Қышқыл азықты өндіру технологиясы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қышқыл азықты өндіру технологиясы
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2014ж.
МАЗМҰНЫ
I. КІРІСПЕ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Азықтың химиялық құрамы мен қоректік заттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2. Қышқылдар және қышқыл азықтардың мал шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.3 Қышқылдардың химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Азық құрамындағы органикалық қышқылдардың
арақатынасы мен мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.5 Мал азығын химиялық жолмен консервілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.6 Дәнді дақалдың құрамындағы қышқылды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
I. КІРІСПЕ БӨЛІМ
Жануарлардың өнімділігінің 60% оларды азықтандыруда, оның теңгерімділігінен, рациондағы қуат, ақуыз, минералдық заттар мен дәрумендердің мөлшеріне, азықтың сапасына байланысты болады.
Азық малшаруашылық өнімділігінің өз құндылығының құрылымында жоғары меншікті салмақ алады (сүт шаруашылығында 50-55% , шошқа шаруашылығында 65-70%), сондықтан олардың сапасын жақсартуға өнімнің бірлігіне қоректі заттардың шығынын төмендету үшін алғашқы деңгейлі көңіл аудару керек. Жануарлардан максималды, экономикалық жағынан ақтайтын өнімділік алу үшін оларды қоректік заттармен, дәрумен, макро-микроэлемент пен негізгі азық және азық қоспамен бірге ағзаға келетін биологиялық активті заттардың қажеттілігін қанағаттандыру керек. Одан басқа, рацион жануарлар үшін тартымды болу керек, олар азықты тәбетпен жеуі тиіс, яғни рацион азықтары белгілі бір дәмді артықшылығы, консентенциясы, температурасы, ұсақтау белгілі өлшемі және т.б. болуы қажет. Азық алынатын өнімділікке ықпал етеді, сондықтан өнімділік бірлігіне азықтың минималды мөлшерімен шығымына сапалы өнімді алуға мүмкіндік беретін рациондағы азықтың оптимальды қатынасы қажет.
Азықтық базаны табиғи-климаттық зона бойынша табиғи және мәдени өсімдік қауымын рационалды пайдаланып нығайту, дайындаудың прогрессивті әдістерін пайдалану, консервілеудің әдістеріннің қалыптасуын, азықтандыру алдындағы дайындық пен азықты сақтаудың-негізгі маңызды міндеттер болып табылады, оларды біздің елдің мал шаруашылығының дамуында шешу керек.
Азықтандырудың талдап жасалған нормасында азықтың қоректілік көрсеткіші ретінде алмасу энергиясы МДЖ немесе азық өлшемін қолданады. Малдың азықтандырылуын бақылау үшін рациондағы азықтық құрғақ заттардың мөлшерін де есептеу қажет.
Тәулігіне жейтін құрғақ заттың, соның ішінде көлемді азықтар қосқандағы кұрғақ зат мөлшері берілген. Норма бойынша сауын сиырлар сүтейту кезінде әр 100 кг тірілей салмағына 2,8 кг құрғақ зат жейді. Негізінде ғылыми түрде жасалған рацион бойынша сауын сиырлардың сүтейту кезеңінде 3 килограмға дейін кұрғақ зат жеуге мүмкіндігі бар, одан кейінгі кезеңдері бұл мөлшер азая бастайды. Сонымен бірге, сиырлардың кұрғақ қоректі заттарды пайдалануы, рационының құрамы мен азықтың сапасына ғана емес, малдың жасына, тірілей салмағына да байланысты болады.
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ғылымының қазіргі даму деңгейі клеткалық деңгейде болатын ас қорыту физиалогиясына, зат алмасу болатын биохимиялық үрдістер. Азықты тиімді пайдалануға, денсаулықты сақтауға, өнімділіктің жоғары деңгейін алуға және кәдімгі өнімділік қасиетін сақтауға бағытталған.
Азықтандыру нормасының негізінде азықтандыру рационын, яғни қоректілігі норма көрсеткіштерін өтейтін мал басына жегізілетін азықтар мен азықтық қосындыларын құрастырады. Рацион құрылымымен құрамы мал түлігі мен құс түрінің ас қорыту физиологиясын, өнімдікбағытына байланысты зат алмасу ерекшелігіне сәйкестендіріледі. Мал азығына алдымен өзінің үйреншікті, дағдыланған, жергілікті жемшөптіжұмсайды. Өйткені мал азыктандыруда арзан жергілікті жемшөптімейлінше мол пайдалану арқылы мал шаруашылығы өнімінің өзіндікқұнының басым бөлігін құрайтын азықтандыру шығындарын азайтып,саланың экононикалық рента белдігін жоғарылатады.Азықтандыру нормасынын көрсеткіштерін толығымен өтеу үшін қосылған жаңа азық пен азықтық қосындыларға малды біртіндеп, аз мөлшерден бастап үйретеді.Малға жегізілетін ондай жекелеген азық пен негізгі азыктық топтардың көлемі мен арақатынасы малдың ас қорыту физиологиясы мен биохимиясына мейлінше үйлесімді, жуғымды келіп, қоректік затгар қорытылуы мен игерілуін жоғары деңгейде қамтамасыз етулері керек. Мысалы, ас қорыту жолы толықтырылып, желінген азықтың қарында араластырылып, ішекпен уақытылы жылжытылуына көмектесетін қарын моторикасы мен ішек перистальтикасын (жиырыл-уын) қамтамасыз ету үшін желінген азықтың мал үйренген аумағы болғаны жөн,
Азық үлесіндегі органикалық заттан азотты затты, яғни шикі протеинді алса, шикі май мен көмірсулардан тұратын азотсыз заттары қалады. Шикі май тобына глицерин мен май қышқылдарынан, яғни үшглицеридтерден тұратын бейтарап май болып табылатын липидтермен қоса азық сынамасын органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдегенде еріп, экстракцияланатын фосфатидтер, холин, балауыз секілді май тәріздес қосындылар -- липоидтер де кіреді.
Азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқылымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0 -- 18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін -- 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін -- 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді.
Биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді.
Азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді.
1.1. Әдебиетке шолу
А.А.Петров, Х.В.Бальян, А.Т.Трощенко (1975) айтуынша,азықтағы қоректік заттар мал организмінің тіршілігіне қажет энергия мен құрылымдық қосындылар жеткізуші көзі болып табылады. Демек олар тірі организмнің қоршаған орта жағдайына бейімделіп өсіп өніп ұрықтанып көбейіп, өнім өндіруінің негізгі факторлары ретінде қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, азықтағы қоректік заттар энергетикалық және құрылымдық қосындыларға бөлінуіне шартты түрде қарау керек, өйткені олар негізгі функциясымен қатар тіршілік кажеттілігіне байланысты басқа да қызметке жұмсалады.
А.В.Перакалин, С.А.Зонис (1966) деректерінде қоректік заттардың маңызы мен атқаратын қызметі мал мен кұс түріне байланысты да өзгереді. Айталық, карапайым қарынды мал түзуге тек белок азотын қосындыларды пайдалана алатын болса, күрделі қарынды күйіс қайыратын мал алдыңғы қарын микроорганизмдерінің көмегімен басқа да азотты заттар аммиагін игереді. Сол микроорганизмдер қатысуымен олар басқа мал мен құс қорыта алмайтын азық жасунығын жақсы қорытып, өсімдік көмірсуларының энергетикалық қуаттылығын толығырақ пайдаланады
Алексеев А.В. (1974) пікірінше, азықтандыруда олардын қорытылу ерекшелігін, таратуғаыңғайлылығын ескереді. Әдеттегіде ірі азықты шырышты азықтан бұрын таратады. Оның ішінде пішенді танертең беріп, түнге сабан салып қойған дұрыс. Ұнтақты шырынды азықпен араластырып берген жөн. Азықтандыру мен суару тәртібі әсіресе жұмыс аттарына кушті әсер етеді. Оларды міндетті түрде суытып барып азықтандырып, содан кейін суарады. Суыту ушін алдымен ірі азык беріп, кейін шырынды азық таратып, суарады да, артыншан жем береді. Сұлыны суарғаннан кейін 30-45 минут, арпа мен басқа жемді 1-1,5 сағат өткен соң береді. Сүт қышқылы ашу процесі анаэробты жағдайда өте жақсы жүреді. Сондықтан сүрлемге ауа ендірмеу керөк. Егер сүрлемге ауа енсе, онда зең саңырауқұлағы қаулап дамиды да ондағы органикалық қышқылдармен қоректеніп, сүрлемнің сапасын төмендетіп жібереді. Сондықтан сүрлемді ауа кірмейтіндей етіп жабу оның саласын арттырудың негізгі шараларының бірі болып саналады.
Байжұманов А.Б. (1987) деректерінде жұмысқа аттарды азықтандырғаннан кейін бір сағат өткен соң шығарады. Тәуліктік азық мөлшерінің ірісі негізінен кешке салып қояды, өйткені алдыңғы қарны жоқ жылқы малы жұмыстан бос уакытының көбін азықтануға жұмсайды. Ертеңгісін ірі азықтың аз бөлігін, ал түсте тіпті аз мөлшерде салады. Өйткені жемшөпті мұқият шайнап жұтатын жылқы берілген азықты жеп үлгермейді. Жемді де ертеңгісін және түсте бірдей көлемде, кешкісін ұлғайтып береді
Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ә., Байжұманов Ә. (2006) зерттеулерінде азықтандыру типі шаруашылықтағы қалыптасқан жемшөп қорына сәйкестендіріледі. Айталық, табиғи жайылымы кең, оты мол жерлерде жайылымды азықтандыру типі (пастбищный тип кормления) қолданылса, жері жыртылған, түрлі техникалық дақылдар өсіретін шаруашылықтарда олардың азықтық қалдығымен азықтандыру типтерін қолданады. Соған орай сүрлемді (силосный), картопты-жемді (картофельно-концен-тратный), тамыржемісті-жемді (корнеплодно-концентратный), бардалы, жомды, т.с.с. азықтандыру типтерін ажыратады.Еліміздің әр табиғи-экономикалық өңіріне ғылыми-зерттеу орталықтары мал түлігіне жергілікті жемшөп қорына негізделген типтік азықтандыру рациондарын ұсынады
Бексеишов Т. К. (2003) әдебиеттеріне суйенсек, рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы көректілігіне (а.ө. не АЭ бойынша) пайыздық қатынасы рацион құрылымын (структура рациона) айғақтайды. Рацион құрылымындағы басым азық тобы не жекелеген азық мал азықтандыру типін (тип кормления) белгілейді. Өсімдіктердегі эпифит микроорганизмдердің ішінде біраз сүт қышқылы бактериялары болады. Олар сүт қышқылы ашу процесін жеделдетеді. Сондфқтан өсімдіктерді сүрлемге салғанда оған сүт қышқылы бактерияларын қолдан көбірек қосу көзделеді. Ол үшін сүт қышқылы бактерияларының актив топтарынан ашытқылар даярланып, оны сүрлем салу кезінде жемшөпке біркелкі бүркеді.Азықтандырудың тепе - теңсіздігі, жеткіліксіздігі немесе шамадан көп берілуі, азықтандыру тәртібінің бұзылуы және азықтың сапасыздығы мал организмін стрестік жағдайға әкеп соқтырады. Стресс жағдайының азыққа байланысты себептері азықтық стресс факторлары деп аталады. Егер, организм кейбір маңызы зор қоректік заттарды жеткіліксіз немесе толық қабылдамаса жете азықтандырылмаған, жартылай немесе толық ашығады деген сөз.
