы жалпақ, екі қалақшаға бөлінеді. Ұзынша келген қос сникуласы құрттың құйрық жағында жіңішке жіп сияқты шұбатылып шығып жатады. Ұрғашы құрттың құйрығы сүйірленген. Жыныс тесігі төмен жағынан ашылады. Құйрығында шошайған істік бүртігі бар.
Нематодирлер малдың ұлтабары мен шегінде күнелтіп, олардың ішіне көптеген жұмыртқа салады. Жұмыртқа нәжіске араласып сыртқа шығады. Жайылымда ол ауа райына қарай 15-26 күн өтісімен личинкаға айналады. Личинка екі рет түлеп ауру тудыру қабілеті бар инвазиялық сатыға жетеді. Инвазиялық личинка ыстыққа, суыққа өте төзімді: 34-35 градус жылылықта 2 айдай, 45-46 градус жылылықта бір айдан астам, ал 4-8 градус жылылықта үш айдан аса тіршілік етеді. Ол құрғақшылықта алты ай бойы өлмеген. Жайылымда личинка шөп басына өрмелеп шығып, әрлі-берлі оның сабағын кезіп жүреді. Мал осы личинкаларды шөппен немесе сумен бірге жұтып жіберсе, нематодирозға шалдығады. Ішке барып түскен соң олар ішектің кілегейлі қабырына қадалады да, оның астына кіріп алып үш аптада екі рет түллейді, содан кейін ішек қуысына қайтып оралып, ересек құртқа айналады.
Эпизоотологиясы. Нематодироз (Қарағанды, Жезқазған, Ақтөбе, Орал, Гурьев облыстарында) республикамызға кең тараған. Жоғарыда айтылғандай онымен көбінесе бұзау, торпақ, тайыншалар ауырады.
Нематодир жұмыртқалары мен личинкалары табиғаттың қолайсыз жағдайларына өте төзімді: қардың астында қыстап шыға береді. Жайылымда инвазиялық личинкалар бір жылға дейін өлмеуі мүмкін. Ауа райына қарай құрт жұмыртқаларының инвазиялық ауру жұқтыра алатын сатыға жетуі ұзарып немесе қысқарып отырады. Мәселен, жұмыртқа жайылымға апрель айында түссе, оның инвазиялық личинкаға айналуы үшін 43 күн, май айында түссе 13, июньде түссе 19, июльде түссе 14, августа түссе 15, сентябрьде- түссе 20 күн уақыт керек. Көктем мен күзде бұл мезгіл ұзағырақ болуы мүмкін. Шыжыған жаздық ыстық күндері личинка екі аптаға жетпей-ақ инвазиялық сатыға жетеді. Ақтөбе, Орал, Гурьев облыстарында нематодироз жаз айында басталады да, күзге қарай өрши бастайды. Кейбір малда құрттың саны 30 мың-нан асып кетеді. Республикамыздың солтүстігінде жаз ортасында, ал таулы аудандарда күзге қарай мал өле бастайды.
Патогенезі. Асқазанға келіп түскен нематодир личинкалары ішектің кілегейлі қабығын тесіп жарақаттайды, одан әрі тереңдеп, сол қабықтың арасына кіріп орналасады. Жарақаттанған жер қабынады. Өсіп жетілген нематодирлер қайтадан ішек қуысына оралады да ішек қабырғасына қадалып алып, малдың қанын сора бастайды. Быжынаған құрттар ұлтабар мен ішекті жаппай жарақаттап, мұнда ас қорыту қабілетін бұзады. Кейде ішек бітеліп қалады.
Ауру белгілері. Аурудың алғашқы белгілері мал денесіне инвазиялық личинка енісімен 11-14 күн өткен соң білінеді. Тағы да 4 күннен кейін мал өле бастайды. Ауру мал нашарлайды, оның өкпесі қысылып, тынысы тарылады, біресе іші өтіп, біресе қатады. Ол арықтайды.
Өлекседегі өзгерістер. Өлген мал тым арық ішек жуандаған. Оның кілегейлі қабығы тесіліп қанталаған, қабынған. Қанның жалпы мөлшері азайған. Нервтер, сөл бездері, жүрек еті, ішек түгелімен қабынған.
Диагнозы. Осы мақсатпен малдың нәжісі Фюллеборн әдісімен зерттеліп, одан құрт жұмыртқалары ізделеді. Нематодир жұмыртқасының басқа құрт жұмыртқаларынан бірқатар айырмашылығы бар. Ол басқалардан 1,5-2 есе ірі. Сопақша болып келген. Оның қақ ортасында 6-8 дөңгелек бластомер бар, бірақ екі жақ шеті бос. Ауруды нематодир личинкасын инвазиялық сатыға дейін өсу арқылы да ажыратура болады. Ол үшін малдың нәжісін 10-15 күн термостатта жылы жерде ұстайды да, өсіп шыққан личинкаларды сүзіп алып, арнаулы таблица бойынша олардың түрін анықтайды. Инвазиялық личинканың ішек клеткалары бес бұрышты трапецияға ұқсайды. Жалпы клетка саны 8. Клеткалар бір-біріне жалғасып жатады. Личинканың құйрығында тарамдалған үш шошағы бар. Өлген малдың ауруын анықтау онша қиын емес ащы ішекті тіліп жібергенде ішінен қыл сияқты мыңдаған нематодир табылады. Қара ыдысқа салып сумен шайса, құжынаған құрттар айқын көрінеді.
Емі. Сынаудан өткен дәрілердің ішінде хлорофос пен нафтамон тиімдірек. Жас малға хлорофостың 1,5 проценттік ерітіндісі (мал салмағының әр килограмына 10 мл) екі рет ішкізіледі. Оның ересек құртқа да әсері күшті. Бірақ хлорофоспен емдеген күні малға сүрлем беруге болмайды. Екі күннен кейін малдың күйі жақсарып жемшөпке тәбеті тартады, іші өтуі тыйылады. Мал арасында өлім-жітім тоқтайды. Хлорофос малға қыс аяғында немесе көктем басында берілетін болса, алдымен оныц уыттылығы тексеріледі: 10-15 малға ішкізіп, дәрі мөлшері анықталады. Бұлардың бірде-бірі өлмесе, хлорофосты барлық малға қорықпай қолдана беруге болады. Бірер мал улана қалса, оларға атропин беріп хлорофосты тез айдап шығады. Нематодирозға қарсы нафтамон (мал салмағының әр килограмына 0,3г) қолданылған. Мұнымен емделінген 100 бас малдың 94 жазылған. Дәрі 0,5 г қолданылса мал түгелдей ауруынан айыққан. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті
Жұқпалы емес аурулар кафедрасы
Фармокология және токсикология пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Гельминттерге қарсы қолданылатын препараттар
Орындағын:
Тексереген:
Орал, 2014
Мазмұны
І Кіріспе бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Гельминтология ғылымының қыскаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..9
3.2 Нематод жұқтырған малдардағы белгілер және оларды емдеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3.3 Гельминттердің қала иттеріне жұғу көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...27
3.4 Гельминттерге қарсы қолданылатын Альбен-К препараты ... ... ... ...31
3.5 Ішқұрттарға қарсы күрес шараларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ...32
IV Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
V Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..35
І Кіріспе бөлім
Қазақтың халықтық медицинасының әртүрлі ауруларды емдеуде көп ғасырлық мал тәжірибесі бар. Қазақстанның халық емшілері жараны, қабынуға және басқада ауруларды ойдағыдай емдеген. Алайда дәрі дәрмектерді ғылыми негізде қолдану тек Қазан төңкерісінен кейін ғана өріс алып, республикада алғашқы оқу және ғылыми зерртеу мекемелері құрылды. Фармакалогияның проблемаларымен Алматы мемлекеттік медицина институтының (1934ж), Алматы зоотехникалық малдәрігерлік институтының (1929ж) фармакология кафедралары шұғылданды.
Қазақстанда мал дәрігерлік фармакологияның дамуы Ұлы Қазақ төңкерісінен кейін басталды. Төңкеріске дейін біздің республикамызда мал дәрігерлік саладағы ғылыми жұмыстар жекелеген энтузиастардың жетекшілігімен жүргізілді. Солардың ішінде ерекше көзге түсетіндері - В.Я.Бенкович, М.Ахтанов, О.Б.Базанов, М.Есенқұлов.
Қазіргі фармакологияның елеулі жетістіктерінің бірі - фармакологияның жаңа құрамдас бөлігі - фармакологияның құрылуы болды. Мұның өзі дәрілерді қолдануды едәуір дербестендіруге және де осы арқылы оларды қолданудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік туды.
Қазақстандық мал дәрігерлерінің әсіресе иммуналогиялық препараттар жасаудағы үлесі зор.
Дәрілік заттарды құрастыру кезінде фармакологияда қолданылатын математикалық әдіске айрықша көңіл бөлінеді. Өйткені бұларды білмей тұрып, білікті маман болу мүмкін емес.
Фармокология термині алғаш рет 1693жылы пайда болды. Дәрітану туралы алғашқы деректер көне заманнан белгілі бола тұрсада, фармакологтардың алғашқы мектебі 1847 жылы Рухгеймнің басшылығымен Червев университетінде пайда болды.
Көне гректің кемеңгер дәрігер Гиппократ (б.з.д. 460-366 ж) медикаменттермен емдеуді ұсынып, оны табиғи күш - қуатқа көмек ретінде қарастырады.
Римнің данышпан дәрігері Киавдий Гален (б.з.д. 131-201жыл) медицина мен дәрітану іліміне елеулі үлес қосты.
Дәрітану ілімін дамытуға орта азиялық көрнекті медик Әбу Әли Ибн-Сина еңбектері зор үлес қосты. Мал дәрігерлік фармокологияны жалпы фармакологияның ерекше тармағы ретінде бөліп қарастыруға тура келеді.
Қазақстанда мал дәрігерлік фармакологияның дамуы Ұлы Қазан төңкерісінен кейін басталды.
Қазақстандық мал дәрігерлерінің әсіресе иммуналогиялық препараттар жасаудағы үлесі зор.
Фармакология- дәрінің әсері мен жаңа дәрілік заттарды іздеу туралы ғылым. Ол медициналық- биологиялық пәндердің дамуына үлкен әсер етеді. Фармакология медициналық- биологиялық, клиникалық пәндермен қатар, фармациямен және токсикологиямен байланысты. Тәжірибе жүргізушілер үшін фармакологиялық заттардың негізгі құндылығы көптеген биологиялық және физиологиялық үрдістерді кеңінен басқару мүмкіндігіне ие болуы. Теориялық және клиникалық пәндер аралығында орын алуы фармакология бойынша көптеген ғылыми бағыттардың дамуына ықпал етеді. Фармакология саласындағы жаңа бағыттар, жаңа препараттарды алуға және оларды енгізуге байланысты қолданбалы бағыттармен қатар фундаменталды мәселелерді де қарастырады.
Фармакология - химиялық құрылымдардың тірі ағзалармен әсерлесуін зерттейтін ғылым. Негізінен фармакология әртүрлі ауруларды алдын-алу және емдеу үшін қолданатын дәрілік құралдарды игереді.
Фармакологияның негізгі міндеті - жаңа, тиімділігі жоғары дәрілік құралдарды іздестіру болып табылады.
Фармакология медико-биологиялық ғылым болғандықтан, зерттеу және практикалық медицинаның әртүрлі аймақтарымен байланыстығы өте зор.
ІІ. Әдебиетке шолу
Аляутдин Р.Н. (2004) Фармакологияны жалпы және жеке фармакологияға бөледі. Жалпы фармакология - дәрілік заттардың тірі ағзалармен байланыстығының жалпы заңдарын зерттейді. Жеке фармакологияда - фармакологиялық топтар мен жеке препараттар талқыланады. Екі бөлімде де негізгі назар фармакокинетика мен фармакодинамикаға аударылады. Фармакокинетика - заттардың сіңірілуін, ағзада таралуын, метаболизмін және шығарылуын зерттейтін фармакологияның бір бөлімі. Фармакодинамика - заттардың биологиялық эффектілерін, оладың жинақталуын, әсер ету механизмін, рецепторлермен байланысуын зерттейтін бөлім.
Глазков Г.А. (2011) биологиялық препараттар тірі ағзалардың тіршілік жағдайын жақсартып, олардан алынатын өнімдерді молайтуда маңызы зор. Биологиялық препараттарға вакциналар, сарысулар, микроағзалардан өндірілетін антибиотиктер, ферменттер, т.б. биологиялық активті заттар жатады. Мысалы, вакциналар түрлі аурулардан сақтандыру үшін де кеңінен пайдаланылады. Оның сарысуға қарағанда ағзадағы иммундық қасиеттерді ұзақ уақыт сақтап қалатын қасиеті бар. Биологиялық препараттар егіншілікте егіс дақылдарын аурудан қорғап, олардың өнімділігін арттыруға едәуір көмегін тигізеді. Мысалы, микробтардан даярланатын азотобактерин, нитрагин препараттары атмосферадағы өсімдіктерге қажетті азотты сіңіреді. Бұл азот тыңайтқыштарын үнемдеуге көмектеседі. Ал құрамында фосфор бактериялары бар -- фосфоробактерин биологиялық препараттары топырақтағы күрделі фосфор қосылыстарын ерітіп, оны өсімдіктердің сіңіруіне жағдай жасайды. Биологиялық препараттардың ішінде ең құндысы -- ферменттер. Мысалы, амилаза, протеаза, пектиназа, целлюлоза және липаза ферменттерінен жасалған биологиялық препараттар мал ағзасындағы зат алмасуда ферменттер қатысуымен жүретін процестерге тікелей қатысып, азықтың жұғымдылығын арттырып, өнімділікті молайтады. Ал микроорганизмдерден алынатын амилоризин, амилосубтилин, протосубтилин, калдерин, пектиноворум биологиялық препараттары малдың ас қорыту жүйесінде азықпен бірге түскен күрделі көмірсулар қосылысын (крахмал, клетчатка, пектин заттар) ыдыратып, ағзаға оңай сіңетін көмірсулардың мөлшерін молайтады.
Қожабеков З.К. (2000) Биологиялық препараттардың өндірістік жағдайда алынатын түрі -- мал азықтық ашытқылар басқа микробтар пайдалана алмайтын көмірсутектердің (мұнай өнімдері) күрделі қосылыстарымен қоректеніп, қоршаған ортада белоктың жиналуына көмектеседі, яғни олар ағза үшін жетіспейтін азот қосылыстарының (амин қышқылдары) көбеюін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, микроорганизмдерден алынатын фитобактериомицин биологиялық препараттары өсімдіктердің бактериялық ауруларына қарсы қолданылады. Гризин препараты өсімдіктердегі ауру қоздырғыш саңырауқұлақтарға қарсы қолданылады. Ал триходермин биологиялық препараттарн Қазақстан ғалымдары алды. Ол өсімдіктердің тамыр жүйесіндегі шірітуші микроағзаларды жою үшін пайдаланылады. Микробтардан алынатын көптеген биологиялық препараттар (биовит, кормогризин, бацитрацин, витамицин, комарин, т.б.) малдың салмағын арттырып, алынатын өнімдердің (сүт, ет, т.б.) сапасын жақсартады. Осымен қатар сібір жібек құртын, бау-бақша өсімдіктерін, жүзімді бүлдіретін зиянкес жәндіктерге індет туғызушы микроағзалардан де биологиялық препараттар (энтобактерин, дендробациллин, битоксибациллин, инсектин,боверин) алынады. Биологиялық препараттардың құндылығы -- олар химиялық препараттармен салыстырғанда, қоршаған ортаға ешбір зиянын тигізбейді.
Лужников Е.А., Костомарова Л.Г.(2000) Кей кезде гельминтоздардың топтама атауларын қолдануға болады. Ол ішқұрттардың тобына қарай: трематодоздар, цестодоздар және нематодоздар деп те аталады. Мұндайда тектік, тұқымдас атаулары да ескерілуі мүмкін. Мысалы: Strongylata тектік тармағына жататын қоздырғыштар тудыратын ішқұрт ауруларын топтама аты стронгилятоздар. Ал кейбір таспа құрттардың балапан қуықшалары қоздыратын ауруларды сол қуықша сатысының атымен атайды. Мысалы: ценуроз (қазақша айналма), оның қоздырғышы Coenurus cerebralіs.
Машковский М.Д. (2008) Инвазиялық аурулардың ішінде жануарларға тікелей жанасқанда жұғатындары аса көп емес. Бұған шағылысқанда жұғатын киеңкі ауруы, соз ауруы, саркоптоидоз немесе қотыр аурулары, биттеу және т.б. жатады. Көптеген эктопаразиттер өсіп-өнуінің бір бөлігін қоршаған ортада немесе аралық иесінде, немесе тасымалдаушыларда өткізеді.Инвазия қоздырғышы сыртқа әр түрлі жолдармен шығады: қимен,несеппен, танаудан аққан жалқаяқпен, сілекеймен, сүтпен, көзден аққан жаспен, қанмен және т.б.Қоршаған ортада инвазиялық сатыға дейін дамитын қоздырғыштар, яғни топырақта, шөпте, суда дамитын геогельминттер мен кокцидиялардың инвазиялық сатыға дейін даму және сыртта тіршілік ету мерзімі табиғи жағдайларға: ыстық-суыққа, жауын-шашын мөлшеріне, топырақ құрамына және оның құрылысына байланысты. Бұл жағдайда инвазия көзі-ауру мал мен паразит тасығыштар, ал індет топырақ пен су арқылы жануарларға жұғады. Инвазияның таралуына буынаяқтылар, кеміргіштер, құстар, адамдар және т.б. механикалық тасымалдаушылар да әсерін тигізеді. Сондай-ақ, кейбір ішқұрттарда қоржинағыш иелер болады, олардың денесінде балаң құрттар жиналып, көпке дейін сақталады. Мысалы, құстардың гетеракис, шошқаның аскарида балаң құрттары шемен немесе жауын құрттарының денесінде қорланып жинала береді.
Минеева О.В. (2005) Инвазиялық ауруға бейімді жануарларға оның қоздырғыштары ауыз арқылы, тері арқылы, тасымалдаушылар және тікелей жанасу арқылы да, сондай-ақ аралас жолмен де жұғады (ауыз және тері арқылы).Паразиттерге қарсы шараларды жүргізгенде, олардың табиғатта өсіп-өнуіндегі ерекшеліктерін, сондай-ақ тасымалдаушылары мен аралық иелерін, яғни аймақтық, эпизоотологиясын ескеру шарт.Инвазиялық аурулар үй хайуанаттары мен аңдардың барлық түрлерінде кездесетіндіктен, олар халық шаруашылығына қыруар зиян келтіреді. Көптеген инвазиялық аурулар, әсіресе протозойдтық және ішқұрт аурулары жануарларды жаппай өлім-жітіміге ұшыратады. Ірі қара малдың тейлериоз бен бабезидоздардан әжептеуір шығынға ұшырайтыны барша жұртқа мәлім, сондай-ақ тауық балапандары және үй қояндары эймериоздан және көптеген ішқұрт ауруларынан, қой мен бұзаулардың диктиокаулез бен мониезиоздан, қой мен ірі қара малдың фасциолездан, қойдың ценурозбен мониезиоздан көп шығынға ұшырайтыны белгілі.
Рабинович М.М. (2003) Кейде гельминтоздардың топтама атауларын қолдануға болады. Ол ішқұрттардың тобына қарай: трематодоздар, цестодоздар және нематодоздар деп те аталады. Мұндайда тектік, тұқымдас атаулары да ескерілуі мүмкін. Мысалы: Strongylata тектік тармағына жататын қоздырғыштар тудыратын ішқұрт ауруларын топтама аты стронгилятоздар. Ал кейбір таспа құрттардың балапан қуықшалары қоздыратын ауруларды сол қуықша сатысының атымен атайды. Мысалы: ценуроз (қазақша айналма), оның қоздырғышы Coenurus cerebralіs.
Ордабеков С., Әміреев С., Сүлейменов М., Бердіқұлов М. (2012) Бірқатар инвазиялық ауруларда тікелей өлім-жітім болмағанымен жануралардың өнімі төмендейді, сондай-ақ олардың қалыптағы физиологиялық өсіп-жетілуі тежеледі. Мысалы, астыртын өтетін ірі қара малдың фасциолез ауруында сүт өнімі 20-50% дейін, ал кейде одан да көп төмендейді. Фасциолезбен ауырған қойдан, сау малмен салыстырғанда, 10-30 % жүн кем қырқылады.
Харкевич Д.А. ( 2005) Аскаридоз және гетеракидозбен зақымдалған тауықтардың жұмыртқа өнімі 15-20% дейін төмендесе, ал простогонимоз ауруында тауықтың жұмыртқа салуы мүлдем тыйылады.Ішқұрт ауруларына шалдыққан мал өнімінің сапасы да төмендейді. Мысалы, фасциолез ауруларында витаминдердің деңгейі әжептеуір төмендейді, жануарлар денесінде микроэлементтердің мөлшері өзгереді, ал белок мөлшері азайғандықтан және гидремия (қанның сұйылуы) салдарынан ет сапасы мен қоректік қасиеті де күрт төмендейді. Мысалы: эхинококкозбен ауырған шошқаның, сау малмен салыстырғанда етінің ылғалдылығы 4,48 % артық, ал майы 1,11 % және протеині 3,36 % кем болады. Сондай-ақ, ауру шошқаның 1 кг етінің жылу беру қабілеті 194,2 калория кем.Ірі қараның трихомонозында, жылқының киеңкі ауруында мал іш тастайды, қысыр қалады және бедеулікке шалдығады. Оқыра ауруының мал шаруашылығына келтіретін зияны көпшілікке мәлім. Терісінің сапасы күрт төмендеуімен қатар, гиподерматозға шалдыққан әрбір сиыр жылына 50-80 л сүтті кем береді.Көптеген қансорғыш өрмекші тәрізділер адам мен малдың бірқатар инвазиялық және инфекциялық ауруларын тасымалдайды. Сондай-ақ, бірқатар инвазиялық аурулар, әсіресе ішқұрт аурулары малдан адамға жұғады. Сонымен инвазиялық ауралардың халық шаруашылығына көптеген зиян тигізуімен қатар, олардың әлеуметтік маңызы да зор.Осы ауруларға қарсы емдік-дауа шараларын ұйымдастыруға жыл сайын қыруар қаржы жұмсалады.
К.И.Скрябиннің ұсынысы бойынша осыған ұқсас атаулар арахноэнтомолияға да енгізіліп отыр. Мысалы: қотыр аурулары қоздырғышының атына байланысты: псороптоз, саркоптоз, хориоптоз және т.б. бірнеше аттары бар. Ал бөгелек құрттары қоздыратын аурулар гиподерматоз, эстроз, гастрофиллез атаулары, Hypoderma, Oestrus, Gastrophіlus деген бөгелектердің туыс аттарынан шығады. Атау берудегі осы бастама протозоологияға да енгізілген. Мысалы: Eіmerіa туысына жататын қарапайымдылар - эймериоз ауруын, ал Pіroplasma туысына жататындары пироплазмоз ауруын қоздырады. Ғылыми атаулармен қатар кейбір басты-басты аурулардың жергілікті қазақша аттары да бар. Мысалы: су-ауру-трипанозамоз, айналма, тентек-ценуроз, жылауық - цистицеркоз (тенуикольный), бөген-оксиуроз, бауыр-құрт ауруы-фасциолез, өкпе құрт ауруы-диктиокаулез, оқыра-гиподерматоз, құмыр-цефалопиноз, киеңкі, қарақаптал-трипаносомоз және т.б. Бұл ауру атаулары жергілікті халық арасында кеңінен қолданылады.
П.П.Вибенің деректерінше, эхинококкозбен ауыр зақымданған қойдың орташа салмағы сау жануарлармен салыстырғанда 8 кила аз. Эхинококкозбен орта дәрежеде зақымданған әр қой: 1 кг ет, 140 грамм тоң май және 105 грамм жүнді кем береді. Ал аскаридозбен ауырған торайлар 3 ай бордақылағанда жоспарлы салмағының үштен бірін жоғалтады.
А.Фостер белгілегендей АҚШ да жануарлардың инвазиялық ауруы жыл сайын бір миллионға долларға жуық зиян тигізеді. Паразиттік аурулардың адам денсаулығына да залал келтіретіні белгілі. Кейде олар, тіпті, адам денсаулығын нашарлатып, өлімге жеткізуі де мүмкін. Мысалы, описторхоз, альвеококкоз, эхинококкоз сияқты аурулардың емі тек хирургиялық операция. Кез келген операция адам өміріне қауіп төндіретіні аян.
Қазіргі кезде инвазиялық аурулардың аты бірыңғайланып, олардың қоздырғыштарының зоологиялық туыс атауынан шыққаны белгілі. Ең алғашқыда (1928) К.И.Скрябин мен Р.С.Шульц гельминтоздарға ғылыми атау енгізіп, олар қоздырғыштардың туыс атауына "оз" немесе "ез" деген қосымша қосуды ұсынды. Әр зоологиялық түрдің латынша қос аты бар: туыстық және түрлік. Мысалы: Dіcrocoelіum Lanceatum, Monіezіa expansa; ал бұлар қоздыратын ауруларды дикроцелиоз және мониезиоз деп атайды.
К.И.Скрябиннің ұсынысы бойынша осыған ұқсас атаулар арахноэнтомолияға да енгізіліп отыр. Мысалы: қотыр аурулары қоздырғышының атына байланысты: псороптоз, саркоптоз, хориоптоз және т.б. бірнеше аттары бар. Ал бөгелек құрттары қоздыратын аурулар гиподерматоз, эстроз, гастрофиллез атаулары, Hypoderma, Oestrus, Gastrophіlus деген бөгелектердің туыс аттарынан шығады.
ІІІ Негізгі бөлім
3.1 Гельминтология ғылымының қыскаша тарихы.
Бүгінгі күні жұқпалы аурулар эпидемиялогиясында паразитарлы ауруларға айрыкша назар аударуға мәжбүр болып отырмыз. Ауыр паразитарлы ауруларға адамға тән емес жануарлар гельминттерінің
Дернәсілдері тудыратын ларвальдық гельминтоздар жатады.
Елімізде адамдарды паразиттеуші 60-қа жуық гельминтоздар кездеседі. Жұмыр құрттар (нематодтар) туғызатын ең кең тараған гельминтоздарға аскаридоз, трихоцефалез, энтребиоз, анкилостомидоз, тениаринхоз, тениоз, мониозиоз, нематодироз, буностомоз, телязиоз т.б. жатады.
Гельминтоздың организмде дамуы құрттардың түріне, санына, организмнің иммундық кабілетіне тікелей байланысты. Гельминттер организмде аллергиялық тітіркендіру, зиянды заттармен улау, тінді жарақаттау және жұкпалы ауру микроорганизмдерін енгізу нәтижелерінде патологиялық өзгерістер жасап, ауру тудырады.
Гельминтология (грек. helmins- құрт және logos-ілім)- паразит құрттар және олар тудыратын адам, жануар, өсімдік аурулары туралы ғылым паразитологияның бір саласы. Гельминтология 18 ғасырдың 2 жартысында қалыптаса бастады. Оның негізін салушы неміс ғалымы К.А.Рудольфи (1771-1832) болды. Гельминттер фаунасы, жүйеленуі, даму сатылары туралы алғашкы деректер Дания зоологі И.Стенструп, неміс ғалымдары Р.Лецкарт, Г.Кюхенмейстер, француз А.Райе, тағы басқа еңбектерінде (19-20 ғ-лар) баяндалған.
Қазақстанда гельминтологияны дамыту ісіне К.И.Скрябин (КСРО-дағы гельмитологияның негізін салушы), Е.Н.Павловский, В.А.Догель, Б.Е.Быховский, Р.С.Шульц үлкен үлес қосты. Республикада гельминтология саласындағы жүйелі зерттеулер Қазақ өлкелік мал дәрігерлік-бактериологиялык институтында, П.Г.Панова мен Н.В.Баданиннің ғылыми жұмыстарынан басталады. Қазір Зоология институтында, Тараз каласындағы К.И.Скрябин атындағы гельминтология лабораториясында жүргізіледі. Мал гельминттердің фаунасы зерттеліп, мал гельминтоздарының эпизоотологиясы, патогенезі, диагностикасы және олардың емдеу жолдары анықталды (С.Н.Боев, Шульц, Г.И.Диков, Н.Т.Кадыров, В.Т.Рамазанов, т.б.). қазір Зоология институтында гельминттердін жүйеленуі тіршілігі, таралуы, экологиясы зертеліп, гельминтоз ауруларының табиғи ошақтары анықталып, күрес шаралары белгіленді (Боев, Е.В.Гвоздев, В.И.Бондарева, В.Я.Панин, Э.И.Прядко, Х.Егізбаева, Ж.Жатканбаева, Б.Шайкенов, т.б.). Сондай-ақгельминтологиялық зерттеулер адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразит құрттарымен адамның, жануарлар мен өсімдіктердің паразит құрттарымен закымдануы, олардын патологиялык әсері, олардан емделу және корғану тәсілдерін жасау бағытында жүргізілуде.
Гельминтоз аурулары адамдар, жануарлар, өсімдіктер үшін өте қауіпті. Сондытан елімізде гельминтозға қарсы күрес шараларын жүргізу адына-алынған.
Бұл салада атакты ғалым академик К.И.Скрябин және оның шәкірттері ғылымда және іс жүзінде пайланануға болатын өте маңызды нәтижелерге ие болды, гельминтоз ауруларына карсы күрес жүргізудің көптеген шараларын ұсынып, аурудын алдын алу тәсілдерін белгілеп берген. К.И.Скрябиннің бастауымен жүргізіліп жүрген денсаулықты жақсартатын жоспарлы шаралар дұрыс жолға қойыла бастады.
К.И.Скрябин 1905 жылы Юрьев каласындағы мал дәрігерлік институтын бітірген соң еңбек жолын Шымкентпен Әулие атада бастады (1905-1911 жж.). жамбыл каласында К.И.Скрябин атындағы Қазақстанның алғаш өлкелік гельминтологиялык лаборатория мен музей ашылған және мемориал тактасы орнатылған. К.И.Скрябиннің трематодтар, цестодалар, нематодтар туралы бірнеше томдық ғылыми еңбектері гельминтологияның дамуында маңызды роль аткарды.
3.2 Нематод жұқтырған малдардағы белгілер және оларды емдеу жолдары
Мониезиоз -- малдың бүкіл денесінде күрделі өзгерістер тудырып, оны жаппай өлімге ұшырататын, Моnіеzіа ехраnsа және Моnіеzа bеnеdеnі құрттарынын ларазиттік тіршілігіпен болатын ішқұрт ауруы.
Қоздырғышы. Жай көзбен қарағанда жап-жалпақ болып, шұбатылып жататып, ұзындыры 4-10 метрге жететін ақ құрт. Жоғарыда аталғандай оның екі түрі бар. Моnіеzіа ехраnsа құрты бірнеше жүз бунақтан тұрады, оның ұзындығы 6-10 метр, жалпақтыры 1,0-1,5 см. Әрбір бунақтың ені ұзындығынан артық, басында төрт сорғыш органы бар, бірақ фитинделген ілмешектері болмайды. Мониезия құртыныңі, жыныс тесіктері бунақтың екі бүйірінен, ал басқа құрттарда бір-ақ бүйірінен ашылады. Ересек-құрттың жатыры ирек-ирек болып бунақты көлденең алып жатады. Моnіеzа bеnеdеnі жоғарыда аталған құртқа ұқсас, бірақ одан қысқалау - 4 метр. Оның жатыры тор секілді. Құрт жұмыртқалары төрт бұрышты, бес бұрышты, сопақ немесе сақина сияқты болып келеді. Жұмыртқаның ішінде сапталған балғаға ұқсас онкосфера бар. Ішінде хитинделген алты ілмешегі болады.
Дамуы. Ересек құрт ірі қаранын, қой-ешкінің ішегінде күнелтеді. Құрт личинкасы - цистиценркоид жер қыртысында күнелтетін, мпкроскоп арқылы ғана көрінетін ұсақ орибатей кенелерінің денесінде өседі. Мұндай кененің 60 шақты түрі (SсһеІоrіbаtеs, SіgоrіbаtuІа, kеrаtоsеtеs) бар. Күн сайын сыртқа малдың нәжісімен ондаған моинезия бунақтары шығып тұрады. Әр бунақта 20 мыңнан аса жұмыртқа болады. Бір мониозия құрты өз өмірінің ішінде 80 миллионға жуық жұмыртқа шашады. Нәжіске аралысып сыртқа шыққан бунақтар жайылып шабындыққа, шөп пен суға барып түседі де, жарылады, мұның нәтижесінде олардың ішіндегі быжынап жатқан жұмыртқалар босап шығады. Кейде бунақ малдың тік ішегінде жарылып кетіп, сыртқа жалаңаш жұмыртқалар, шашылады. Жайылымдары орибатей кенелері жұтып қояды. Кене денесінде жұмыртқа одан әрі жетіле түседі. Шымкент облысында 45-50 күн, кейде үш ай өтісімен жас личинка цистицеркоидқа айналады. Кейбір деректерге қарағанда, кене денесінде цистицеркоид қалыптасуы үшін 111 күн (28° С), тіпті 180-206 күн (16-18° С) керек. Жайылымда жүрген мал осындай іші цистицоркондқа толған орибатей кенелерін шөппен бірге жұтып жіберсе, мониезиозға шалдығады. Малдың асқазанына келіп түскен кене түрлі ферменттердің әсерімен қорытылады да цистицеркоид босап шығады. Ол өзінің алты ілмешегімен ішектің кілегей қабығына қадалып ішек сөлімен қоректенеді. Сөйтіп, орта есеппен бір жарым айдың ішінде ересек құртқа айналады.
Эпизоотологиясы. Малға мониезиоз жайылымда қаптап жүрген орибатей кенелері арқылы көктем айларында жұға бастайды. Кенелер саңырауқұлақ сабағымен, өсімдік түбірімен, шіріген органикалық заттармен қоректеніп, жайылымда екі жылдай тіршілік етеді. Олар әсіресе батпақты жерде, орманды жердің шөбі мен топырағында көп кездессді. СССР-да орибатей кенесінің 400-ге жуық түрі бар. Тың жерлер мен ашық даланың әрбір шаршы метрінде 20-25 мыңға жуық кене болады. Жыртылған жерде орибатей кенелері керісінше өте аз кездеседі. Көбінесе орибатей кенелері топырақ бетінде жорғалап жүреді, ал жауынды күндері өрмелеп шөп басына шығып кетеді. Күн ысыған мезгілде шөптен түсіп, топырақтың астына кіріп жасырынады. Күн батысымен олар қайтадан шөптің басына шығады. Кенелер шөп басында, әсіресе жауынды күндері ұзақ болады. Сондықтан малдың көпшілігі мониезиозға жауынды күндері шалдығады. Мониезия жұмыртқалары қолайсыз жағдайға төзімді келеді. Мәселен, нәжістегі құрт жұмыртқалары, ылғал мол болса, 12-14°С жылылықта төрт ай бойы өлмейді, бірақ 500С ыстықта бір минутке жетпей қырылып қалады. Жазды күні ашық далаға келіп түскен мониезия жұмыртқаларының екі тәуліктен кейін 36 проценті ғана, ал бесінші, алтыншы күндері 13 проценті ғана тірі қалады.
Патогенезі. Ұзындығы 4-10 м болып быжынап жүрген ересек құрт малдың денсаулығына орасан зиян тигізеді. Ащы ішекті бітеп тастап денедегі қалыпты ас қорыту сарынын бұзады. Азығы бойына сіңбей мал арықтайды. Құрт айналасына уытын таратып мал денесін улайды, Мониезия құрттары жыбырлап жүріп ішектің кілегейлі қабырын зақымдайды, қабындырады. Кейде құжынаған құрттар ішекті бітеп тастап азық одан әрі жүрмей қалады. Мұның салдарынан малдың іші кебеді. Жиырылып созылған ішек кейде бұратылып, шырмалады, оның алдыңғы кесінділері артқы кесінділеріне мінгесіп шек түйіледі.
Ауру белгілері. Ауырған малдың тәбеті қашады. Ол жабығады, күйзеледі. Малдың аузы кеуіп, біресе іші өтеді, біресе іші кебеді. Іші өткен малдың нәжісіне қан мен кілегей араласады, оның жамбасы, құйрығы, екі бұты, сирақтары нәжіске былғанады. Нәжіс бетінде жыбырлап жүрген, үлкендігі күріш дәніндей аппақ мониезия бунақтарын көруге болады. Ауру меңзеген мал әбден арықтап, меңіреу болады. Оның қаны азаяды, бауырының асты ісіп кетеді. Нерв жүйесі бұзылып, мал құрысып тыпыршиды, аузынан ақ көбік шұбырып жер тепсінеді, кейде дүрс етіп құлайды. Мал тесіліп бүйіріне қарай береді.
Өлекседегі өзгерістер. Өлексе өте арық болып көрінеді. Ауыздық, көз бен танаудың ішкі беті бозарған. Еттерінің арасы ісінген, талағы ұлғайған. Ащы ішек қабырғасын тіліп жібергенде оның ішінен жылан сияқты ирелеңдеген, шұбатылған ақ сары мониезия құрттары табылады. Ішектің кілегей қабығы жуандап қабынған, қайталаған. Шажырқайдағы қан және сөл тамырлары кеңейген, быттиып жуандаған. Ми қабығы қанталаған. Ішекті мониезиялар бітеп тастаған.
Диагнозы. Ауруды анықтау мақсатымен, оның эпизоотологиясы мен клиникасы ескеріледі. Мониезнозбен көбінесе жас мал ауырады. Ауру жаз айында шығады да, күзге қарай өршиді. Малдың жамбасы, екі бұтының арасы, құйрығы, артқы сирақтары нәжіспен былғанған болса, таңертең мал өріске шыққан соң, оның жатқан жерінен күріш дәніндей аппақ құрт таспалары табылса, аурудың мониезиоз болғаны. Лабораториялық жағдайында ауру Дарлинг және Фюллеборн әдістерімен анықталады. Қанықкан тұз ерітіндісі мен глицеринге салынған нәжістен бөлініп құрт жұмыртқалары ерітіндінің бетіне қалқып шықса аурудың мониезиоз екеніне ешқандай күдік қалмайды. Я.Д.Никольский өз әдісін қолданды. Оның мәні мынада: стаканға 5-10 г нәжіс салады да үстіне су құйып шайқап араластырады. Бактериологиялық пробиркаға стакандағы сол судан аздап құйып алады да, екі сағаттай тұндырады. Содан кейін тұнбаны төсеніш шыныға жағып, микроскоп арқылы эерттеп, құрт құмырсқаларын іздейді.
Емі. Ауру мал тотияйын, күшалалы қола қышқылы, марганецтің қола қышқылы, кальцийдің қола қышқылы сияқты дәрілермен емделеді.
Тотияйынның судағы бір проценттік ерітіндісін шлангімен малдың аузына құяды (үш - алты айлық бұзауға - 120-150 мл). Жыл сайыи мониезиоз шығатын шаруашылықта дегельминтизация екі рет; бірінші рет мал өріске шыққан сон 1-1,5 ай өтісімен, яғни көктемде, ал екінші рет бұдан 15 күн өткен соң жасалады. Тотияйын ерітіндісін шыныдан немесе ағаштан жасалған ыдыста әзірлейді. Осы мақсатпен жаңбыр, қар суы немесе дистилденген су, ал олар болмаса, өзен, көл, құдық суы пайдаланылады.
Сақтық шаралары. Ұдайы мониезиоз шығып тұратын шаруашылықта бұзау, тана, торлақтар ересек малдан бөлек, екі жыл бойы пайдаланылмаған таза жайылымда бағылады. Мұндай жайылым болмаса егілген жерде от татады. Мониезиядан арылту үшін төлді жазғытұрым, яғни мал жайылымға шыққан соң бір ай өтісімен тотияйын ерітіндісінде үшінші рет дәрілейді. Сазды, батпақты жерлерге мал жаюға болмайды. Жас малды мониезиоздан аман сақтау үшін көктемде қораның айналасын жыртып тастайды: орибатей кенелері қопарылған топырақтың астында тұншығып қырылып қалады.
ТИЗАНИЕЗИОЗ
Ірі қараның, сондай-ақ қой-ешкінің Тһуsаnіеzіа giardi құрты тудыратын гельмиятозы. Онымен көбінесе ересек мал ауырады. Ауру қоздырғышының ұзындығы 5 метр. Тизаниезия бірнеше жүз бунақтан тұрады. Басында төрт сорғыш органы бар, бірақ хитинделген ілмешектері жоқ. Бунақтың ені ұзындығынан екі есе артық. Ересек тизаниезия бунағында 20 мыңдай жұмыртқа бар. Жұмыртқа сырты арнаулы капсуламен қапталған. Жыныс тесіктері бунақтың бір жағынан алма-кезек ашылады. Құрттың жатыры жұмыртқаға толған, бунақта көлденеңінен орналасқан.
Дамуы. Тизаниезия биологиясы зерттеліп біткен жоқ. Кейбір ғалымдар құрттың аралық иесі орибатей кенесі деп жорамалдайды. Бірақ Қазақстанда жүргізілген зерттеулер мұны теріске шығарды.
Эпизоотологиясы. Тизапиезиоз Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Онымен көбінесе ересек мал ауырады. Тизаниезиоз мал арасында күзде шығып, қыс ортасында өршиді де, жазғасалым өзінен-өзі жойылып кетеді.
Ауру бегілері. Ауру мал жабығады. Іші біресе өтіп, біресе кеуіп, малдың асқазанында ас қорыту сарыны бұзылады. Мал арықтап, оның көздерінің аузы мен танауларының кілегейлі қабықтары бозарып кетеді. Жүздеген тизаннезия құрттары ішек қуысын бітеп тастап қоректік заттардың бойға, сіңуіне кедергі жасайды. Ащы ішекте быжынап жатқан құрттар айналасына уытын таратады. Құрт уы денесіне сіңіп мал уланады. Мал діріл қағып, қалтырайды, оның аузынан сілекейі шұбатылады.
Өлекседегі өзгсрістер. Малды сойысымен оның ащы ішегін тіліп жібергенде тизаниезия құрттары табылады. Ащы ішектің кілегейлі қабығы қабынған, қапталаған. Сондай-ақ өкпе, бауыр, жүрек-талақ т.б. органдар да қанталаған. Ауруды анықтау үшін эпизоотологиялық деректер мен ауру белгілері пайдаланылады.
Емі. Тизаниезия құрттарынан арылту үшін малға екі рет, яғни бірінші рет күзде, екінші рет қыс басында тиісті дәрілермен дегельминтизация жасалады. Қолданылатын дәрілер мен олардың мөлшері мониезиоз кезін-дегідей.
Гемонхоз - малды қансыратып, арықтататын, көптеген жағдайда оны өлтіретін. Нaemonchus соntortus құрты тудыратын ішқұрт ауруы. Мал оған әсіресе қыстыгүні немесе жазғытұрым шалдығады.
Морфологиясы мен дамуы. Жұмыр құрт. Гемонх қыл сияқты жіп-жіңішке, оның ұзындығы 2-3 см. Микроскоп арқылы қарап оның басындағы хитинделген кішкене ауыз қуысы капсуласын көруге болады. Капсуланың ішінде жіп-жіңішке жалғыз тісі бар. Еркегінің құйрық жағында жалпақ келген жыныс бурсасы орналасқан. Жыныс бурсасы көптеген хитии қабырғаларымен керілген. Еркек құрттың артқы жағы жіңішке, алдыңғы жағы жуан болып келген екі спикуласы бар. Ұрғашы гемонхтың алды да, арты да бірдей сүйірленген. Жыныс тесігі құрттың арт жағынан ашылады. Гемонх мойнының екі жағында шотаяққа ұқсаған қос бүртігі бар. Оны тек микроскоп арқылы көруге болады. Гемонхтар ұлтабардың ішінде күнелтеді, Еркегімен шағылысқаннан кейін ұрғашы құрт көптеген жұмыртқа сала бастайды. Жұмыртқа өте кішкентай, микроскоп арқылы ғана үлкейтін көруге болады. Ол сопақ болып келген, оның іші ұрыққа толы. Мыңдаған жұмыртқалар азыққа ілесіп ұлтабардан ішекке ауысады да, нәжіспен бірге сыртқа шығады. Ауа райы қолайлы болса (22°С), бір тәулік өтісімен жұмыртқаның ішінде микроскоп арқылы ғана көрінетін көптеген кішкентай личинкалар пайда болады. Пішіні жыланға ұқсаған личинка қолайлы жардайға душар болса бір апта ішінде екі рет түлеп бірінші, екінші және үшінші сатылардан өтеді. Сөйтіп ауру тудыру қабілеті бар инвазиялық личинкаға айналады. Мұндай личинканың сыртында табиғаттың қолайсыз жағдайларынан (құрғақшылық, ыстық-суық) қорғайтын екі қабат қабығы болады. Инвазиялық личинка үш айға дейін, тіпті бір жылға дейін өлмейді. Ылғалды жерге түссе, олар 50°С ыстықты да көтере береді.
Эпизоотологиясы. Гемонхозбен күйіс қайыратын мал түліктері түгелдей ауырады. Ауру қыстың екінші жартысында шығады да, көктемде мал арасына кеңінен тарап кетеді. Гемонхоз Қазақстанның орталық облыстарында, әсіресе, оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында жиі кездеседі. Солтүстік облыстарда құрт личинкалары қыстыгүні аязға шыдай алмай, көбінесе қырылып қалады. Олар суда балықша жүзеді, бұлтты, жауынды күндері өрмелеп шөптің басына шырын кетеді. Сәскеге дейін, сондай-ақ қараңғы түсісімен, тіпті түні бойы личинкалар шөптің сабағын бойлай әрлі-берлі кезіп жүреді. Әсіресе олар шөп басында құжынап кетеді, ал ашық ыстық күндері ыстыққа шыдай алмай шөптің түбін, топырақ арасын паналайды. Кейбір деректерге қарағанда, гемонхозбен көбінесе жас мал ауырады. Ірі малдар да ауырады, бірақ оларға бұл ауру емдесе онша қауіпті емес.
Патогенезі. Гемонх ұлтабардың кілегейлі қабығына жабысып оны, аузындағы жалғыз тісімен жарақаттайды да, сорғалап аққан қанмен қоректенеді. Бара-бара ұлтабардың іші қанға толып кетеді. Көп кешікпей қан ұлтабардан ащы ішекке ауысып нәжіске араласып сыртқа шығады. Кей жылдары ауру малдың көбі қансырап өле бастайды. Өлген малдың ұлтабарын жарып жібергенде, оның кілегейлі қабығына сүлікше қадалған гемонх құрттарын көруге болады. Құрт он мыңдап саналады. Жай көзбен қарағанда олар ұлтабарда киіз секілді ұйысып жатады. Кейде ұлтабардың ішкі беті шұрқ-шұрқ болып тесіледі. Ауру малдың қаны азаяды (анемия). Эритроцит саны күрт азайып, РОЭ, тұну реакциясы жеделдейді. Лимфоциттер мен эоззинофиль, лейкоциттер саны бірнеше есе көбейеді. Сайып келгенде ішек-қарында ас қорыту, сіңіру процестері бұзылады. Гемонх құрты уытын шығарып, мал денесін уландырады.
Ауру белгілері. Ауру мал арықтайды. Ұлтабар мен ішекте ас қорыту, қоректі заттарды сіңіру қызметі нашарлайды. Кейде малдың нәжісіне қан араласады. Оның тыныс алуы, тамыр сорысы жеделдейді. Мал әбден арық-тап, екі-үш айдан кейін қансырап өледі.
Өлекседегі өзгерістер. Өлексе тым арық, сырттай қарағанда оның қабырғалары ырсиып тұрады. Еттері боп-боз, онда қан-сөл жоқ. Ұлтабарды тіліп жібергенде ішінен киіз сияқты ұйысып жатқан мыңдаған гемонх табылады.Ми мен жұлын ісінген, қабынған. Ішек-қарын, бауыр, бүйрек солып семген.
Диагноз. Ауруды анықтауда эпизоотологиялық деректер мен ауру белгілерін ескере отырып, гемонхозды бірден-бір дәл анықтау үшін мынадай әдістер қолданылады: 1) овоскопия, ол үшін тұздың қаныққан ерітіндісін - Дарлинг әдісін, сондай-ақ тең мөлшерде алынған глицерин мен тұздың қаныққан ерітіндісін - Дарлинг әдісін пайдалана отырып, гемонх жұмыртқа-ларын іздейді. Бұл ерітінділердің сыбағалы салмағы гемонх жұмыртқасынан әлдеқайда ауыр, сондықтан жұмыртқа олардың бетіне қалқып шығады; 2) инвазиялық личинка өсіру. Малдың нәжісін жайпақ шыны ыдысқа салып үстіне су бүркеді де, термостатқа қояды (22-26° С жылылықта). Бір апта бойы күн сайын ертеңгілікте оған су бүркіп, дымқылдап отырады. Осы уақыттың ішінде жұмыртқа личинкаға айналады, личинка екі рет түлеп, екі қабат қабықпен қапталады. Гемонх личинкасын басқа құрт личинкаларынан ажырату үшін оны инвазиялық сатыға жеткізеді. Инвазиялық личинка 16 ішек клеткасынан тұрады, оның пішіні ромба секілді. Жіп-жіңішке болып, соңғы екі клетка қатарласа орналасқан. Гемонхозды личииканың осы белгілеріне қарап анықтайды; 3) өлген малдың ұлтабарын зерттеу сенімді әдіс. Ұлтабарды тіліп жібергенде, оның кілегейлі қабырына қадалған, пішіні қыл сияқты мыңдаған гемонхтар көрінеді. Жаңа ғана сойылған немесе өлген бойда ішін жарған малдың ұлтабарындағы гемонхтар қызыл жіп сияқты шұбатылады. Гемонх - қан сорғыш құрт.
Емі. Бірден-бір әсерлі дәрі фенотиазин. Өзіндік иісі мен дәмі бар, суда ерімейтін, май мен спиртте түгелдей еритін ақшыл сары ұнтақ. Құрамы таза емес фенотиазин көкшіл немесе ашық жасыл түсті болады. Таза фенотиазин басқаша тиодифениламин деп аталады. Фенотиазин күн көзінде және ылғалды жерде көп жатып қалса тотығады да, өзінің дәрілік қасиетінен айырыла бастайды. Суда ерімейтін болғандықтан фенотиазин балшыққа, бентонитке, желатинға, крахмалға, тұзға немесе сабын ерітіндісіне араластырып беріледі. Малды алдын ала ашықтырудың қажеті жоқ. Дәрі ішкеті малдың зәрі қып-қызыл болып кетеді. Фенотиазин бұзауға суға араластырылған суспензия ретінде беріледі. Суспензияны бірнеше рет шайқап жібереді де резина шланг арқылы малдың аузына құяды. Ересек малға берілетін фенотиазин 30-40 грамнан аспауға тиіс, бұдан көп болса мал уланып қалуы мүмкін, мұндай жағдайда кейде өліп те кетеді.
Сақтық шаралары. Ең алдымен гемонхоздың кең етек алуына тежеу салу керек: аурудың қашан, қайда шыққанын, өршіген, басылған кезеңдерін ескере отырып, гемонхозға шалдыққан малды емдейді. Сөйтіп, оны тоқтатуға тырысады. Жалпы мал дәрігерлік-санитарлық шараларды уақытында қолдана отырып, оны шөбі-шүйгін. Суы мол жайылымда бағады. Жазда жайылым ауыстыру жұмысына ерекше мән беріледі. Гемонх личинкаларының өсу сатыларын (5-4 күнде инвазиялық сатыға жетуін) ескеріп апта сайын мал жаңа жайылымға көшіріліп отырады. Алғашқы жайылым участогіне мал 3-4 айдан кейін ғана оралуға тиіс. Малды батпақты, сазды жерге баруға, суаруға болмайды. Жыл сайын гемонхоз шығып жүрген шаруашылықта малға жылына екі рет (көктем және күзде) дегельминтизация жасайды (тиісті мөлшерде фенотиазии ішкізеді).
Нематодироз - малдың, әсіресе бұзау-тайыншаның ұлтабары мен ішегін зақымдап, қанын азайтатын, оны улап шығынға ұшырататын Nеmatodierus тудыратын ауру.
Құрттың морфологиясы мен дамуы. Жіп сияқты жіңішке гельминт-нематодирдің ұзындығы 7 мм, Қазақстанда оның 13 түрі бар. Құрттың артқы жағы бас жағынан сәл жуандау. Алдыңғы жағы біртіндеп жіңішкереді де, қыл сияқты болып аяқталады. Ауыз қуысы кішкентай. Оның айналасында алты бүртігі, жалғыз тісі бар. Тұмсығында шоқпардың басындай жуан дөңес везикула орналасқан. Везикула көлденең сызықтармен тілінген, мойнының екі жағы теп-тегіс, гемонхтікіндей қос бүртігі жоқ. Еркек нематодирдің жыныс бурсасы жалпақ, екі қалақшаға бөлінеді. Ұзынша келген қос сникуласы құрттың құйрық жағында жіңішке жіп сияқты шұбатылып шығып жатады. Ұрғашы құрттың құйрығы сүйірленген. Жыныс тесігі төмен жағынан ашылады. Құйрығында шошайған істік бүртігі бар.
Нематодирлер малдың ұлтабары мен шегінде күнелтіп, олардың ішіне көптеген жұмыртқа салады. Жұмыртқа нәжіске араласып сыртқа шығады. Жайылымда ол ауа райына қарай 15-26 күн өтісімен личинкаға айналады. Личинка екі рет түлеп ауру тудыру қабілеті бар инвазиялық сатыға жетеді. Инвазиялық личинка ыстыққа, суыққа өте төзімді: 34-35 градус жылылықта 2 айдай, 45-46 градус жылылықта бір айдан астам, ал 4-8 градус жылылықта үш айдан аса тіршілік етеді. Ол құрғақшылықта алты ай бойы өлмеген. Жайылымда личинка шөп басына өрмелеп шығып, әрлі-берлі оның сабағын кезіп жүреді. Мал осы личинкаларды шөппен немесе сумен бірге жұтып жіберсе, нематодирозға шалдығады. Ішке барып түскен соң олар ішектің кілегейлі қабырына қадалады да, оның астына кіріп алып үш аптада екі рет түллейді, содан кейін ішек қуысына қайтып оралып, ересек құртқа айналады.
Эпизоотологиясы. Нематодироз (Қарағанды, Жезқазған, Ақтөбе, Орал, Гурьев облыстарында) республикамызға кең тараған. Жоғарыда айтылғандай онымен көбінесе бұзау, торпақ, тайыншалар ауырады.
Нематодир жұмыртқалары мен личинкалары табиғаттың қолайсыз жағдайларына өте төзімді: қардың астында қыстап шыға береді. Жайылымда инвазиялық личинкалар бір жылға дейін өлмеуі мүмкін. Ауа райына қарай құрт жұмыртқаларының инвазиялық ауру жұқтыра алатын сатыға жетуі ұзарып немесе қысқарып отырады. Мәселен, жұмыртқа жайылымға апрель айында түссе, оның инвазиялық личинкаға айналуы үшін 43 күн, май айында түссе 13, июньде түссе 19, июльде түссе 14, августа түссе 15, сентябрьде- түссе 20 күн уақыт керек. Көктем мен күзде бұл мезгіл ұзағырақ болуы мүмкін. Шыжыған жаздық ыстық күндері личинка екі аптаға жетпей-ақ инвазиялық сатыға жетеді. Ақтөбе, Орал, Гурьев облыстарында нематодироз жаз айында басталады да, күзге қарай өрши бастайды. Кейбір малда құрттың саны 30 мың-нан асып кетеді. Республикамыздың солтүстігінде жаз ортасында, ал таулы аудандарда күзге қарай мал өле бастайды.
Патогенезі. Асқазанға келіп түскен нематодир личинкалары ішектің кілегейлі қабығын тесіп жарақаттайды, одан әрі тереңдеп, сол қабықтың арасына кіріп орналасады. Жарақаттанған жер қабынады. Өсіп жетілген нематодирлер қайтадан ішек қуысына оралады да ішек қабырғасына қадалып алып, малдың қанын сора бастайды. Быжынаған құрттар ұлтабар мен ішекті жаппай жарақаттап, мұнда ас қорыту қабілетін бұзады. Кейде ішек бітеліп қалады.
Ауру белгілері. Аурудың алғашқы белгілері мал денесіне инвазиялық личинка енісімен 11-14 күн өткен соң білінеді. Тағы да 4 күннен кейін мал өле бастайды. Ауру мал нашарлайды, оның өкпесі қысылып, тынысы тарылады, біресе іші өтіп, біресе қатады. Ол арықтайды.
Өлекседегі өзгерістер. Өлген мал тым арық ішек жуандаған. Оның кілегейлі қабығы тесіліп қанталаған, қабынған. Қанның жалпы мөлшері азайған. Нервтер, сөл бездері, жүрек еті, ішек түгелімен қабынған.
Диагнозы. Осы мақсатпен малдың нәжісі Фюллеборн әдісімен зерттеліп, одан құрт жұмыртқалары ізделеді. Нематодир жұмыртқасының басқа құрт жұмыртқаларынан бірқатар айырмашылығы бар. Ол басқалардан 1,5-2 есе ірі. Сопақша болып келген. Оның қақ ортасында 6-8 дөңгелек бластомер бар, бірақ екі жақ шеті бос. Ауруды нематодир личинкасын инвазиялық сатыға дейін өсу арқылы да ажыратура болады. Ол үшін малдың нәжісін 10-15 күн термостатта жылы жерде ұстайды да, өсіп шыққан личинкаларды сүзіп алып, арнаулы таблица бойынша олардың түрін анықтайды. Инвазиялық личинканың ішек клеткалары бес бұрышты трапецияға ұқсайды. Жалпы клетка саны 8. Клеткалар бір-біріне жалғасып жатады. Личинканың құйрығында тарамдалған үш шошағы бар. Өлген малдың ауруын анықтау онша қиын емес ащы ішекті тіліп жібергенде ішінен қыл сияқты мыңдаған нематодир табылады. Қара ыдысқа салып сумен шайса, құжынаған құрттар айқын көрінеді.
Емі. Сынаудан өткен дәрілердің ішінде хлорофос пен нафтамон тиімдірек. Жас малға хлорофостың 1,5 проценттік ерітіндісі (мал салмағының әр килограмына 10 мл) екі рет ішкізіледі. Оның ересек құртқа да әсері күшті. Бірақ хлорофоспен емдеген күні малға сүрлем беруге болмайды. Екі күннен кейін малдың күйі жақсарып жемшөпке тәбеті тартады, іші өтуі тыйылады. Мал арасында өлім-жітім тоқтайды. Хлорофос малға қыс аяғында немесе көктем басында берілетін болса, алдымен оныц уыттылығы тексеріледі: 10-15 малға ішкізіп, дәрі мөлшері анықталады. Бұлардың бірде-бірі өлмесе, хлорофосты барлық малға қорықпай қолдана беруге болады. Бірер мал улана қалса, оларға атропин беріп хлорофосты тез айдап шығады. Нематодирозға қарсы нафтамон (мал салмағының әр килограмына 0,3г) қолданылған. Мұнымен емделінген 100 бас малдың 94 жазылған. Дәрі 0,5 г қолданылса мал түгелдей ауруынан айыққан. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz