География сабағында табиғи көрнекіліктердің атқаратын рөлі

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі
Ж. Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:
География сабағында табиғи көрнекіліктердің атқаратын рөлі

Орындаған:
Жетекші:

Орал-2016ж.

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ Негізгі бөлім
2.1 КСРО географиясындағы гербарий курсы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
2.2 Гербарий - мәдени өсімдік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.3 Өнеркәсіптегі шикізат түрлерінің негізгі жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.4 Тау жыныстары мен минералдар жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.5 Пайдалы қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Географияны оқыту процесінің бірнеше ерекшелігі бар, оның басты себебі, жоғарыда айтылғандай - дидактиканың жалпы зандылықтары оқыту процесінен алшақ болуы, ол география ғылымның тек қана зерттеу әдісін, маңызын, проблемасын, пәнін көрсетеді. Сондықтан, мысалы, географияны оқыту әдістемесінің негізгі міндеттерінің қатарына төмендегі проблемалар жатады: біріншіден, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты тиімді пайдаланудың табиғи-ғылыми негіздері туралы білімдерді сараптау; екіншіден, ғылыми географиялық зерттеудің маңызы мен проблемасына сәйкес келетін білімнің калыптасу әдісін зерттеп дайындау. Географияда картаның және картографиялық әдістің маңызы үлкен болғандықган, көптеген әдістемелік зерттеулер, картографиялық кұралдар жүйесін құрастыруға және олардың географияны оқыту процесінде қолдану әдісін дайындауға арналған.
Географияны оқыту әдістемесі келесі проблемаларды зерттейді:
1) оқыту мақсатын (неге оқыту?);
2) географиялық білімдердің мазмұнын(қандай тәсілдермен оқыту?);
3)оқытудағы әдістер мен түрлері (қалай оқыту?);
4) географияны оқыту құралдары (ненің көмегімен оқыту?);
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін әдістемелік ғылымның келесі теориялық және әдістемелік проблемалары жанадан қарастырды: педагогика ғылымның жүйесіндегі орналасуы, практикамен байланысы, даму зандылығы, логикасы, зерттеу әдістері және әдістемелік зерттеудің иәтижесі. Тарихи-әдістемелік және салыстырмалы-әдістемелік зерттеулер кеңінен дами бастады. Бірінішінің зерттеу пәні болып география және әдістемелік ғылымдардың тарихы саналса, салыстырмалы-әдістемелік зерттеудің пәні болып шет елдердегі географияны оқыту әдістемесі келеді.
Білім - әдістемелік және басқа да ғылымдардың нәтижесі болып келеді. Бұл білімдерді практикалық жағдайда, бағдарламалар, атластар пен географияны оқытуда көрнекілік кұралдарды, сондай-ақ, мұғалімдерге арналған көмекші құралдарды басып шығаруда қолданады. Қазіргі кезде оқыту сапасына қойылатын жоғарғы талаптар бойынша, мұғалім сабаққа дайындалғанда, жалғыз ғана география окулығымен шектелмейді. Әдістемелік ғылым мұғалімге география пәннің мазмүнын, мақсат-мүдесін ашады, оны ғылыми негізделген білімдермен және тексеруден өткен әдістері мен түрлерімен таныстырады. Сонымен қатар, әдістемелік ғылым, мұғалімдерді оқыту құралдар жүйесі, түрлері, мазмүны және өлкетану мен сыныптан тыс жұмыстардың әдістерімен таныстырады.
Сондай-ақ, практика да әдістемелік ғылымның дамуына өте үлкен әсер етеді. Көптеген әдістемелік оның жұмыстардың әдістерімен таныстырады. Көптеген идеялар, мүғалімнің тәжірибесін оқыту, талдау негізінде және практикалық қажет тілегінен туындайды. Сол себептен пайда болған әдістемелік ұсыныстар мектептерде қолдана бастады.
Тақырыптың мақсаты: Географияны оқыту әдістемесі -- педагогика ғылымның бір саласы. Оның зерттейтін негізгі пәні болып, болашақ ұрпақтарды кейбір ғылымдардың (геология, экономика, демография және тағы басқалары) элементтерімен байланысты физикалық және экономикалық географияның негіздерін оқыту қоғамдық процесі саналады.
Міндеті: Білім беру мен тәрбиенің жалпы зандылықтарын дидактика пәні зерттейді. Жеке оқу пәндерінің әдістемелерінің дамуының басты себебі -- дидактиканың ортақ зандылықтарының бұл мектеп пәндерінің білім беру мен оқытуының нақгы ерекшеліктерінен алшақ болып тұруы табылады.
Құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытыныдыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ІІ Негізгі бөлім
2.1 КСРО географиясындағы гербарий курсы
Табиғаттануды оқыту процесінде табиғи көрнекі кұралдардың үлкен маңызы бар. Оларға мәдени және жабайы өсетін өсімдіктер үлгілерінің гербарийлері, топырақ үлгілері, үлестірме материалымен қоса пайдалы қазбалар коллекциялары, жануарлар тұлыптары, пайдалы және зиянды насекомдар коллекциялары, сонымен бірге тәжірибелер мен лабораториялық жұмыстарға арналған ыдыс пен құралдар, экскурсиялық жабдықтар жатады.
Мысалға, III класта Пайдалы қазбалар тақырыбын өткенде өндірісте жасап шығарылатын Пайдалы қазбалар, Гранит, Торф, Ізбестас коллекцияларын пайдалануға болады. Оқушылар нақтылы мысалдар арқылы программа бойынша өтілуге тиіс жеке пайдалы қазбалардың қасиеттерімен танысады.
Бастауыш мектепке арналған гербарий даналарын табиғаттану сабақтарында II класта өсімдіктерді, III класта шалғын, орман, суат өсімдіктеріне байланысты жеке тақырыптарды өткенде кеңінен пайдаланады. Оларды білім алу және оны баянды ету үшін деп, сонымен бірге білімді тексеру үшн деп пайдалануға болады. Гербарий даналарымен жұмыс көбінесе заттық сабақтарда жүргізіледі.
Тікелей қабылдауға келмейтін заттар мен құбылыстар туралы түсінікті қалыптастыруда бейнелеу құралдары үлкен орын алады. Оларға таблицалар, картиналар, карталар, открыткалар, Бақылау күнделіктері т. с. с. жатады. Баспа негіздегі құралдар табиғаттану бойьшша көрнекі құралдар жүйесіндегі ең көбі болкп табылады._
Табиғаттану курсы бойынша таблицалардың екі сериясы: 2 класка арналған табиғаттану таблицалары және 3 класқа арналған табиғаттану таблицалар шығарылған. Олар табиғаттағы маусымдық құбылыстарды керсетуге Күз, Қыс, Көктем, Жаз), жапырақты ағаштармен таныстыруға (Мойыл, Қайың, Жөке), шөп өсімдіктермен (Ерте гүлдейтін өсімдіктер), аңдармен (Тиіндер), құстармен (Қайшыауыздар мен тоқылдақ, Астаушада, Қарға, Сауысқан, Ұзақтар, Қараторғай, Көкектер, Бозторғай), қос мекенділермен (Құрбақа мен көлбақа), балықтармен (Шортан, шабақ, табан балық), насекомдармен (Аралар), жеуге жарамды және улы саңырауқұлақтармен (Саңырауқұлақтар) танысуға мүмкіндік береді.
Бұрынырақ басылып шыққан картиналарды және картиналар сериясын (мысалға, Біздің Отанымыздың өсімдіктері, Жануарлар әлемі, Біздің еліміз картиналар сериясы) пайдаланған жөн. III класта мұғалім Туған өлкенің табиғаты тақырыбы бойын-ша мұғалім Күнге қарап бағдарлау, Төбелі жазық, Төбе, Жыра, Бастау мен жылға, Өзен мен көл, Теңіз, Тас көмір өндіру, Мұнай өндіру таблицаларын; Отанымыздың глобус пен картадағы орны. Отанымыздың табиғатынын, алуан түрлілігі тақырыбы бойынша -- әр түрлі зоналардағы табиғат көріністерін керсететін таблицаларын (Тундра, Тайга, Аралас орман, Дала, Шөл, Қавказдың Қара теңіз жағалауы), ор түрлі табиғат аудандарының өсімдігі мен жануарлар дүниесін (Майқарағай, Балқарағай, Шалғын, Арам шөптер, Сілеусін, Бұландар, Аламан), табиғатты шаруашылықка пайдалануды (Ағаш дайындау, Егіс дақылдары, Бақша, Шай плантациясы) бейнелейтін, адам организмі мен денсаулық сақтау туралы түсінік беретін (Адам қаңқасы, Бұлшық еттер, Ішкі органдар, Ас қорыту органдары, Ми және нерв) таблицаларды пайдалана алады.
І, II, III, кластарға арналған Бақылаулар күнделіктері суреттері, оларға қосымша тексті, оқушыларға арналған сұрақтары мен тапсырмалары бар дәптерлер түрінде басылып шығады. Балалар Бақылаулар күнделіктері бойынша тек класта ғана емес, үй-де де жүмыс істейді. Күнделіктерге жазылған жүйелі бақылаулар оқушыларға оларды талдай отырып, табиғаттың жекелеген құбылыстары арасындағы себептік байланыстарды, табиғат пен адам еңбегінің өзара байланыстарын анықтауға көмектеседі.
Бастауыш мектепте, әсіресе III класта, картографиялық оқу құралдарына үлкен орын беріледі. Оларға жарты шарлардың. физикалық картасы, ТМД-ның физикалық картасы (проф. М. Д. Соловьевтың проекциясында жасалған), бастауыш мектепке арналған табиғат зоналары картасы жатады. Сонымен қатар жер бетінің қабырғаға ілінетін ірі масштабы, топографиялық планы мен шартты белгілері, сабақта және үй тапсырмаларын орындауда жеке пайдалануға арналған III кластын. Біздің Отанымыз атласы, контур карталар жиынтығы пайдаланылады.
