Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Қазақ халқының саз мәдениеті сан ғасырлар бойы қалыпта-сып, даму үстінде. Оның айғағы ретінде көшпенділер саз мәдениеті тарихы туралы құнды мұрағат құжаттары мен біздің заманымызға дейін сақталған көне аспаптарды айтуға болады. Қазақтың ең көне, әрі қоңыр үнімен жаныңа жақын саз аспабының бірі-домбыра.
Бірінші бөлімде қазақ домбырасының қысқаша тарихына және оның құрылымдық жағы.Екінші бөлімде домбыраның түрле-рін, үшінші бөлімде балаларға арналған шіңкілдек жайлы баяндай-мыз.Төртінші бөлімде жасалу жолы, бесінші бөлім домбыраның дамуы, алтыншы бөлімде көп ішекті домбыралар,жетінші бөлімде домбырада шетелдік шығармаларда орындау туралы баяндаймын. Соңғы бөлім қорытынды.

Шығу тарихы
Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол - қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған домбыра кейін аспаптық шығарма - күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-фольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Домбыраның тарихы[өңдеу]
XIX ғасырда қазақ халқының тұрмысында анағұрлым кең тараған Музыкалық аспап екі ішекті домбыра болатын. Егер бұрынғы заманда көне аспаптар ән, жыр,ертегі-аңыздарды сүйемелдеу үшін ғана қолданылған болса, енді домбыра жеке шығарма орындауға арналып, күрделі аспаптардың қатарына қосылды.

Әр түрлі ескерткіштерге, сондай-ақ этнографтардың жазып қалдырған еңбектеріне жүгінсек, домбыра және өзге халықтардың осы тектес аспаптары тіпті сонау орта ғасырларда белгілі болған екен. Мысалы, Әбу Насыр әл-Фарабидің еңбектерінен тамбур аспабы жайында оқимыз.
Өзбектердің домбыраға өте ұқсас екі ішекті дутары алғаш рет әл-Хусейнидің Музыкалық канон деген трактатында ауызға алынды. Қазақтың халық аспабы домбыра XIV ғасыр жазбаларында кездеседі. Оның бастағы түрі мен құрылысы қазақтың домбырасынан аумайды, осындай аспап аттарының ұқсастығы да олардың түпкі шығу тегі бір екекін көрсетсе керек.
Өткен жүз жылдықта ұлы халық композиторы Құрманғазымен бірге Дәулеткерей,Тәттімбет, Сейтек, Байсерке, Қазанғап секілді саңлақ күйшілер дүйім жұртты аузына қаратқан еді. Бұлар бармағынан бал тамған майталман домбырашы болуымен бірге нелер бір ғажап күй де шығарған шын мәніндегі өнер иелері-тін. Солардың арқасында домбырада тартылатын күйлердің музыкалық формасы үздіксіз жетілдіріле түскен-ді. Домбыраның техникалық мүмкіндіктері артқан сайын домбыра тарту өнері де едәуір өрге басып, байи түсті.
Қазақстанның батыс аудандарында домбыра тартудың өзгелерге ұқсамайтын бөлек дәстүрі қалыптасқанын айту керек. Батыс аудандардағы домбыраның негізгі өзгешелігі, көлемі үлкен болып келеді, сондай-ақ шанағы сопақ, мойны жіңішке, перне саны көбірек. Сондықтан мұндай домбыраны тартқанда қолданылатын техникалық, тәсілдерді шанағы жалпақ домбыраға қолдану қиын, өйткені бұл соңғы домбыраның мойны едәуір енді және ондағы перне де аз.
Шанағы жалпақ домбыраның бірнеше нұсқасы кең тараған. Егер батыс аудандардағы домбыраларға 12 -- 14 перне тағылса, ал шанағы жалпақ домбыраға не бары 7 -- 8 ғанаперне байланған. Перне санын арттыру процесі өте баяу жүрді және оның өзі орындалатын репертуарға тікелей байланысты еді. Әдетте, жаңа перне онымен алғаш орындалатын күйдің атымен аталынды. Пернелердің бірі домбырада Түрікпен күйін орындағанда байланды да, Түрікпен пернесі деп аталды. Бейтарап терция интервалын беретін басқа бір перне Қазақстанның батыс аудандарында Сарыарқа пернесі деп аталады.
Аңыз-ертегілердің бірінде аспаптағы жоғарғы тиектің қалай пайда болғаны жайында айтылады. Жаумен шайқасып, одан соң алыс сапар шегіп әбден қалжырап келе жатқан батыр жолшыбай демалуға аялдайды. Сайдың ішіндегі саялы жерде жайғасып отырған соң талдан бір шыбық кесіп алады, оған жылқының қылын керіп байлайды да, дыбыс шығармақ болып көреді. Бірақ қолдан жасаған тым жұпыны аспаптан ешқандай үн шығатын емес, тым-тырыс, меңіреу күйінде қала береді. Батыр оны жанына тастай салады да, өзі қисайып жатып ұйықтап кетеді. Ол жанындағы өзі жасаған аспаптан шығып жатқан дауыстан оянады. Қолына алып қараған батыр аспаптың мойын тұсынан титтей ағаш тиекті көреді, оны әлдебіреу ішектің астынан келтіріп орнатып қойған екен. Батыр: Е, бұл шайтанның ісі болды ғой, -- деп ойлайды. Бәлкім содан бері қалған сөз болса керек, халық арасында жоғарғы тиекті шайтан тиек деп атайды. Ішекті жылқының қылынан тағу, жоғарғы тиектің болмауы көне аспаптарға тән сипат.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Домбыраның түрлері

Алып домбыра

Кішкентай домбыра
Қазақ даласының әр өңірінде кездесетін домбыралар жергілікті жер жағдайына, тұрмыс-салты мен дәстүріне, ән, жыр, күй мектебі мен әр өнерпаздың орындаушылық мәнеріне, аспапшы шеберлердің ісмерлігіне байланысты әртүрлі пішімде дамытылып, өзгеріп отырған.
Ән, жыр айтуға арналған домбыраның пернелері 8 - 9, әрі кеткенде 14 - 15-ке жетсе, күй домбырасына 20-дан астам перне тағылады. Олардың құлақ бұрауы да қажетіне қарай (кварта, квинта) өзгертіледі. Домбыра, негізінен, екі ішекті және кейде үш ішекті болып келеді. Домбыра тартуда қағыстардың түрлері өте көп. Мысалы, сермеп ойнау, іліп қағу, шертіп ойнау, т.б.
Қазіргі кезде домбыраның 20-дан астам түрлері бар. Олардың ішінде
* ән мен күй домбырасы
* торсық
* тұмар
* кең шанақты (екі нұсқасы)
* балдырған
* балашық
* шіңкілдек
* аша
* үш ішекті
* қуыс мойын
* шертер
* оркестр домбыралары:
* қоңыр дауысты (альт)
* жіңішке дауысты (прима)
* ащы дауысты (секунда)
* бас домбыралар (екі нұсқасы)
* Шіңкілдек
* Халқымыз өз ұрпағының келешегін кеңінін ойлаған. Оның бойына жастайынан еңбек тәрбиесін,адамгершілік сезімін,патриоттық рух себумен қатар,эстетикалық тағы- лым да беріп отырған. Тіпті, эстетикалық тәлім-тәрбие ең бірінші орында тұрған десек те болады.Нәрестесін жұбатқан ана "Әлди-әлди бөбегім " деп ән салады.Тілі шыға бастаған - да түрлі сөздерді айтқызып үйретеді. Ес кіре бастағанда түрлі сан алуан оқиға, дастан жырлар,қызықты ертегілер айтып береді.Түрлі жұмбақтар,тақпақтар жаттатады .4-5 жасқа ұстауға жеңіл, ойнауға ықшамды, даусы сүйкімді шағын домбыра жасап берген.Оны шіңкілдек деп атаған. Халықтын бұл игі дәс - түрі де бүгінде жалғасын тапты.Сол шіңкілдекті қазір ''Мұрагер'' этнографиялық ансамблі сәтті пайдаланып жүр. Тенор домбыраның жетілдірілген түрінің үлгісі бойанша "Балақай " домбыраның екі түрі дүниеге келді.
* Оның біріншісі 4-7 жас аралығындағы бүлдіршіндер- ге,екіншісі 7-10 жас аралығындағы жеткіншектерге арналған. Дыбысы құлаққа жағымды бұл домбыралар балабақша, бастауыш мектеп оқушылары үшін аса қажет-ақ. Қазірше же-келеген шеберлер жасаған азын-аулақ домбыралар болмаса, жаппай өндіріске шағару әлі қолға алынған жоқ.

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Домбыраның дамуы
Домбыра аспабының дәстүрлі үлгілерін, халықтық дәстүрдегі перне байлау, домбыра баптау, күй ойнау, домбыра жасау жөнінде зерттеулерді Б. Сарыбаев, Б. Орымбеков, Т. Әсемқұлов, А. Сейдімбек, Д. Шоқпарұлы, т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Домбыра құрылымдық, сапалық дәрежесінің кемел деңгейге жетуі барысында бүгінге дейін бірнеше сатыдан өтті:
* 1932 - 1934 жылдары домбыра аспабын жетілдіру бағытында белгілі аспапшы шеберлер Қ.Қасымов, А.Ермеков, ағайынды И. және Б.Романенколар, Қ.Оңалбаев, т.б. еңбек етсе,
* оны 1960 - 1970 жылдары Ә.Аухадиев, О.Бейсенбекұлы жалғастырды.
* 1934 жылы Халық аспаптар оркестрінің (Қазақ мемлекеттік халық аспаптар оркестрі) құрылуымен байланысты домбыраның прима, альт, тенор,бас, контрабас сияқты түрлері дүниеге келді.
* 1990 - 2000 жылдары аспап жасаушы-қолөнерші шеберлердің республикалық Үкілі домбыра сайыстары өткізіліп, соның ықпалымен домбыра аспабы жаңаша зерттеу, даму, жетілу бағытына бет түзеді.
Шоқпарұлы, С.Ділманов, Ж.Тұрдығұлов, С.Кенжеғараев, т.б. домбыра жасаушы шеберлер шоғыры пайда болды. Олар дамытып, жетілдіріп жасаған домбыралар сырт нұсқаларына, бөлшектері мен ішек сандарына, дыбыс ерекшеліктеріне, дыбыс ауқымына және басқа да қосымша ерекшеліктеріне қарай үш ішекті, кең шанақты, қуыс мойын, бүктемелі, желбезекті, тұмар, қос шанақты немесе қос мойын, үшем, т.б. деп аталып, халықтық-аспаптық музыка дәстүрін байыта түсуде. Домбыра тектес аспаптар Орта Азиядағы түркі халықтарының барлығында дерлік бар. Мысалы, башқұртта думбыра, қырғыздарда қол қомуз, түріктерде саз, уд.[2]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көп ішекті домбыралар
Қазақтың музыка мәдениетін зерттеушілер күні кешеге дейін өткен ғасырдағы этнографтардың көп ішекті домбыралар жайында жазып қалдырған еңбектеріне жөнді мән бермей келген еді. Ал Семей облысынан үш ішекті аспаптар мен үш дауысты бірегей күйлер кездескеннен кейін ғалымдар бұл мәселедегі көзқарастарын өзгерте бастады. Қазақтарда бұрын өзінің қүрылысы жағынан үш ішекті көне шертерге ұқсас көп ішекті домбыра болғаны жайында бұл күнде қосымша деректер табылып отыр.
Бұрынғы кезде көп ішекті домбыралар Қазақстанның түрлі облыстарында болыпты. Мұны А. Алекторовтың, Д. Исаевтың, П. Юдиннің және басқа этнографтардық мәліметтерінен көреміз. Осындай мақалалардың бірінен мынадай жолдарды кездестірдік.
Қырғыздардың музыкалық аспаптары қызығарлықтай емес. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.