Богданов Г.А. (1990) мағлұматы бойынша азыктағы қоректік заттарға мал тіршілігіне қажетті барлық қосындылар жатады. Азық құрамын зерттегенде олар организмде атқаратын физиологиялық-биохимиялық қызметі бойынша топтастырылатынын жоғарыда айтқан болатынбыз. Олардың ішінде негізгі қоректік заттар ретінде алмасу барысында, яғни ыдырағанда, энергия (жылу) бөлетін шикі протеин, шикі май, шикі жасунық пен азотсыз экстрактивті заттар тобы алынады. Сонымен қатар, бұл қосындылардың ыдырап, алмасуға қатысуына қолайлы жағдай туғызатын азық минералды және биологиялық әсерлі қосындыларын да қоректік заттарға жатқызады.
Борисенко Е.Я. (1967) мәліметі бойынша организмдегі бүкіл зат алмасуы судың қатысуымен өтеді. Сондықтан да суды да тіршілікте маңызы зор қоректік заттар қатарына жатқызуға болады. Пішенге кептірілген шөп ылғалдылығы 15-17%-дан аспай ол шы-рынды балаусадан қатайған ірі (трубый) азыққа айналады. Дұрыс сақталуы үшін дән ылғалдылығы да осы көлемнен аспауға тиіс. Көкшөп шырынын қыста да сақтау үшін дайындауға кептірмей, шабылғаннан кейін бірден салынған сүрлем ылғалдылығы 70-75%, ал жартылай дегдітіп салған пішендеме ылғалдылығы 45-55% деңгейінде болады. Азықтық тамыртүйнектер ылғалдылығы 80-90% болады
Боярский Л.Г. ( 2001) мағлұматына сүйенсек - қойларды жазғы және қысқы жайылымдыққа күтіп-бағуға мынадай міндеттер қойылады: табиғи және жасанды азықты жайылымды тиісінше тиімді пайдалану, мал басының жақсы қоңдылығына, оның жоғары төлдегіштігі мен жүн өнімділігіне қол жеткізу. Республикамызда қой ұстайтын жайылымдық жерлер көлемі көптеп саналады. Өріс оты мол құрғақ жоталар учаскелері қойды жайып бағуғу өте қолайлы. Еліміздің оңтүстігі және оңтүстік-шығысында көпжылдық жоңышқа, бетеге, қоңырбас, еркекшөп, әртүрлі жусандар кездеседі. Жусан өсімдігі қойдың асқазан-ішек жолдарының гельминттен арылуына ықпал етеді. Оның үстіне ащы жусанның бойында мыс, кобальт, марганец, магнийй, фосфор, кальций және басқа да организмнің қалыпты қызметіне қажетті минералды элементтер бар. Жайылымдық оты жұпыны, құрғақ далалы аудандарда қойға арнап пішеннен сүрлем дайындауға болады. Жұғымдылығы нашар шөптер өсетін ойпатты, батпақты учаскелерде малдың ауруға шалдығуына себеп болатын түрлі шөптер өседі. Мұндай өріс қой жаюға жарамайды. Қойларды жайылымда күтіп-бағу шығарар алдында тұяқтарының өскен жерлерін қияды, көздері мен құйрығының төңірегіндегі жүнді қырқады. Өріске айдар алдында қойларды ірі азықпен азықтандырады,ас тұзын беріп суарады. Бұл іш өтудің алдын алу үшін қажет, өйткені оның ұзаққа созылуынан қозылар мен еркек қойлардың тірілей массасы азайып, жүні былғанады.
Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н., (1993) мағлұматы бойынша, құрғак жемді мал қорасындағы ауаны тозаңдатып, микробтық ластануын, ал ылғалды азық - ауа ылғалдылығын жоғарылататынын ескеру қажет. Және де берілетін азықтардың белгіленген тәртіппен таратып, тәртібінің бұзылмауын сақтаған жөн.
В.Г.Иванов, В.А.Горленко, О.Н.Гева (2003) деректерінде дұрыс қолданылмаған азық тіпті іш тастатып, ал төлді емізетін бастардың сүт кұрамы өзгертіліп, сол арқылы төлді тышқақтатуы мүмкін. Жана азыққа және де қысқы азықтан жазғы азыққа малдың біртіндеп, 10 -- 15 күнде үйрету кажет. Бұрынғы азықтарды бірте-бірте азайтып, орнына жаңа азықты көбейтеді. Малдың азықтануына сыртқы орта температурасы да әсер етеді. Ыстықта малдың ас қорыту сөлдері аз шығып, ондағы ферменттер азаяды, ас корыту жолының жиырылуы бұзылып, қорытылымы төмендейді. Мұндай кұбылыстар сыртқы ауасында көмірқышқыл газы, аммиак көп жиналғанда орын алады.
В.Г.Дрюк, М.С.Малиновский (1987) дерегіне сүйенсек, мал азығына жұмсалатын жемшөп пен азықтык қосындылардың химиялык, құрамы алуан түрлі болып келеді. Мал организмі күрделі биологиялық құрылым болғандықтан, ондағы қоректену барысында өтетін өзгерістерді, әрине мұндай қарапайым кесте мен бейнелеуге келмейді. Ол өзгерістер сан-алуан болғандықтан, бір жағынан, бір-бірімен тығыз байланыста, ал екінші жағынан, бір-біріне тәуелдіде бір-біріне ықпал етіп өтеді. Сол секілді жемшөп көмірсулары энергияға айналуымен қатар кейбір қосындылар құрылымына да кіреді.
Джапаридзе Т. Г., Зарытовский В. С. (1983) зерттеулерінде жекелеген минералды элементтер көптеген кұрылымдар құрамына (кальций мен магний - сүйектің, фосфор -аденозинфосфатты қышқылдардың, темір-гемоглобиннің, кобальт-цианкобаламиннің, йод-тироксиннің, т. с. с.) тікелей кіруімен қатар организмдегі қышқыл-сілтілік қатынас пен иондық теңдікті, осмостық қысымды калыптастыруға қатысады, микроэлементтер ферменттер функциясын әсерлендіретін коферменттер құрамына кіреді. Өте аз мөлшерде болатын витаминдер зат алмасуының барлық қырын ретгестіру арқылы организм тіршілігі мен өнімділігіне ықпал етеді.
Дурст Л., Виттман М (2003) мағлұматы бойынша жылқының ең құнды азықтандыру жүйесі-ол малдың тәбетін ашумен қатар, жем- шөптің сіңімділігі және тез қорытылуы сол үшін ең бірінші ірі шөппен, содан кейін шырынды, ең соңында құрама жеммен, ал одан кейін тағы ірі шөппен азықтандырған пайдалы. Денесінің ірілігіне қарамай қарынының сиымдылығы небәрі 14-16 л. көлемінде. Сондықтан жылқы бос уақытының бәрін азықтандыруға жұмсайды. Бұл әсіресе қара жұмыс аттары үшін көңіл аударалық жағдай. Өйткені күйісті малдікіндей жеген азығын түпкілікті өңдеуден өткізетін месқарыны болмағандықтан, жылқы жем-шөпті ауызымен мұқият шайнап, мол сілекеймен ылғалдандырып барып жұтатындықтан, азықтандыруға ұзағырық уақыт жұмсайды.
Егеубаев Р. (1998) деректерінде жылқыны азықтандыру кезінде ірі азықтан екінші азыққа көшу жүйесі біртіндеп өтуі тиіс. Ал енді бір азықтан екінші азыққа бірден өтетін болса онда мал азыққа тез үйрене алмайды, осыдан барып малдың ас қорыту жүйесі бұзылады, іші өтеді, ішек қатады, іштің бұрып ауруы мен метеоризм пайда болады.
Жазылбеков Н.А., Мырзахметов А.Н., Кинеев М.А., Тореханов А.А., Ашанин А.И., Таджиев К.П. ( 2005) мағлұматы бойынша ұзақ эволюциялық даму барысында түйе шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Оның организміндегі зат алмасу процесі ерекше болып келуіне байланысты, ол азықты үнемді пайдаланады. Түйе тыныштық жағдайда өзінің тірі салмағының әр бірлігіне жылқыға қарағанда 38% төмен энергия жұмсайды. Сонымен қоса бордақылау кезінде басқа малдармен салыстырғанда азықты аз жейді. Түйенің көк шөпке деген күндік қажеттілігі жайылымның сапасына қарай орта есеппен 24- 27 кг арасында болса, ол жиналған шөпке қажеттілігі 6- 12 кг аралығында. Тірі салмағының 500 кг айналасындағы түйенің тәулік ішінде орта есеппен алғанда рационының құндылығы 4 азықтық бірліктен кем болмауы керек. Ал тірі салмағы 500- 600 кг асатын жұмысқа пайдаланылатын түйелердің азыққа деген тәуліктік нормасы 8- 10 азықтық бірліктен кем болмауы керек. Сауылатын інгендерге 1 кг сүт түзілу үшін азықтың мөлшерін 0,7- 0,8 азықтық бірлікке көбейтеді
Жиряков А. М., Хамицаев Р. С. (1986) айтуына қарағанда пропион қышқылы бактерияларына ашытқы саңырауқұлақтарды қосып жүгеріні сүрлегенде азықтық сапасы жақсарып қана қоймай, оның құрамындағы В тобындағы витаминдердің мөлшері де артқан. Бұл витаминдер -- мал организміне аса кажетті заттар. Соның әсерінен сиыр сүтінің майлылығы артып, тауық пен үйректердің жұмыртқалағыштығының жиілейтіндігі байқалған. Бактериялы ашытқыларды колхоз бен совхоздарда сүрлем даярлауда кеңінен пайдаланады.
И.А.Артеменко (2003) дерегінде қышқыл -- химиялық қосынды, көк лакмус қағазына қызғылт рең беретін ерітінді, дәмі қышқыл. Қышқылдарқұрамына қарай оттекті, оттексіз болып, олардағы сутек атомдарының сандарына қарай бір және көп негізді деп бөлінетіндігі жазылған.
И.И.Гранберг ( 2002) азық құрамындағы кездесетін қышқалдар азот, тұз, күкірт қышқылдары сұйық заттар, ал фосфор және бор қышқылы (Н3BО3) - қатты заттар болса, кремний қышқылы суда ерімейтін іркілдек зат. Көмір және күкіртті қышқылдары тұрақсыз, оңай айырылатын заттар.
Иванов М. Ф. (1947) зерттеулер нәтижесінде қышқылдың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға қол жеткізілді. Мысалы, қоқырлы қышқылдың (фосфорэлементін алу кезінде түзілетін фосфорлы қоқыр) таза термиялық фосфор қышқылынан айырмашылығы - құрамында тотықпай қалған фосфордың әр түрлі формалары (Р4, H2PO2, H2PO3, H3PO3), сілтілік, сілтілік-жер, ауыр металдар катиондары, фторидтер, органикалық заттар, тағыда басқа заттардың болуында.
Калашников А.П. (1985) зерттеулерінде жалпы сүрлем даярлаудың екі әдісін ажыратады: салқын әдіспен жемшөпті сүрлегенде онда температура +30°,+35°-тан аспайды. Бұл үшін көк шөпті шауып, турап, тез арада сүрлем қоймасы - орға салып, әбден нығыздайды, үстінен ауа енбейтіндей етіп, қымтап жабады. Сонда сүрлемде тез арада органикалық қышқылдар, соның ішінде басым көпшілігі сүт қышқылы түзіледі. Сапалы сүрлемде аз мөлшерде болса да сірке қышқылы болатыны анықталды.
Кравченко Н.А. (1973) айтуына қарағанда с үрлемде тіршілік ететін сүт қышқылы бактерияларының ішінде гетероферментативті топтары қанттан сүт қышқылымен бірге сірке қышқылын түзуге бейім келетін де түрлері бар екен. Салқын әдіспен даярланған сүрлем 8-10 күн ішінде даяр болады. Оның түсі жасыл-сары, иісі тұздалған овощ немесе жеміс иісіндей болады. Мал оны сүйсіне жейді.
Қасымов Қ., Өтесінов Ж. (1988) республикамыздың дән балансында мал азығына арналған мал азақтақ дәндердің мөлшері жыл санап артуда.Сүт қышқылы бактерияларының әрекетінен өсімдік қантынан сүт қышқылы түзілетіні мәлім. Бұдан сүрленетін жемшөпте міндетті түрде қант болуы тиіс. Сапалы сүрлемде сутегі ионы концентрациясының көрсешіші -- рН 4,2-ге тең болуы тиіс. Ал рН 7,0-ге тең болса, орта нейтралды, одан жоғары болса -- сілтілі, төмен болса -- қышқылды болады.
Л.Физер, М.Физер (1966) деректерінде азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді. Соңғыларын қысқартып амидтер деп атайды.
Левин А.Б. (1985) мәліметтерінде азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқы-лымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0-18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін - 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін - 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді
М.Е.Есқайыров, Е.Н.Әзірбаев (1981) аалымның анықтауы бойынша сүрленетін жемшөпте рН-ты 4,2 жеткізуді қамтамасыз ететін сүт қышқылының түзілуіне қажетті қанттың проценттік мөлшерін қант минимумы деп атайды. Бұл теорияның көмегімен өсімдіктердің сүрленгіштігін алдын ала анықтауға болады және ол барлық өсімдіктерді сүрлену дәрежесіне байланысты үш топқа бөлуге мүмкіндік береді.
Мартыненко Б.В. (2003) деректерінде азық үлгісінің салмағынан су салмағын (не 100-ден су пайызының көлемін) алып, қүрғақ зат салмағын (көлемін) шығарады. Азық құрғақ заты 500 -- 550°С температурада жанып, яғни ыдырап, жылуға айналатын органикалық және күлде қалатын анорганикалық, яғни минералды заттардан тұрады. Жоғары сапалы құрама жемді шошқаларға сол қалпында береді, өйткені оны булау бірқатар витаминдерді, антибиотиктерді ыдыратып және оның биологиялық құндылығын төмендетіп жібереді. Азықтандырудың жемдік типінде оны сумен сөл шылап беру ұсынылады. Әсіресе, арнайы түйіршіктелген жемді пайдалану жақсы нәтиже береді. Олар біркелкі, мал жаңсы жейді, бұрқылдамайды және тасымалдау кезінде өздігінен сортталмайды, ұзақ сақталады.Шошқа шаруашылығында азықтандырудың таза жемдік типінде, әсіресе, оңтүстік аймақтарда, құрғақ азықпен автоматты оттықтардан өз бетімен азықтандыру кең таралып отыр.Азықтандырудың жемді-картоп немесе тамыр жемісті жем типі кезінде рационның құрамына кіретін барлық азықты араластырып, шошқаларға 70%-ке дейінгі ылғалдылықта, қойытылған түрінде береді.
Менькин В.К. (2004) мәліметтерінде органикалық затқа энергия бөлетін коректік және зат алмасуын реттейтін биологиялық әсерлі (пәрменді) қосындылар кіреді. Олардың құрылымы органикалық С, Н, О, N элементтерден тұрады, ал азық күлін қалған анорганикалық (минералды) элементтер құрайды. Соңғыларының қатарындағы биологиялық тұрғыдан маңызды, яғни биогенді минералды элементтерден мөлшері грамдап өлшенсе, макроэлементтерге, ал милиграмдап өлшенсе, микроэлементтерге жатады.
Мұхамедгалиев Ф. М. (1981) деректерінде азот қышқылы өндірісінің экологиясы көп уақыт бойы өндіріс талаптарына сәйкес келмеді. Азот оксидтері өте улы өсімдіктермен жануарлар дүниесіне көп зиян келтіреді, машина құбырлардың коррозиясын туғызады. Организмге тамақ арқылы түсетін зобогенді заттардың құрамындағы екі валентті күкірт өте жиі амин қылқылдардың құрамындағы сульфгидрилді немесе дисульфидтік байланыстар түрінде кездеседі.Эндемиялық зоб кезінде қалқанша безінің аминқышқылдық құрамы өзгереді: тирозиннің, триптофанның мөлшері айқын түрде азайып, цистиннің - құрамында күкірті бар аминқышқылының мөлшері 50%- ға жуық көбейеді. Осылай зоб кезінде цистин алмасуы айқын бұзылысқа ұшырайды
Нұрахметов Н.Н. (1998) айтуына қарағанда азыктандыру тәртібінің бұзылуы стресстік фактор ретінде әсер етіп, мал өнімділігін төмендетеді, өнім бірлігіне жұмсалған азық шығынын ұлғайтады. Жаңа азықты да біртіндеп енгізіп, малды үйрету керек. Бүған әсіресе буаз малдың азықтандыруында абай болу керек.
О.А.Реутов, А.Л.Курц, К.П.Бутин (1999) айтуынша, биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді. Азық құрамындағы күкірт, күкіртті сутек, күкірттің екі ватентті оксиді әсер етсе иммундық реактивтіліктің төмендеуіне алып келеді. Ол организмнің спецификалық және бейспецификалық иммунитетінің төмендеуімен көрінеді, және бұндай организм әр түрлі ауру сырқауға - бейспецификалық қабынуларға, қатерлі ісікке бейім болып келеді.
Күкірт және оның қосылыстары организмнің орталық жүйке жүйесінің қызметіне нұқсан келтіріп, астеновегетативті, вегето-тамырлық бұзылыстардың, невроздардың дамуына ықпал етеді. Сондай ақ шеткі нервтердің невралгиясы мен невриттеріне, шонданай нервінің невритіне (ишиаз) себеп болуы мүмкін.Организмдегі өлшемнен тыс күкірттің болуы шеміршек, бұлшықет және сүйектерге сіңіп, буындарға тұз жиналуына, сүйектердің мықтылығы мен регенерациялық қасиеттерінің төмендеуіне алып келуі мүмкін.Қалқанша безінің қызметін бұзатын заттарды зобогенді заттар деп атайды. Зобогенді заттар суда, топырақта, тағамдық өнімдерде болуы мүмкін. Сондай ақ кейбір химиялық қосылыстар да зобогенді қасиетке ие: сульфамидтер, парааминсалицил қышқылы және басқалар. Көбіне зобогенді заттардың құрамында екі валентті күкірт болады.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Азықтың химиялық құрамы мен қоректік заттары
Биосфера кабаттарында пайда болатын мал азығы сондағы химиялық элеменггерден құралады. Мал азығының химиялық құрамын зерттеп, талдағанда, ондағы қосыңдылардың жануар қоректенуіндегі және зат алмасуындағы маңызы мен атқаратын қызметі басшылыққа алынады. Осы тұрғыдан алғанда, мал азығындағы қосындылар мен заттар (элементгер) қоректену барысында организмдегі өзіндік бірегей физиологиялық кызмет атқаратын қоректік заттар тобына біріктіріледі. Мал азықтаңдыру ғылымында азық құрамындағы осы қоректік, минералдық және биологиялық әсерлі заттар топтары онын химиялық құрамы ретінде алынады.
Мал азығына жұмсалатын жемшөп пен азықтык қосындылардың химиялык, құрамы алуан түрлі болып келеді.
Мал организмі күрделі биологиялық құрылым болғандықтан, ондағы қоректену барысында өтетін өзгерістерді, әрине мұндай қарапайым кесте мен бейнелеуге келмейді. Ол өзгерістер сан-алуан болғандықтан, бір жағынан, бір-бірімен тығыз байланыста, ал екінші жағынан, бір-біріне тәуелдіде бір-біріне ықпал етіп өтеді.
Сол секілді жемшөп көмірсулары энергияға айналуымен қатар кейбір қосындылар құрылымына да кіреді. Ал жекелеген минералды элементтер көптеген кұрылымдар құрамына (кальций мен магний - сүйектің, фосфор -- аденозинфосфатты қышқылдардың, темір -- гемоглобиннің, кобальт -- цианкобаламиннің, йод -- тироксиннің, т. с. с.) тікелей кіруімен қатар организмдегі қышқыл-сілтілік қатынас пен иондық теңдікті, осмостық қысымды калыптастыруға қатысады, микроэлементтер ферменттер функциясын әсерлендіретін коферменттер құрамына кіреді. Өте аз мөлшерде болатын витаминдер зат алмасуының барлық қырын ретгестіру арқылы организм тіршілігі мен өнімділігіне ықпал етеді.
Мал тіршілігін жан-жақты қамтамасыз етуге қатысатын бүл қоректік заттар топтарын азық үлгісін арнайы зертханалық зерттеулерде келесі жоба бойынша анықтайды
Биогенді макроэлементтер қатарына бүгінгі күні Са, К, Иа, Р, 5, С1, микроэлементтерге Ғе, Си, Мп, 2п, Со, I кіреді. Жемшөп күліндегі мөлшері едәуір шақпақ тотығы түріндегі кремний инертті (алмасуға қатыс-пайтын) элемент болып табылады. Бүгінгі күндегі зерттеу әдістері жемшөп күлінің құрамында 70-тен астам элементтерді көрсетіп отыр және ол әдістер жетіле келе бұл сан өсе түспек; өйткені биогеохимиялық ілімнің биосфера қабаттарындағы элементтер шашыранды миграциясы өтуі туралы болжамы бойынша, ондағы организмдерде барлық химиялық элементтер болуға тиіс. Әрине, олардың бәрінің тіршіліктік маңызы бірдей емес, көпшілігі тек миграция барысында кездесуі мүмкін. Олардың биологиялық кьізметі әлі де зерттеуді қажет етеді.
Биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді.
Азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді. Соңғы-ларын қысқартып амидтер деп атайды.
Азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқы-лымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0 -- 18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін -- 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін -- 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді.
Азық үлесіндегі органикалық заттан азотты затты, яғни шикі протеинді алса, шикі май мен көмірсулардан тұратын азотсыз заттары қалады. Шикі май тобына глицерин мен май қышқылдарынан, яғни үшглицеридтерден тұратын бейтарап май болып табылатын липидтермен қоса азық сынамасын органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдегенде еріп, экстракцияланатын фосфатидтер, холин, балауыз секілді май тәріздес қосындылар -- липоидтер де кіреді.
Рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы көректілігіне (а.ө. не АЭ бойынша) пайыздық қатынасы рацион құрылымын (структура рациона) айғақтайды. Рацион құрылымындағы басым азық тобы не жекелеген азық мал азықтандыру типін (тип кормления) белгілейді. Азықтандыру типі шаруашылықтағы қалыптасқан жемшөп қорына сәйкестендіріледі.
2.2. Қышқылдар және қышқыл азықтардың мал
шаруашылығындағы маңызы
Қышқылдар - құрамында металға алмаса алатын сутектің бір немесе бірнеше атомы бар және суда ерігенде сутек иондарын Н+ түзетін химиялық қосылыстар. 17 ғ-да неміс химигі И.П. Глаубер (1604 - 1670) тұз қышқылды мен азот қышқылын өздерінің тұздарынан алып, қышқылды көп мөлшерде өндіруге жол ашты. Ағылшын химигі Р.Бойль (1627 - 1691) Глауберден сатып алған тұз қышқылының ерітіндісін кездейсоқ көкшіл күлгін гүлге төгіп алып, оның бірден ашық қызыл түске боялғанын байқаған. Осыдан барып ерітіндіде қышқылдың бар екендігін көрсететін индикаторларды (лакмус, фенолфталейн, метилоранж, т.б.) ашты. Ол индикаторларды зерттей келе фосфор қышқылын анықтайды. Алғаш қатты күйінде алынған бор қышқылын француз ғалымы М.Гомберг (1866 - 1947) ашты. Кейіннен мұндай қатты күйде алынған қышқыл саны көбейе түсті. Француз химигі А.Л. Лавуазье құрамы оттекпен байланысқан қышқылды зерттеген. Алайда құрамында оттексіз қышқылда болатыны тәжірибе жүзінде анықталды. Сондықтан, қышқылоттекті және оттексіз деп екі үлкен топқа бөлінеді. Қышқылдың табиғатын зерттеу 1838 ж. неміс химигі Ю.Либих (1803 - 1873) ұсынған қышқылдың сутекті теориясынан басталды. Ол қышқыл деп құрамында металға орнын беретін сутек бар қосылыстарды, ал швед физик-химигі С.А. Аррениус (1859 - 1927) қышқыл деп суда өзінен сутек катионын бөлетін заттарды атады. Д.И.Менделеев Cl - . қышқылдың судағы ерітіндісінде түзілетін оксоний иондарының мөлшері басым болса (диссоциациялану дәрежесі жоғары болса), ол күшті қышқыл қатарына жатады. Сұйық ерітінділерінде қышқылдың диссоциациялану дәрежесі 3%-ға дейін - әлсіз, ал 3 - 30%-ға дейінгісі - орташа, 30%-дан асса - күшті қышқылдеп аталады. қышқылметалдар орнын баса алатын сутек атомының санына қарайН2О=Н3О+суда еритін заттардың онымен хим. әрекеттесіп, гидраттанған бөлшектер түзетінін дәлелдеді. Бұл екі көзқарастың басын біріктірген орыс химигі И.А. Каблуков (1857 - 1942) қышқылдық қасиетке ие болатын сутек катионы емес, оның сумен әрекеттескенде түзілетін оксоний ионы (Н3О+) екенін анықтады. Мыс., тұз қышқылы дегеніміз газ күйіндегі хлорсутектің суда әрі еріп, әрі гидраттанған екі ионы: НСl бірнегізді қышқылдар және көп негізді қышқылдар болып бөлінеді. 1915 ж. АІШ ғалымы Франклин судан басқа еріткіштерде түзілетін қышқылдың болатынын ашты. Ол судың орнына сұйық күйдегі аммиакты алып аквохимияға сәйкестендіріп аммонохимияның негізін қалады. Қышқылдың қызметін суда оксоний ионы (Н3О+), аммонохимияда аммоний ионы (NH4+) атқарады. Суда еріткенде тұзға жататын мүсәтір NH4CІ (аммоний хлориді) сұйық аммиакта ерітілсе, онда ол қышқылдық қасиет көрсетеді. 1923 ж. дат химигі И.Н. Бренстед (1879 - 1947) өзінің протондық теориясында І-ға өзінен протон (Н+) бөлуге қабілеті бар сутекті қосылыстардың барлығын да жатқызуды ұсынды. Ол алғаш рет сутекті қосылыстардың кез келген еріткішпен әрекеттесетіндігін дәлелдеп, қышқылдық жүйе түзуінің сапалық та, сандық та сипаттамасын жасап берді. Осы жылы АІШ ғалымы Г.Н. Льюис (1875 - 1946) жариялаған электрондық теориясында қышқыл деп өзіне электрон жұбын қосып алуға қабілетті бөлшектерді атады. Қышқылдың сутек катионы (Н+) акцептор қызметін атқарды. Кешенді қосылыстардың түзілуін сипаттайтын акцептор қышқылына басқа да металл катиондары жатады (мыс., Cu2+, Fe3+, Zn2+, Hg2+, т.б.). 1939 ж. І-дың жалпылама теориясын қазақстандық ғалым, акад. М.И. Усанович ұсынды. Оның пікірінше қышқыл өздерінен катион (протон) бөліп шығара алатын немесе анион (электрон) қосып ала алатын бөлшектер болып табылады. Бұл жоғарыда аталған теориялардағы (сутекті, протондық, электрондық, т.б.) анықтамалардың бәрін де қамтитын әмбебап теория болып табылады. Қышқылдық қасиетті атомдар да, молекулалар да, иондар да көрсете алады. Құрамында сутек атомы бар молекулалар (НСІ, Н2SO4, т.б.), өзіне электрон қосып алуға бейім тотықтырғыштар (СІ2, О2, КМnO4, HNO3, т.б.), әсіресе, анионға қосыла алатын барлық катиондар (Na+, Mg2+, Al3+, Cu2+, Fe3+, Sn4+, т.б.) түгелдей қышқыл қызметін атқарады. Зерттеулер нәтижесінде қышқылдың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға қол жеткізілді.
Ауыл шаруашылық малдарының азықтандыруда қолданылатын диффузор қалдығы, немесе жом дегеніміз қызылшаның қантын сығып алған сығындысы да, азықтық сірне -- құрамында қиыршықтануы қиын қант қалған қоймалжың қызылша сөлі. Жомды (сығындыны) үш түрге -- жақа жас күйі, қышқылы (сүрленгені), кепкені деп бөледі. Жас жомда 93 процентке дейін су болады. Оңдағы құрғақ зат -- негізінен оңай қорытылатын углеводтар. Бұл азықта А және Д витаминдері болмайды, фосфат пен протеин аз. Қышқыл жомда құрғақ заттар көбірек -- 12 процентке дейін. Онда органикалық қышқылдар да көп, соның арқасында бұл азықты малдар, әсіресе бордақылауға қойылған ірі қара өте сүйсініп жейді.
Бордақылаудағы малға 50 -- 60 кг дейін жас және қышқыл жом береді, сауын сиырларға -- 40 килограмнан асырмайды. Жомды көп беру сүттің сапасын нашарлатып жібереді.
Кепкен жомда 12 процентке дейін су бар. Ол шағын (1кг) мөлшерде престелген кірпіш формасында немесе үгітілген күйде шығарылады. Бұл азық сақтауға, тасуға қолайлы, қоректілігі де айтарлықтай жоғары. Мәселен, 100кг кепкен жомда 85 азық өлшеміне дейін болады, бірақ онда белоктың өте аз екенін айта кету керек. Бұл азықты 3 -- 5 есе суға 6 сағат бойы жібітіп, сосын малға береді. Бұлай істемесе, мал жеген кепкен жом ас қорыту жолында ісініп, бірнеше есе ұлғайып, шанышқақтатуы мүмкін.
Азықтандыру нормасы сауын сиырға -- 4кг, аса сүтті сиырға -- 6 кг дейін. Алдын ала жібітпей-ақ, концентраттарға қосып аз-аздап жегізуге болады.
Сулы азық ретінде жом өте тез бұзылады, сондықтан оны малға дереу жегізу керек. Кейде жомды сүтқышқылды бактериялы таза дақылдар қосып шұңқырда немесе орда сүрлейді. Ол үшін жомды 70 -- 75 процент ылғалдыққа дейін сусыздандырады. Сүрлеудің барлық шарттарын сақтаған жағдайда жомнан жақсы сүрлем алынады.
Азықтық сірнеде немесе меляссада 60 процент шамасында азотсыз экстрактылы заттар болады, олар түгел дерлік қанттың бір өзінен ғана турады. Ондағы су -- 20 процент, шикі протеин -- 9, күл -- 10 процент, күлде сілтілі элементтер -- калий мен натрий басым.
Сірнемен аз мөлшерде ауыл шаруашылық малдарының барлық түрін азықтандыруға болады. Алайда органикалық қышқылдар мен қанттың көп болуына байланысты сірне шектің кілегей қабығын қатты тітіркендіріп, малдың асқазанын бұзуы мүмкін екенін есте ұстау керек. Сондықтаы бұл жемді малға, әсіресе буаздығының екінші жартысындағы аналық малға аз мөлшерде жегізген мақұл.
Ең тиімдісі -- сірнені ірі, балғын азықтарға және жем қоспасына қосып беру. Суға езілген сірнені өте-мөте сабан-топан сияқты азықтар жақсы сіңіреді.
Сірнені пайдаланар алдынан 3 бөлік су, бір бөлік сірне есебінен жылы суға езеді. Мұғіы қою сірне малдың денсаулығына зиянды әсер етпеу үшін әрі сірне ерітіндісінің ірі азықтарға жақсы сіңуі үшін жасайды.
Сұйылған сірнені туралған ірі азықтарға, концентраттар қоспасына құяды, осының арқасында ол азықтарды мал сүйісініп жейтін болады. Сірнені негізінен бордақылаудағы малға, сауын сиырларға, жұмыс аттарына тәулігіне әр малға 1,5 -- 2 кг нормасымен береді. Қойлар мен шошқаларға күніне 0,4 -- 0,5 кг, ірі қара төліне -- тірідей салмағының әр 100 килограмына 0,1 -- 0,2 кг есебімен жегізіледі.
Бордақылаудағы және сауын малдардың рационында қызылша сірнесі карбамидпен ұштастыра пайдаланылады. Солай еткенде рацион бір мезгілде оңай қорытылатын углеводтармен де, протеин көзі болып табылатың азотпен де қоса байытылады.
Сірнеге қосу үшін карбамид ерітіндісін былай әзірлейді. Сірнені 60°-қа дейін ысытып, оның әрбір 9 бөлегінен бір бөлек карбамид қосады. Ерітіндіні мұқият араластырады, сонда карбамид түк қалмай ериді.
Осындай қоспаны бордақылаудағы ірі қараның әр-қайсысына тірідей салмағына қарай, тәулігіне 0,5 -- 1,5 кг есебімен, қойға -- 0,1 килограмға дейін береді.
Қызылша сірнесі рационның жалпы қоректілігін арттырумен бірге сабан, топан, қамыс және басқа ірі сабақты азықтар секілді құнары кем азықтардың жақсы желінуіне көмектеседі. Бұл рационның қоректілігін едәуір арттырып, жемшөпті тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Мал бордақылауға арнайы бейімделген шаруашылықтардың, озат совхоздар мен колхоздардың практикасы рационға қызылша сірнесін енгізу қосымша салмақ, сүт өтдіруге көмектесетінін көрсетіп келеді. Мәселен, Ақтөбе облысындағы ірі қараны негізінен сүрлеммен бордақылап, синтетикалық мочевинамен байытылған қызылша сірнесімен (әр малға күніне 1,5кг) ұстеп азықтандырып жүрген Сазды мал бордақылау совхозы әр малдан орташа тәулігіне 750 -- 800 г, ал малдың кейбір топтары бойынша 1100 грамға дейін қосымша салмақ алып жүр.
Ферментация процесі салдарынан дән қызады, өнеді, көгереді, қоректік заттарын жоғалтады, сейтіп ақыр соңында, мал азықтандыруға мүлде жарамсыз болып қалады. Мұндай дәнді жеген мал асқазан-шек ауруларына шалдығады, іш тастайды және басқа ауыр зардаптарға ұшырайды.
Ылғалдығы 40 процент дән нақ осындай жағдайда жақсы сүрленеді. Онда сүт қышқылды бактериялардың қаулап дамуы нәтижесінде дән ашиды (сүрленеді), дәмі мен иісі қышқыл тартады. Мұндай жемнін, активті қышқылдығы -- 4,3.
Зығырдың күнжарасы мен шротын барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті
Биотехнология, мал және балық
шаруашылығы кафедрасы
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қышқыл азықты өндіру технологиясы
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2014ж.
МАЗМҰНЫ
I. КІРІСПЕ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Азықтың химиялық құрамы мен қоректік заттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2. Қышқылдар және қышқыл азықтардың мал шаруашылығындағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.3 Қышқылдардың химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Азық құрамындағы органикалық қышқылдардың
арақатынасы мен мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.5 Мал азығын химиялық жолмен консервілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.6 Дәнді дақалдың құрамындағы қышқылды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
I. КІРІСПЕ БӨЛІМ
Жануарлардың өнімділігінің 60% оларды азықтандыруда, оның теңгерімділігінен, рациондағы қуат, ақуыз, минералдық заттар мен дәрумендердің мөлшеріне, азықтың сапасына байланысты болады.
Азық малшаруашылық өнімділігінің өз құндылығының құрылымында жоғары меншікті салмақ алады (сүт шаруашылығында 50-55% , шошқа шаруашылығында 65-70%), сондықтан олардың сапасын жақсартуға өнімнің бірлігіне қоректі заттардың шығынын төмендету үшін алғашқы деңгейлі көңіл аудару керек. Жануарлардан максималды, экономикалық жағынан ақтайтын өнімділік алу үшін оларды қоректік заттармен, дәрумен, макро-микроэлемент пен негізгі азық және азық қоспамен бірге ағзаға келетін биологиялық активті заттардың қажеттілігін қанағаттандыру керек. Одан басқа, рацион жануарлар үшін тартымды болу керек, олар азықты тәбетпен жеуі тиіс, яғни рацион азықтары белгілі бір дәмді артықшылығы, консентенциясы, температурасы, ұсақтау белгілі өлшемі және т.б. болуы қажет. Азық алынатын өнімділікке ықпал етеді, сондықтан өнімділік бірлігіне азықтың минималды мөлшерімен шығымына сапалы өнімді алуға мүмкіндік беретін рациондағы азықтың оптимальды қатынасы қажет.
Азықтық базаны табиғи-климаттық зона бойынша табиғи және мәдени өсімдік қауымын рационалды пайдаланып нығайту, дайындаудың прогрессивті әдістерін пайдалану, консервілеудің әдістеріннің қалыптасуын, азықтандыру алдындағы дайындық пен азықты сақтаудың-негізгі маңызды міндеттер болып табылады, оларды біздің елдің мал шаруашылығының дамуында шешу керек.
Азықтандырудың талдап жасалған нормасында азықтың қоректілік көрсеткіші ретінде алмасу энергиясы МДЖ немесе азық өлшемін қолданады. Малдың азықтандырылуын бақылау үшін рациондағы азықтық құрғақ заттардың мөлшерін де есептеу қажет.
Тәулігіне жейтін құрғақ заттың, соның ішінде көлемді азықтар қосқандағы кұрғақ зат мөлшері берілген. Норма бойынша сауын сиырлар сүтейту кезінде әр 100 кг тірілей салмағына 2,8 кг құрғақ зат жейді. Негізінде ғылыми түрде жасалған рацион бойынша сауын сиырлардың сүтейту кезеңінде 3 килограмға дейін кұрғақ зат жеуге мүмкіндігі бар, одан кейінгі кезеңдері бұл мөлшер азая бастайды. Сонымен бірге, сиырлардың кұрғақ қоректі заттарды пайдалануы, рационының құрамы мен азықтың сапасына ғана емес, малдың жасына, тірілей салмағына да байланысты болады.
Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру ғылымының қазіргі даму деңгейі клеткалық деңгейде болатын ас қорыту физиалогиясына, зат алмасу болатын биохимиялық үрдістер. Азықты тиімді пайдалануға, денсаулықты сақтауға, өнімділіктің жоғары деңгейін алуға және кәдімгі өнімділік қасиетін сақтауға бағытталған.
Азықтандыру нормасының негізінде азықтандыру рационын, яғни қоректілігі норма көрсеткіштерін өтейтін мал басына жегізілетін азықтар мен азықтық қосындыларын құрастырады. Рацион құрылымымен құрамы мал түлігі мен құс түрінің ас қорыту физиологиясын, өнімдікбағытына байланысты зат алмасу ерекшелігіне сәйкестендіріледі. Мал азығына алдымен өзінің үйреншікті, дағдыланған, жергілікті жемшөптіжұмсайды. Өйткені мал азыктандыруда арзан жергілікті жемшөптімейлінше мол пайдалану арқылы мал шаруашылығы өнімінің өзіндікқұнының басым бөлігін құрайтын азықтандыру шығындарын азайтып,саланың экононикалық рента белдігін жоғарылатады.Азықтандыру нормасынын көрсеткіштерін толығымен өтеу үшін қосылған жаңа азық пен азықтық қосындыларға малды біртіндеп, аз мөлшерден бастап үйретеді.Малға жегізілетін ондай жекелеген азық пен негізгі азыктық топтардың көлемі мен арақатынасы малдың ас қорыту физиологиясы мен биохимиясына мейлінше үйлесімді, жуғымды келіп, қоректік затгар қорытылуы мен игерілуін жоғары деңгейде қамтамасыз етулері керек. Мысалы, ас қорыту жолы толықтырылып, желінген азықтың қарында араластырылып, ішекпен уақытылы жылжытылуына көмектесетін қарын моторикасы мен ішек перистальтикасын (жиырыл-уын) қамтамасыз ету үшін желінген азықтың мал үйренген аумағы болғаны жөн,
Азық үлесіндегі органикалық заттан азотты затты, яғни шикі протеинді алса, шикі май мен көмірсулардан тұратын азотсыз заттары қалады. Шикі май тобына глицерин мен май қышқылдарынан, яғни үшглицеридтерден тұратын бейтарап май болып табылатын липидтермен қоса азық сынамасын органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдегенде еріп, экстракцияланатын фосфатидтер, холин, балауыз секілді май тәріздес қосындылар -- липоидтер де кіреді.
Азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқылымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0 -- 18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін -- 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін -- 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді.
Биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді.
Азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді.
1.1. Әдебиетке шолу
А.А.Петров, Х.В.Бальян, А.Т.Трощенко (1975) айтуынша,азықтағы қоректік заттар мал организмінің тіршілігіне қажет энергия мен құрылымдық қосындылар жеткізуші көзі болып табылады. Демек олар тірі организмнің қоршаған орта жағдайына бейімделіп өсіп өніп ұрықтанып көбейіп, өнім өндіруінің негізгі факторлары ретінде қызмет атқарады. Жоғарыда айтылғандай, азықтағы қоректік заттар энергетикалық және құрылымдық қосындыларға бөлінуіне шартты түрде қарау керек, өйткені олар негізгі функциясымен қатар тіршілік кажеттілігіне байланысты басқа да қызметке жұмсалады.
А.В.Перакалин, С.А.Зонис (1966) деректерінде қоректік заттардың маңызы мен атқаратын қызметі мал мен кұс түріне байланысты да өзгереді. Айталық, карапайым қарынды мал түзуге тек белок азотын қосындыларды пайдалана алатын болса, күрделі қарынды күйіс қайыратын мал алдыңғы қарын микроорганизмдерінің көмегімен басқа да азотты заттар аммиагін игереді. Сол микроорганизмдер қатысуымен олар басқа мал мен құс қорыта алмайтын азық жасунығын жақсы қорытып, өсімдік көмірсуларының энергетикалық қуаттылығын толығырақ пайдаланады
Алексеев А.В. (1974) пікірінше, азықтандыруда олардын қорытылу ерекшелігін, таратуғаыңғайлылығын ескереді. Әдеттегіде ірі азықты шырышты азықтан бұрын таратады. Оның ішінде пішенді танертең беріп, түнге сабан салып қойған дұрыс. Ұнтақты шырынды азықпен араластырып берген жөн. Азықтандыру мен суару тәртібі әсіресе жұмыс аттарына кушті әсер етеді. Оларды міндетті түрде суытып барып азықтандырып, содан кейін суарады. Суыту ушін алдымен ірі азык беріп, кейін шырынды азық таратып, суарады да, артыншан жем береді. Сұлыны суарғаннан кейін 30-45 минут, арпа мен басқа жемді 1-1,5 сағат өткен соң береді. Сүт қышқылы ашу процесі анаэробты жағдайда өте жақсы жүреді. Сондықтан сүрлемге ауа ендірмеу керөк. Егер сүрлемге ауа енсе, онда зең саңырауқұлағы қаулап дамиды да ондағы органикалық қышқылдармен қоректеніп, сүрлемнің сапасын төмендетіп жібереді. Сондықтан сүрлемді ауа кірмейтіндей етіп жабу оның саласын арттырудың негізгі шараларының бірі болып саналады.
Байжұманов А.Б. (1987) деректерінде жұмысқа аттарды азықтандырғаннан кейін бір сағат өткен соң шығарады. Тәуліктік азық мөлшерінің ірісі негізінен кешке салып қояды, өйткені алдыңғы қарны жоқ жылқы малы жұмыстан бос уакытының көбін азықтануға жұмсайды. Ертеңгісін ірі азықтың аз бөлігін, ал түсте тіпті аз мөлшерде салады. Өйткені жемшөпті мұқият шайнап жұтатын жылқы берілген азықты жеп үлгермейді. Жемді де ертеңгісін және түсте бірдей көлемде, кешкісін ұлғайтып береді
Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ә., Байжұманов Ә. (2006) зерттеулерінде азықтандыру типі шаруашылықтағы қалыптасқан жемшөп қорына сәйкестендіріледі. Айталық, табиғи жайылымы кең, оты мол жерлерде жайылымды азықтандыру типі (пастбищный тип кормления) қолданылса, жері жыртылған, түрлі техникалық дақылдар өсіретін шаруашылықтарда олардың азықтық қалдығымен азықтандыру типтерін қолданады. Соған орай сүрлемді (силосный), картопты-жемді (картофельно-концен-тратный), тамыржемісті-жемді (корнеплодно-концентратный), бардалы, жомды, т.с.с. азықтандыру типтерін ажыратады.Еліміздің әр табиғи-экономикалық өңіріне ғылыми-зерттеу орталықтары мал түлігіне жергілікті жемшөп қорына негізделген типтік азықтандыру рациондарын ұсынады
Бексеишов Т. К. (2003) әдебиеттеріне суйенсек, рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы көректілігіне (а.ө. не АЭ бойынша) пайыздық қатынасы рацион құрылымын (структура рациона) айғақтайды. Рацион құрылымындағы басым азық тобы не жекелеген азық мал азықтандыру типін (тип кормления) белгілейді. Өсімдіктердегі эпифит микроорганизмдердің ішінде біраз сүт қышқылы бактериялары болады. Олар сүт қышқылы ашу процесін жеделдетеді. Сондфқтан өсімдіктерді сүрлемге салғанда оған сүт қышқылы бактерияларын қолдан көбірек қосу көзделеді. Ол үшін сүт қышқылы бактерияларының актив топтарынан ашытқылар даярланып, оны сүрлем салу кезінде жемшөпке біркелкі бүркеді.Азықтандырудың тепе - теңсіздігі, жеткіліксіздігі немесе шамадан көп берілуі, азықтандыру тәртібінің бұзылуы және азықтың сапасыздығы мал организмін стрестік жағдайға әкеп соқтырады. Стресс жағдайының азыққа байланысты себептері азықтық стресс факторлары деп аталады. Егер, организм кейбір маңызы зор қоректік заттарды жеткіліксіз немесе толық қабылдамаса жете азықтандырылмаған, жартылай немесе толық ашығады деген сөз.
Богданов Г.А. (1990) мағлұматы бойынша азыктағы қоректік заттарға мал тіршілігіне қажетті барлық қосындылар жатады. Азық құрамын зерттегенде олар организмде атқаратын физиологиялық-биохимиялық қызметі бойынша топтастырылатынын жоғарыда айтқан болатынбыз. Олардың ішінде негізгі қоректік заттар ретінде алмасу барысында, яғни ыдырағанда, энергия (жылу) бөлетін шикі протеин, шикі май, шикі жасунық пен азотсыз экстрактивті заттар тобы алынады. Сонымен қатар, бұл қосындылардың ыдырап, алмасуға қатысуына қолайлы жағдай туғызатын азық минералды және биологиялық әсерлі қосындыларын да қоректік заттарға жатқызады.
Борисенко Е.Я. (1967) мәліметі бойынша организмдегі бүкіл зат алмасуы судың қатысуымен өтеді. Сондықтан да суды да тіршілікте маңызы зор қоректік заттар қатарына жатқызуға болады. Пішенге кептірілген шөп ылғалдылығы 15-17%-дан аспай ол шы-рынды балаусадан қатайған ірі (трубый) азыққа айналады. Дұрыс сақталуы үшін дән ылғалдылығы да осы көлемнен аспауға тиіс. Көкшөп шырынын қыста да сақтау үшін дайындауға кептірмей, шабылғаннан кейін бірден салынған сүрлем ылғалдылығы 70-75%, ал жартылай дегдітіп салған пішендеме ылғалдылығы 45-55% деңгейінде болады. Азықтық тамыртүйнектер ылғалдылығы 80-90% болады
Боярский Л.Г. ( 2001) мағлұматына сүйенсек - қойларды жазғы және қысқы жайылымдыққа күтіп-бағуға мынадай міндеттер қойылады: табиғи және жасанды азықты жайылымды тиісінше тиімді пайдалану, мал басының жақсы қоңдылығына, оның жоғары төлдегіштігі мен жүн өнімділігіне қол жеткізу. Республикамызда қой ұстайтын жайылымдық жерлер көлемі көптеп саналады. Өріс оты мол құрғақ жоталар учаскелері қойды жайып бағуғу өте қолайлы. Еліміздің оңтүстігі және оңтүстік-шығысында көпжылдық жоңышқа, бетеге, қоңырбас, еркекшөп, әртүрлі жусандар кездеседі. Жусан өсімдігі қойдың асқазан-ішек жолдарының гельминттен арылуына ықпал етеді. Оның үстіне ащы жусанның бойында мыс, кобальт, марганец, магнийй, фосфор, кальций және басқа да организмнің қалыпты қызметіне қажетті минералды элементтер бар. Жайылымдық оты жұпыны, құрғақ далалы аудандарда қойға арнап пішеннен сүрлем дайындауға болады. Жұғымдылығы нашар шөптер өсетін ойпатты, батпақты учаскелерде малдың ауруға шалдығуына себеп болатын түрлі шөптер өседі. Мұндай өріс қой жаюға жарамайды. Қойларды жайылымда күтіп-бағу шығарар алдында тұяқтарының өскен жерлерін қияды, көздері мен құйрығының төңірегіндегі жүнді қырқады. Өріске айдар алдында қойларды ірі азықпен азықтандырады,ас тұзын беріп суарады. Бұл іш өтудің алдын алу үшін қажет, өйткені оның ұзаққа созылуынан қозылар мен еркек қойлардың тірілей массасы азайып, жүні былғанады.
Бірімжанов Б.А., Нұрахметов Н.Н., (1993) мағлұматы бойынша, құрғак жемді мал қорасындағы ауаны тозаңдатып, микробтық ластануын, ал ылғалды азық - ауа ылғалдылығын жоғарылататынын ескеру қажет. Және де берілетін азықтардың белгіленген тәртіппен таратып, тәртібінің бұзылмауын сақтаған жөн.
В.Г.Иванов, В.А.Горленко, О.Н.Гева (2003) деректерінде дұрыс қолданылмаған азық тіпті іш тастатып, ал төлді емізетін бастардың сүт кұрамы өзгертіліп, сол арқылы төлді тышқақтатуы мүмкін. Жана азыққа және де қысқы азықтан жазғы азыққа малдың біртіндеп, 10 -- 15 күнде үйрету кажет. Бұрынғы азықтарды бірте-бірте азайтып, орнына жаңа азықты көбейтеді. Малдың азықтануына сыртқы орта температурасы да әсер етеді. Ыстықта малдың ас қорыту сөлдері аз шығып, ондағы ферменттер азаяды, ас корыту жолының жиырылуы бұзылып, қорытылымы төмендейді. Мұндай кұбылыстар сыртқы ауасында көмірқышқыл газы, аммиак көп жиналғанда орын алады.
В.Г.Дрюк, М.С.Малиновский (1987) дерегіне сүйенсек, мал азығына жұмсалатын жемшөп пен азықтык қосындылардың химиялык, құрамы алуан түрлі болып келеді. Мал организмі күрделі биологиялық құрылым болғандықтан, ондағы қоректену барысында өтетін өзгерістерді, әрине мұндай қарапайым кесте мен бейнелеуге келмейді. Ол өзгерістер сан-алуан болғандықтан, бір жағынан, бір-бірімен тығыз байланыста, ал екінші жағынан, бір-біріне тәуелдіде бір-біріне ықпал етіп өтеді. Сол секілді жемшөп көмірсулары энергияға айналуымен қатар кейбір қосындылар құрылымына да кіреді.
Джапаридзе Т. Г., Зарытовский В. С. (1983) зерттеулерінде жекелеген минералды элементтер көптеген кұрылымдар құрамына (кальций мен магний - сүйектің, фосфор -аденозинфосфатты қышқылдардың, темір-гемоглобиннің, кобальт-цианкобаламиннің, йод-тироксиннің, т. с. с.) тікелей кіруімен қатар организмдегі қышқыл-сілтілік қатынас пен иондық теңдікті, осмостық қысымды калыптастыруға қатысады, микроэлементтер ферменттер функциясын әсерлендіретін коферменттер құрамына кіреді. Өте аз мөлшерде болатын витаминдер зат алмасуының барлық қырын ретгестіру арқылы организм тіршілігі мен өнімділігіне ықпал етеді.
Дурст Л., Виттман М (2003) мағлұматы бойынша жылқының ең құнды азықтандыру жүйесі-ол малдың тәбетін ашумен қатар, жем- шөптің сіңімділігі және тез қорытылуы сол үшін ең бірінші ірі шөппен, содан кейін шырынды, ең соңында құрама жеммен, ал одан кейін тағы ірі шөппен азықтандырған пайдалы. Денесінің ірілігіне қарамай қарынының сиымдылығы небәрі 14-16 л. көлемінде. Сондықтан жылқы бос уақытының бәрін азықтандыруға жұмсайды. Бұл әсіресе қара жұмыс аттары үшін көңіл аударалық жағдай. Өйткені күйісті малдікіндей жеген азығын түпкілікті өңдеуден өткізетін месқарыны болмағандықтан, жылқы жем-шөпті ауызымен мұқият шайнап, мол сілекеймен ылғалдандырып барып жұтатындықтан, азықтандыруға ұзағырық уақыт жұмсайды.
Егеубаев Р. (1998) деректерінде жылқыны азықтандыру кезінде ірі азықтан екінші азыққа көшу жүйесі біртіндеп өтуі тиіс. Ал енді бір азықтан екінші азыққа бірден өтетін болса онда мал азыққа тез үйрене алмайды, осыдан барып малдың ас қорыту жүйесі бұзылады, іші өтеді, ішек қатады, іштің бұрып ауруы мен метеоризм пайда болады.
Жазылбеков Н.А., Мырзахметов А.Н., Кинеев М.А., Тореханов А.А., Ашанин А.И., Таджиев К.П. ( 2005) мағлұматы бойынша ұзақ эволюциялық даму барысында түйе шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Оның организміндегі зат алмасу процесі ерекше болып келуіне байланысты, ол азықты үнемді пайдаланады. Түйе тыныштық жағдайда өзінің тірі салмағының әр бірлігіне жылқыға қарағанда 38% төмен энергия жұмсайды. Сонымен қоса бордақылау кезінде басқа малдармен салыстырғанда азықты аз жейді. Түйенің көк шөпке деген күндік қажеттілігі жайылымның сапасына қарай орта есеппен 24- 27 кг арасында болса, ол жиналған шөпке қажеттілігі 6- 12 кг аралығында. Тірі салмағының 500 кг айналасындағы түйенің тәулік ішінде орта есеппен алғанда рационының құндылығы 4 азықтық бірліктен кем болмауы керек. Ал тірі салмағы 500- 600 кг асатын жұмысқа пайдаланылатын түйелердің азыққа деген тәуліктік нормасы 8- 10 азықтық бірліктен кем болмауы керек. Сауылатын інгендерге 1 кг сүт түзілу үшін азықтың мөлшерін 0,7- 0,8 азықтық бірлікке көбейтеді
Жиряков А. М., Хамицаев Р. С. (1986) айтуына қарағанда пропион қышқылы бактерияларына ашытқы саңырауқұлақтарды қосып жүгеріні сүрлегенде азықтық сапасы жақсарып қана қоймай, оның құрамындағы В тобындағы витаминдердің мөлшері де артқан. Бұл витаминдер -- мал организміне аса кажетті заттар. Соның әсерінен сиыр сүтінің майлылығы артып, тауық пен үйректердің жұмыртқалағыштығының жиілейтіндігі байқалған. Бактериялы ашытқыларды колхоз бен совхоздарда сүрлем даярлауда кеңінен пайдаланады.
И.А.Артеменко (2003) дерегінде қышқыл -- химиялық қосынды, көк лакмус қағазына қызғылт рең беретін ерітінді, дәмі қышқыл. Қышқылдарқұрамына қарай оттекті, оттексіз болып, олардағы сутек атомдарының сандарына қарай бір және көп негізді деп бөлінетіндігі жазылған.
И.И.Гранберг ( 2002) азық құрамындағы кездесетін қышқалдар азот, тұз, күкірт қышқылдары сұйық заттар, ал фосфор және бор қышқылы (Н3BО3) - қатты заттар болса, кремний қышқылы суда ерімейтін іркілдек зат. Көмір және күкіртті қышқылдары тұрақсыз, оңай айырылатын заттар.
Иванов М. Ф. (1947) зерттеулер нәтижесінде қышқылдың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға қол жеткізілді. Мысалы, қоқырлы қышқылдың (фосфорэлементін алу кезінде түзілетін фосфорлы қоқыр) таза термиялық фосфор қышқылынан айырмашылығы - құрамында тотықпай қалған фосфордың әр түрлі формалары (Р4, H2PO2, H2PO3, H3PO3), сілтілік, сілтілік-жер, ауыр металдар катиондары, фторидтер, органикалық заттар, тағыда басқа заттардың болуында.
Калашников А.П. (1985) зерттеулерінде жалпы сүрлем даярлаудың екі әдісін ажыратады: салқын әдіспен жемшөпті сүрлегенде онда температура +30°,+35°-тан аспайды. Бұл үшін көк шөпті шауып, турап, тез арада сүрлем қоймасы - орға салып, әбден нығыздайды, үстінен ауа енбейтіндей етіп, қымтап жабады. Сонда сүрлемде тез арада органикалық қышқылдар, соның ішінде басым көпшілігі сүт қышқылы түзіледі. Сапалы сүрлемде аз мөлшерде болса да сірке қышқылы болатыны анықталды.
Кравченко Н.А. (1973) айтуына қарағанда с үрлемде тіршілік ететін сүт қышқылы бактерияларының ішінде гетероферментативті топтары қанттан сүт қышқылымен бірге сірке қышқылын түзуге бейім келетін де түрлері бар екен. Салқын әдіспен даярланған сүрлем 8-10 күн ішінде даяр болады. Оның түсі жасыл-сары, иісі тұздалған овощ немесе жеміс иісіндей болады. Мал оны сүйсіне жейді.
Қасымов Қ., Өтесінов Ж. (1988) республикамыздың дән балансында мал азығына арналған мал азақтақ дәндердің мөлшері жыл санап артуда.Сүт қышқылы бактерияларының әрекетінен өсімдік қантынан сүт қышқылы түзілетіні мәлім. Бұдан сүрленетін жемшөпте міндетті түрде қант болуы тиіс. Сапалы сүрлемде сутегі ионы концентрациясының көрсешіші -- рН 4,2-ге тең болуы тиіс. Ал рН 7,0-ге тең болса, орта нейтралды, одан жоғары болса -- сілтілі, төмен болса -- қышқылды болады.
Л.Физер, М.Физер (1966) деректерінде азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді. Соңғыларын қысқартып амидтер деп атайды.
Левин А.Б. (1985) мәліметтерінде азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқы-лымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0-18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін - 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін - 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді
М.Е.Есқайыров, Е.Н.Әзірбаев (1981) аалымның анықтауы бойынша сүрленетін жемшөпте рН-ты 4,2 жеткізуді қамтамасыз ететін сүт қышқылының түзілуіне қажетті қанттың проценттік мөлшерін қант минимумы деп атайды. Бұл теорияның көмегімен өсімдіктердің сүрленгіштігін алдын ала анықтауға болады және ол барлық өсімдіктерді сүрлену дәрежесіне байланысты үш топқа бөлуге мүмкіндік береді.
Мартыненко Б.В. (2003) деректерінде азық үлгісінің салмағынан су салмағын (не 100-ден су пайызының көлемін) алып, қүрғақ зат салмағын (көлемін) шығарады. Азық құрғақ заты 500 -- 550°С температурада жанып, яғни ыдырап, жылуға айналатын органикалық және күлде қалатын анорганикалық, яғни минералды заттардан тұрады. Жоғары сапалы құрама жемді шошқаларға сол қалпында береді, өйткені оны булау бірқатар витаминдерді, антибиотиктерді ыдыратып және оның биологиялық құндылығын төмендетіп жібереді. Азықтандырудың жемдік типінде оны сумен сөл шылап беру ұсынылады. Әсіресе, арнайы түйіршіктелген жемді пайдалану жақсы нәтиже береді. Олар біркелкі, мал жаңсы жейді, бұрқылдамайды және тасымалдау кезінде өздігінен сортталмайды, ұзақ сақталады.Шошқа шаруашылығында азықтандырудың таза жемдік типінде, әсіресе, оңтүстік аймақтарда, құрғақ азықпен автоматты оттықтардан өз бетімен азықтандыру кең таралып отыр.Азықтандырудың жемді-картоп немесе тамыр жемісті жем типі кезінде рационның құрамына кіретін барлық азықты араластырып, шошқаларға 70%-ке дейінгі ылғалдылықта, қойытылған түрінде береді.
Менькин В.К. (2004) мәліметтерінде органикалық затқа энергия бөлетін коректік және зат алмасуын реттейтін биологиялық әсерлі (пәрменді) қосындылар кіреді. Олардың құрылымы органикалық С, Н, О, N элементтерден тұрады, ал азық күлін қалған анорганикалық (минералды) элементтер құрайды. Соңғыларының қатарындағы биологиялық тұрғыдан маңызды, яғни биогенді минералды элементтерден мөлшері грамдап өлшенсе, макроэлементтерге, ал милиграмдап өлшенсе, микроэлементтерге жатады.
Мұхамедгалиев Ф. М. (1981) деректерінде азот қышқылы өндірісінің экологиясы көп уақыт бойы өндіріс талаптарына сәйкес келмеді. Азот оксидтері өте улы өсімдіктермен жануарлар дүниесіне көп зиян келтіреді, машина құбырлардың коррозиясын туғызады. Организмге тамақ арқылы түсетін зобогенді заттардың құрамындағы екі валентті күкірт өте жиі амин қылқылдардың құрамындағы сульфгидрилді немесе дисульфидтік байланыстар түрінде кездеседі.Эндемиялық зоб кезінде қалқанша безінің аминқышқылдық құрамы өзгереді: тирозиннің, триптофанның мөлшері айқын түрде азайып, цистиннің - құрамында күкірті бар аминқышқылының мөлшері 50%- ға жуық көбейеді. Осылай зоб кезінде цистин алмасуы айқын бұзылысқа ұшырайды
Нұрахметов Н.Н. (1998) айтуына қарағанда азыктандыру тәртібінің бұзылуы стресстік фактор ретінде әсер етіп, мал өнімділігін төмендетеді, өнім бірлігіне жұмсалған азық шығынын ұлғайтады. Жаңа азықты да біртіндеп енгізіп, малды үйрету керек. Бүған әсіресе буаз малдың азықтандыруында абай болу керек.
О.А.Реутов, А.Л.Курц, К.П.Бутин (1999) айтуынша, биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді. Азық құрамындағы күкірт, күкіртті сутек, күкірттің екі ватентті оксиді әсер етсе иммундық реактивтіліктің төмендеуіне алып келеді. Ол организмнің спецификалық және бейспецификалық иммунитетінің төмендеуімен көрінеді, және бұндай организм әр түрлі ауру сырқауға - бейспецификалық қабынуларға, қатерлі ісікке бейім болып келеді.
Күкірт және оның қосылыстары организмнің орталық жүйке жүйесінің қызметіне нұқсан келтіріп, астеновегетативті, вегето-тамырлық бұзылыстардың, невроздардың дамуына ықпал етеді. Сондай ақ шеткі нервтердің невралгиясы мен невриттеріне, шонданай нервінің невритіне (ишиаз) себеп болуы мүмкін.Организмдегі өлшемнен тыс күкірттің болуы шеміршек, бұлшықет және сүйектерге сіңіп, буындарға тұз жиналуына, сүйектердің мықтылығы мен регенерациялық қасиеттерінің төмендеуіне алып келуі мүмкін.Қалқанша безінің қызметін бұзатын заттарды зобогенді заттар деп атайды. Зобогенді заттар суда, топырақта, тағамдық өнімдерде болуы мүмкін. Сондай ақ кейбір химиялық қосылыстар да зобогенді қасиетке ие: сульфамидтер, парааминсалицил қышқылы және басқалар. Көбіне зобогенді заттардың құрамында екі валентті күкірт болады.
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Азықтың химиялық құрамы мен қоректік заттары
Биосфера кабаттарында пайда болатын мал азығы сондағы химиялық элеменггерден құралады. Мал азығының химиялық құрамын зерттеп, талдағанда, ондағы қосыңдылардың жануар қоректенуіндегі және зат алмасуындағы маңызы мен атқаратын қызметі басшылыққа алынады. Осы тұрғыдан алғанда, мал азығындағы қосындылар мен заттар (элементгер) қоректену барысында организмдегі өзіндік бірегей физиологиялық кызмет атқаратын қоректік заттар тобына біріктіріледі. Мал азықтаңдыру ғылымында азық құрамындағы осы қоректік, минералдық және биологиялық әсерлі заттар топтары онын химиялық құрамы ретінде алынады.
Мал азығына жұмсалатын жемшөп пен азықтык қосындылардың химиялык, құрамы алуан түрлі болып келеді.
Мал организмі күрделі биологиялық құрылым болғандықтан, ондағы қоректену барысында өтетін өзгерістерді, әрине мұндай қарапайым кесте мен бейнелеуге келмейді. Ол өзгерістер сан-алуан болғандықтан, бір жағынан, бір-бірімен тығыз байланыста, ал екінші жағынан, бір-біріне тәуелдіде бір-біріне ықпал етіп өтеді.
Сол секілді жемшөп көмірсулары энергияға айналуымен қатар кейбір қосындылар құрылымына да кіреді. Ал жекелеген минералды элементтер көптеген кұрылымдар құрамына (кальций мен магний - сүйектің, фосфор -- аденозинфосфатты қышқылдардың, темір -- гемоглобиннің, кобальт -- цианкобаламиннің, йод -- тироксиннің, т. с. с.) тікелей кіруімен қатар организмдегі қышқыл-сілтілік қатынас пен иондық теңдікті, осмостық қысымды калыптастыруға қатысады, микроэлементтер ферменттер функциясын әсерлендіретін коферменттер құрамына кіреді. Өте аз мөлшерде болатын витаминдер зат алмасуының барлық қырын ретгестіру арқылы организм тіршілігі мен өнімділігіне ықпал етеді.
Мал тіршілігін жан-жақты қамтамасыз етуге қатысатын бүл қоректік заттар топтарын азық үлгісін арнайы зертханалық зерттеулерде келесі жоба бойынша анықтайды
Биогенді макроэлементтер қатарына бүгінгі күні Са, К, Иа, Р, 5, С1, микроэлементтерге Ғе, Си, Мп, 2п, Со, I кіреді. Жемшөп күліндегі мөлшері едәуір шақпақ тотығы түріндегі кремний инертті (алмасуға қатыс-пайтын) элемент болып табылады. Бүгінгі күндегі зерттеу әдістері жемшөп күлінің құрамында 70-тен астам элементтерді көрсетіп отыр және ол әдістер жетіле келе бұл сан өсе түспек; өйткені биогеохимиялық ілімнің биосфера қабаттарындағы элементтер шашыранды миграциясы өтуі туралы болжамы бойынша, ондағы организмдерде барлық химиялық элементтер болуға тиіс. Әрине, олардың бәрінің тіршіліктік маңызы бірдей емес, көпшілігі тек миграция барысында кездесуі мүмкін. Олардың биологиялық кьізметі әлі де зерттеуді қажет етеді.
Биологиялык маңызы анықталған биогендік элементтердін 99,95%-ын көміртегі, сутегі, оттегі, азот, кальций, фосфор, калий, күкірт, натрий, магний, темір, мыс, мырыш, марганец, кобальт, йод, селен, молибден мен вольфрам қүрайды. Бұлардың 98,5% көлеміндегі басым бөлігі алғашқы 6 элементтің, оның ішіңде, 98,0% органогендік 4 элемент -оттегі (70%), көміртегі (18%), сутегі (10%) мен азот үлесіне тиеді.
Азық органикалық заты азотты және азотсыз қосындылардан тұрады. Барлық азотты қосындылар шикі протеин аталып, көппептидті белоктық заттармен қоса азықтағы одан тыс кездесетін азотты қосындыларды, атап айтқанда әлі пептидтік қосындыларға енбеген жекелеген аминқыш-қылдарын, аммоний тұздары мен нитрат, нитриттерді біріктіреді. Соңғы-ларын қысқартып амидтер деп атайды.
Азық үлесіндегі жалпы азотты аммиакқа дейін күшті күкірт қышқы-лымен ыдыратып барып байлайтын Кельлал тәсілімен анықтайды да, протеинде орташа есеппен 16% азот болғандықтан 100:16=6,25 коэффициентіне көбейту арқылы протеинге айналдырады. Бірақ пептидтердегі азот мөлшері 15,0 -- 18,4% аралығында ауытқитындықтан, дәлірек есептеу үшін бидай, қара бидай, сұлы мен арпа азотын - 5,83-ке, күнжара мен майлы дәндердікін -- 5,9-ға, жүгері, бұршақ тұқымдастар дәні мен ет, жұмыртқанікін -- 6,25-ке, сүттікін 6,38-ге көбейтеді.
Азық үлесіндегі органикалық заттан азотты затты, яғни шикі протеинді алса, шикі май мен көмірсулардан тұратын азотсыз заттары қалады. Шикі май тобына глицерин мен май қышқылдарынан, яғни үшглицеридтерден тұратын бейтарап май болып табылатын липидтермен қоса азық сынамасын органикалық еріткіштермен (эфир, бензин) өңдегенде еріп, экстракцияланатын фосфатидтер, холин, балауыз секілді май тәріздес қосындылар -- липоидтер де кіреді.
Рацион құрамына кіретін азық топтарының оның жалпы көректілігіне (а.ө. не АЭ бойынша) пайыздық қатынасы рацион құрылымын (структура рациона) айғақтайды. Рацион құрылымындағы басым азық тобы не жекелеген азық мал азықтандыру типін (тип кормления) белгілейді. Азықтандыру типі шаруашылықтағы қалыптасқан жемшөп қорына сәйкестендіріледі.
2.2. Қышқылдар және қышқыл азықтардың мал
шаруашылығындағы маңызы
Қышқылдар - құрамында металға алмаса алатын сутектің бір немесе бірнеше атомы бар және суда ерігенде сутек иондарын Н+ түзетін химиялық қосылыстар. 17 ғ-да неміс химигі И.П. Глаубер (1604 - 1670) тұз қышқылды мен азот қышқылын өздерінің тұздарынан алып, қышқылды көп мөлшерде өндіруге жол ашты. Ағылшын химигі Р.Бойль (1627 - 1691) Глауберден сатып алған тұз қышқылының ерітіндісін кездейсоқ көкшіл күлгін гүлге төгіп алып, оның бірден ашық қызыл түске боялғанын байқаған. Осыдан барып ерітіндіде қышқылдың бар екендігін көрсететін индикаторларды (лакмус, фенолфталейн, метилоранж, т.б.) ашты. Ол индикаторларды зерттей келе фосфор қышқылын анықтайды. Алғаш қатты күйінде алынған бор қышқылын француз ғалымы М.Гомберг (1866 - 1947) ашты. Кейіннен мұндай қатты күйде алынған қышқыл саны көбейе түсті. Француз химигі А.Л. Лавуазье құрамы оттекпен байланысқан қышқылды зерттеген. Алайда құрамында оттексіз қышқылда болатыны тәжірибе жүзінде анықталды. Сондықтан, қышқылоттекті және оттексіз деп екі үлкен топқа бөлінеді. Қышқылдың табиғатын зерттеу 1838 ж. неміс химигі Ю.Либих (1803 - 1873) ұсынған қышқылдың сутекті теориясынан басталды. Ол қышқыл деп құрамында металға орнын беретін сутек бар қосылыстарды, ал швед физик-химигі С.А. Аррениус (1859 - 1927) қышқыл деп суда өзінен сутек катионын бөлетін заттарды атады. Д.И.Менделеев Cl - . қышқылдың судағы ерітіндісінде түзілетін оксоний иондарының мөлшері басым болса (диссоциациялану дәрежесі жоғары болса), ол күшті қышқыл қатарына жатады. Сұйық ерітінділерінде қышқылдың диссоциациялану дәрежесі 3%-ға дейін - әлсіз, ал 3 - 30%-ға дейінгісі - орташа, 30%-дан асса - күшті қышқылдеп аталады. қышқылметалдар орнын баса алатын сутек атомының санына қарайН2О=Н3О+суда еритін заттардың онымен хим. әрекеттесіп, гидраттанған бөлшектер түзетінін дәлелдеді. Бұл екі көзқарастың басын біріктірген орыс химигі И.А. Каблуков (1857 - 1942) қышқылдық қасиетке ие болатын сутек катионы емес, оның сумен әрекеттескенде түзілетін оксоний ионы (Н3О+) екенін анықтады. Мыс., тұз қышқылы дегеніміз газ күйіндегі хлорсутектің суда әрі еріп, әрі гидраттанған екі ионы: НСl бірнегізді қышқылдар және көп негізді қышқылдар болып бөлінеді. 1915 ж. АІШ ғалымы Франклин судан басқа еріткіштерде түзілетін қышқылдың болатынын ашты. Ол судың орнына сұйық күйдегі аммиакты алып аквохимияға сәйкестендіріп аммонохимияның негізін қалады. Қышқылдың қызметін суда оксоний ионы (Н3О+), аммонохимияда аммоний ионы (NH4+) атқарады. Суда еріткенде тұзға жататын мүсәтір NH4CІ (аммоний хлориді) сұйық аммиакта ерітілсе, онда ол қышқылдық қасиет көрсетеді. 1923 ж. дат химигі И.Н. Бренстед (1879 - 1947) өзінің протондық теориясында І-ға өзінен протон (Н+) бөлуге қабілеті бар сутекті қосылыстардың барлығын да жатқызуды ұсынды. Ол алғаш рет сутекті қосылыстардың кез келген еріткішпен әрекеттесетіндігін дәлелдеп, қышқылдық жүйе түзуінің сапалық та, сандық та сипаттамасын жасап берді. Осы жылы АІШ ғалымы Г.Н. Льюис (1875 - 1946) жариялаған электрондық теориясында қышқыл деп өзіне электрон жұбын қосып алуға қабілетті бөлшектерді атады. Қышқылдың сутек катионы (Н+) акцептор қызметін атқарды. Кешенді қосылыстардың түзілуін сипаттайтын акцептор қышқылына басқа да металл катиондары жатады (мыс., Cu2+, Fe3+, Zn2+, Hg2+, т.б.). 1939 ж. І-дың жалпылама теориясын қазақстандық ғалым, акад. М.И. Усанович ұсынды. Оның пікірінше қышқыл өздерінен катион (протон) бөліп шығара алатын немесе анион (электрон) қосып ала алатын бөлшектер болып табылады. Бұл жоғарыда аталған теориялардағы (сутекті, протондық, электрондық, т.б.) анықтамалардың бәрін де қамтитын әмбебап теория болып табылады. Қышқылдық қасиетті атомдар да, молекулалар да, иондар да көрсете алады. Құрамында сутек атомы бар молекулалар (НСІ, Н2SO4, т.б.), өзіне электрон қосып алуға бейім тотықтырғыштар (СІ2, О2, КМnO4, HNO3, т.б.), әсіресе, анионға қосыла алатын барлық катиондар (Na+, Mg2+, Al3+, Cu2+, Fe3+, Sn4+, т.б.) түгелдей қышқыл қызметін атқарады. Зерттеулер нәтижесінде қышқылдың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға қол жеткізілді.
Ауыл шаруашылық малдарының азықтандыруда қолданылатын диффузор қалдығы, немесе жом дегеніміз қызылшаның қантын сығып алған сығындысы да, азықтық сірне -- құрамында қиыршықтануы қиын қант қалған қоймалжың қызылша сөлі. Жомды (сығындыны) үш түрге -- жақа жас күйі, қышқылы (сүрленгені), кепкені деп бөледі. Жас жомда 93 процентке дейін су болады. Оңдағы құрғақ зат -- негізінен оңай қорытылатын углеводтар. Бұл азықта А және Д витаминдері болмайды, фосфат пен протеин аз. Қышқыл жомда құрғақ заттар көбірек -- 12 процентке дейін. Онда органикалық қышқылдар да көп, соның арқасында бұл азықты малдар, әсіресе бордақылауға қойылған ірі қара өте сүйсініп жейді.
Бордақылаудағы малға 50 -- 60 кг дейін жас және қышқыл жом береді, сауын сиырларға -- 40 килограмнан асырмайды. Жомды көп беру сүттің сапасын нашарлатып жібереді.
Кепкен жомда 12 процентке дейін су бар. Ол шағын (1кг) мөлшерде престелген кірпіш формасында немесе үгітілген күйде шығарылады. Бұл азық сақтауға, тасуға қолайлы, қоректілігі де айтарлықтай жоғары. Мәселен, 100кг кепкен жомда 85 азық өлшеміне дейін болады, бірақ онда белоктың өте аз екенін айта кету керек. Бұл азықты 3 -- 5 есе суға 6 сағат бойы жібітіп, сосын малға береді. Бұлай істемесе, мал жеген кепкен жом ас қорыту жолында ісініп, бірнеше есе ұлғайып, шанышқақтатуы мүмкін.
Азықтандыру нормасы сауын сиырға -- 4кг, аса сүтті сиырға -- 6 кг дейін. Алдын ала жібітпей-ақ, концентраттарға қосып аз-аздап жегізуге болады.
Сулы азық ретінде жом өте тез бұзылады, сондықтан оны малға дереу жегізу керек. Кейде жомды сүтқышқылды бактериялы таза дақылдар қосып шұңқырда немесе орда сүрлейді. Ол үшін жомды 70 -- 75 процент ылғалдыққа дейін сусыздандырады. Сүрлеудің барлық шарттарын сақтаған жағдайда жомнан жақсы сүрлем алынады.
Азықтық сірнеде немесе меляссада 60 процент шамасында азотсыз экстрактылы заттар болады, олар түгел дерлік қанттың бір өзінен ғана турады. Ондағы су -- 20 процент, шикі протеин -- 9, күл -- 10 процент, күлде сілтілі элементтер -- калий мен натрий басым.
Сірнемен аз мөлшерде ауыл шаруашылық малдарының барлық түрін азықтандыруға болады. Алайда органикалық қышқылдар мен қанттың көп болуына байланысты сірне шектің кілегей қабығын қатты тітіркендіріп, малдың асқазанын бұзуы мүмкін екенін есте ұстау керек. Сондықтаы бұл жемді малға, әсіресе буаздығының екінші жартысындағы аналық малға аз мөлшерде жегізген мақұл.
Ең тиімдісі -- сірнені ірі, балғын азықтарға және жем қоспасына қосып беру. Суға езілген сірнені өте-мөте сабан-топан сияқты азықтар жақсы сіңіреді.
Сірнені пайдаланар алдынан 3 бөлік су, бір бөлік сірне есебінен жылы суға езеді. Мұғіы қою сірне малдың денсаулығына зиянды әсер етпеу үшін әрі сірне ерітіндісінің ірі азықтарға жақсы сіңуі үшін жасайды.
Сұйылған сірнені туралған ірі азықтарға, концентраттар қоспасына құяды, осының арқасында ол азықтарды мал сүйісініп жейтін болады. Сірнені негізінен бордақылаудағы малға, сауын сиырларға, жұмыс аттарына тәулігіне әр малға 1,5 -- 2 кг нормасымен береді. Қойлар мен шошқаларға күніне 0,4 -- 0,5 кг, ірі қара төліне -- тірідей салмағының әр 100 килограмына 0,1 -- 0,2 кг есебімен жегізіледі.
Бордақылаудағы және сауын малдардың рационында қызылша сірнесі карбамидпен ұштастыра пайдаланылады. Солай еткенде рацион бір мезгілде оңай қорытылатын углеводтармен де, протеин көзі болып табылатың азотпен де қоса байытылады.
Сірнеге қосу үшін карбамид ерітіндісін былай әзірлейді. Сірнені 60°-қа дейін ысытып, оның әрбір 9 бөлегінен бір бөлек карбамид қосады. Ерітіндіні мұқият араластырады, сонда карбамид түк қалмай ериді.
Осындай қоспаны бордақылаудағы ірі қараның әр-қайсысына тірідей салмағына қарай, тәулігіне 0,5 -- 1,5 кг есебімен, қойға -- 0,1 килограмға дейін береді.
Қызылша сірнесі рационның жалпы қоректілігін арттырумен бірге сабан, топан, қамыс және басқа ірі сабақты азықтар секілді құнары кем азықтардың жақсы желінуіне көмектеседі. Бұл рационның қоректілігін едәуір арттырып, жемшөпті тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Мал бордақылауға арнайы бейімделген шаруашылықтардың, озат совхоздар мен колхоздардың практикасы рационға қызылша сірнесін енгізу қосымша салмақ, сүт өтдіруге көмектесетінін көрсетіп келеді. Мәселен, Ақтөбе облысындағы ірі қараны негізінен сүрлеммен бордақылап, синтетикалық мочевинамен байытылған қызылша сірнесімен (әр малға күніне 1,5кг) ұстеп азықтандырып жүрген Сазды мал бордақылау совхозы әр малдан орташа тәулігіне 750 -- 800 г, ал малдың кейбір топтары бойынша 1100 грамға дейін қосымша салмақ алып жүр.
Ферментация процесі салдарынан дән қызады, өнеді, көгереді, қоректік заттарын жоғалтады, сейтіп ақыр соңында, мал азықтандыруға мүлде жарамсыз болып қалады. Мұндай дәнді жеген мал асқазан-шек ауруларына шалдығады, іш тастайды және басқа ауыр зардаптарға ұшырайды.
Ылғалдығы 40 процент дән нақ осындай жағдайда жақсы сүрленеді. Онда сүт қышқылды бактериялардың қаулап дамуы нәтижесінде дән ашиды (сүрленеді), дәмі мен иісі қышқыл тартады. Мұндай жемнін, активті қышқылдығы -- 4,3.
Зығырдың күнжарасы мен шротын барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz