Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуінің туралы ғылыми-теориялық негіздері
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Еліміздің Білім заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы жазылса да, өкінішке орай мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік ортаға бейімдеу өзекті мәселе болып отыр. Мүмкіндіктері шектеулі балаларға білім мен тәрбие берудегі ғылымның нәтижеге қол жеткізудің бірі педагогикалық білім беріп, қоғамға әлеуметтендіру [1.27].
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі балалар тәрбиесіне ерекше мән беріліп , мұғалімдер мен тәрбиешілердің іс - тәжірибелерін саралай келіп , коррекциялық тәрбие жүйесін құрдық . Бұл тәрбиенің негізгі мақсаты - еңбекке үйрету, өмірде өз орнын табуға баулу , өмірге икемді жеке тұлға қалыптастыру.
Мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалардың әлеуметтенуіне әсер ететін факторлардың бірі оның отбасы екені байқалады. Ата-аналар мен мамандардың бірлесе байланыста болуы мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалардың әлеуметтенуі, олардың жетіліп дамуына ықпалды келеді. Мүгедек балалардың толық дамуына оның отбасының психологиялық климаты әсер ететінін жүргізілген тәжірибеден байқадық. Отбасының өз қайғысына тұйықталып, мүгедек баласына барынша ұялуына жол бермей, әлеуметтік ортамен үнемі белсенді байланыста болуы мүгедек баласының әлеуметтенуіне ғана емес, сондай-ақ қоғамның, ортаның адамгершілік сезімін оятады. Социумдағы әлеуметтік жағдайды зерттеу және оған болжам жасау арқылы отбасы мен мүгедек балаларға әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық нақты көмек формалары және түрлері ұсынылады. Мүгедек балалардың дамуы мен тәрбие проблемеларын шешуде отбасыларымен серіктестік, әріптестік қарым-қатынастар орнатылуы әлеуметтендіру жұмысының оңтайлы жүргізілуіне әсерін тигізеді.
Зерттеу өзектілігі. Мүгедек балаларды қоғамда әлеуметтендіру қазіргі заманымыздың ең өзекті мәселесі болып отыр. Оны шешу жолдары немесе санын азайту бағытындағы жұмыстар әлі де жеткіліксіз. Ата-ана мен мүгедек бала өте тығыз байланыста болғандықтан, кейбір отбасының толық ақпараттанбауы және әлеуметтік қызметтің маңызын ата-аналар арасындағы түсінбеушіліктерінің әлі де болса біздің қоғамымызда орын алуы. Мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік өміріңдегі мінез-құлқының ауытқуына әкеп соқтырады. Отбасында, мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалары бар ортада, әлеуметтік мәселелерді зерттеу және оны шешу жолдарын анықтау мамандардың өзекті бағыты болмақ.
Педагогтар ұзақ жылдар бойы тәрбие ісін жандандыру арқылы дене мен ақыл-ой кемістігінің орнын толтыруға болады деген ұшқары пікірді қолдап келді. Әулеттегі кеміс балаға көбірек қамқорлық көрсетіп, оған басқа балаларға қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Бала басындағы бақытсыздық бәрінен бұрын оның маңындағы жақын адамдардың жанашырлық сезімін оятып, оған деген көзқарасты өзгертеді. Кез келген семьяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға деген мұңдай қамқорлық оған күшті әсер етіп, ол өзін басқа балалардан бөлексіткендей сезінеді. Одан әрі дене кемістігі бар адам, сау адамға қарағанда, өзіне деген ерекше әлеуметтік көзқарасты қажет етеді. Қоғамдағы осындай әлеуметтік мәселелерді есекере отырып, зерттеу жұмысымның тақырыбын Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтендірудің педагогикалық негіздері деп алдым.
Зерттеу мәселесі. Дипломдық жұмыста қоғамымыздағы бала мүгедектігінің мәселелерінің шешімін екі жақты қарастырдық. Біріншіден-мүгедектіктің алдын алу. Екіншіден - мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларды әлеуметтендіруді әлеуметтік оңалту арқылы жүзеге асыру. Жұмыста мүгедек балалардың дамуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеу барысында мүгедектік мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау жасалынып, мүгедектіктің алдын алуға бағытталған әдістер талданды. Мүмкіндігі шектеулі балалардың мүгедектігінің ерте алдын алу және коррекциялық - функционалдық моделі жасалды. Медициналық-әлеуметтік және еңбекпен оңалту сұрақтарын әлеуметтік қызметтің араласуынсыз іске асыру мүмкін еместігі анықталды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамға бейімделуінің педагогикалық негізін зерттеу арқылы оларға әлеуметтік көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны. Мүмкіндігі шектеулі оқушылар
Зерттеу пәні. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтендірудің педагогикалық негіздері
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларды әлеуметтендіру жұмысы ерте қолға алынса, ата-анасы толық ақпараттанса кемтар балалар қоғамда өздерін тең құқылы азамат ретінде сезінер еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуінің туралы ғылыми-теориялық негіздерін қарастыру;
2. Мүмкіндігі шектеулі жандардың әлеуметттік және психологиялық - педагогикалық мәселелері;
3. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтік оңтайландыру жолдарын анықтау;
4. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтік бейімділігін анықтауда қолданылған әдіс-тәсілдер.
Жетекші идея. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімдеуде педагогикалық тәрбие мен білім беру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Педагогтар мен дефектологтар мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалармен істейтін жұмысқа керек жаңа және жетілдірілген бағдарламалардың топшылығын айтады. Сонымен жанұясында мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалары бар отбасыларының әлеуметтік мәселелерінің зерттеу және оның шешу жолдарынын анықтау мамандардын өзекті бағыты болмақ.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасы Білім заңы, оқыту мазмұны бойынша тұжырымдамалар, оқулықтар теориясы, философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер және әр түрлі психологиялық-педагогикалық тренинг жаттығулары.
Зерттеу әдістері. Сараптау (анализ), бақылау анкета жүргізу, итервью, тестілеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, философиялық әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып-үйрену, зерттеу мәселесінің қазіргі кездегі хал-ахуалын анықтау істері жүргізілді, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық - әдіснамалық талдау жасалды, архив материалдарын жинастыру, қорытындылау. Жинақталған материалдарға құрылымдық талдау жүргізілді. Мүмкіндігі шектеулі жандардың әлеуметттік және психологиялық - педагогикалық мәселелері қарастырылып, мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтік оңтайландыру жолдары анықталды.
Екінші кезеңде - алынған материалдары сұрыптап өңделді. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімделу деңгейі анықталып, түзету-дамыту жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер, тренинг-жаттығулары оңтайлы әсер етті. Зерттеуден алынған мәліметтерді педагогикалық тәжірибеде қолдану оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімделу деңгейінің артқандығын көрсетті.
Зерттеу жұмысының базасы. Батыс Қазақстан облысы ... оқитын мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалар.
Зерттеу жұмысының міндеттеріне сәйкес педагогикалық зерттеу әдістері, тәжірибелік педагогикалық жұмыс нәтижелерінің тиімділігін тексеріп, өңдеумен және алынған деректерді талдау қортындысымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен , қорытындыдан және пайдаланылған 80 әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.Жұмыстың жалпы көлемі 65 бет.
Кіріспеде зерттеу тақырыбымның өзекті мәселесі қарастырылып, мақсат-міндеттері анықталды.
Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуінің туралы ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімде мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуі және мүмкіндігі шектеулі жандардың әлеуметттік және психологиялық - педагогикалық мәселелері қарастырылды. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтік оңтайландыру жолдары анықталды.
Екінші бөлімімнің тақырыбы: Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтік бейімділігін анықтаудың әдіс-тәсілдері деп аталды. Бұл тарауда сараптау (анализ), бақылау анкета жүргізу, итервью, тестілеу әдістерін қолдандым. Атап айтсам, Өзқорқынышынды бейнеле, коллаж, Бүрку шашырату, Сиқырлы бояулар, Шимай тағы сол секілді көптеген изотерапиялық жаттығулар жүргізіліп, қорытынды жасалды.
І тарау. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуінің туралы ғылыми-теориялық негіздер
1.1 Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуі
Жалпы білім беретін мектептегі балалардың үлгермеушілік мәселесі көптен бері педагогтардың, психологтардың, медиктердің және социологтардың көңілін алаңдатуда. Олар дамуы артта қалған балаларға жатпайтын, бірақ білім деңгейі шектелген балалар категориясын ашып тапты.
М.С.Певзнер және Т.А.Власова (1968, 1973) мүмкіндігі шектеулі баланың жеке бас қалыптасуындағы эмоцианалдық даму роліне көңіл аударды. Баланың - ананың екіқабат алғашқы айларында түрлі патогендік факторлар арқылы орталық нерв жүйесіне әсер етілген қолайсыз жағдайлар арқылы пайда болатындығын анықтайды. Сонымен қатар, психологиялық-педагогикалық түзетумен қатар, емдеу шараларды да жүргізілу керектігі айқын болды.
Мүгедектік - халықтың әлеуметтік игіліксіздігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады, әлеуметтік көрегендікті, экономикалық ауытқулықты, қоғамың өнегелі, толық мәнділігін шектейді, мүгедек- адам және қоғам арасындағы өзара байланыстың бұзылуын сипаттайды. Оған мәселен кемтар балаларды арнайы педагогика негізінде оқытумен тәрбиеледің тарихи тәжірибесінде анықталғандай, эволюция барысында осы мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларға деген көзқарас әр кезде біркелкі болмаған. Тек қана қоғамның қайта өрлеу дәуірінен бастап ХІХ ғасырдың ортасына дейін Еуропалық дефекталогия ғылымындағы деректер бойынша баланың ақыл ой және дене бітімі ауытқуларына деген көзқарастың бір қалыпты жүйеленгені байқалады.[4]
Дефекталогия - педагогика ғылымының арнаулы саласы. Ол көру, есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл ойында кемістігі бар балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін зерттейді. Дефекталогия ғылым ретінде төменде көрсетілген төрт сала бойынша:
1. Сурдопедагогика - есту кемістігі бар (естімитін және нашар еститін) балаларға;
2. Тифлопедагогика - көру кемістігі бар (көзі көрмейтін және нашар көретін) балаларға;
3. Олигрофренопедагогика - ақыл ойының дамуында кемістіг бар балаларға;
4. Логопедия - тіл кемістігі бар балаларға педагогикалық білім және тәрбие беру проблемаларын зерттейді.
Ақыл-ой дамуының кемісітігі бар балаларды оқыту дәне тәрбиелеу барысында арнайы әдіс-тәсілдер қолдану керектігі туралы мәселені өз еңбектерінде алғашқы рет Швейцария педагогы И.Г.Песталоцци мұндай балаларға арналған оқыту принцптерін ұсынды: оқытудың баланың даму деңгейіне сай болуы, және еңбек тәрбиесін қатар жүргізу және оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыру. Бақылай отырып, ойша қорытындылар шығару әдістерінің орынына зерттеудің эксперименталды әдістері келді. Бұл жағдай ақыл-ойдың артта қалушылық мәселесін түсіндірудің екі бағытын айқындады:
:: Анатомия - физиологиялық (Д.Бурнивель, Б.Морель, Э.Креплин, С.С. Корсаков, Г.И. Россолино,т.б)
:: Педагогика-психологиялық (А.Бине, Т. Симон).
Анатомиялық-физиологиялық бағыттың дамуына айрықша үлес қосқан неміс психиатры Эмиль Креплин (1856-1926) болды. Ол алғаш рет ақыл-ой кемістігі ауруларының барлық түрлерін біріктіріп, оларды психикалық дамудың тежелуі деп атады да, олардың туа біткен түрлерін бір топқа топтастырып, ғылымға олигофрения деген термин енгізді.
Ал түрлі есі ауысқан ауруларға деген алғашқы гуманистік қарым-қатынас адамадарын жасаған француз психиатр дәрігері Филипп Пинель (1745-1826) болды. Ол алғаш рет жан аурулардың классификациясын жасап, олардың туа біткен және жүре біткен деп негізгі 2-клиникалық формаларын ажыратып береді. Пинельдің ісін әрі қарай жалғастырған оқушысы Жан Этьен-Долшник Эскироль (1772-1840) осы екі форманы аменция және деменция деп атауды ұсынды. Эскироль ақылдан ауысудың симптоматикалық классификациясын негіздеген, бұл аурудың жетекші белгісі ретінде олардың сөйлеу ерекшеліктеріне назар аудартты.