Бастауыш кластарда бүкіл класпен жүмыс істеуғе арналған глобус (диаметрі 42,5 см) және оқушылардың жеке жұмыс істеуе арналған шағын (диаметрі 15 см) глобустар болуы керек. Қазіргі кезде табиғаттану сабақтарында мүғалімдер жергілікті жерде кездеспейтін табиғат құбылыстары туралы нақтылы және толық түсінік беруге көмектесетін экрандық құралдарды кеңінен пайдаланып жүр.
Табиғаттану сабақтарын экрандық құралдармен қамтамасыз ету үшін көптеген диафильмдер мен диапозитивтер, кинофильмдер мен кинофрагменттер, кодоскопқа арналған транспаранттар жатады.
2.Мұғалім тірі табиғат мүйісіндегі жұмысты ұйымдастыра отырып, оқушылардың білімін байытады және кеңейтеді, олардың өсімдіктер мен жануарларды күтуге қажетті практикалық іскерлік пен дағдыларын қалыптастырады. Бұлар жоғарғы кластарда және одан кейінгі өмір тәжірибесінде кәдеге асады.
Тірі табағат мүйісі үшін арнаулы жай болмаған жағдайда ең қажетті өсімдіктерін (агава, алоэ, аспидистра, аспарагус, бальзамин, бегония-рекс, глоксиния, кактустар, тасжарғыш, традесканция, фикус, фуксия т. б.) тікелей класс бөлмесінде арнаулы тіректерге орналастыруға болады. Бұл өсімдіктерден олардың негізгі бөліктерін, көбею жолдарын, қоршаған ортаға бейімделулерін көрсетуге оқушыларды жер шарының шар тараптарының өсімдік әлемі өкілдерімен таныстыруға болады.
Әрбір өсімдіктің этикеткасы болуы керек, онда өсімдіктердің аты, отаны, егілген уақыты жазылады. Оқушылар бастауыш мектепте оқыған жылдарында барлық өсімдіктермен танысып, олардың кейбіреулерінің гүлдеуін, әрбір өсімдіктің жарыққа, жылуға, ылғалға сезімталдығын зерттей алады.
Оқушылар өсімдіктерді күткенде олардың әрқайсысының құрылымының ерекшеліктерін біліп қана қоймайды, сонымен бірге өсімдіктерді күтуге қажетті практикалық дағдылар да алады. Олар мұғалімнің басшылығымен қарапайым тәжірибелер жүргізеді, соның нәтижесінде оларда өсімдіктерді зерттеуге деген қабілет қалыптасады. Мысалы, бірдей екі өсімдік алып, оларға әр түрлі тіршілік жағдайын (суару, үстеме қоректендіру, жарық беру) тудыруға болады. Бақылау нәтижелерін күнделікке тіркеп отыру керек. Оқушылар бұл тәжірибені жүргізу және алынған нәтижелерді талдау барысында өсімдіктер мен қоршаған ортаның арасында болатын тығыз байланыстарға көздерін жеткізеді, өсімдік организмдерінің тіршілік әрекеті үшін белгілі бір жағдайлардың қажеттігін практика жүзінде біліп шығады. Алынған деректерді оқушылар белгілі. бір оқу материалын оқып білуде табысты түрде пайдалана алады.
Класс бөлмесіндегі терезелердің аралығына іліп қоятын аквариум мен шағын террариум құруға болады. Олар жергілікті және аквариум балықтарының, бауырымен жорғалаушылардың немесе қос мекенділердің жеке өкілдерін ұстауға қолайлы. Оқушылар аквариумның шынысы арқылы су асты патшалығының бір бұрышын көре отырып, табиғаттағының бәрі өзара тығыз байланысты екендігін көрнекі түрде көздерін жеткізеді. Дұрыс жабдықталған аквариумде хайуанаттар табиғи жағдайға жақын жағдайда болады, аквариумдегі бақылау олардың тіршілігі мен мінез-құлықтары туралы, сонымен бірге су ортасына алуан турлі бейімделу туралы қызық деректер береді.
Аквриумде валлиснерия, бақа оты, су мүгі, қауырсын жапырақ бұйра шылаң, мүйіз жапырақ, балық от, элодея өсімдіктерін өсіруге болады. Көптеген балықтар (голец, табан балық, тұқымдық балық, қара балық, ақ қайран, уклейка) қапаста жақсы тұра береді. Аквариум балықтарынан тіршілік жағдайын көп талғамайтындары барбустар, гуппалар, семсершілер, алтын балықтың түр тұқымдары -- кометалар, шілте құйрықтар, телескоптар т. б. Кейбір су жәндіктерін -- үлкен су сүйгішті, су қандаланы, кәдімгі катушканы, тірі туатын шалғыншыны, көмкерілген жүзгі жылғашыны жеке банкіде ұстаған дұрыс, өйткені олардың көшілігін балық жеп қояды. Оқушылар аквариумды күткенде суы уақтылы ауыстырып, ол үшін су құбырының тұнған суын немесе жаңбыр суын пайдалануы; өсімдіктерді жиі-жиі сиретіп балыққа орынды көбірек қалдыруы; аквариумнен жемнің қалдығын және балықтардың зәрін тазартып отыруы; балықтарға белгілі уақытта дәл белгіленген мөлшерде жем беруі; судың температурасының күрт өзгеруіне жол бермей, оны қадағалап отыруы; өсімдіктердің күйін және балықтардьщ мінез-қүлқын бақылап отыруы керек (зауқының жоқтығы, селсоқтық, су бетінен ауаны қалтрап жұтуы аквариумдегі жағдайдың жағымсыз немесе балықтар ауру екенін көрсетеді т. с. с.)
Аквариум балықтар тіршілігін: шабақтардың бірте-бірте дамуын, температура мен қоректенудің балықтардың өсуі мен дамуы әсерін; қоректенуге байланысты шартты рефлекстің тууын (ташамен аквариумді тықылдатуға, қоңырауға, шам жағуға т. с балықтар тәбетпен жейтін жемдердің тізімін жасауды; балықдың ауа райын болжауын (шырмабалықпен және голецпен тәжірибе) т. б. бақылауды ұйымдастыруға үлкен мүмкіндік береді
Тірі табиғат мүйісі террариумында әр түрлі хайуанаттар: бақа, шөп, көл, бөген бақасы, жалды тритон, кәдімгі су жылан, терек веретеница, дала тасбақасы, сергек және тірі туатын кесіртке ұстайды.
Қосмекенділер үшін террариумде шалшық және күн сәуле жасырынатын пана болуы керек. Бауырымен жорғалаушылар террариум шалшықсыз жарай береді. Тритонға су ортасында ол уақыт тыныстайтын алаңы бар шағын аквариум болғаны дұрыс.
Егер тіршілік бұрышы жеке бөлмеде орналасса, ондай жағдайда құстар ұстауға болады. Бәрінен де шымшықтар, қараторға қызылбауыр шымшықтар, чечеткалар, пайыз торғайлар, қарға, ұзақ қарғалар жақсы көндігеді. Құстар мен сүтқоректілерді кірпі, теңіз свинкасы, аламан, ақ тышкан т. б. сияқтыларды) үшін түбі жылжымалы, астаушасы және суаратын ыдысы б ар түрлі мөлшердегі торлар кажет.
3. Географияльгқ алаң мектепке тікелей жақын мектеп ауласында орналастырылуы қажет, бірақ оған қатар тұрған үйлердің көлеңкелері түспейтіндей болсын.
Алан биіктігі 1 м мөлшеріндегі дуалмен қоршалады. Дуал тақтайшаларының ені 5 -- 10 см болу керек.
Дуалдың әрбір метр бойы алдыңғысы мен соңғьгсынан бояуы жөнінде ажыратылады. Мысалы, ақ пен қараның немесе көк пен қызыл түстің кезектесіп келуі мүмкін.
Егер бастауыш класттар орта мектептің бөлімшесі болып табылатын болса, онда олар жоғарғы кластардың географиялық алаңында болатын кейбір аспаптарды пайдаланады, ал егер бастауыш мектептің өзінің үйі және құрал-жабдықтары болса, онда оның жанынан ауданы -- 10х10м, яғни 1 ар шағын геогра-фияльгқ алаң ұйымдастырылады.
Географиялық алаңда мынадай құрал-жабдықтар болу керек: метеорологиялық приборлар (олардың алаңның ортасына орнатады) -- ауаның температурасын бақылауға арналғант ермометр және барометр (оларды метеорологиялық будкаға орналастырады), флюгер (оған кез келген жел әсер ететіндей етіп сырыққа орнатады; егер мектеп маңындағылар алаңдағы желді бақылауға мүмкіндік бермесе, флюгерді мектеп шатырының үстіне көтереді), рейкалар.
Метеорологиялық приборлардан басқа географиялық аланда өлшегіш учаске болу керек, оның ауданы 1 кв. м болады да, квадрат дециметрлерге бөлінеді; 10 куб. см бөліктерге бөлінген куб. м орналастырады; биіктігі 10 м бағана -- биіктік өлшегіш (ол флюгерді орнатуға да жарайды) болады. Бағананы метрлерте бөледі. Тік бағытты төксеретін тіктеуіштері бар 5 -- 6 жерге шаншылған (бағана-гномондар орнатады. Сырықтардың-жер бетінен биіктігі 1 м болады да, оларды оқушылар түскі көлеңкені бақылағанда бір-бірінің жұмысыиа кедергі келтірмейтіндей етіп орналастырады.
Бұлардан басқа географиялық алақнан жайдак және тік баурайлы төбесі айкын көрінетін үйілген төбе моделін; бөлімдер: -басталатын жері, арнасы, сағасы, оң және сол жақ салалары жақсы көрінетін жылғалар мен жасанды су қоймаларын жасауға орын бөледі.
Көлді немесе теңізді бейнелейтін жасанды су қоймаларына аралдың және түібектің моделдерін жасап, жайдақ-ой және құлама-тік жағалықтарды көрсетеді.

2.2 Гербарий - мәдени өсімдік
Гербарий (herbárium, лат. herba -- шөп) -- зерттеу және жүйелеу мақсатында арнайы жиналып, кептірілген өсімдіктер коллекциясы; олар сақталатын мекеменің аты. Алғашқы гербарийлер (латынша herbarіum, herba - шөп, өсімдік) Қайта өркендеу дәуірі кезінде пайда болған. Бұл атауды 18 ғасырдың басында француз ботанигі Жозеф Питтон де Турнефор алғаш рет қолданды. Ал гербарий ұғымының кең таралуына әсер еткен Швеция Ғылым академиясының тұңғыш президенті Карл Линней еңбектері болды. Гербарий үшін жиналатын өсімдіктер пышақпен, қайшымен кесіліп немесе кішкене күрекшемен қазылып алынып, гербарийлік папкаға қатталып, престерде кептіріледі, содан соң қатты қағаз бетіне тігіліп немесе желімделіп, астына өсімдіктің атауы, қай жерден, қашан, кім жинағаны жазылады. 16 ғасырда тұңғыш рет өсімдіктерді осындай тәртіппен кептіріп сақтаған Болонья университетінің профессоры Лучо Гини. Алғашқы гербарийлердің басым көпшілігі көп томдық кітап сияқты қатталынып сақталған. Гербарий - ботаникалық зерттеулердің негізі болып табылады. Қазіргі кезде гербарийдің төрт түрі бар: 1) жалпыға ортақ немесе халықаралық гербарийлер - құрамында бүкіл дүние жүзінен жиналған 4 млн-нан астам биологиялық таксондардың жиынтығынан тұрады. Дүние жүзіндегі ең ірі гербарий (6 млн-нан астам өсімдік жиналған) Кью қаласындағы (Ұлыбритания) ботаникалық бақта сақталған; 2) ұлттық гербарийлер; 3) аймақтық гербарийлер; 4) арнайы гербарийлер (оқу құралына, белгілі бір жұмыстарға, арнайы зерттеу бағдарламаларына арналған).[1] Қазақстанның ұлттық гербарийі Ботаника және фитоинтродукция институтында сақталған. Ол - Жер шарындағы ірі гербарилердің бірі. Қазақстанның ұлттық гербарийінде саңырауқұлақтар мен қыналардың жүз елу мың, мүк, қырыққұлақ тәрізділердің, ашық тұқымдылар мен гүлді өсімдіктердің екі жүз елу мың үлгісі жинақталған. Қазақстандағы ірі аймақтық гербарийлер қатарына Батыс Қазақстан гуманитарлық университетінің, Алтай ботаника бағының, Қарағанды ботаника бағының, Қостанай мемлекеттік университетінің гербарийлерін жатқызуға болады.
2.3 Өнеркәсіптегі шикізат түрлерінің негізгі жиынтығы
Шикізат - бұрын еңбек әрекетіне түскен және одан әрі өнделуге тиіс еңбек заттары (мысалы, қазылған кеніш, қырқылған жүн); әдетте, шикізат қайсыбір өнеркәсіп саласына: жеңіл, тамақ, т.б. арналған деп ұғынылады.
Табиғи ресурстардың, негізінен, пайдалы қазбалардың өндірісте пайдаланылатын бөлігі. Бұлайша ұғынуда шикізат -- табиғи ресурстардың ендігі пайдаланылатын немесе технологиялық тұрғыдан өндіріске тартылуы мүмкін бөлігі. Бірнеше түрлері сараланады: борлық шикізат (бор алу үшін қолданылады, каолиндік шикізат (керамика мен отқа төзімді материалдар алуда, сондай- ақ, бірқатар технологиялық процестерде қолданылады), цемент шикізаты және т.б.
Өнеркәсіптің түрлі салаларында тұтынылатын шикізаттың түрлері сан алуан. Бастапқы жаралуы бойынша оларды екі негізгі топқа бөледі:
өнеркәсіпте өндірілетін және шығарылатын шикізат, яғни ауыр индустрия салалары тұтынатын өнеркәсіптік шикізат;
ауыл шаруашылығында шығарылатын және өндірілетін шикізат, яғни негізінен жеңіл және азық-түлік өнеркәсібінің салалары тұтынатын ауылшаруашылық шикізат.
Өндірістік міндеті бойынша өнеркәсіптік шикізат негізгі шикізатқа және қосалқы материалдарға бөлінеді. Негізгі шикізат (негізгі материалдар) дайын өнімнің материалдық негізі болып табылады (мысалы, қорғасын қорытуға арналған қорғасын кені, вольфрам және молибден концентраттарын өндіруге арналған вольфрамомолибден кені және т.с.с.). Қосалқы материалдар дайын өнімнің материалдық негізін ешқашан құрамайтындығымен негізгі шикізаттан ерекшеленеді. Олар өндірістік үрдіске түрліше қатысады: белгілі бір қасиеттер бере отырып, негізгі шикізатқа қосылады (мысалы, флюстер, қоспалауыштар және т.с.с.), немесе еңбек құралдарының жұмысын қамтамасыз етеді (мысалы, отын, майлайтын майлар және басқалары), немесе өндіріс жағдайларын құрады (мысалы, өндірістік ғимараттарды жылыту мен жарықтандыруға арналған материалдар мен энергия).
Негізгі шикізат пен қосалқы материалдардың басты айырмашылығы олардың материалдық құрамында емес, олардың дайын өнім өндірісіне қатысу сипатынан тұрады. Мысалы, мұнай отын ретінде қосалқы материал болып табылады, ал бензин өндірісінде ол шикізатқа айналады. Өнеркәсіптің қазіргі техникалық дамуында кейбір негізгі және қосалқы материалдардың арасындағы айырмашылық жойылады, әсіресе химиялық өндірістерде. Қосалқы материалдар өнеркәсіптің көптеген салалары үшін үлкен маңызға ие. Осылайша, түсті металлургияның бірқатар өндірістерінде (алюминийлі, никельді) қосалқы материалдарға кететін шығындар негізгі шикізатқа кететін шығындарға тең немесе артық.
Өнеркәсіптік шикізат табиғи жаратылысқа ие немесе жасанды жолмен алынады. Минералды шикізат, су, ауа және т.с.с. табиғи жаратылысқа ие. Жасанды шикізатқа минералды және органикалық шикізаттан алынатын, химиялық өнеркәсіптің түрлі өнімдері, мысалы, пластикалық массалар, синтетикалық отын және т.б. жатады. Өнеркәсіптік шикізаттың негізгі түрі минералды шикізат болып табылады.
Минералды шикізатқа көмірлерді, мұнайды, табиғи газдарды, тұздарды, кенді және кенсіз шикізатты жатқызады. Минералды шикізаттың айрықша белгісі оны жер қойнауларынан шығару болып табылады. Экономикалық категория ретіндегі минералды шикізаттың айрықша ерекшелігі, басқа түрлерге қарағанда, шығарылған минералды шикізаттың орны толмайды. Жер оның байлықтарын пайдалану шамасына қарай әлсіреуі мүмкін, алайда оның құнарлығы прогрессивті агротехника кезінде қалпына келтіріледі; ормандар кесілуі және қайте қалпына келтірілуі мүмкін. Жер қойнауларынан алынған минералды шикізаттың шоғырлары қалпына келтірілмейді. Бұл тұрғыда олар белгілі бір уақыт аралығынан кейін табиғи жолмен қалпына келетін, жағалау-теңіз және кейбір арналық шашылымдар, сонымен қатар жерасты сулары өзгеше.

2.4 Тау жыныстары мен минералдар жиынтығы
Тау-кен-химиялық шикізат фосфорит, апатит, барит, флюорит, табиғи таза күкірт, глауконит және алунит кенорындары түрінде дараланады.
Фосфориттер, апатиттер.Республиканың фосфат рудаларының есепке алынған қорларында негізгі рөл фосфорит рудаларының үлесінде. Республиканың фосфориттеріт екі түрлі, олар микротүйірлі фосфориттер және жалбырлы фосфориттер деп аталады. Фосфорит кенорындары республиканың екі аймағында шоғырланған, олар - Кіші Қаратаудың фосфоритті алабы (микротүйірлі фосфориттер) және Ақтөбенің фосфоритті алабы (жалбырлы фосфориттер). Кіші Қаратау фосфоритті алабында 14 өнеркәсіптік кенорын анықталған (Шолақтау, Ақсай, Көксу, Жаңатас, Көкжон т.б.), олардың балансқа тіркелген жалпы қоры 550 млн. т. Алаптың болжамдық ресурстары 2 млрд. т шамасында деп есептеледі. Ақтөбе фосфоритті алабы 9 кенорынды біріктіреді (Шилісай, Алтай, Богданов, Көктөбе т.б.), бұлардың баланстағы жиынтық қоры 125 млн. т фосфор пентаоксиді. Бұл қордың ауқымды бөлігі (90 млн. т) Шилісай кенорнында шоғырланған. Алаптың болжам ресурстары 104 млн т Р2О5 деп шамаланады. Фосфат шикізатының резервтегі қорларының қайнар көзі ретінде Көкшетау өңіріндегі кейбір нашар зерттелген кенорындардың апатит рудалары аталады (Красномай интрузиялық массивімен байланысты қалыптасқан) Фосфат шикізатының тағы бір өте маңызды резервтік нысаны - Торғайдың темір кенорындарындағы (Соколов, Сарыбай, Қашар т.б.) құрамына апатит кіріктіретін магнетит рудалары болып табылады, бұлардың байыту өнімдерін тазалау барысында жылына 100 мың т-дай таза апатит концентратын алуға болады. Республикадағы апатит рудаларының болжам ресурстары 147 млн. т фосфор ангидриді шамасында деп есептеледі.
Қазақстанның батысы мен оңтүстігінде (Маңғыстау, Арал маңы, Торғай) жалбырлы фосфориттермен қатар түйірлі фосфорит шоғырлары да кең тараған, алайда бұлар әзірге фосфорит рудаларының болжам ресурстарының балансында қосымша рөл атқарады. Десек те, олардың өндіру және байыту технологиясы өте қарапайым болуы бұл шикізаттарға деген қызығушылықты арттыра түседі.
Фосфат шикізатының атауға тұрарлық концентрациялары фосфатты-глауконитті құмдар құрамында да ұшырасады (батыс қазақстан және Павлодарлық Ертіс маңы). Бұлардың қорлары мен болжам ресурстары жүздеген млн. т-ны құрайды. Фосфоритті-глауконитті рудалар кешенді минералдық тыңайтқыштар алудың жоғары сапалы шикізаты болып табылады.
Барит. Бариттің негізгі барланған қорлары (95%-дан астамы) Орталық және Оңтүстік Қазақстан өңірінде шоғырланған. Бұлар таза бариттің дербес кенорындары болып табылатын Жалайыр, Кентөбе, Шығанақ, Аңсай және Ақшешек кенорындары түрінде көрініс береді. Жалайыр және Кентөбе кенорындарының есепке алынған қорлары 7 млн. т, келелі (перспективалық) қорлары 15 млн. т шамасында деп есептеледі.Шығанақ кенорнының қоры 10 млн. т шамасында, Аңсайдың бұл көрсеткіші 74 млн. т, Ақшешектікі 50 млн. т шамасында (болжам ресурсы). Бариттің Қазақстандағы өзге қорлары кешенді баритті-полиметалды және баритті-колчеданды кенорындармен байланысты. Бұл кенорындардан барит қосымша түрбөлшек түрінде өндіріледі. Бариттің ірі қорлары бір топ қорғасынды-мырышты кенорындар құрамында (Жайрем - 55 млн. т, Бестөбе - 32,3 млн. т, Қарағайлы - 20 млн. т шамасында, Тұйық - 7,3 млн. т) және Кенді Алтайдың колчеданды-полиметалды кенорындарында (Новолениногорск - 2,4 млн.т, Орлов - 3,8 млн. т, Ертіс - 0,7 млн. т, Белоусов - 0,4 млн. т, Гусляков - 0,3 млн. т, т.б.) шоғырланған. Бариттің азын-аулақ шоғыры Бадам және Құлан сияқты флюоритті-баритті және Ауыртас деп аталатын целестинді-баритті кенорындарда белгілі.
Қазақстанда барит өндіруді арттырудың перспективасы Шығанақ және Аңсай сияқты бариттің бұрыннан белгілі біршама ірі дербес кенорындарын игерумен және баритті кешенді рудалар құрамынан шама келгенше толығырақ бөліп алу шараларымен байланыстырылады.
Флюорит. Қазақстан флюориттің минералдық шикізат базасымен қанағаттанарлық дәрежеде ғана қамсыздандырылған. Бүгінгі таңға шейін флюориттің бірнеше кенорындары табылып барланған. Олардың ішіндегі ең ірілері Оңтүстік қазақстандағы Тасқайнар кенорыны, ол кальцитті-флюоритті және кварцты-флюоритті рудалардың стратиформалық жатыны түрінде оқшауланады. Желілі кварцты-кальцитті-флюоритті құланкетпес, Мыңарал, Шығыс Қаражал, сол сияқты флюоритті-баритті Бадам кенорындары шағын кенорындар санатына жатады Флюориттің атауға тұрарлық ресурстары Орталық Қазақстандағы Солнечное кенорнының карбонатты-флюоритті рудаларының (балқыған әктастардың) құрамында белгілі. Флюорит кенорндарының ешқайсысы өндіріске енгізілмеген, яғни олар резервтегі кенорындар. Фтор тек қана Кіші Қаратау алабының фосфорит рудаларын өңдеу барысында жол-жөнекей алынады. Жалпы алғанда, флюорит рудаларының қазақстанда анықталған және дәлелденген қорлары ондаған млн. т-мен өлшенеді.
Табиғи таза күкірт.Күкірттің шағын-шағын екі кенорны белгілі, алайда олар да жетімсіз зерттелген. Оның біреуі (Подгорненск) Каспий маңы ойысының шығыс бөлігінде, екіншісі (Үлкен Бурылтау) Шу-Сарысу ойысында. Подгорненск кенорнын іздеу сатысында жүргізілген жұмыстар нәтижесінде анықталған күкірттің болжам ресурстары 5 млн. т шамасында деп есептеледі. Кенорынның рудалар жерасты шаймалау әдісімен өндіруге жарамды. Каспий маңы ойысының күкіртке деген мүмкіндіктерін сөз еткенде мына мәселе маңызды. Ойыс ауқымында кеңінен тараған тұз күмбездерінің қалқатастарында (кепроктарында) табиғи таза күкірттің көптеген шағын-шағын білінімдері анықталған, алайда аталған ойыстың күкірт өндіруге деген жалпылама перспективасы әлі де болса толық нақтыланбай отыр. Бұл орайдағы басты проблема - күкірттің өнеркәсіптік шоғырларының өзіндік индикаторы болып табылатын қалқатасы сульфатты-карбонатты жаралымдардан құралған тұз күмбездерін ешбір күмәнсіз оқшаулай білу әдісінің әлі де болса жасқталмай отырғандығы.
Қазақстан ауқымында табиғи таза күкіртпен қатар колчеданды рудалардағы жалпылама күкірт пен пирит құрамындағы күкірттің айтарлықтай ресурстары белгілі. Кенді Алтайдың кенорындарындағы жалпылама күкірт пен пириттегі күкірттің қорлары ондаған млн. т-мен өлшенеді деп есептеледі. Мәселен, Николаев кенорнында 14 млн. т, Орлов Кенорнында 8,6 млн. т күкірт бар болуы тиіс. Жоңғар Алатуындағы кенорындардың Текелі тобы ауқымында күкірттің 10 млн. т-дан астам қоры жинақталған. Майқайың, Абыз, Қосмұрын т.б. кенорындарының рудалары да да күкіртпен айтарлықтай дәрежеде қаныққан. Күкірттің мол ресурстары республиканың түсті металлургиясына қарасты зауыттарының күкіртті газдарында да баршылық. Күкірттің мол қоры Каспий маңы ойысына тиесілі әйгілі мұнай кенорындарын өнеркәсіптік игеру барысында қосымша түрде өндіріліп жатқандығы белгілі.
Глауконит.Республикада глаукониттің үш кенорны белгілі, олар - Қызылсай, Тікбұтақты және Селеті кенорындары. Мұғалжар жоталарындағы Қызылсай кенорнына тиесілі кварцты-глауконитті құмдардың өнеркәсіптік категориялар бойынша барланған қоры 100 мың м3 шамасында, құмдағы глауконит мөлшері 85-97% аралығында. Павлодарлық Ертіс маңының Селеті кенорнына қарасты фосфатты-глауконитті құмдардың Р1 категориясы бойынша есептеліп шығарылған болжамдық ресурсы 722 млн. т-ны құрайды. Құмдардағы глаукониттің үлесі 60-80%. Бұл кенорынның глауконитті құмдарының сапасы Өзбекстанның Тәшкент облысындағы әйгілі Чанги кенорнының кварцты-глауконитті құмдарының сапасынан да артығырақ. Батыс Мұғалжар жоталарында орналасқан Тікбұтақты кенорнының глауконит кіріктіретін таужыныстарының (рудаларының) Р3 категориясы бойынша есептелген болжамдық ресурстары 350 млн. т-ны құрайды. Бұл рудалардағы глаукониттің үлес салмағы 50-60% шамасында.
Қазақстанның фосфатты-глауконитті рудалары кешенді агрохимиялық тыңайтқыштар алудың жоғары сапалы шикізаттары болып табылады.
Батыс, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан өңірлерінен глаукониттің жаңа кенорындарың табылу мүмкіндігі жайлы болжамдар қалыптасқан.
Алунит.Алунит кенорындары мен оның білінімдері Орталық, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан аймақтарында белгілі. Бұрын алунитті рудалар тек қана глинозем өндіретін шикізат ретінде қаралған болатын, сондықтан оның қоры айтарлықтай ірі болған жағдайда ғана (150 млн. т-дан кем болмаған жағдайда) мұндай кенорын есепке алынатын. Осы қағидаға сәйкес, өткен ғасырдың 70-ші жылдарына дейін Қазақстанның балансында алуниттің жалғыз ғана кенорны тіркелген-ді, ол - Орталық Қазақстандағы барланған қоры 181,5 млн. т Босаға кенорны болатын. Қалған кенорындар бойынша болжамдық ресурстар ғана анықталған, олар Бүркітті (250 млн. т шамасында), Көшен (30 млн. т-дай) және Ақтайлақ (40 млн. т шамасында) кенорындары. Оңтүстік Жоғар тауларында табылған кенорындар әлі де барланған жоқ. Олардағы алунит рудасының болжамдық ресурстары 30 млн. т шамасында деп есептеледі (Қызылшоқы - 16 млн. т, Архарлы - 10,5 млн. т).
Тау-кен-техникалық шикізат. Қазақстанның тау-кен-техникалық шикізат базасы бір топ маңызды пайдалы қазбалар жиынтығын құрайды, олар - отқа төзімді саздар, династық және флюстік кварциттер, кремнийлі таужыныстар, доломиттер, магнезиттер, флюстік әктастар, пішіндеме құмдар, саздар, талшықтастар (асбестілер), вермикулиттер, мусковиттер, графит, цеолиттер, бентонит саздары, шунгиттер.
Металлургияға қажетті бейруда шикізаттар. Бұларға отқа төзімді және қиын балқитын саздардың, династық кварциттердің, доломиттің, магнезиттің, флюстік әктастардың, пішіндеме құмдардың және саздардың алуан түрлі кенорындары жатады. Қазақстанның металлургиялық өнеркәсібі шикізаттардың бұл түрлерімен біршама тәуір дәрежеде қамсыздандырылған, жетімсіз шикізат магнезит қана. Азын-аулақ проблемалар металлургия талаптарын қанағаттандыратын флюориттің және тасқұйма өндірісінде пішіндеме материал болуға жарарлық бентонит саздарының кенорындарын игеру мәселесінде де ұшырасады. Отқа төзімді шикізат рөлін атқаратын жоғары глиноземді кианит рудаларын бөліп алу технологиясы да әзірге шешілмеген., бұл рудалардың тым-тәуір кенорындары Мұғалжарда, Кенді Алтайда және Орталық Қазақстанда ұшырасады.
Отқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.