Бельгия психиатры Жан Демор (1867-1941) алғаш рет бұл аурудың шығуындағы биологиялық және әлеуметтік факторларды бөліп қарайды. Бұл топтағы балалардыол медициналық және педагогикалық дамуы жағынан артта қалғандар деп бөлді. Медициналық дамуда артта қалу себептерін іште жатқанда немесе сәби шағында белгі берген патологиялық факторлармен байланыстырды. Педагогикалық дамудағы артта қалу себептерін бала кезінде дұрыс тәрбиели алмаумен, ауырған немесе мектептегі кейбір педагогикалық қателіктердің құрбандары болғандығымен байланыстырады.
Итальян педагогі М.Монтессори (1870-1952) ақыл-ойы артта қалған балаларға арналған ортафоникалық мектеп ашып, мұнда емдеуші педагогиканың негізі ретінде сенсомоторлық тәрбие жүйесін енгізді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды арнайы оқытудың және тәрбиелеудің негізгі міндеті ақыл-есі кем балаларды мектепке дайындау барысында олардың дене, ақыл-ой және адамгершілік даму мүмкіндігін барынша қамтамасыз ету. Біздің елімізде арнайы мекемелерінің жүйеленген системасы құрылған.
Арнайы балабақша және балалар үйіне, қосымша-мектепинтернаттарға 4 тен 8 жасқа дейінгі балалар қабылданады. Білім беру жүйеде арнайы психоневрологиялық санаторийлер бар. Бөбектер тобына екі жастан қабылданады. Оларда бастарын дұрыс ұстау, отыру, тұру, жүру сияқты қимылдар кем басталады. Мектеп жасына жеткенше дейін оларда көрнекі-бейнелік міндеттерді шешу қабілеті қалыптаспайды. Тіпті ойын процесінің өзі оларда заттық әрекет барысында белгілі бір деңгейде пайда болуы мүмкін. Арнайы оқытусыз ақыл-есі кем балаларда негізгі әрекет ойын-емес, зат қана болып табылады. Ал, еңбек іс-әрекетінің элементтері мұндай балаларда қоршаған орта талабының ықпалымен қалыптасады. Тіл дамуы да ерекше артта қалады, алғашқы сөздер оларда 3 жастан кейін, фразалар - мектеп алдында ғана пайда болады. Ақыл-есі кем балаларда жеке бас дамуының шарттары да қалыптаспайды, әдеттен балалар 3 жастан бастап өзіндік Мен деген ойға ие болса, ақыл-есі кем балаларда тек 6-7 жас кезінде өзін-өзі сезінудің алғашқы белгілері пайда бола бастайды, олардың мінез-құлқы ырықсыз сипатта болады. Бұл балалардың ересектермен, жолдастарымен қарым-қатынасы да басқаша қалыптасады.
Қосымша мектеп мемлекеттік жалпы білім беру мекемелерінің жұйесінде жұмыс істейді, бірақ міндеттері бөлек айқындалады. Арнайы міндеті - дефектілерді түзетеді. Сондықтан әлеуметтік - еңбектік бейімделу дұрыс жүзеге асуы тиіс. Қосымша мектеп оқушылардың жалпы дене жағдайын дұрыстау және бекітуге бағытталған, емдеу - сауықтыру жұмыстарымен де айналысады, сонымен қатар әлеуметтік-педагогикалық міндеттері бар. Ерекше түзету міндеттерінің саны сол мектептің арнайы оқу жоспарында және бағдарламаларында бейнеленген.
Жанұяда мүмкіндігі шектеулі баланың өмірге келуі бірінші кезекте ата-ананың және жанұя мүшелерінің өмірге көзқарасын, өзгелерге және өзіне деген қарым-қатынасын өзгертпей қоймайды. Отбасында бала үшін де, ата-ана мен жанұя мүшелері үшін де ауыр психологиялық атмосфера қалыптасатыны белгілі. Әйгілі ғалым Л. С. Выготский баланың өсіп-дамуы бірінші кезекте әлеуметтік даму жағдайына негізделгенін дәлелдеген.
Ағылшын зерттеушісі Л. Ярроу бойынша депривация түрлері айқындалған. Соның ішінде үйден оқитын оқушыда даму жағдайының 3 түрі кездеседі.
Әлеуметтік депривация- баланың басқа адамдармен қарым қатынастың азаюы.
Эмоциялық депривация- қоршаған ортаме қарым-қатынаста эмоцияның әлсіз көрінуі, айналаны енжар сезінуі.
Сенсорлық депривация- балада әсерлердің әр түрлілігі және қабылдау айқындығының төмендеуі.
Олардың ішінде интеллект дамуында физиологиялық қалыс болмаса да өз құрдастарынан 2-4 жылға артта қалған балалар болады.
ХХ ғасырдың бас кезіне қарай жинақталған тәжірибе, осы проблемаға деген түрткі көз қарастар, түрлі терманология баланың психофизикалық артта қалуының жетекші белгілерінің негізінде ғылымда бір ізге түсіруді талап етеді.
Елімізде мұндай кемістігі бар балаларға қамқорлық жасау барысында, мемлекет есебінен арнайы (түзету) мектептерінде білім беру, тәрбиелеу жүзеге асырылып, тегін оқытылады. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы 1980 жылы қабылдаған тұжырымдаманың британдық нұсқасы бойынша дене кемістігіне қарай жалпы мүгедек адамдарды төмендегідей топтастыру түрлері анықталған:
1. Туа біткен, созылмалы ауруға ұшыраған адамдар-физиологиялық, анатомиялық және психикалық қызметі бұзылып еңбекке жарамсыз болып қалғандар;
2. Мүмкіндігі шектеулі адамдар - өз бетінше іс-әрекетке бара алмайтындар мен кемтарлық нәтижесінде іс-қимылы шектеулі адамдар (мысалы, бір қолы жоқ, аяғы ақсақ, құлағы нашар еститіндер,т.б);
3. Мүгедектер - өз алдына күн көре алмайтын, басқа бір адамдардың көмегіне күнделікті мұқтаждар;
4. Бұлардан басқа ақыл-есі, түсіну, сезінулері дамымай қалған, не болмаса іштен осындай кемтарлықпен туғандар психикалық ауытқулары бар адамдар қатарына жатады;
5. Ақыл-ой еңбегіне жарамсыз болғандықтан олигофрендер (грек сөзінен аударғанда олигиос-кішкене, френ-ақыл)немесе ақылы кем адамдар деп топтастырады. Оларға жүйке жүйесіне әр түрлі себептерден зақым келгендер, не болмаса сондай ауытқулармен дүниеге келгендер, жұқпалы аурулардың салдарынан ақыл-есі нашарлағандар,түйсіну, сезіну, қабыл алу, көңіл қою, психикалық үрдістерінің дамуы шектеліп, ерік-эмоциялық орталығы зиянға ұшыраған, мысалы, ақылы ауысқан, аутистер, суицидтер, жындану ауруына ұшыраған адамдар жатады.
Мүгедек, мүмкіндігі шектеулі бала құқығы:
:: Мүгедек баланың, оның абыройын қамтамасыз ететін, қоғам өміріне белсенді қатысуын болдыратын жағдайларда, толық мәнді өмірге дені сау балалармен тең құқығы бар;
:: Мүгедек баланың, оның физикалық, ақыл-ой қабілетіне және ниетіне сәйкес білім алуға, қызметі және кәсіп таңдауға, шығармашылық және қоғамдық қызметтерге қатысуға қатысы бар;
:: Мүгедек балалар, ақыл-ой және физикалық кемшіліктері бар балаларды қосқанда, арнайы балалар ұйымдарында медициналық-әлеуметтік әлеуметтік көмек алуға құқылы.
Осы құқытар Мемлекет қамқорлығына қабылданған мүгедек балалар мектеп жасына дейінгі 4 жастан 8 жасқа дейінгі, дайындық топтағылар 8 жастан 12 жасқа дейінгі, 12 жастан 18 жасқа дейінгі еңбекті оқыту тобы (оның ішінде 14-тен 18 жасқа дейінгі жеткіншектер), 4-тен 18 жасқа дейінгі диагностикалық топқа 10 баладан топтастыруға негіз болады.
Дегенмен де мүмкіндігі шектеулі осы адамдарға көрсетілген медико-әлеуметтік көмектің мұндай қалыптасқан дәстүрлі түрі (бірсарынды өмір салты, стериотипін өзгерту қажеттілігі және т.б) факторлары мүгедек жандардың интернат-үйлерге баруға асықпайтынын көрсетеді. Осындай орын алған жағдайлар әлеуметтік қорғау мекемесі жүйесіндегі әлеуметтік педагог қызметінің пайда болуын туындатты. Мүгедектерге әлеуметтік көмек берудің дамуының бастапқы кезеңдерінде үйде қызмет көрсетуде көп көңіл бөлінді. Осы жағдаймен байланысты әлеуметтік педагогтың мамандандырылған сипаттамасы жасалды, оның лауазымдық міндеттері анықталды. Сонымен бірге нақты әлеуметтік көмекті интернат-үйінде тұраты мүгедектер қажет етеді. Соңғы уақытқа дейін бұл мекемелердегі медико-әлеуметтік көмекті ұйымдастыру тікелей медицина жұмысшыларына жүктелді, олар медициналық қызмет көрсету ұйымына зиян келтіретін, интернат-үйлерінде мүгедектердің әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-педаогикалық және әлеуметтік жағдай бейімделу бойынша төмендегі қызметті атқарады:
:: Әлеуметтік-тұрмыстық жәрдем беруде адамдардың тұрмыстық жағдайларын жөндеу және ахуалы нашар отбасында көмек беру;
:: Әлеуметтік-медициналық көмек - жазылмайтын, сырқатқа ұшырап қалған, созылмалы аурулары бар, туғанна денсаулығы нашар балаларға дәрігерлік көмек көрсету;
:: Өзіне қызмет ете алмайтындарға қолғабыс жасап, дәрігрелік, психотерапиялық көмекпен бақылау жұмыстарын жүргізу;
:: Әлеуметтік-психологиялық жәрдем беру - ортасындағы, алыс-жақын әлеуметтік ортадағы теріс ықпал тигізетін көріністерді жоюға, өзара қарым-қатынастарды жақсартуға, жылы қабақ, жағымды психологиялық орта орнатуға бейімдеу;
:: Әлеуметтік-педагогикалық көмек - балалардың ата-анасы, басқа адам мүшелерімен қарым-қатынасын жақсарту, үйден безген, тілазар, қиқар, тәртіпсіз, теріс жолға түскен, мінез құлқында ауытқулары бар балаларды түзетуге, тәрбиелеуге көмектесу.
Қазіргі кезеңде еліміздегі мүмкіншілігі шектеулі балалар санының көбеюі, денсаулық сақтау, білім және әлеуметтік қорғау салаларының осы мәселеге көңіл бөлуін талап етіп отыр. Жыл санап мүмкіншілігі шектеулі балаларға деген қоғамның көзқарасы өзгеріп, оларды қоғамның бір мүшесі ретінде қарауға бет бұрды. Үкіметіміздің мүмкіншілігі шектеулі балаларға арналған көптеген көмектерінің ішінде үйде әлеуметтік көмек беру ерекше орын алады. Үйде әлеуметтік көмек беру барлық мүгедек балаларға емес, олардың ішінде өз-өзіне қызмет етуі төмен, қозғалысы нашар, үйде оқитын, үйде тәрбиеленетін және ешқандай бағдарламамен оқуға жарамсыз балалар мен жасөспірімдерге көрсетіледі. Осы орайда әлеуметтік қызметкердің міндеті кеміс балалардың жан айқайын қоғамға жеткізу, яғни бала ағзасындағы ауытқулар мен бөгеттердің себеп-салдарын анықтап, олардың отбасындағы қарым - қатынастарын дамытып, дені сау баламен араласуына жағдай туғызу.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың өмірге келуі шын мәнінде отбасын психологиялық өзгерістерге алып келеді. Ауытқушылығы бар баланың отбасында алғашқы күннен бастап ата-анасының ұнжырғасы түсіп, күйзеліске тап болады. Ата-аналарының қоршаған ортамен қарым-қатынасы үзіледі, қатынас аясы тек туыстары, дәрігер, мұғалімдермен ғана шектеледі. Баланың мінез-құлқы, тәртібіндегі өзгерістер ата-ананың күткеніндей, ойындағындай болмай, ата-анаға қайғы мен мазасыздық жағдайын әкеледі. Сол себепті отбасындағы өзара қарым-қатынастар бұзылады, әрі қиындыққа тіреледі. Тіпті кей жағдайда отбасының бұзылуына (ажырасуға дейін) әкеледі. Сондықтан мұндай балаларды тәрбиелеуде ата-аналарға тек педагогтардың ғана емес, арнайы мамандардың да көмегі қажет. Тәрбиелеу барысында жас ерекшеліктерін ескере отырып, балаларды шешім қабылдай алуға, өзін - өзі қамтамасыз етуге, еңбекке, тәртіп мәдениетіне, ұжымда еңбек ете алатындай деңгейге бейімдеу қажет. Мұндай балалардың тәрбиесі өзара жақсы түсіністікті қажет етеді және оларды болашаққа сенімді көзқараспен қарауға тәрбиелеудің мәні зор. Мүгедек балалардың жанұяда тәрбиелеудің бір -біріне қарама - қарсы екі түрі кездеседі. Олардың бір түрі шектетілгендер, яғни ата-анасы баланың жан-жақты, материалдық жағынан толық қамтамасыз етеді, бірақ оның ішкі әлеміне үңіліп рухани қажеттіліктеріне терең бойлай бермейді. Тіпті кейде баланы жазалайды. Бұндай отбасындағы балалар іштей күйзеліске түседі, ата - аналарының сүйіспеншілігіне, махаббатына ылайық емеспіз деп ойлайды. Олардың көңіл - күйі түсіп, өз-өзіне сенімсіздік пайда болады. Осыдан келіп балалардың тіл дамуында, танымдық қызметінің қалыптасуында, тәрбиесінде әр түрлі кемшіліктер пайда болып, зияты төмендеп, білім деңгейі тежеледі. Екінші бір жағдай баланы шектен тыс қам-қорлыққа алу, мұндай ата-аналар бала алдындағы кінәсін сезініп оны тым бос ұстап, еркелетеді. Кез- келген өтінішін орындауға тырысады. Мұндай ортада өскен бала бұйығы келеді. Өз-өзіне сенімсіз, әлжуаз болып өседі. Мұндай балалар әлеуметтік даму жағынан түрлі қиындықтарға тап болады.
Мүгедектер құқықтары туралы инклюзивті білім беру ережесі Біріккен Ұлттар Ұйымының бас Ассамблеясымен, мақұлданып, БҰҰ-ның Конвенциясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілген. Көршілес Ресей мемлекетінде 1990 жылдан бастап, инклюзивті білім беру жүйесі құрыла бастады.
Қазақстан Республикасының Елбасы өз жолдауында әлеуметтік мәселелерге көп көңіл бөлді. 2011-2012 жылдары Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты - білім беру үдерісінің барлық қатысушыларын жақсы білім беру қорлары мен технологияларына тең қолжетімділігін қамтамасыз ету болып отыр.
Мемлекеттік саясаттың басты міндеттерінің бірі - мүмкіндіктері шектеулі балалардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес білім алу құқықтарын жүзеге асыруын қамтамасыз ету болып табылады.
Білім беру саласындағы халықаралық құжаттар негізінде құрылған Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мүмкіндігі шектеулі баланың білім алудағы тең құқықтар қағидалары қарастырылады.
Мүмкіндігі шектеулі баланың білім алу құқығына кепілдіктер Қазақстан Республикасының Ата Заңы - Конституцияда, Қазақстан Республикасында бала құқықтары, Білім, Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау, Арнай әлеуметтік қызметтер, Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік - медициналық - педагогикалық және психологиялық түзете қолдау туралы Қазақстан Республикасының заңдарында бекітілген.
Мүмкіндіктері шектеулі баланың білім алуға құқықтарын жүзеге асырудың басты мақсаты ретінде оның дене және психологиялық ерекшеліктерін ескере отыра балалардың білім алуы үшін қажетті жағдайларды жасау қарастырылған.
Қазіргі уақытта ортамызда болып жатқан әлеуметтік жанұя мәселелері, экологиялық-эканомикалық дағдарыстар жүйке жүйелері бұзылған, психикалық аурулары бар, кемтар болып туылатын нәрестелердің саны жыл сайын өсіп отыр. Жалпы білім беретін мектептерде ондай балалар аз емес. Мектепте және үйде де ондай балалар жеке ықпал жасауды қажет етеді. Ол үшін баланың психологиялық қажеттіліктерін, оқу үлгерімін зерттеп, психологиялық түзеу жұмыстарын ұйымдастыру керек. Баланың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себептері түрлі болуы мүмкін. Олар басынан өткен аурулар, негізгі әлеуметтік жағдайы, нашар көруі, құлақ ауруы тағы да басқа себептерден болуы мүмкін. Психикалық дамуының тежелуінің негізгі бұзылыстары интелектуалды деңгейі көбіне таным процестері: зейіні, логикалық есте сақтауы, ойлауы, кеңістікті бағдарлауы төмен болып келеді 3. Республикамызда жалпы білім беру ортасында мүмкіндіктері шектеулі балаларды қалыпты деңгейде дамыған балалармен бірге кіріктіріп оқыту үдерісі дамып келе жатқанын атап өту қажет.
Қазіргі таңда кіріктірудің төмендегідей үлгілері бар:
1. Жалпы білім беру мектептерінің арнайы (түзету) сыныптарында мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы.
Қазіргі таңда жалпы білім беру мектептерінің 1318 арнайы сыныптарында 9144 мүмкіндігі шектеулі бала, 102 түзету мектебінде 15639 бала білім алады, оның ішіндегі 2 мыңға жуығы психикалық дамуы тежелген балалар, 8049 астам ақыл - ойы кем балалар, қалғандары дене дамуында түрлі ауытқушылықтары бар балалар.
2. Инклюзивті білім беру дегеніміз - қалыпты деңгейде дамыған балалармен бірге бір сыныпта мүмкіндігі шектеулі баланың білім алуы.
Инклюзивті білім беру жүйесіне кіріктірілген балалар үлесі жалпы балалар санының 19, 1 % (2010 жылы 12, 0 %) құрайды.
Астана қаласы, Ақтөбе, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Қостанай облыстарында мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру ортасына енгізуге жағдай жасау мәселелері өз шешімін табуда. Алматы, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан облыстарында оқу - тәрбие үдерісіне мүмкіндігі шектеулі балаларды кіріктіру мәселелері төмен деңгейде.
Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырған жөн. Бала және оның ата - анасының тұрғылықты жеріне сәйкес жалпы типтегі мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге мектеп - интернатқа жіберуден сақтап, отбасында тәрбиеленіп тұруы үшін жағдай жасайды, қалыпты деңгейдегі дамыған құрдастарымен күнделікті қарым - қатынас жасауды қамтамасыз етеді, әлеуметтік бейімделуі және қоғамға кіріктіруге қатысты мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік - медициналық - педагогикалық және психологиялық түзете қолдау туралы заңына сәйкес жалпы білім беру мекемелерінде білім алатын және кезінде оқыту мүмкін емес оқушылар қатарына жататын балаларға түзете - педагогикалық қолдау көрсетуді қамтамасыз ететін жаңа түрдегі арнайы білім беру мекемелерінің желісі кеңейтілуде.
Мұндай мекемелерді құру қажеттілігі елімізде бар арнайы (түзету) мекемелердің барлығында түрлі ауытқушылығы бар балаларға дұрыс түзете - педагогикалық қолдау көрсетуге толықтай мүмкіндік жоқ болғандықтан туындаған.
Бүгінгі күні республикамыздағы арнайы ұйымдар жүйесінде 63 түзету және инклюзивті білім беру кабинеті, 129 психологиялық - педагогикалық түзету кабинеті, 20 оңалту орталығы және 479 логопедиялық пункт қызметтерін жүзеге асыруда.
Қазіргі таңда түзете білім беру ұйымдарының желісін сақтап, жетілдіру және инклюзивті білім беру жүйесін қатар дамыту ең тиімді қадам болып табылады. Мұндай жағдайда түзету ұйымдары жалпы білім беру мекемелерінде қызмет жасайтын мұғалімдерге әдістемелік көмек көрсетуді қамтамасыз ететін оқу - әдістемелік орталық, білім алып отырған тұлғалар және олардың ата - аналарына кеңес беру және психологиялық - педагогикалық түзете көмек көрсету қызметін атқарады.
Арнайы білім беру бағдарламалары бойынша мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту сегіз типтегі арнайы (түзету) ұйымдар жүйесінің қызмет жасауы арқылы жүзеге асады:
39 арнайы балабақша және 274 балабақша топтарында 10 мыңға жуық мектеп жасындағы балалар қамтылған;
9169 мүгедек бала үй жағдайында білім алады;
25 мыңнан астам бала 20354 оқушыға арналған 1564 мектепте және 4970 мектеп жасына дейінгі балаларға арналған 274 топта арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілген жалпы білім беру мекемелеріне біріктірілген.
Бұл қызметтің басты бағыты ретінде баланың дамуындағы ауытқушылықты анықтап, дамуында бұзылыстары бар балалармен түзету жұмыстарын ерте жастан ұйымдастыру болып табылады. Бұл мақсатта 57 психологиялық - медициналық - педагогикалық (ПМПК) кеңес жұмыс жасайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға қажетті психологиялық - медициналық - педагогикалық көмек уақытылы көрсетілген жағдайда баланың дамуындағы негізгі кемшіліктерді оқытудың бастапқы кезеңіне түзету, жалпы білім беру мектептерінде оқытуға дайындауды қамтамасыз етеді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуды ұйымдастыру мақсатында баланың психофизиологиялық және танымдық мүмкіндіктерінің деңгейін ескеретін, оқытудың нұсқауларын қарастыратын білім берудің арнайы типтік оқу бағдарламалары құрастырылып, бекітілген. Сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі балаларды кіріктіре (инклюзивті) оқытуды ұйымдастыру бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар дайындалды.
Жалпы білім беру мекемелерінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді табысты ұйымдастырудың жағдайы ретінде баланы білім беру мекемелеріне толыққанды кіріктіруді қамтамасыз ететін бейімделу ортасын құру болып табылады.
2020 жылға дейін білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында қоғамдық орындарға кедергісіз енуді қамтамасыз ететін материалдық - техникалық жағдайлар жасалып, дене және психикалық жағдайлар жасалып, дене және психикалық дамуында ауытқушылығы бар балаларға жалпы білім беру мекемелерде кедергісіз аумақтар (пандус, арнайы лифт, арнайы жабдықталған оқитын орындар, арнайы оқу, оңалту, медициналық құрал - жабдықтар және т.б. қосқанда) жасалады. 2011 жылы инклюзивті білім беруге жағдай жасалған мектеп үлесі 18, 9 % (2010 жылы - 17, 7 %) болды.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңының 15-бабына сәйкес осы санаттағы балаларға арналған жаңа білім беру ұйымдарын салу, жөндеуден өткізу және қайта салу жұмыстарын жүргізу барысында білім беру мекемелерінің кедергісіз әрі тосқауылсыз болуын міндетті түрде қамтамасыз ету қажет.
Жалпы білім беретін мектептердің сыныптарында оқитын дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту және олармен жүргізілетін түзету жұмыстары мұндай оқушылардың психофизиологиялық ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып дайындалған жалпы білім беру бағдарламалары бойынша жүзеге асырылады.
Дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алуына жағдай жасау мақсатында қызметті кадрлармен тиімді қамтамасыз ету үшін осы санаттағы балаларды оңалту және оларға білім беру мәселелерін шешумен айналысатын органдар мен ұйымдар, психологиялық - медициналық - педагогикалық кеңестер, білім беру басқармасындағы қызметкерлердің біліктіліктерін көтеру және қайта дайындау өте маңызды.
Арнайы жағдайда оқыту мен тәрбиелеу -- физикалық және психикалық бұзылысына қарамастан, бала мектепке дейін және мектепте білім ала алатын білім беру жағдайы туралы Ресейде (Н.Н.Малофеев, В.Г.Петрова. Г.Ф.Кумарина, С.Г.Шевченко және т.б.) ғалымдар айтып кеткен.
Дамуында ауытқуы бар балаларға арналған біздің елімізде мектептер мен мектепке дейінмекемелер бар. Онда осы балалардың ақыл -- ойы және физикалық дамуын қамтамасыз ететін білім беру жағдайы құрылған. Бұл жағдайға әр баланың жеке ерекшелігін ескеріп жеке ықпал ету болып табылады. Оған мыналар жатады:
:: Арнайы білім беру бағдарламаларын, әдістерді және оқытуға қажетті техникалық құралдарды қолдану;
:: Арнайы дайындаған педагогтар, психологтар, дефектологтар және басқа мамандардың жұмыстары;
:: Оқытуды кажетті медициналық және профилактикалық, емдеу шараларымен қатар жүргізу;
:: Белгілі әлеуметтік жағдайдың болуы;
:: Арнайы білім беру мекемелерінің материалды -- техникалық базасын құру және оларды ғылыми -- әдістемелік қамтамасыз ету.
Қазіргі уакытта арнайы білім беру мекемелері әр түрлі қызмет атқаруда. Балалар мұкият тексеруден кейін ҚР білім және ғылым министрлігі бекіткен арнайы оқыту бағдарламасымен білім алатын мектепке дейін мекемелер мен арнайы мектептерден басқа, мемлекеттік емес мекемелер, оналту орталықтары, дамыту орталықтары, аралас топтар және т.б. ашылып жасалуда. Мұндай мекемелерде кемістіктің түрлері мен жас ерекшеліктері әртурлі балалар болады. Оларды бірдей бағдарламамен оқыту мүмкін емес, сондыктан, әр баланы жеке психологиялық -- педагогикалық оқыту мүмкіндігі артады.
Үйден оқытылатын мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру жобасы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2011-2013 ж.ж. аралығында үй жағдайында оқытылатын мүгедек-балалардың жұмыс орындарын бағдарламалық-техникалық құралдарымен қамтамасыз етіледі.
Мүгедек балаларды қашықтықтан оқытуды ұйымдастырудың негізгі принциптері:
:: Жобаға қатысу еркіндігі;
:: Дәстүрлі оқыту үдерісі мен қашықтықтан білім беру технологияларын кіріктіру жолымен сапалы білім алу қолжетімділігіне азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету;
:: Мүгедек балалардың даму бұзылыстарын түзету, әлеуметтік бейімдеу және оларға жалпы білім беру үшін арнаулы педагогикалық әдіс-тәсілдер негізінде қашықтықтан оқыту технологияларының элементтерін қолдану арқылы қолайлы жағдайлар жасау;
:: Қашықтықтан білім беру моделінің мүгедек-балалардың даму ерекшеліктері мен деңгейлеріне бейімділігі;
:: Жобаға қатысушы мүгедек-балалардың денсаулығының сақталуын қамтамасыз ететін қолайлы жағдай жасау.
Арнайы педагогиканың дамуының қазіргі кезеңінде дамуында ауытқуы бар балаларға білім беруге ықпал ету мәселесі өте өзекті орынды алуда. Бұл мәселені шешуде әлеуметтік қызметкерлердің орны ерекше. Әлеуметтік педагог - арнайы (түзету) білім беру мекемесінің қызметкері, ол барлық институттардың өкілдері (педагог, психолог, дәрігер, әлеуметтік қызметкерлер, құқық қорғау органдарының қызметкерлері, еңбек ұжымы және ата-аналар) және басқа да қызығушылық танытқан тұлғалармен тығыз қарым-қатынаста болады. Арнайы (түзету) мекемелеріндегі әлеуметтік педагог іс-әрекетінің негізгі мақсаты төмендегідей болып табылады:
- бала тұлғасының дамуы (дене, әлеуметтік, рухани және ақыл-ойының дамуы) үшін жағымды жағдай жасау;
- баланың әлеуметтік бейімделуінде кешенді көмек көрсету;
- өмірлік кеңістікте баланы қорғау;
- бітіруші түлектердің кәсіби бағдарлануы мен интернаттан кейінгі өмірінің бейімделуіне көмек көрсету.
Маллер А.Р Дефектология журналында былай деп атап көрсеткен: Арнайы түзету мекемелеріндегі әлеуметтік педагогтың іс-әрекеті келесі бағыттарды қамтуы керек: диагностикалық болжау; түзете білім беру мен әлеуметтік-мәдени; функционалды-ұйымдастырушылық; құқықтық бағыттар.
Егер әлеуметтік педагогикалық үрдісте мүмкіндігі шектеулі балаға алғашқы сәттерде көмек беру үшін оның отбасын, ол өмір сүріп отырған ортасын зерттеп, талдай алсақ, онда баланы өзі өмір сүрген әлеуметтік ортаға араластыру, бейімдеу, әлеуметтендіру мәселелеріне белсенді қатыстыру мүмкіндігі туады. Тек осы жағдайда ғана әлеуметтік педагогикалық үрдісін дұрыс ұйымдастырып, түрлі әлеуметтік кедергілерге қарсы тұра алатын, білімді, мәдениетті, еңбекқор жеке тұлғаны қалыптастыру мүмкін болар еді. Бұл қасиеттерді бала бойына дарыту үшін мүмкіншілігі шектеулі балалардың психологиясын терең, жетік меңгеру керек.
Әлеуметтік бейімдеудегі, тәрбиелеудегі кемшіліктерді жеңу үшін ата- аналар мен бірігіп арнайы түзету жұмыстарын ұйымдастыру қажет және оны неғұрлым ерте бастаса соғұрлым әлеуметтік бейімделуде нәтижелі болады.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік саладағы тәрбие тағылымындағы құпия осындай. Мүмкіндігі шектеулі және интелектуалдық жетіспеушілігі басым, ата-анадан қамқорсыз, әрі жетім балаларды да қамқорлыққа алып олардың да білім мен тәрбие алуына егеменді еліміз жан-жақты жағдай жасап келеді.
Ақыл-ойы кем балаларға арналған көмекші мектеп интернаттар балалардың оқу- тәрбиесіне көңіл аударып қана қоймай, олардың денсаулығын да басты назарда ұстайды. Ақыл-ойы ,даму деңгейі төмен балалардың жеке тұлға болып қалыптасуы үшін оқыту мен тәрбиелеу жолында өз мамандарына орынды ақыл кеңестер берумен бірге, оларға қатаң талап та қоя біледі.
Балалардың өзін-өзі басқару мүмкіндігі аз болғанына қарамастан, еңбекке баулу сабағында педагогтардың басты міндеті оларды мектеп ауласын көгалдандыру, гүл алаңдарында жұмыс атқару балалардың табиғатқа деген танымын кеңейтеді. Мұғалімдер мен тәрбиешілер оқушыларды жұмыс атқарып шығармашылық жұмыстарға жетелей, олардың табиғатының қандай кәсіпті меңгеруге жақын екенідігіне аса көңіл бөледі.
Даму деңгейлерінің төмен, мүмкіндіктері шектеулі болуына қарамастан, балалардың өмір сүруге деген ынта-ықыласын оятып, оларды демеп жіберуге әрдайым қол ұшын береді. Көмекші мектепте балаларға әлеуметтік психологиялық көмек дер кезінде қажет болып отырады. Мұндай көмек ұйымдастыруда мектептің әлеуметтік педагогы мен психологтің жұмыстары дұрыс жолға қойылғаны бар тәрбиенің жемісі.
Қоғамдағы мүгедектердің жағдайы, олар бастан өткеруге мәжбүр қиындықтар туралы пікірталастар жиі орын алып келеді. Алайда ересек мүгедектердің өз құқықтарын іске асыруына байланысты мүгедектік проблемалары жиі іске алынып жатады, ал кемтар балалардың жағдайына тиісті көңіл бөлінбейді. Бұл кемтар балаларды психологиялық бейімдеу және қоғамға кіріктіру мәселелерінен бастап, олардың тұлға ретінде қажетсіздігіне дейінгі саладағы проблемалар санының көптігіне қарамастан орын алуда. Бұл баланың адамзаттық ар - ожданын кемсітетін , оның дамуға және тіпті өмір сүруге құқығын іске асыруына кедергі келтіретін әр түрлі кемсітуші көріністер болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыруда біз оқушының деңгейіне мән бермейміз, нәтижесінде көптеген оқушылар осы деңгейге жетпей қалу салдарынан үлгермеушілер қатарына жатады.
Болашақ ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми негіздерін меңгеруі-маңызды мәселелердің бірі. Үздіксіз іздену-бүгінгі күні мұғалімдерге қойылып отырған басты талаптардың бірі. Мұғалім шеберлігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі-әдістеме саласындағы ғылыми жаңалықтар мен озық тәжірибені жетік игеру. Оларды өзінің күнделікті қызметіне пайдалана білу, осы орайдағы мұғалімдердің шығармашылық еңбегі, ең алдымен сабақпен байланысты. Демек, сапалы, тиімді, әрі нәтижелі жүргізілген әрбір сабақ-ұстаздың тынымсыз еңбегінің айғағы.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі инклюзивті білім беру қағидаларына бет бұрды. Бұл арнайы қажеттілігі бар балалар үшін мектептерде, мекемелерде жағдай туғызып, оларды жалпы білім беру жүйесіне қосу.
Әсіресе, көз жанарларынан айырылған немесе көру мүмкіндіктері төмен балаларды оқытып, тәрбиелеуде, әр баланың жеке қасиеттеріне, психологиялық дамуына, қабілеттеріне, көру мүмкіндіктеріне қарап терең үңілмей білім берудің жүйелі ұйымдастырылуы мүмкін емес. Себебі көру мүмкіндіктері шектеулі балалардың дені сау балаларға қарағанда ойлау, есте сақтау, қабылдау, қабілеттері тежеліп, кешеуілдейтін оқу үрдісінде байқап жүрміз. Дегенмен, әрбір бала, мүмкіндігінше қажетті деңгейде білім алуы тиісті.
Арнайы психология мен педагогика ғылымдарының ұғымдарына анықтау, түзету, компенсация, бейімдеу жатады. Психологиялық, педагогикалық және дефектологиялық эдебиеттерде арнайы педагогиканың ұғымына тереңірек Ресейде (Т.А.Власова, В.А.Лапшин, М.С.Певзнер, Б.П.Пузанов, Н.М.Назарова, С.Г.Шевченко және т.б.), өз елімізде (Ж.И.Намазбаева, А.Сулейменова,Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева және т.б.) анықтамалар берген.
Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың назардан тыс қалған қабілеттері бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан екен. Бұл жайлы зерттеуші ғалым Л.Т. Қожамқұлова Әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде адам қызмет етеді, өйткені әлеуметтік жұмыс адамның өзі арқылы өзіндегі мәселелерді шешу мақсатында ойлап табылған және адам әлеуметтік процесстер арқылы тұлға болып қалыптасады,- деп ой өрбітеді.
Қабілеттер - адамның іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері -деген де анықтама бар. Мүмкіндік білім де, дағды да емес. Ол адамның белгілі бір істі орындауға даярлығы - деп қарастырады Ә.Алдамұратов. Абдигалиева А.Б., Исаева Ж.Қ мүмкіндігі шектеулі оқушыларды педагогикалық білім беріп, білім беру мекемесінде тәрбиеленсе қоғамның белсенді мүшесі ретінде қалптастырып әлеуметтік ортаға бейімдей аламыз.
Түзету (коррекция)(лат.correctio-түзету) -- балалар мен жасөспірімдердің психофизикалықдамуының ауытқуын алдын-алу немесе бағытталған арнайы және жалпы психологиялық, педагогикалықшаралар жүйесін ұйымдастыру.
Түзету мынадай болуы мүмкін:
:: өз бетімен педагогикалық құбылыс;
:: кемістіктерді біртіндеп түзетуге немесе бұзылыстың алдын алуға (сөйлеуді түзету; жеке дыбыстардың айтылуын түзету; көру, есту қабілетін түзету) бағытталған арнайы әрекет.
Сондай -- ақ, түзету оқу-тәрбиелік процестің бөлігін құрауы да мүмкін және баланың жеке тұлғасының қалыптасуын өзгертуге бағытталған психологиялық, педагогикалық құбылыс та болуы мүмкін.
Түзету дамуында ауытқуы бар балалардың барлық категориясын қамтиды және әртүрлі саланыңмамандары: дәрігер, мұғалім, психолог, педагог-дефектолог, логопедтің бірлесе отырып жұмыс icтeyi арқылы жүзеге асады.
Компенсация (орнын толтыру) (лат.compensatio-орнын толтыру, теңестіру) -- ағзаныңбұзылғаны немесе дамып жетілмеген психофизиологиялык функцияның қайта құрылуы, немесе орнын алмастырудың көп аспектілі, күрделі npoцeci болып табылады.Компенсация процессі кезінде баланың ағзасында жаңа динамикалық жүйенің қалыптасуы, оныңжаңа шартты байланыстардың бұзылған немесе әлсіреген функциясының қайта құрылуы (көру анализаторы зақымдалғанда есту және сезім мүшелерінің мүмкіндігі күшейеді; сөйлеу мүмкіндігініңжеткіліксіз дамуында кинестикалық анализаторлардың ролі өседі) журеді.
Мүлде жойылған функцияны компенсациялауда арнайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еліміздің Білім заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы жазылса да, өкінішке орай мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік ортаға бейімдеу өзекті мәселе болып отыр. Мүмкіндіктері шектеулі балаларға білім мен тәрбие берудегі ғылымның нәтижеге қол жеткізудің бірі педагогикалық білім беріп, қоғамға әлеуметтендіру [1.27].
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың дәстүрлі жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі балалар тәрбиесіне ерекше мән беріліп , мұғалімдер мен тәрбиешілердің іс - тәжірибелерін саралай келіп , коррекциялық тәрбие жүйесін құрдық . Бұл тәрбиенің негізгі мақсаты - еңбекке үйрету, өмірде өз орнын табуға баулу , өмірге икемді жеке тұлға қалыптастыру.
Мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалардың әлеуметтенуіне әсер ететін факторлардың бірі оның отбасы екені байқалады. Ата-аналар мен мамандардың бірлесе байланыста болуы мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалардың әлеуметтенуі, олардың жетіліп дамуына ықпалды келеді. Мүгедек балалардың толық дамуына оның отбасының психологиялық климаты әсер ететінін жүргізілген тәжірибеден байқадық. Отбасының өз қайғысына тұйықталып, мүгедек баласына барынша ұялуына жол бермей, әлеуметтік ортамен үнемі белсенді байланыста болуы мүгедек баласының әлеуметтенуіне ғана емес, сондай-ақ қоғамның, ортаның адамгершілік сезімін оятады. Социумдағы әлеуметтік жағдайды зерттеу және оған болжам жасау арқылы отбасы мен мүгедек балаларға әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық нақты көмек формалары және түрлері ұсынылады. Мүгедек балалардың дамуы мен тәрбие проблемеларын шешуде отбасыларымен серіктестік, әріптестік қарым-қатынастар орнатылуы әлеуметтендіру жұмысының оңтайлы жүргізілуіне әсерін тигізеді.
Зерттеу өзектілігі. Мүгедек балаларды қоғамда әлеуметтендіру қазіргі заманымыздың ең өзекті мәселесі болып отыр. Оны шешу жолдары немесе санын азайту бағытындағы жұмыстар әлі де жеткіліксіз. Ата-ана мен мүгедек бала өте тығыз байланыста болғандықтан, кейбір отбасының толық ақпараттанбауы және әлеуметтік қызметтің маңызын ата-аналар арасындағы түсінбеушіліктерінің әлі де болса біздің қоғамымызда орын алуы. Мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік өміріңдегі мінез-құлқының ауытқуына әкеп соқтырады. Отбасында, мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалары бар ортада, әлеуметтік мәселелерді зерттеу және оны шешу жолдарын анықтау мамандардың өзекті бағыты болмақ.
Педагогтар ұзақ жылдар бойы тәрбие ісін жандандыру арқылы дене мен ақыл-ой кемістігінің орнын толтыруға болады деген ұшқары пікірді қолдап келді. Әулеттегі кеміс балаға көбірек қамқорлық көрсетіп, оған басқа балаларға қарағанда ерекше көңіл бөлінеді. Бала басындағы бақытсыздық бәрінен бұрын оның маңындағы жақын адамдардың жанашырлық сезімін оятып, оған деген көзқарасты өзгертеді. Кез келген семьяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға деген мұңдай қамқорлық оған күшті әсер етіп, ол өзін басқа балалардан бөлексіткендей сезінеді. Одан әрі дене кемістігі бар адам, сау адамға қарағанда, өзіне деген ерекше әлеуметтік көзқарасты қажет етеді. Қоғамдағы осындай әлеуметтік мәселелерді есекере отырып, зерттеу жұмысымның тақырыбын Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтендірудің педагогикалық негіздері деп алдым.
Зерттеу мәселесі. Дипломдық жұмыста қоғамымыздағы бала мүгедектігінің мәселелерінің шешімін екі жақты қарастырдық. Біріншіден-мүгедектіктің алдын алу. Екіншіден - мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларды әлеуметтендіруді әлеуметтік оңалту арқылы жүзеге асыру. Жұмыста мүгедек балалардың дамуына әлеуметтік факторлардың әсерін зерттеу барысында мүгедектік мәселесі бойынша әдебиеттерге талдау жасалынып, мүгедектіктің алдын алуға бағытталған әдістер талданды. Мүмкіндігі шектеулі балалардың мүгедектігінің ерте алдын алу және коррекциялық - функционалдық моделі жасалды. Медициналық-әлеуметтік және еңбекпен оңалту сұрақтарын әлеуметтік қызметтің араласуынсыз іске асыру мүмкін еместігі анықталды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамға бейімделуінің педагогикалық негізін зерттеу арқылы оларға әлеуметтік көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу нысаны. Мүмкіндігі шектеулі оқушылар
Зерттеу пәні. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтендірудің педагогикалық негіздері
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларды әлеуметтендіру жұмысы ерте қолға алынса, ата-анасы толық ақпараттанса кемтар балалар қоғамда өздерін тең құқылы азамат ретінде сезінер еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуінің туралы ғылыми-теориялық негіздерін қарастыру;
2. Мүмкіндігі шектеулі жандардың әлеуметттік және психологиялық - педагогикалық мәселелері;
3. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтік оңтайландыру жолдарын анықтау;
4. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтік бейімділігін анықтауда қолданылған әдіс-тәсілдер.
Жетекші идея. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімдеуде педагогикалық тәрбие мен білім беру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Педагогтар мен дефектологтар мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалармен істейтін жұмысқа керек жаңа және жетілдірілген бағдарламалардың топшылығын айтады. Сонымен жанұясында мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалары бар отбасыларының әлеуметтік мәселелерінің зерттеу және оның шешу жолдарынын анықтау мамандардын өзекті бағыты болмақ.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасы Білім заңы, оқыту мазмұны бойынша тұжырымдамалар, оқулықтар теориясы, философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер және әр түрлі психологиялық-педагогикалық тренинг жаттығулары.
Зерттеу әдістері. Сараптау (анализ), бақылау анкета жүргізу, итервью, тестілеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең - ізденіс кезеңінде зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық, психологиялық, философиялық әдебиеттерді жинақтау және оларды оқып-үйрену, зерттеу мәселесінің қазіргі кездегі хал-ахуалын анықтау істері жүргізілді, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық - әдіснамалық талдау жасалды, архив материалдарын жинастыру, қорытындылау. Жинақталған материалдарға құрылымдық талдау жүргізілді. Мүмкіндігі шектеулі жандардың әлеуметттік және психологиялық - педагогикалық мәселелері қарастырылып, мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтік оңтайландыру жолдары анықталды.
Екінші кезеңде - алынған материалдары сұрыптап өңделді. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімделу деңгейі анықталып, түзету-дамыту жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер, тренинг-жаттығулары оңтайлы әсер етті. Зерттеуден алынған мәліметтерді педагогикалық тәжірибеде қолдану оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімделу деңгейінің артқандығын көрсетті.
Зерттеу жұмысының базасы. Батыс Қазақстан облысы ... оқитын мүмкіндігі шектеулі мүгедек балалар.
Зерттеу жұмысының міндеттеріне сәйкес педагогикалық зерттеу әдістері, тәжірибелік педагогикалық жұмыс нәтижелерінің тиімділігін тексеріп, өңдеумен және алынған деректерді талдау қортындысымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен , қорытындыдан және пайдаланылған 80 әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.Жұмыстың жалпы көлемі 65 бет.
Кіріспеде зерттеу тақырыбымның өзекті мәселесі қарастырылып, мақсат-міндеттері анықталды.
Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуінің туралы ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімде мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуі және мүмкіндігі шектеулі жандардың әлеуметттік және психологиялық - педагогикалық мәселелері қарастырылды. Мүмкіндігі шектеулі оқушыларды қоғамға әлеуметтік оңтайландыру жолдары анықталды.
Екінші бөлімімнің тақырыбы: Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтік бейімділігін анықтаудың әдіс-тәсілдері деп аталды. Бұл тарауда сараптау (анализ), бақылау анкета жүргізу, итервью, тестілеу әдістерін қолдандым. Атап айтсам, Өзқорқынышынды бейнеле, коллаж, Бүрку шашырату, Сиқырлы бояулар, Шимай тағы сол секілді көптеген изотерапиялық жаттығулар жүргізіліп, қорытынды жасалды.
І тарау. Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуінің туралы ғылыми-теориялық негіздер
1.1 Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың қоғамда әлеуметтенуі
Жалпы білім беретін мектептегі балалардың үлгермеушілік мәселесі көптен бері педагогтардың, психологтардың, медиктердің және социологтардың көңілін алаңдатуда. Олар дамуы артта қалған балаларға жатпайтын, бірақ білім деңгейі шектелген балалар категориясын ашып тапты.
М.С.Певзнер және Т.А.Власова (1968, 1973) мүмкіндігі шектеулі баланың жеке бас қалыптасуындағы эмоцианалдық даму роліне көңіл аударды. Баланың - ананың екіқабат алғашқы айларында түрлі патогендік факторлар арқылы орталық нерв жүйесіне әсер етілген қолайсыз жағдайлар арқылы пайда болатындығын анықтайды. Сонымен қатар, психологиялық-педагогикалық түзетумен қатар, емдеу шараларды да жүргізілу керектігі айқын болды.
Мүгедектік - халықтың әлеуметтік игіліксіздігінің маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады, әлеуметтік көрегендікті, экономикалық ауытқулықты, қоғамың өнегелі, толық мәнділігін шектейді, мүгедек- адам және қоғам арасындағы өзара байланыстың бұзылуын сипаттайды. Оған мәселен кемтар балаларды арнайы педагогика негізінде оқытумен тәрбиеледің тарихи тәжірибесінде анықталғандай, эволюция барысында осы мүмкіндігі шектеулі мүгедек балаларға деген көзқарас әр кезде біркелкі болмаған. Тек қана қоғамның қайта өрлеу дәуірінен бастап ХІХ ғасырдың ортасына дейін Еуропалық дефекталогия ғылымындағы деректер бойынша баланың ақыл ой және дене бітімі ауытқуларына деген көзқарастың бір қалыпты жүйеленгені байқалады.[4]
Дефекталогия - педагогика ғылымының арнаулы саласы. Ол көру, есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл ойында кемістігі бар балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін зерттейді. Дефекталогия ғылым ретінде төменде көрсетілген төрт сала бойынша:
1. Сурдопедагогика - есту кемістігі бар (естімитін және нашар еститін) балаларға;
2. Тифлопедагогика - көру кемістігі бар (көзі көрмейтін және нашар көретін) балаларға;
3. Олигрофренопедагогика - ақыл ойының дамуында кемістіг бар балаларға;
4. Логопедия - тіл кемістігі бар балаларға педагогикалық білім және тәрбие беру проблемаларын зерттейді.
Ақыл-ой дамуының кемісітігі бар балаларды оқыту дәне тәрбиелеу барысында арнайы әдіс-тәсілдер қолдану керектігі туралы мәселені өз еңбектерінде алғашқы рет Швейцария педагогы И.Г.Песталоцци мұндай балаларға арналған оқыту принцптерін ұсынды: оқытудың баланың даму деңгейіне сай болуы, және еңбек тәрбиесін қатар жүргізу және оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыру. Бақылай отырып, ойша қорытындылар шығару әдістерінің орынына зерттеудің эксперименталды әдістері келді. Бұл жағдай ақыл-ойдың артта қалушылық мәселесін түсіндірудің екі бағытын айқындады:
:: Анатомия - физиологиялық (Д.Бурнивель, Б.Морель, Э.Креплин, С.С. Корсаков, Г.И. Россолино,т.б)
:: Педагогика-психологиялық (А.Бине, Т. Симон).
Анатомиялық-физиологиялық бағыттың дамуына айрықша үлес қосқан неміс психиатры Эмиль Креплин (1856-1926) болды. Ол алғаш рет ақыл-ой кемістігі ауруларының барлық түрлерін біріктіріп, оларды психикалық дамудың тежелуі деп атады да, олардың туа біткен түрлерін бір топқа топтастырып, ғылымға олигофрения деген термин енгізді.
Ал түрлі есі ауысқан ауруларға деген алғашқы гуманистік қарым-қатынас адамадарын жасаған француз психиатр дәрігері Филипп Пинель (1745-1826) болды. Ол алғаш рет жан аурулардың классификациясын жасап, олардың туа біткен және жүре біткен деп негізгі 2-клиникалық формаларын ажыратып береді. Пинельдің ісін әрі қарай жалғастырған оқушысы Жан Этьен-Долшник Эскироль (1772-1840) осы екі форманы аменция және деменция деп атауды ұсынды. Эскироль ақылдан ауысудың симптоматикалық классификациясын негіздеген, бұл аурудың жетекші белгісі ретінде олардың сөйлеу ерекшеліктеріне назар аудартты.
Бельгия психиатры Жан Демор (1867-1941) алғаш рет бұл аурудың шығуындағы биологиялық және әлеуметтік факторларды бөліп қарайды. Бұл топтағы балалардыол медициналық және педагогикалық дамуы жағынан артта қалғандар деп бөлді. Медициналық дамуда артта қалу себептерін іште жатқанда немесе сәби шағында белгі берген патологиялық факторлармен байланыстырды. Педагогикалық дамудағы артта қалу себептерін бала кезінде дұрыс тәрбиели алмаумен, ауырған немесе мектептегі кейбір педагогикалық қателіктердің құрбандары болғандығымен байланыстырады.
Итальян педагогі М.Монтессори (1870-1952) ақыл-ойы артта қалған балаларға арналған ортафоникалық мектеп ашып, мұнда емдеуші педагогиканың негізі ретінде сенсомоторлық тәрбие жүйесін енгізді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды арнайы оқытудың және тәрбиелеудің негізгі міндеті ақыл-есі кем балаларды мектепке дайындау барысында олардың дене, ақыл-ой және адамгершілік даму мүмкіндігін барынша қамтамасыз ету. Біздің елімізде арнайы мекемелерінің жүйеленген системасы құрылған.
Арнайы балабақша және балалар үйіне, қосымша-мектепинтернаттарға 4 тен 8 жасқа дейінгі балалар қабылданады. Білім беру жүйеде арнайы психоневрологиялық санаторийлер бар. Бөбектер тобына екі жастан қабылданады. Оларда бастарын дұрыс ұстау, отыру, тұру, жүру сияқты қимылдар кем басталады. Мектеп жасына жеткенше дейін оларда көрнекі-бейнелік міндеттерді шешу қабілеті қалыптаспайды. Тіпті ойын процесінің өзі оларда заттық әрекет барысында белгілі бір деңгейде пайда болуы мүмкін. Арнайы оқытусыз ақыл-есі кем балаларда негізгі әрекет ойын-емес, зат қана болып табылады. Ал, еңбек іс-әрекетінің элементтері мұндай балаларда қоршаған орта талабының ықпалымен қалыптасады. Тіл дамуы да ерекше артта қалады, алғашқы сөздер оларда 3 жастан кейін, фразалар - мектеп алдында ғана пайда болады. Ақыл-есі кем балаларда жеке бас дамуының шарттары да қалыптаспайды, әдеттен балалар 3 жастан бастап өзіндік Мен деген ойға ие болса, ақыл-есі кем балаларда тек 6-7 жас кезінде өзін-өзі сезінудің алғашқы белгілері пайда бола бастайды, олардың мінез-құлқы ырықсыз сипатта болады. Бұл балалардың ересектермен, жолдастарымен қарым-қатынасы да басқаша қалыптасады.
Қосымша мектеп мемлекеттік жалпы білім беру мекемелерінің жұйесінде жұмыс істейді, бірақ міндеттері бөлек айқындалады. Арнайы міндеті - дефектілерді түзетеді. Сондықтан әлеуметтік - еңбектік бейімделу дұрыс жүзеге асуы тиіс. Қосымша мектеп оқушылардың жалпы дене жағдайын дұрыстау және бекітуге бағытталған, емдеу - сауықтыру жұмыстарымен де айналысады, сонымен қатар әлеуметтік-педагогикалық міндеттері бар. Ерекше түзету міндеттерінің саны сол мектептің арнайы оқу жоспарында және бағдарламаларында бейнеленген.
Жанұяда мүмкіндігі шектеулі баланың өмірге келуі бірінші кезекте ата-ананың және жанұя мүшелерінің өмірге көзқарасын, өзгелерге және өзіне деген қарым-қатынасын өзгертпей қоймайды. Отбасында бала үшін де, ата-ана мен жанұя мүшелері үшін де ауыр психологиялық атмосфера қалыптасатыны белгілі. Әйгілі ғалым Л. С. Выготский баланың өсіп-дамуы бірінші кезекте әлеуметтік даму жағдайына негізделгенін дәлелдеген.
Ағылшын зерттеушісі Л. Ярроу бойынша депривация түрлері айқындалған. Соның ішінде үйден оқитын оқушыда даму жағдайының 3 түрі кездеседі.
Әлеуметтік депривация- баланың басқа адамдармен қарым қатынастың азаюы.
Эмоциялық депривация- қоршаған ортаме қарым-қатынаста эмоцияның әлсіз көрінуі, айналаны енжар сезінуі.
Сенсорлық депривация- балада әсерлердің әр түрлілігі және қабылдау айқындығының төмендеуі.
Олардың ішінде интеллект дамуында физиологиялық қалыс болмаса да өз құрдастарынан 2-4 жылға артта қалған балалар болады.
ХХ ғасырдың бас кезіне қарай жинақталған тәжірибе, осы проблемаға деген түрткі көз қарастар, түрлі терманология баланың психофизикалық артта қалуының жетекші белгілерінің негізінде ғылымда бір ізге түсіруді талап етеді.
Елімізде мұндай кемістігі бар балаларға қамқорлық жасау барысында, мемлекет есебінен арнайы (түзету) мектептерінде білім беру, тәрбиелеу жүзеге асырылып, тегін оқытылады. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы 1980 жылы қабылдаған тұжырымдаманың британдық нұсқасы бойынша дене кемістігіне қарай жалпы мүгедек адамдарды төмендегідей топтастыру түрлері анықталған:
1. Туа біткен, созылмалы ауруға ұшыраған адамдар-физиологиялық, анатомиялық және психикалық қызметі бұзылып еңбекке жарамсыз болып қалғандар;
2. Мүмкіндігі шектеулі адамдар - өз бетінше іс-әрекетке бара алмайтындар мен кемтарлық нәтижесінде іс-қимылы шектеулі адамдар (мысалы, бір қолы жоқ, аяғы ақсақ, құлағы нашар еститіндер,т.б);
3. Мүгедектер - өз алдына күн көре алмайтын, басқа бір адамдардың көмегіне күнделікті мұқтаждар;
4. Бұлардан басқа ақыл-есі, түсіну, сезінулері дамымай қалған, не болмаса іштен осындай кемтарлықпен туғандар психикалық ауытқулары бар адамдар қатарына жатады;
5. Ақыл-ой еңбегіне жарамсыз болғандықтан олигофрендер (грек сөзінен аударғанда олигиос-кішкене, френ-ақыл)немесе ақылы кем адамдар деп топтастырады. Оларға жүйке жүйесіне әр түрлі себептерден зақым келгендер, не болмаса сондай ауытқулармен дүниеге келгендер, жұқпалы аурулардың салдарынан ақыл-есі нашарлағандар,түйсіну, сезіну, қабыл алу, көңіл қою, психикалық үрдістерінің дамуы шектеліп, ерік-эмоциялық орталығы зиянға ұшыраған, мысалы, ақылы ауысқан, аутистер, суицидтер, жындану ауруына ұшыраған адамдар жатады.
Мүгедек, мүмкіндігі шектеулі бала құқығы:
:: Мүгедек баланың, оның абыройын қамтамасыз ететін, қоғам өміріне белсенді қатысуын болдыратын жағдайларда, толық мәнді өмірге дені сау балалармен тең құқығы бар;
:: Мүгедек баланың, оның физикалық, ақыл-ой қабілетіне және ниетіне сәйкес білім алуға, қызметі және кәсіп таңдауға, шығармашылық және қоғамдық қызметтерге қатысуға қатысы бар;
:: Мүгедек балалар, ақыл-ой және физикалық кемшіліктері бар балаларды қосқанда, арнайы балалар ұйымдарында медициналық-әлеуметтік әлеуметтік көмек алуға құқылы.
Осы құқытар Мемлекет қамқорлығына қабылданған мүгедек балалар мектеп жасына дейінгі 4 жастан 8 жасқа дейінгі, дайындық топтағылар 8 жастан 12 жасқа дейінгі, 12 жастан 18 жасқа дейінгі еңбекті оқыту тобы (оның ішінде 14-тен 18 жасқа дейінгі жеткіншектер), 4-тен 18 жасқа дейінгі диагностикалық топқа 10 баладан топтастыруға негіз болады.
Дегенмен де мүмкіндігі шектеулі осы адамдарға көрсетілген медико-әлеуметтік көмектің мұндай қалыптасқан дәстүрлі түрі (бірсарынды өмір салты, стериотипін өзгерту қажеттілігі және т.б) факторлары мүгедек жандардың интернат-үйлерге баруға асықпайтынын көрсетеді. Осындай орын алған жағдайлар әлеуметтік қорғау мекемесі жүйесіндегі әлеуметтік педагог қызметінің пайда болуын туындатты. Мүгедектерге әлеуметтік көмек берудің дамуының бастапқы кезеңдерінде үйде қызмет көрсетуде көп көңіл бөлінді. Осы жағдаймен байланысты әлеуметтік педагогтың мамандандырылған сипаттамасы жасалды, оның лауазымдық міндеттері анықталды. Сонымен бірге нақты әлеуметтік көмекті интернат-үйінде тұраты мүгедектер қажет етеді. Соңғы уақытқа дейін бұл мекемелердегі медико-әлеуметтік көмекті ұйымдастыру тікелей медицина жұмысшыларына жүктелді, олар медициналық қызмет көрсету ұйымына зиян келтіретін, интернат-үйлерінде мүгедектердің әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-педаогикалық және әлеуметтік жағдай бейімделу бойынша төмендегі қызметті атқарады:
:: Әлеуметтік-тұрмыстық жәрдем беруде адамдардың тұрмыстық жағдайларын жөндеу және ахуалы нашар отбасында көмек беру;
:: Әлеуметтік-медициналық көмек - жазылмайтын, сырқатқа ұшырап қалған, созылмалы аурулары бар, туғанна денсаулығы нашар балаларға дәрігерлік көмек көрсету;
:: Өзіне қызмет ете алмайтындарға қолғабыс жасап, дәрігрелік, психотерапиялық көмекпен бақылау жұмыстарын жүргізу;
:: Әлеуметтік-психологиялық жәрдем беру - ортасындағы, алыс-жақын әлеуметтік ортадағы теріс ықпал тигізетін көріністерді жоюға, өзара қарым-қатынастарды жақсартуға, жылы қабақ, жағымды психологиялық орта орнатуға бейімдеу;
:: Әлеуметтік-педагогикалық көмек - балалардың ата-анасы, басқа адам мүшелерімен қарым-қатынасын жақсарту, үйден безген, тілазар, қиқар, тәртіпсіз, теріс жолға түскен, мінез құлқында ауытқулары бар балаларды түзетуге, тәрбиелеуге көмектесу.
Қазіргі кезеңде еліміздегі мүмкіншілігі шектеулі балалар санының көбеюі, денсаулық сақтау, білім және әлеуметтік қорғау салаларының осы мәселеге көңіл бөлуін талап етіп отыр. Жыл санап мүмкіншілігі шектеулі балаларға деген қоғамның көзқарасы өзгеріп, оларды қоғамның бір мүшесі ретінде қарауға бет бұрды. Үкіметіміздің мүмкіншілігі шектеулі балаларға арналған көптеген көмектерінің ішінде үйде әлеуметтік көмек беру ерекше орын алады. Үйде әлеуметтік көмек беру барлық мүгедек балаларға емес, олардың ішінде өз-өзіне қызмет етуі төмен, қозғалысы нашар, үйде оқитын, үйде тәрбиеленетін және ешқандай бағдарламамен оқуға жарамсыз балалар мен жасөспірімдерге көрсетіледі. Осы орайда әлеуметтік қызметкердің міндеті кеміс балалардың жан айқайын қоғамға жеткізу, яғни бала ағзасындағы ауытқулар мен бөгеттердің себеп-салдарын анықтап, олардың отбасындағы қарым - қатынастарын дамытып, дені сау баламен араласуына жағдай туғызу.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың өмірге келуі шын мәнінде отбасын психологиялық өзгерістерге алып келеді. Ауытқушылығы бар баланың отбасында алғашқы күннен бастап ата-анасының ұнжырғасы түсіп, күйзеліске тап болады. Ата-аналарының қоршаған ортамен қарым-қатынасы үзіледі, қатынас аясы тек туыстары, дәрігер, мұғалімдермен ғана шектеледі. Баланың мінез-құлқы, тәртібіндегі өзгерістер ата-ананың күткеніндей, ойындағындай болмай, ата-анаға қайғы мен мазасыздық жағдайын әкеледі. Сол себепті отбасындағы өзара қарым-қатынастар бұзылады, әрі қиындыққа тіреледі. Тіпті кей жағдайда отбасының бұзылуына (ажырасуға дейін) әкеледі. Сондықтан мұндай балаларды тәрбиелеуде ата-аналарға тек педагогтардың ғана емес, арнайы мамандардың да көмегі қажет. Тәрбиелеу барысында жас ерекшеліктерін ескере отырып, балаларды шешім қабылдай алуға, өзін - өзі қамтамасыз етуге, еңбекке, тәртіп мәдениетіне, ұжымда еңбек ете алатындай деңгейге бейімдеу қажет. Мұндай балалардың тәрбиесі өзара жақсы түсіністікті қажет етеді және оларды болашаққа сенімді көзқараспен қарауға тәрбиелеудің мәні зор. Мүгедек балалардың жанұяда тәрбиелеудің бір -біріне қарама - қарсы екі түрі кездеседі. Олардың бір түрі шектетілгендер, яғни ата-анасы баланың жан-жақты, материалдық жағынан толық қамтамасыз етеді, бірақ оның ішкі әлеміне үңіліп рухани қажеттіліктеріне терең бойлай бермейді. Тіпті кейде баланы жазалайды. Бұндай отбасындағы балалар іштей күйзеліске түседі, ата - аналарының сүйіспеншілігіне, махаббатына ылайық емеспіз деп ойлайды. Олардың көңіл - күйі түсіп, өз-өзіне сенімсіздік пайда болады. Осыдан келіп балалардың тіл дамуында, танымдық қызметінің қалыптасуында, тәрбиесінде әр түрлі кемшіліктер пайда болып, зияты төмендеп, білім деңгейі тежеледі. Екінші бір жағдай баланы шектен тыс қам-қорлыққа алу, мұндай ата-аналар бала алдындағы кінәсін сезініп оны тым бос ұстап, еркелетеді. Кез- келген өтінішін орындауға тырысады. Мұндай ортада өскен бала бұйығы келеді. Өз-өзіне сенімсіз, әлжуаз болып өседі. Мұндай балалар әлеуметтік даму жағынан түрлі қиындықтарға тап болады.
Мүгедектер құқықтары туралы инклюзивті білім беру ережесі Біріккен Ұлттар Ұйымының бас Ассамблеясымен, мақұлданып, БҰҰ-ның Конвенциясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілген. Көршілес Ресей мемлекетінде 1990 жылдан бастап, инклюзивті білім беру жүйесі құрыла бастады.
Қазақстан Республикасының Елбасы өз жолдауында әлеуметтік мәселелерге көп көңіл бөлді. 2011-2012 жылдары Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты - білім беру үдерісінің барлық қатысушыларын жақсы білім беру қорлары мен технологияларына тең қолжетімділігін қамтамасыз ету болып отыр.
Мемлекеттік саясаттың басты міндеттерінің бірі - мүмкіндіктері шектеулі балалардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес білім алу құқықтарын жүзеге асыруын қамтамасыз ету болып табылады.
Білім беру саласындағы халықаралық құжаттар негізінде құрылған Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мүмкіндігі шектеулі баланың білім алудағы тең құқықтар қағидалары қарастырылады.
Мүмкіндігі шектеулі баланың білім алу құқығына кепілдіктер Қазақстан Республикасының Ата Заңы - Конституцияда, Қазақстан Республикасында бала құқықтары, Білім, Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау, Арнай әлеуметтік қызметтер, Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік - медициналық - педагогикалық және психологиялық түзете қолдау туралы Қазақстан Республикасының заңдарында бекітілген.
Мүмкіндіктері шектеулі баланың білім алуға құқықтарын жүзеге асырудың басты мақсаты ретінде оның дене және психологиялық ерекшеліктерін ескере отыра балалардың білім алуы үшін қажетті жағдайларды жасау қарастырылған.
Қазіргі уақытта ортамызда болып жатқан әлеуметтік жанұя мәселелері, экологиялық-эканомикалық дағдарыстар жүйке жүйелері бұзылған, психикалық аурулары бар, кемтар болып туылатын нәрестелердің саны жыл сайын өсіп отыр. Жалпы білім беретін мектептерде ондай балалар аз емес. Мектепте және үйде де ондай балалар жеке ықпал жасауды қажет етеді. Ол үшін баланың психологиялық қажеттіліктерін, оқу үлгерімін зерттеп, психологиялық түзеу жұмыстарын ұйымдастыру керек. Баланың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себептері түрлі болуы мүмкін. Олар басынан өткен аурулар, негізгі әлеуметтік жағдайы, нашар көруі, құлақ ауруы тағы да басқа себептерден болуы мүмкін. Психикалық дамуының тежелуінің негізгі бұзылыстары интелектуалды деңгейі көбіне таным процестері: зейіні, логикалық есте сақтауы, ойлауы, кеңістікті бағдарлауы төмен болып келеді 3. Республикамызда жалпы білім беру ортасында мүмкіндіктері шектеулі балаларды қалыпты деңгейде дамыған балалармен бірге кіріктіріп оқыту үдерісі дамып келе жатқанын атап өту қажет.
Қазіргі таңда кіріктірудің төмендегідей үлгілері бар:
1. Жалпы білім беру мектептерінің арнайы (түзету) сыныптарында мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы.
Қазіргі таңда жалпы білім беру мектептерінің 1318 арнайы сыныптарында 9144 мүмкіндігі шектеулі бала, 102 түзету мектебінде 15639 бала білім алады, оның ішіндегі 2 мыңға жуығы психикалық дамуы тежелген балалар, 8049 астам ақыл - ойы кем балалар, қалғандары дене дамуында түрлі ауытқушылықтары бар балалар.
2. Инклюзивті білім беру дегеніміз - қалыпты деңгейде дамыған балалармен бірге бір сыныпта мүмкіндігі шектеулі баланың білім алуы.
Инклюзивті білім беру жүйесіне кіріктірілген балалар үлесі жалпы балалар санының 19, 1 % (2010 жылы 12, 0 %) құрайды.
Астана қаласы, Ақтөбе, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Қостанай облыстарында мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру ортасына енгізуге жағдай жасау мәселелері өз шешімін табуда. Алматы, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан облыстарында оқу - тәрбие үдерісіне мүмкіндігі шектеулі балаларды кіріктіру мәселелері төмен деңгейде.
Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырған жөн. Бала және оның ата - анасының тұрғылықты жеріне сәйкес жалпы типтегі мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге мектеп - интернатқа жіберуден сақтап, отбасында тәрбиеленіп тұруы үшін жағдай жасайды, қалыпты деңгейдегі дамыған құрдастарымен күнделікті қарым - қатынас жасауды қамтамасыз етеді, әлеуметтік бейімделуі және қоғамға кіріктіруге қатысты мәселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік - медициналық - педагогикалық және психологиялық түзете қолдау туралы заңына сәйкес жалпы білім беру мекемелерінде білім алатын және кезінде оқыту мүмкін емес оқушылар қатарына жататын балаларға түзете - педагогикалық қолдау көрсетуді қамтамасыз ететін жаңа түрдегі арнайы білім беру мекемелерінің желісі кеңейтілуде.
Мұндай мекемелерді құру қажеттілігі елімізде бар арнайы (түзету) мекемелердің барлығында түрлі ауытқушылығы бар балаларға дұрыс түзете - педагогикалық қолдау көрсетуге толықтай мүмкіндік жоқ болғандықтан туындаған.
Бүгінгі күні республикамыздағы арнайы ұйымдар жүйесінде 63 түзету және инклюзивті білім беру кабинеті, 129 психологиялық - педагогикалық түзету кабинеті, 20 оңалту орталығы және 479 логопедиялық пункт қызметтерін жүзеге асыруда.
Қазіргі таңда түзете білім беру ұйымдарының желісін сақтап, жетілдіру және инклюзивті білім беру жүйесін қатар дамыту ең тиімді қадам болып табылады. Мұндай жағдайда түзету ұйымдары жалпы білім беру мекемелерінде қызмет жасайтын мұғалімдерге әдістемелік көмек көрсетуді қамтамасыз ететін оқу - әдістемелік орталық, білім алып отырған тұлғалар және олардың ата - аналарына кеңес беру және психологиялық - педагогикалық түзете көмек көрсету қызметін атқарады.
Арнайы білім беру бағдарламалары бойынша мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту сегіз типтегі арнайы (түзету) ұйымдар жүйесінің қызмет жасауы арқылы жүзеге асады:
39 арнайы балабақша және 274 балабақша топтарында 10 мыңға жуық мектеп жасындағы балалар қамтылған;
9169 мүгедек бала үй жағдайында білім алады;
25 мыңнан астам бала 20354 оқушыға арналған 1564 мектепте және 4970 мектеп жасына дейінгі балаларға арналған 274 топта арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілген жалпы білім беру мекемелеріне біріктірілген.
Бұл қызметтің басты бағыты ретінде баланың дамуындағы ауытқушылықты анықтап, дамуында бұзылыстары бар балалармен түзету жұмыстарын ерте жастан ұйымдастыру болып табылады. Бұл мақсатта 57 психологиялық - медициналық - педагогикалық (ПМПК) кеңес жұмыс жасайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға қажетті психологиялық - медициналық - педагогикалық көмек уақытылы көрсетілген жағдайда баланың дамуындағы негізгі кемшіліктерді оқытудың бастапқы кезеңіне түзету, жалпы білім беру мектептерінде оқытуға дайындауды қамтамасыз етеді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуды ұйымдастыру мақсатында баланың психофизиологиялық және танымдық мүмкіндіктерінің деңгейін ескеретін, оқытудың нұсқауларын қарастыратын білім берудің арнайы типтік оқу бағдарламалары құрастырылып, бекітілген. Сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі балаларды кіріктіре (инклюзивті) оқытуды ұйымдастыру бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар дайындалды.
Жалпы білім беру мекемелерінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеуді табысты ұйымдастырудың жағдайы ретінде баланы білім беру мекемелеріне толыққанды кіріктіруді қамтамасыз ететін бейімделу ортасын құру болып табылады.
2020 жылға дейін білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында қоғамдық орындарға кедергісіз енуді қамтамасыз ететін материалдық - техникалық жағдайлар жасалып, дене және психикалық жағдайлар жасалып, дене және психикалық дамуында ауытқушылығы бар балаларға жалпы білім беру мекемелерде кедергісіз аумақтар (пандус, арнайы лифт, арнайы жабдықталған оқитын орындар, арнайы оқу, оңалту, медициналық құрал - жабдықтар және т.б. қосқанда) жасалады. 2011 жылы инклюзивті білім беруге жағдай жасалған мектеп үлесі 18, 9 % (2010 жылы - 17, 7 %) болды.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңының 15-бабына сәйкес осы санаттағы балаларға арналған жаңа білім беру ұйымдарын салу, жөндеуден өткізу және қайта салу жұмыстарын жүргізу барысында білім беру мекемелерінің кедергісіз әрі тосқауылсыз болуын міндетті түрде қамтамасыз ету қажет.
Жалпы білім беретін мектептердің сыныптарында оқитын дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту және олармен жүргізілетін түзету жұмыстары мұндай оқушылардың психофизиологиялық ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып дайындалған жалпы білім беру бағдарламалары бойынша жүзеге асырылады.
Дамуында мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алуына жағдай жасау мақсатында қызметті кадрлармен тиімді қамтамасыз ету үшін осы санаттағы балаларды оңалту және оларға білім беру мәселелерін шешумен айналысатын органдар мен ұйымдар, психологиялық - медициналық - педагогикалық кеңестер, білім беру басқармасындағы қызметкерлердің біліктіліктерін көтеру және қайта дайындау өте маңызды.
Арнайы жағдайда оқыту мен тәрбиелеу -- физикалық және психикалық бұзылысына қарамастан, бала мектепке дейін және мектепте білім ала алатын білім беру жағдайы туралы Ресейде (Н.Н.Малофеев, В.Г.Петрова. Г.Ф.Кумарина, С.Г.Шевченко және т.б.) ғалымдар айтып кеткен.
Дамуында ауытқуы бар балаларға арналған біздің елімізде мектептер мен мектепке дейінмекемелер бар. Онда осы балалардың ақыл -- ойы және физикалық дамуын қамтамасыз ететін білім беру жағдайы құрылған. Бұл жағдайға әр баланың жеке ерекшелігін ескеріп жеке ықпал ету болып табылады. Оған мыналар жатады:
:: Арнайы білім беру бағдарламаларын, әдістерді және оқытуға қажетті техникалық құралдарды қолдану;
:: Арнайы дайындаған педагогтар, психологтар, дефектологтар және басқа мамандардың жұмыстары;
:: Оқытуды кажетті медициналық және профилактикалық, емдеу шараларымен қатар жүргізу;
:: Белгілі әлеуметтік жағдайдың болуы;
:: Арнайы білім беру мекемелерінің материалды -- техникалық базасын құру және оларды ғылыми -- әдістемелік қамтамасыз ету.
Қазіргі уакытта арнайы білім беру мекемелері әр түрлі қызмет атқаруда. Балалар мұкият тексеруден кейін ҚР білім және ғылым министрлігі бекіткен арнайы оқыту бағдарламасымен білім алатын мектепке дейін мекемелер мен арнайы мектептерден басқа, мемлекеттік емес мекемелер, оналту орталықтары, дамыту орталықтары, аралас топтар және т.б. ашылып жасалуда. Мұндай мекемелерде кемістіктің түрлері мен жас ерекшеліктері әртурлі балалар болады. Оларды бірдей бағдарламамен оқыту мүмкін емес, сондыктан, әр баланы жеке психологиялық -- педагогикалық оқыту мүмкіндігі артады.
Үйден оқытылатын мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру жобасы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2011-2013 ж.ж. аралығында үй жағдайында оқытылатын мүгедек-балалардың жұмыс орындарын бағдарламалық-техникалық құралдарымен қамтамасыз етіледі.
Мүгедек балаларды қашықтықтан оқытуды ұйымдастырудың негізгі принциптері:
:: Жобаға қатысу еркіндігі;
:: Дәстүрлі оқыту үдерісі мен қашықтықтан білім беру технологияларын кіріктіру жолымен сапалы білім алу қолжетімділігіне азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету;
:: Мүгедек балалардың даму бұзылыстарын түзету, әлеуметтік бейімдеу және оларға жалпы білім беру үшін арнаулы педагогикалық әдіс-тәсілдер негізінде қашықтықтан оқыту технологияларының элементтерін қолдану арқылы қолайлы жағдайлар жасау;
:: Қашықтықтан білім беру моделінің мүгедек-балалардың даму ерекшеліктері мен деңгейлеріне бейімділігі;
:: Жобаға қатысушы мүгедек-балалардың денсаулығының сақталуын қамтамасыз ететін қолайлы жағдай жасау.
Арнайы педагогиканың дамуының қазіргі кезеңінде дамуында ауытқуы бар балаларға білім беруге ықпал ету мәселесі өте өзекті орынды алуда. Бұл мәселені шешуде әлеуметтік қызметкерлердің орны ерекше. Әлеуметтік педагог - арнайы (түзету) білім беру мекемесінің қызметкері, ол барлық институттардың өкілдері (педагог, психолог, дәрігер, әлеуметтік қызметкерлер, құқық қорғау органдарының қызметкерлері, еңбек ұжымы және ата-аналар) және басқа да қызығушылық танытқан тұлғалармен тығыз қарым-қатынаста болады. Арнайы (түзету) мекемелеріндегі әлеуметтік педагог іс-әрекетінің негізгі мақсаты төмендегідей болып табылады:
- бала тұлғасының дамуы (дене, әлеуметтік, рухани және ақыл-ойының дамуы) үшін жағымды жағдай жасау;
- баланың әлеуметтік бейімделуінде кешенді көмек көрсету;
- өмірлік кеңістікте баланы қорғау;
- бітіруші түлектердің кәсіби бағдарлануы мен интернаттан кейінгі өмірінің бейімделуіне көмек көрсету.
Маллер А.Р Дефектология журналында былай деп атап көрсеткен: Арнайы түзету мекемелеріндегі әлеуметтік педагогтың іс-әрекеті келесі бағыттарды қамтуы керек: диагностикалық болжау; түзете білім беру мен әлеуметтік-мәдени; функционалды-ұйымдастырушылық; құқықтық бағыттар.
Егер әлеуметтік педагогикалық үрдісте мүмкіндігі шектеулі балаға алғашқы сәттерде көмек беру үшін оның отбасын, ол өмір сүріп отырған ортасын зерттеп, талдай алсақ, онда баланы өзі өмір сүрген әлеуметтік ортаға араластыру, бейімдеу, әлеуметтендіру мәселелеріне белсенді қатыстыру мүмкіндігі туады. Тек осы жағдайда ғана әлеуметтік педагогикалық үрдісін дұрыс ұйымдастырып, түрлі әлеуметтік кедергілерге қарсы тұра алатын, білімді, мәдениетті, еңбекқор жеке тұлғаны қалыптастыру мүмкін болар еді. Бұл қасиеттерді бала бойына дарыту үшін мүмкіншілігі шектеулі балалардың психологиясын терең, жетік меңгеру керек.
Әлеуметтік бейімдеудегі, тәрбиелеудегі кемшіліктерді жеңу үшін ата- аналар мен бірігіп арнайы түзету жұмыстарын ұйымдастыру қажет және оны неғұрлым ерте бастаса соғұрлым әлеуметтік бейімделуде нәтижелі болады.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік саладағы тәрбие тағылымындағы құпия осындай. Мүмкіндігі шектеулі және интелектуалдық жетіспеушілігі басым, ата-анадан қамқорсыз, әрі жетім балаларды да қамқорлыққа алып олардың да білім мен тәрбие алуына егеменді еліміз жан-жақты жағдай жасап келеді.
Ақыл-ойы кем балаларға арналған көмекші мектеп интернаттар балалардың оқу- тәрбиесіне көңіл аударып қана қоймай, олардың денсаулығын да басты назарда ұстайды. Ақыл-ойы ,даму деңгейі төмен балалардың жеке тұлға болып қалыптасуы үшін оқыту мен тәрбиелеу жолында өз мамандарына орынды ақыл кеңестер берумен бірге, оларға қатаң талап та қоя біледі.
Балалардың өзін-өзі басқару мүмкіндігі аз болғанына қарамастан, еңбекке баулу сабағында педагогтардың басты міндеті оларды мектеп ауласын көгалдандыру, гүл алаңдарында жұмыс атқару балалардың табиғатқа деген танымын кеңейтеді. Мұғалімдер мен тәрбиешілер оқушыларды жұмыс атқарып шығармашылық жұмыстарға жетелей, олардың табиғатының қандай кәсіпті меңгеруге жақын екенідігіне аса көңіл бөледі.
Даму деңгейлерінің төмен, мүмкіндіктері шектеулі болуына қарамастан, балалардың өмір сүруге деген ынта-ықыласын оятып, оларды демеп жіберуге әрдайым қол ұшын береді. Көмекші мектепте балаларға әлеуметтік психологиялық көмек дер кезінде қажет болып отырады. Мұндай көмек ұйымдастыруда мектептің әлеуметтік педагогы мен психологтің жұмыстары дұрыс жолға қойылғаны бар тәрбиенің жемісі.
Қоғамдағы мүгедектердің жағдайы, олар бастан өткеруге мәжбүр қиындықтар туралы пікірталастар жиі орын алып келеді. Алайда ересек мүгедектердің өз құқықтарын іске асыруына байланысты мүгедектік проблемалары жиі іске алынып жатады, ал кемтар балалардың жағдайына тиісті көңіл бөлінбейді. Бұл кемтар балаларды психологиялық бейімдеу және қоғамға кіріктіру мәселелерінен бастап, олардың тұлға ретінде қажетсіздігіне дейінгі саладағы проблемалар санының көптігіне қарамастан орын алуда. Бұл баланың адамзаттық ар - ожданын кемсітетін , оның дамуға және тіпті өмір сүруге құқығын іске асыруына кедергі келтіретін әр түрлі кемсітуші көріністер болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыруда біз оқушының деңгейіне мән бермейміз, нәтижесінде көптеген оқушылар осы деңгейге жетпей қалу салдарынан үлгермеушілер қатарына жатады.
Болашақ ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми негіздерін меңгеруі-маңызды мәселелердің бірі. Үздіксіз іздену-бүгінгі күні мұғалімдерге қойылып отырған басты талаптардың бірі. Мұғалім шеберлігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі-әдістеме саласындағы ғылыми жаңалықтар мен озық тәжірибені жетік игеру. Оларды өзінің күнделікті қызметіне пайдалана білу, осы орайдағы мұғалімдердің шығармашылық еңбегі, ең алдымен сабақпен байланысты. Демек, сапалы, тиімді, әрі нәтижелі жүргізілген әрбір сабақ-ұстаздың тынымсыз еңбегінің айғағы.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі инклюзивті білім беру қағидаларына бет бұрды. Бұл арнайы қажеттілігі бар балалар үшін мектептерде, мекемелерде жағдай туғызып, оларды жалпы білім беру жүйесіне қосу.
Әсіресе, көз жанарларынан айырылған немесе көру мүмкіндіктері төмен балаларды оқытып, тәрбиелеуде, әр баланың жеке қасиеттеріне, психологиялық дамуына, қабілеттеріне, көру мүмкіндіктеріне қарап терең үңілмей білім берудің жүйелі ұйымдастырылуы мүмкін емес. Себебі көру мүмкіндіктері шектеулі балалардың дені сау балаларға қарағанда ойлау, есте сақтау, қабылдау, қабілеттері тежеліп, кешеуілдейтін оқу үрдісінде байқап жүрміз. Дегенмен, әрбір бала, мүмкіндігінше қажетті деңгейде білім алуы тиісті.
Арнайы психология мен педагогика ғылымдарының ұғымдарына анықтау, түзету, компенсация, бейімдеу жатады. Психологиялық, педагогикалық және дефектологиялық эдебиеттерде арнайы педагогиканың ұғымына тереңірек Ресейде (Т.А.Власова, В.А.Лапшин, М.С.Певзнер, Б.П.Пузанов, Н.М.Назарова, С.Г.Шевченко және т.б.), өз елімізде (Ж.И.Намазбаева, А.Сулейменова,Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева және т.б.) анықтамалар берген.
Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың назардан тыс қалған қабілеттері бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан екен. Бұл жайлы зерттеуші ғалым Л.Т. Қожамқұлова Әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде адам қызмет етеді, өйткені әлеуметтік жұмыс адамның өзі арқылы өзіндегі мәселелерді шешу мақсатында ойлап табылған және адам әлеуметтік процесстер арқылы тұлға болып қалыптасады,- деп ой өрбітеді.
Қабілеттер - адамның іс-әрекеттің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктері -деген де анықтама бар. Мүмкіндік білім де, дағды да емес. Ол адамның белгілі бір істі орындауға даярлығы - деп қарастырады Ә.Алдамұратов. Абдигалиева А.Б., Исаева Ж.Қ мүмкіндігі шектеулі оқушыларды педагогикалық білім беріп, білім беру мекемесінде тәрбиеленсе қоғамның белсенді мүшесі ретінде қалптастырып әлеуметтік ортаға бейімдей аламыз.
Түзету (коррекция)(лат.correctio-түзету) -- балалар мен жасөспірімдердің психофизикалықдамуының ауытқуын алдын-алу немесе бағытталған арнайы және жалпы психологиялық, педагогикалықшаралар жүйесін ұйымдастыру.
Түзету мынадай болуы мүмкін:
:: өз бетімен педагогикалық құбылыс;
:: кемістіктерді біртіндеп түзетуге немесе бұзылыстың алдын алуға (сөйлеуді түзету; жеке дыбыстардың айтылуын түзету; көру, есту қабілетін түзету) бағытталған арнайы әрекет.
Сондай -- ақ, түзету оқу-тәрбиелік процестің бөлігін құрауы да мүмкін және баланың жеке тұлғасының қалыптасуын өзгертуге бағытталған психологиялық, педагогикалық құбылыс та болуы мүмкін.
Түзету дамуында ауытқуы бар балалардың барлық категориясын қамтиды және әртүрлі саланыңмамандары: дәрігер, мұғалім, психолог, педагог-дефектолог, логопедтің бірлесе отырып жұмыс icтeyi арқылы жүзеге асады.
Компенсация (орнын толтыру) (лат.compensatio-орнын толтыру, теңестіру) -- ағзаныңбұзылғаны немесе дамып жетілмеген психофизиологиялык функцияның қайта құрылуы, немесе орнын алмастырудың көп аспектілі, күрделі npoцeci болып табылады.Компенсация процессі кезінде баланың ағзасында жаңа динамикалық жүйенің қалыптасуы, оныңжаңа шартты байланыстардың бұзылған немесе әлсіреген функциясының қайта құрылуы (көру анализаторы зақымдалғанда есту және сезім мүшелерінің мүмкіндігі күшейеді; сөйлеу мүмкіндігініңжеткіліксіз дамуында кинестикалық анализаторлардың ролі өседі) журеді.
Мүлде жойылған функцияны компенсациялауда арнайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz