Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту маңызы
Кіріспе
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту
Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары.
Қазақ тарихындағы ұлы шешендер
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту
Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары.
Қазақ тарихындағы ұлы шешендер
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Шешен сөз бастар,
Батыр қол бастар. ( Мақал)
Шешендік өнерді ұстанған адамдарды шешен деп атаған. Шешендер – ұлттың салт – дәстүрлерін жетік білетін, тарихқа, халық шежіресіне жетік, сауатты да білімді, ең бастысы, ойын көркем де ұтымды айта білетін адамдар. Олар – сонымен қатар, керемет дипломат әрі қоғам қайраткерлері. Шешен адамдар ел ішіндегі дау шараға араласып, шешімін таппай жатқан әр түрлі жанжалдарды, ру, жүз арасындағы қиын мәселелерді шешіп отырған. Шешендер көп жағдайда қазылық, билік еткен. Тарихта өткен атақты билердің барлығы – осы шешендік өнерді жетік меңгерген, біртуар , дарынды жандар.
Шешендер билік айтқан кезде қарасөзбен емес, тақпақтап, мақалдап сөйлейтін болған. Әрі ақын, әрі шежіреші, тарихшы, жыршы –жыраулық қасиеттерге бай би шешендер хандардың ақылшы кеңесшілері ретінде мемлекеттік мәселелерге араласып отырған.
Мысалы: әз Жәнібек ханның кеңесшісі – Жиренше шешен, Асанқайғы, ал әз Тәуке, Қасым хан, Абылай хандардың кеңесшісі –Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бұқар жыраулар болған.
Бастауыш сыныпта шешендік сөздерді оқытуда жасөспірімдер сүйіп оқитын басылым «Ұлан» газетінің пайдасы мол. Есімдері осы күнге дейін аталмай келген би –шешендердің өсиет сөздерін осы басылымнан табуға болады. Сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларын шешендік өнермен жете таныстыру үшін көркемсөз оқу, сөз сайысы, мың бір мақал, айтыс, сөз додасын ұйымдастырып немесе « Жас тілшілер», «Дарын» сияқты шағын үйірмелер ашып, оқушылардың ақындық өнерлерін шыңдап, сөздік қорларын молайтуға болады.
Жалпы халық арасындағы шешендікке, ақындыққа байланысты айтылған:
Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің сөзі ортақ.
Өнер алды –қызыл тіл.
Сөз тапқанға қолқа жоқ
деген сияқты өсиет сөздері текке айтылмаса керек.
Қиналғанда тапқырлықпен жауап айтқан шешендер мен билердің түйінді сөздері осының айқын көрінісі. Шешендік сөздерді « Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» деп айтуы да осыдан болса керек.
Шешен сөз бастар,
Батыр қол бастар. ( Мақал)
Шешендік өнерді ұстанған адамдарды шешен деп атаған. Шешендер – ұлттың салт – дәстүрлерін жетік білетін, тарихқа, халық шежіресіне жетік, сауатты да білімді, ең бастысы, ойын көркем де ұтымды айта білетін адамдар. Олар – сонымен қатар, керемет дипломат әрі қоғам қайраткерлері. Шешен адамдар ел ішіндегі дау шараға араласып, шешімін таппай жатқан әр түрлі жанжалдарды, ру, жүз арасындағы қиын мәселелерді шешіп отырған. Шешендер көп жағдайда қазылық, билік еткен. Тарихта өткен атақты билердің барлығы – осы шешендік өнерді жетік меңгерген, біртуар , дарынды жандар.
Шешендер билік айтқан кезде қарасөзбен емес, тақпақтап, мақалдап сөйлейтін болған. Әрі ақын, әрі шежіреші, тарихшы, жыршы –жыраулық қасиеттерге бай би шешендер хандардың ақылшы кеңесшілері ретінде мемлекеттік мәселелерге араласып отырған.
Мысалы: әз Жәнібек ханның кеңесшісі – Жиренше шешен, Асанқайғы, ал әз Тәуке, Қасым хан, Абылай хандардың кеңесшісі –Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бұқар жыраулар болған.
Бастауыш сыныпта шешендік сөздерді оқытуда жасөспірімдер сүйіп оқитын басылым «Ұлан» газетінің пайдасы мол. Есімдері осы күнге дейін аталмай келген би –шешендердің өсиет сөздерін осы басылымнан табуға болады. Сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларын шешендік өнермен жете таныстыру үшін көркемсөз оқу, сөз сайысы, мың бір мақал, айтыс, сөз додасын ұйымдастырып немесе « Жас тілшілер», «Дарын» сияқты шағын үйірмелер ашып, оқушылардың ақындық өнерлерін шыңдап, сөздік қорларын молайтуға болады.
Жалпы халық арасындағы шешендікке, ақындыққа байланысты айтылған:
Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің сөзі ортақ.
Өнер алды –қызыл тіл.
Сөз тапқанға қолқа жоқ
деген сияқты өсиет сөздері текке айтылмаса керек.
Қиналғанда тапқырлықпен жауап айтқан шешендер мен билердің түйінді сөздері осының айқын көрінісі. Шешендік сөздерді « Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» деп айтуы да осыдан болса керек.
Қолданылған әдебиеттер
1. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Астана: Фолиант,2007
2. Бастауыш сыныптарға арналған оқулықтар, 1-4 сыныптар. Алматы Атамұра 2008-2011
1. Тұрдалиева Г.Ж. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. –Астана: Фолиант,2007
2. Бастауыш сыныптарға арналған оқулықтар, 1-4 сыныптар. Алматы Атамұра 2008-2011
ҚАЗІРГІ ЗАМАН ГУМАНИТАРЛЫ-ТЕХНИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Р Е Ф Е Р А Т
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту маңызы
Қабылдаған: Жуманбаева К.Р.
Орындаған: Джолдинова А.К.
Қарағанды қ.
2011ж.
Мазмұны
Кіріспе
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту
Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары.
Қазақ тарихындағы ұлы шешендер
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Шешен сөз бастар,
Батыр қол бастар. ( Мақал)
Шешендік өнерді ұстанған адамдарды шешен деп атаған. Шешендер –
ұлттың салт – дәстүрлерін жетік білетін, тарихқа, халық шежіресіне жетік,
сауатты да білімді, ең бастысы, ойын көркем де ұтымды айта білетін адамдар.
Олар – сонымен қатар, керемет дипломат әрі қоғам қайраткерлері. Шешен
адамдар ел ішіндегі дау шараға араласып, шешімін таппай жатқан әр түрлі
жанжалдарды, ру, жүз арасындағы қиын мәселелерді шешіп отырған. Шешендер
көп жағдайда қазылық, билік еткен. Тарихта өткен атақты билердің барлығы –
осы шешендік өнерді жетік меңгерген, біртуар , дарынды жандар.
Шешендер билік айтқан кезде қарасөзбен емес, тақпақтап, мақалдап сөйлейтін
болған. Әрі ақын, әрі шежіреші, тарихшы, жыршы –жыраулық қасиеттерге бай би
шешендер хандардың ақылшы кеңесшілері ретінде мемлекеттік мәселелерге
араласып отырған.
Мысалы: әз Жәнібек ханның кеңесшісі – Жиренше шешен, Асанқайғы, ал әз
Тәуке, Қасым хан, Абылай хандардың кеңесшісі –Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
би, Бұқар жыраулар болған.
Бастауыш сыныпта шешендік сөздерді оқытуда жасөспірімдер сүйіп оқитын
басылым Ұлан газетінің пайдасы мол. Есімдері осы күнге дейін аталмай
келген би –шешендердің өсиет сөздерін осы басылымнан табуға болады. Сондай-
ақ, бастауыш сынып оқушыларын шешендік өнермен жете таныстыру үшін
көркемсөз оқу, сөз сайысы, мың бір мақал, айтыс, сөз додасын ұйымдастырып
немесе Жас тілшілер, Дарын сияқты шағын үйірмелер ашып, оқушылардың
ақындық өнерлерін шыңдап, сөздік қорларын молайтуға болады.
Жалпы халық арасындағы шешендікке, ақындыққа байланысты айтылған:
Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің сөзі ортақ.
Өнер алды –қызыл тіл.
Сөз тапқанға қолқа жоқ
деген сияқты өсиет сөздері текке айтылмаса керек.
Қиналғанда тапқырлықпен жауап айтқан шешендер мен билердің түйінді
сөздері осының айқын көрінісі. Шешендік сөздерді Тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйіні деп айтуы да осыдан болса керек.
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерге оқушыларды баулу бағытында би-
шешендердің қысқаша өмірбаяндары мен ел аузында қалған өсиет сөздері
берілген. Шешендік өнер тарихы халық арасында ауыз әдебиеті үлгісінде дамып
келген болса, бұл күнде мектеп бағдарламасына арнайы енгізіліп, оқушылардың
жас ерекшелігіне, білім деңгейіне сәйкес шешендік сөздер оқулық беттерінен
көрініс тапқан. Шешендік сөздер сынып жоғарылаған сайын күрделеніп, көлемі
ұлғая түскен.
Мысалы 1- сыныптың ана тілі оқулығы интегративті оқулық болғандықтан,
қазақ тіліне байланысты Қанша? Неше? Нешінші? Сұрақтарына жауап беретін
ссөздер деген тақырыпқа Н.Оразалиннің Үш би өлеңі берілген. Осы
сабақтың барысында мақал-мәтел ненендік өнердің қайнар көзі болғандықтан,
сан есімдерді қайталау жұмыстарына мынадай ұсынбалар қолдануға болады:
1. Жеті атасын білген ұл, Жеті жұрттың қамын жер.
2. Батыр біл өледі, қорқақ мың өледі.
3. Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады.
4. Еңбек - адамның екінші анасы
2 сынып оқулығында шешендік сөздер, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел,
аңыз, ертегілермен ұжымдастырылып берілген. Мысалы: Төле бидің Ана арқасы
мамықтай, Жақсы жігіт белгісі, Қазыбектің Төле бимен кездесуі, Әйтеке
бидің Жігіттің жақсысы сияқты шешендік сөздері. Әйтеке бидің Бай
болсаң, халқыңа пайдаң тисің, батыр болсаң, жауыңа найзаң тисін, Қазыбек
бидің Не қымбат? өлеңі оқушыларға жаттығу жұмысын орындауға берілген.
3 сыныптың оқулығында шешендік сөздер Сарқылмас қазына деп аталатын
үлкен бөлімге енгізілген. Бұл жолы шешендік сөздер қазақ халқының ұмытылмас
асыл мұрасы айтыс және аңыз әңгімелерімен байланыстырылып берілген. 3
сыныпта шешендік өнер саз пәнімен пәнаралық байланыста беріліп, балаларды
ән күй сабақтарында поэзиялық шығармалармен (жыр, терме, айтыс) таныстыру
барысында оқушылар шығармашылық-тың бір –бірінен ажырамас біртұтас дүние
екенін жөнінде түсінік алады. Сондай – ақ, кейбір тақырыптар айтыс өнеріне
арналған. Мұндағы негізгі мақсат оқушыларға қазақ халқының шығармашылығы
жөнінде кеңінен білім ғана емес, ұсынылған шығарманың тәрбиелік мәнімен
танымдық жағына көңіл бөліп, халықтың поэтикалық шығармасы, толғау, айтыс,
күй тартыс өнері тәрізді тәрбиелік мәні зор дүниелер туралы түсінік беру.
Бұл туындылар баланың бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін дамытып,
рухын көтереді.
4 сыныпта шешендік сөздер кең ауқымды, күрделі түрде берілген. Олар 1-3
сыныптағы шешендік сөздерді толық қайталап өтеді. Бастауыш сынып
оқулықтарындағы шешендік сөздер 4 сыныптың бірінші сыныбында қорытындалады
.
Бастауыш сыныпта шешендік өнерді оқыту ол оқушының дұрыс сөйлеуін, сөз
байланыстарын, сөз қорын молайту болып табылады. Шешендік сөздер – терең
оймен, шебер тілмен айтылған халық шығармасы. Ол тапқырлық пен шешендікке
үйрететін көркем сөз үлгісі. Шешендік сөзде сөйлеу айшықтары мол
қолданылады. Сөйлеу айшықтарына қайталау, риторикалық сұрақ, дауыс ырғағы
жатады. Сөйлеу – адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіру
әрекеті. Сөйлеу үшін жұмсалатын тілдік амалдар – сөз тудыру, сөз
тіркестері, сөйлем құру ережелері – ұзақ ғасырлар бойында адамдардың пікір
алмасу тәжірибесі үстінде қалыптасқан, көпшілікке орақ категориялар.
Шешендік сөз алуан түрлі амал тәсілдерге бай. Шешендік сөз сырты қандай
сұлу болса, ішкі мазмұны да терең мағынаны білдіреді.
Шешендік өнер тарихы оқушылардың жас ерекшелігіне, білім деңгейіне
сәйкес бастауыш мектеп бағдарламасына арнайы енгізілген. Шешендік өнерге
оқушыларды баулу бағытында би шешендердің қысқаша өмірбаяндары мен ел
аузында қалған өсиет сөздері көркем шығармалардың түрлі жанрлары арқылы
берілген
Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары.
кесте
Негізгілері Сөйлеу Сөйлеу Шаршы топ Көмекші
мәдениетін техникасы,алдында
қалыптастыру сөйлеу
әдістері мен жұмыс дағдыларын
амалдары әдістері қалыптастыру
мен әдістері мен
амалдары амалдары
Коммуникативтік 1. Сөздікпен 1. Тыныс 1.Өзіндік 1.
мүмкіндіктерді жұмыс жасауға алу тұсаукесер Анкеталау
даму әдістері үйрету және рәсімі.
мен ( сөйлеу
амалдары лексикология, ( тілдік
орфоэпия, тренинг)
стилистика
бойынша
жаттығулар
1. Мәтінге 2. Мәтінді 2. Жаттығу2. Баяндама 2. Жазбаша
логикалық – редакциялау сұрау салу
композициялық
талдау жасау.
2. Оқылған 3. Тірек 3. Өлең 3. Бейнетаспаға 3. Тестілеу
мәтінді сөздер мен жаза отырып,
магнитофонға арқылы мәтін прозалық таңдалған
жазу арқылы құрастыру мәтіндердітақырып бойынша
әңгімелеу сөз.
( ақпаратты мәнерлеп
трансформациялау оқу
)
3. Тірек сөздер 4. Тапсырылған 4. Бейнетаспаға
арқылы мәтін тақырып жазылған сөзге
құрастыру бойынша өзіндік жазбаша
сөз, баяндама талдау
4.Коммуника- 5. Басқы тұсы 5. Басқы тұсы
тивтік ойын тапсырылған тапсырылған тақырып
тақырып бойынша әзірленген
бойынша сөз.
суырып салма 6. Тапсырылған
сөз тақырып бойынша
(импровизация) суырып салма сөз.
7. Сөйлем мен сөзге
ауызша талдау жасау
Шешендік сөз
Шешендік сөзді дайындау барысында, сөйлеу кезінде пайда болатын үлкен
қайшылық – кітаби тіл нормасы мен сөйлеу тілі нормаларының тайталаса келуі,
өйткені шешендік сөз жазба (кітаби) тіл негізінде “әзірленеді”, ал
сөйлегенде, яғни ауызша сөзге айналғанда сөйлеу тілінің тәсілдерін
пайдаланады. Ауызша сөзде, шаршытоп алдындағы сөздің баяндау мәнерінде
шешен қатаңдығы басым кітабилыққа бой ұрмауға, еркіндігі басым сөйлеу
тілінің жетегінде кетпеуге тырысады. Шешен кітабилыққа бой ұрса, сөзі
қасаң, таптаурын тартып, аудиторияға әсер-ықпалы төмен болады, ал сөйлеу
тілінің элементі басым болса, тұрмыстық деңгейдегі сөзге айналады, ондай
сөздің қоғамдық-әлеуметтік мәні жоғары болмайды. Шешеннің сөзі оқушыға
емес, тыңдаушыға арналады, сондықтан шаршы сөзде кітаби элементтер мен
сөйлеу тілі элементтерінің арасалмағын теңгеріп отыру қажет.
Шешендік сөзде сөздің мағыналық типтерінің баяндау, сипаттау, байыптау
контаминациясы кездесіп отырады. Мұндайда контаминацияланған сөз жаңаша
реңк алады. Сөздің мағыналық реңктерінің бір-бірімен өзара жақындығы,
ұқсастығы бар. Сондықтан баяндау сөз сипаттауға, ал сипаттау сөз байыптауға
ұласып отырады.
Сөз типтері бір-бірімен ұласып, алмасып келеді де мәтіннің
композициялық, стилистикалық құрылымы өрбіп, дамып отырады. Сөздің
функционалдық-стильдік салаларымен сөздің мағыналық типтері іштей
байланысты. Мысалы, академиялық шешендікте байыптау басым болады да,
соттағы шешендікте сипаттау мен байыптау жағы басым түсіп жатады.
Сөздің белгілі бір мағыналық-функционалдық типін таңдау ең алдымен
сөздің объектісіне, мақсатына тәуелді. Сырттай қарағанда шаршысөз сөзжарыс
тәрізді көрінеді, ал шынында шаршысөз табиғаты жағынан ойжарыс болып
табылады.
Ойжарыстың импилицитті және экспилицитті түрлері бар. Шешеннің өз
пікірін, тұжырымын ашық қорғауы, оппоненттеріне қарсы шығып, келіспеуі
ойталастың эксплицитті түрі. Ойталастың имплицитті түрінде оппоненттер
қарсы шығу, айтқандарымен келіспеу ашық түрде айтылмайды. Оппонент реалды
немесе ирреалды болуы мүмкін.
Пікірталас шешендіктің белгілі бір мәселе жөнінде шаршытоп алдындағы ой
жарысы мен сөз жарысы. Шешен шаршытопта факт, аргумент, эмоция арқылы
аудиторияға әсер етіп, иландыруды көздейді. Ал пікірталастың тілдік
құралдар мен амал-тәсілдеріне жақаурату, әзіл, сықақ, кекесін, үзілді-
кесілді баға беру, антитеза, теңеу, ремарка, сөздің суреттілігі, мақал-
мәтелдер т.б. классикалық тәсілдер жатады.
Шаршысөз мақсаты мен мазмұнына қарай белгілі бір құрылымда айтылады.
Сөз материалы осы мақсат пен мазмұнға қарай белгілі бір жүйе бойынша
орналасады. Шаршысөздің классикалық схемасы, зерттеушілердің көрсетуінше,
бес бөліктен тұрады: 1) басталуы, 2) кіріспе, 3) негізгі бөлік, 4)
қорытынды, 5) аяқталуы.
Сөз ситуациясымен байланысты немесе шешеннің белгілі бір мақсатына
қарай кейбір бөліктердің болмауы да мүмкін. Ал негізгі бөліктің болуы
міндетті.
Сөздің басталу бөлігіне сөйлеуші ерекше мән береді. Бұл бөліктің
мақсаты бірден аудитория назарын өзіне аудару. Бұл бөлікте дәстүр бойынша
этикеттік формулалар мен этикеттік қаратпа атауыштардың қолданылуы шешендік
сөзге тән этикеттік норма. Сөздің басталуында этикеттік формулалардан басқа
мазмұнды білдіретін тілдік бірліктер болады.
Сөздің ұзына бойында аудитория назарын ұстап тұру сөздің басталуына
байланысты. Бұл тұста тәжірибелі шешендер тапқырлық танытып, сөзді жұрт
күтпеген жайдан бастайды. Ондай жайт көбіне әркімді қызықтыратын, әркімнің
басында бар, әркімнің басынан өткерген мәселеге қатысты болуы мүмкін.
Сөздің кіріспе бөлігігінде сөйлеуші аудиторияны психологиялық жақтан
айтылар сөздің негізгі бөлігін ұғынуға дайындап, қабылдауға икемдейді.
Сөздің басталуындағы байланысты әрі қарай күшейте түседі; аудиторияның
назарын бір арнаға бұрады. Бұл бөлікте тыңдаушылар сөздің негізгі
тақырыбынан хабардар болады. Сөздің композициялық негізгі бөлігінде шешен
айтылмақ басты мәселелерді санамалап көрсете келе оларға қысқаша талдау
жасайды. Сөйтіп, мәселенің өзектілігін, қоғамдық, әлеуметтік мәнін ашады.
Негізгі бөлікте ең басты деп танылатын материалдар талданып, сараланады.
Шешен аса қажетті фактілерге сүйеніп, қисынды дәлелдер келтіреді. Әртүрлі
аргументтерді пайдаланып, мысалдарға нақты талдау жасайды. Оппоненттермен
пікірталас өрбітеді.
Сөздің қорытынды бөлімінде жоғарыда айтылғандарға қорытынды жасалады.
Басты, негізгі ой баса айтылады. Негізгі идея айқындалып, белгіленеді,
аудиторияның алдында белгілі бір шешімдерді қажет ететін міндеттер
көрсетіледі.
Сөздің аяқталуында этикеттік формулалар қолданылады. Сөздің мазмұнына
тікелей қатысты болмаса да, тілек айтылуы мүмкін. Сондай-ақ кейде шешеннің
сөзі іс-қимылға шақыратын сөзбен де аяқталып жатады. Жалпы алғанда шаршысөз
өзінің жанрлық түрлерімен байланысты. Мысалы, жоғары мектептердегі
дәрістер, митингідегі сөз, саяси сөз т.б. әртүрлі аяқталуы мүмкін.
Шаршысөздің жанрлық түрлеріне қарай мәтінде кездесетін сөздің лексикалық
типтері әртүрлі болып келеді. Мысалы, ғылыми дәрістерде интелектуалдық
лексика, саяси дискурста қоғамдық-саяси атаулар, митинг, жиналыстарда
эмоционалды лексиканың үлес салмағы басым болады. Мұның өзі шешеннің алға
қойған мақсатына байланысты: шешен интелектуалдық тұрғыдан әсер етуді
көздей ме, әлде эмоционалды тұрғыдан әсер етуді көздей ме, болмаса
жұртшылықты белгілі бір іс-қимылға жұмылдыруды мақсат ете ме мәселе осыған
байланысты.
Аудиториямен байланысқа сөйлеуші ерекше көңіл бөлуі шарт.
Тыңдаушылармен байланыс күшті болған сайын сөздің тиімділігі де арта
түседі. Тәжірибелі шешеннің назары үнемі тыңдаушыда болады да, олардың
“жауап” реакциясын бақылап отырады. Сөйлеуші аудиторияның жетегінде кетпей,
тыңдаушыларды өзіне тарта біледі. Сонымен жұрт алдына шығып сөйлеуді әрбір
шешен өзінің кәсіби қызметі деп түсінеді.
Аудиториямен байланыс орнатуда арнайы тілдік бірліктер жүйесінің ішінен
шешен сәлемдесу, қаратпа атауыштар, комплимент, қоштасу тәрізді этикет
сөздердің әртүрлі нұсқаларын, аудиторияның алдына шығарға дейін
коммуникативтік ситуацияға олардың қайсы сәйкес келетінін, “кім, қай жерде,
кіммен, қай кезде” деген формулаға сәйкес іштей, алдын-ала “даярлап” қояды.
Күнделікті өтіп жататын кеңес, мәжілістерде, отырыстарда басқалармен
салыстырғанда, байланыс құралдарын қолдану мүмкіндігі сәл шектеулі болады.
Аудитория мен шешен бірін-бірі жаңа көргендей қауышып жатпайды.
Шешендік сөзде қолданылатын метамәтіндердің тыңдаушыларға бағыт-бағдар
беріп отыратындықтан қызметі ерекше. Метамәтін тыңдаушыға сөзді жүйе-
жүйесімен қабылдауға жәрдемдеседі. Мысалы, Сіздердің назарларыңызды мына
мәселеге аударғым келеді; біз сөзіміздің басында...; енді келесі мәселеге
көшейік; біріншіден, екіншіден, үшіншіден, қайталап айтсақ, сөзімнің
аяғында т.б. метамәтін сөйлеушінің мәтінін бір жағынан дұрыс ұғынуға
жәрдемдессе, екінші жағынан, мәтін бөліктерін өзара байланыстыруды
қамтамасыз етеді.
Шаршысөзде коммуникативтік байланыс жасау мен байланысты күшейтудің
тілдік тәсілдері әр алуан. Сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланысты
жүзеге асыруда “біз” – “сіздер” есімдігі ерекше қызмет атқарады. Біз
сіздермен біріге отырып, өздеріңізбен ойласа келе, өздеріңіз көз
жеткізгендей, бірге ойласып көрейік т.б. тәрізді есімдікті құрамалар
белгілі бір мәселені бірлесіп ойластыру сияқты эффект туғызады. Бұл тәсіл
(“біз – сіз”) сөйлеуші мен аудитория арасындағы “қашықтықты” жақындастыра
түседі.
Өздеріңіз байқағандай, өздеріңізге мәлім, өздеріңіз айтқандай,
өздеріңіз көз жеткізгендей т.б. тәрізді қыстырма құрамалар сөйлеуші мен
тыңдаушылар арасындағы байланысты жүзеге асыруға, әрі қарай күшейте түсуге
қызмет етеді. Еске түсіріңіздер, оқып көріңіздер, ой жіберіп байқаңыздар,
өздеріңіз шешіңіздер т.б. тәрізді бұйрық тұлғалы етістік құрамалар белгілі
бір ой-пікірге тыңдаушыларын “авторластыру” тәрізді эффект тудырады.
Сөзді диалогтендіру шешеннің аудиториямен байланысын өрістете түседі.
Адамның әуел бастан ойлау табиғаты диалог іспеттес. Диалог – болмысында,
жаратылысында табиғи құбылыс, ал монолог – болмысында қолтума құбылыс.
Монолог қолтума дүние болғандықтан, сөйлеуші оған біраз жаттығуы керек.
Тыңдаушы тарапынан монолог сөз түрін, диалогке қарағанда, қабылдау, түсіну
“күшке” түседі. Тыңдаушы монологке біраз ден қойып, азды-көпті ойға салмақ
салуы қажет. Тыңдаушы үшін осындай біршама қиындықты тәжірибелі шешен
жеңілдету үшін дискурсқа диалог элементтерін ендіру тәсілін қолданады, яғни
сөзді диалогтендіреді. Мысалы, қандай қиындық? сіздер мен біз ойланып
көрейік; – жауабын айта аласыздар ма? Әрине, жоқ тәрізді “сұрақ – жауап”
тәсілі сөзді диалогтендірудің ерекше тиімді тәсілі. Сөйлеуші бұл жерде
аудиториядан жауап күту үшін сұрақ қойып отырған жоқ, сөзге диалогтік сипат
беріп тыңдаушылардың “жай-күйін” жеңілдетіп отыр.
Сөзді диалогтендірудің тағы бір тиімді тәсілі – сөйлеуші өзін қарсы
жақтың, оппоненттің, тыңдаушылардың орнына қойып сөйлейді. Бұл жерде қарсы
жақтың, оппоненттердің ойын, тыңдаушылардың ойында тұрған нәрсені жұртшылық
айқын аңғаратындай етіп беру керек. Бұл, әрине, шеберлікті қажет етеді.
Шешен сөзге төселудің нәтижесінде шеберлікке қол жеткізеді.
Шаршысөздің ритуалдық қырлары – сөйлеушіні аудиториямен байланыстыруға
қажетті, сөзге құрметтеу реңін беретін, тұрақты әрі арнайы қолданылатын
қарым-қатынас орнатудың тілдік бірліктері. Бұларға құрметті қауым, ардақты
әлеумет, құрметті ханымдар мен мырзалар, жолдастар, қадірлі ағайын, қадірлі
бауырлар, қымбатты достар т.б. тәрізді атауыш қаратпалар жатады.
Шешендік сөзде ситуацияға қарай этикет формалардың ресми, бейтарап,
эмоционалды түрлері қолданылады. Ресми формаларға жолдастар, ханымдар мен
мырзалар; эмоционалды формаларға қымбатты достар, қадірлі бауырлар, қадірлі
ағайын т.б., ал бейресми формаларға әріптестер, халайық, әлеумет т.б.
тәрізді қаратпалар жатады.
Сөздің басталуында этикеттік қаратпалардың қандай мәні болса, назар
салып тыңдағандарыңызға рахмет, ден қойып тыңдағандарыңызға рахмет деп
сөзді аяқтаудың да соншалықты мәні бар. Бұлай деу бір жағынан этикеттік
норма болса, екінші жағынан, аудиториямен коммуникативтік байланыстың
аяқталғанын байқататын белгі болып табылады.
Тілдік қарым-қатынас әңгімелесу, пікірлесу, сұхбаттасу тәрізді жеке
коммуникация жағдайында, шаршытоп сондай-ақ талас-тартыс, ой-пікір
қақтығыстары, сөз жарыстыру, ой жарыстыру жағдайында да жүзеге асатын
ұжымдық, коммуникация немесе, газет, журнал, радио, телеарналар тәрізді
құралдар арқылы жүзеге асатын бұқаралық коммуникацияда.
Өркениетті адам тілдік қарым-қатынастың әртүрлі формаларын жете
меңгеруі керек. Бұл – нарық пен демократияға бет бұрған заманның талабы.
Әсіресе нарық заманының адамы тілдік қатынаста тек өз саласымен шектеліп
қалмай, шаршытоп алдында айтыс-тартысқа түсудің логикалық, әлеуметтік,
психологиялық жақтарынан хабардар болуға тиіс. Ал тілдік құралдарды талғау,
саралау айтыс-тартыстың логикалық, әлеуметтік, психологиялық жайттарына
тәуелді. Осы жайттарды дұрыс аңғарғанда ғана тілдік құралдарды, стильдік
амал-тәсілдерді мүмкіндігінше тиімді пайдалануға зор жәрдемі тиеді. Әрине
коммуникацияның біз айтыс-тартыс мәселесінің мәніне егжей-тегжейлі тоқталу
зерттеудің тікелей міндетіне жатпайды. Сондықтан бұл тараушада күнделікті
өмір тәжірибесінде жеке коммуникацияда, ұжымдық коммуникацияда, бұқаралық
коммуникацияда жиі байқалатын жайттардың сөз мәдениетіне қатысты қырларына
тоқталдық.
Қазақ тарихындағы ұлы шешендер
1. Асанқайғы Сәбитұлы, Шалкиiз Тiленшiұлының этнопедагогикалық ой-
пікірлері.
2. Ақтамбердi Сарыұлы Бұхар Жыраудың тәлімдік ойлары.
3. Билердiң шешендiк сөз өнерiнiң үлгi-өнегесi.
Қазақ мемлекеттiгi құрыла бастаған заманда хандар мен сұлтандардың
өздерi iрiктеп алған жыраулары - хан мен қараның дәнекершiсi болды. Олар
ханның ел басқару жетiстiгiн мадақтап қана қоймай, сондай-ақ қалың жұрттың
мұң-мұқтажын және тiлегiн жеткiзетiн өрен ақындар едi. Жыраулардың
ақындардан ерекшелiгi сол, олар халық рухына, ел бiрлестiгiне, хандардың
билiк өнерiн жетiлдiруге белсене араласатын болды. Солардың бiрi – дала
философы атанған Асанқайғы Сәбитұлы (ХIV-ХV) халық есiнде абыз, философ,
ақын болып, мәңгi жатталып қалған. Оның бар ғұмыры халықпен бiте қайнасып
өткен. Ауызбiрлiгi жетiспеген ортада елiнiң ертеңiн, қамын ойлап, үнемi
мұңға батып жүретiндiктен замандастары оны “Асанқайғы” атап кеткен. Аңыз-
әңгiмелерде Асанқайғы жүзден асып көп жасаған, үнемi ел кезiп сыншыл
көзқарасты қалыптастырған Елдi ауызына қаратқан, көшпендiлердiң мiнез-
құлқын жетiк бiлген, дәстүрлерiн құрметтеген ақылды, дана, сәуегей баба
атанған.
Ол ХV ғ. Алтын Орда ханының, соның iшiнде ұлы Мұхамедтiң кеңесшiсi
болған. Қазан қаласынан Дештi Қыпшақ жерiне қайтып оралған Асанқайғы Алтын
Орданың орнында пайда болған ұсақ -хандықтардың өмiрi ұзаққа созылмайтынын
болжай бiлген. Асанқайғы, Керей, Жәнiбек сұлтандар бастаған қазақ руларының
Әбiлхайыр хандарынан бөлiнуiн жақтайды. Бiрақ сұлтандардың қазақтарды Жайық
пен Жем бойына қоныстандырмақ ниеттерiн де құптамайды. Асанқайғы өз
халқының “Жерұйығын” Шу, Сарысу бойынан, Ұлытау төңiрегiнен iздеуге тiкелей
араласады. Сондағы дiттегенi: ежелгi скиф, қыпшақ даласынан безбеу, ел
iргесiнiң берiк, ағайын ұжымының күштi болуы, “Ел бiрлiгiн нығайту, халық
ауызбiрлiктi болса, мемлекеттiк билiк те берiк болады, ондай ел ешкiмге есе
берiп, жеңiлмейдi” деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Р Е Ф Е Р А Т
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту маңызы
Қабылдаған: Жуманбаева К.Р.
Орындаған: Джолдинова А.К.
Қарағанды қ.
2011ж.
Мазмұны
Кіріспе
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту
Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары.
Қазақ тарихындағы ұлы шешендер
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Шешен сөз бастар,
Батыр қол бастар. ( Мақал)
Шешендік өнерді ұстанған адамдарды шешен деп атаған. Шешендер –
ұлттың салт – дәстүрлерін жетік білетін, тарихқа, халық шежіресіне жетік,
сауатты да білімді, ең бастысы, ойын көркем де ұтымды айта білетін адамдар.
Олар – сонымен қатар, керемет дипломат әрі қоғам қайраткерлері. Шешен
адамдар ел ішіндегі дау шараға араласып, шешімін таппай жатқан әр түрлі
жанжалдарды, ру, жүз арасындағы қиын мәселелерді шешіп отырған. Шешендер
көп жағдайда қазылық, билік еткен. Тарихта өткен атақты билердің барлығы –
осы шешендік өнерді жетік меңгерген, біртуар , дарынды жандар.
Шешендер билік айтқан кезде қарасөзбен емес, тақпақтап, мақалдап сөйлейтін
болған. Әрі ақын, әрі шежіреші, тарихшы, жыршы –жыраулық қасиеттерге бай би
шешендер хандардың ақылшы кеңесшілері ретінде мемлекеттік мәселелерге
араласып отырған.
Мысалы: әз Жәнібек ханның кеңесшісі – Жиренше шешен, Асанқайғы, ал әз
Тәуке, Қасым хан, Абылай хандардың кеңесшісі –Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
би, Бұқар жыраулар болған.
Бастауыш сыныпта шешендік сөздерді оқытуда жасөспірімдер сүйіп оқитын
басылым Ұлан газетінің пайдасы мол. Есімдері осы күнге дейін аталмай
келген би –шешендердің өсиет сөздерін осы басылымнан табуға болады. Сондай-
ақ, бастауыш сынып оқушыларын шешендік өнермен жете таныстыру үшін
көркемсөз оқу, сөз сайысы, мың бір мақал, айтыс, сөз додасын ұйымдастырып
немесе Жас тілшілер, Дарын сияқты шағын үйірмелер ашып, оқушылардың
ақындық өнерлерін шыңдап, сөздік қорларын молайтуға болады.
Жалпы халық арасындағы шешендікке, ақындыққа байланысты айтылған:
Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің сөзі ортақ.
Өнер алды –қызыл тіл.
Сөз тапқанға қолқа жоқ
деген сияқты өсиет сөздері текке айтылмаса керек.
Қиналғанда тапқырлықпен жауап айтқан шешендер мен билердің түйінді
сөздері осының айқын көрінісі. Шешендік сөздерді Тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйіні деп айтуы да осыдан болса керек.
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерді оқыту
Бастауыш сыныптарда шешендік өнерге оқушыларды баулу бағытында би-
шешендердің қысқаша өмірбаяндары мен ел аузында қалған өсиет сөздері
берілген. Шешендік өнер тарихы халық арасында ауыз әдебиеті үлгісінде дамып
келген болса, бұл күнде мектеп бағдарламасына арнайы енгізіліп, оқушылардың
жас ерекшелігіне, білім деңгейіне сәйкес шешендік сөздер оқулық беттерінен
көрініс тапқан. Шешендік сөздер сынып жоғарылаған сайын күрделеніп, көлемі
ұлғая түскен.
Мысалы 1- сыныптың ана тілі оқулығы интегративті оқулық болғандықтан,
қазақ тіліне байланысты Қанша? Неше? Нешінші? Сұрақтарына жауап беретін
ссөздер деген тақырыпқа Н.Оразалиннің Үш би өлеңі берілген. Осы
сабақтың барысында мақал-мәтел ненендік өнердің қайнар көзі болғандықтан,
сан есімдерді қайталау жұмыстарына мынадай ұсынбалар қолдануға болады:
1. Жеті атасын білген ұл, Жеті жұрттың қамын жер.
2. Батыр біл өледі, қорқақ мың өледі.
3. Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады.
4. Еңбек - адамның екінші анасы
2 сынып оқулығында шешендік сөздер, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел,
аңыз, ертегілермен ұжымдастырылып берілген. Мысалы: Төле бидің Ана арқасы
мамықтай, Жақсы жігіт белгісі, Қазыбектің Төле бимен кездесуі, Әйтеке
бидің Жігіттің жақсысы сияқты шешендік сөздері. Әйтеке бидің Бай
болсаң, халқыңа пайдаң тисің, батыр болсаң, жауыңа найзаң тисін, Қазыбек
бидің Не қымбат? өлеңі оқушыларға жаттығу жұмысын орындауға берілген.
3 сыныптың оқулығында шешендік сөздер Сарқылмас қазына деп аталатын
үлкен бөлімге енгізілген. Бұл жолы шешендік сөздер қазақ халқының ұмытылмас
асыл мұрасы айтыс және аңыз әңгімелерімен байланыстырылып берілген. 3
сыныпта шешендік өнер саз пәнімен пәнаралық байланыста беріліп, балаларды
ән күй сабақтарында поэзиялық шығармалармен (жыр, терме, айтыс) таныстыру
барысында оқушылар шығармашылық-тың бір –бірінен ажырамас біртұтас дүние
екенін жөнінде түсінік алады. Сондай – ақ, кейбір тақырыптар айтыс өнеріне
арналған. Мұндағы негізгі мақсат оқушыларға қазақ халқының шығармашылығы
жөнінде кеңінен білім ғана емес, ұсынылған шығарманың тәрбиелік мәнімен
танымдық жағына көңіл бөліп, халықтың поэтикалық шығармасы, толғау, айтыс,
күй тартыс өнері тәрізді тәрбиелік мәні зор дүниелер туралы түсінік беру.
Бұл туындылар баланың бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін дамытып,
рухын көтереді.
4 сыныпта шешендік сөздер кең ауқымды, күрделі түрде берілген. Олар 1-3
сыныптағы шешендік сөздерді толық қайталап өтеді. Бастауыш сынып
оқулықтарындағы шешендік сөздер 4 сыныптың бірінші сыныбында қорытындалады
.
Бастауыш сыныпта шешендік өнерді оқыту ол оқушының дұрыс сөйлеуін, сөз
байланыстарын, сөз қорын молайту болып табылады. Шешендік сөздер – терең
оймен, шебер тілмен айтылған халық шығармасы. Ол тапқырлық пен шешендікке
үйрететін көркем сөз үлгісі. Шешендік сөзде сөйлеу айшықтары мол
қолданылады. Сөйлеу айшықтарына қайталау, риторикалық сұрақ, дауыс ырғағы
жатады. Сөйлеу – адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіру
әрекеті. Сөйлеу үшін жұмсалатын тілдік амалдар – сөз тудыру, сөз
тіркестері, сөйлем құру ережелері – ұзақ ғасырлар бойында адамдардың пікір
алмасу тәжірибесі үстінде қалыптасқан, көпшілікке орақ категориялар.
Шешендік сөз алуан түрлі амал тәсілдерге бай. Шешендік сөз сырты қандай
сұлу болса, ішкі мазмұны да терең мағынаны білдіреді.
Шешендік өнер тарихы оқушылардың жас ерекшелігіне, білім деңгейіне
сәйкес бастауыш мектеп бағдарламасына арнайы енгізілген. Шешендік өнерге
оқушыларды баулу бағытында би шешендердің қысқаша өмірбаяндары мен ел
аузында қалған өсиет сөздері көркем шығармалардың түрлі жанрлары арқылы
берілген
Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары.
кесте
Негізгілері Сөйлеу Сөйлеу Шаршы топ Көмекші
мәдениетін техникасы,алдында
қалыптастыру сөйлеу
әдістері мен жұмыс дағдыларын
амалдары әдістері қалыптастыру
мен әдістері мен
амалдары амалдары
Коммуникативтік 1. Сөздікпен 1. Тыныс 1.Өзіндік 1.
мүмкіндіктерді жұмыс жасауға алу тұсаукесер Анкеталау
даму әдістері үйрету және рәсімі.
мен ( сөйлеу
амалдары лексикология, ( тілдік
орфоэпия, тренинг)
стилистика
бойынша
жаттығулар
1. Мәтінге 2. Мәтінді 2. Жаттығу2. Баяндама 2. Жазбаша
логикалық – редакциялау сұрау салу
композициялық
талдау жасау.
2. Оқылған 3. Тірек 3. Өлең 3. Бейнетаспаға 3. Тестілеу
мәтінді сөздер мен жаза отырып,
магнитофонға арқылы мәтін прозалық таңдалған
жазу арқылы құрастыру мәтіндердітақырып бойынша
әңгімелеу сөз.
( ақпаратты мәнерлеп
трансформациялау оқу
)
3. Тірек сөздер 4. Тапсырылған 4. Бейнетаспаға
арқылы мәтін тақырып жазылған сөзге
құрастыру бойынша өзіндік жазбаша
сөз, баяндама талдау
4.Коммуника- 5. Басқы тұсы 5. Басқы тұсы
тивтік ойын тапсырылған тапсырылған тақырып
тақырып бойынша әзірленген
бойынша сөз.
суырып салма 6. Тапсырылған
сөз тақырып бойынша
(импровизация) суырып салма сөз.
7. Сөйлем мен сөзге
ауызша талдау жасау
Шешендік сөз
Шешендік сөзді дайындау барысында, сөйлеу кезінде пайда болатын үлкен
қайшылық – кітаби тіл нормасы мен сөйлеу тілі нормаларының тайталаса келуі,
өйткені шешендік сөз жазба (кітаби) тіл негізінде “әзірленеді”, ал
сөйлегенде, яғни ауызша сөзге айналғанда сөйлеу тілінің тәсілдерін
пайдаланады. Ауызша сөзде, шаршытоп алдындағы сөздің баяндау мәнерінде
шешен қатаңдығы басым кітабилыққа бой ұрмауға, еркіндігі басым сөйлеу
тілінің жетегінде кетпеуге тырысады. Шешен кітабилыққа бой ұрса, сөзі
қасаң, таптаурын тартып, аудиторияға әсер-ықпалы төмен болады, ал сөйлеу
тілінің элементі басым болса, тұрмыстық деңгейдегі сөзге айналады, ондай
сөздің қоғамдық-әлеуметтік мәні жоғары болмайды. Шешеннің сөзі оқушыға
емес, тыңдаушыға арналады, сондықтан шаршы сөзде кітаби элементтер мен
сөйлеу тілі элементтерінің арасалмағын теңгеріп отыру қажет.
Шешендік сөзде сөздің мағыналық типтерінің баяндау, сипаттау, байыптау
контаминациясы кездесіп отырады. Мұндайда контаминацияланған сөз жаңаша
реңк алады. Сөздің мағыналық реңктерінің бір-бірімен өзара жақындығы,
ұқсастығы бар. Сондықтан баяндау сөз сипаттауға, ал сипаттау сөз байыптауға
ұласып отырады.
Сөз типтері бір-бірімен ұласып, алмасып келеді де мәтіннің
композициялық, стилистикалық құрылымы өрбіп, дамып отырады. Сөздің
функционалдық-стильдік салаларымен сөздің мағыналық типтері іштей
байланысты. Мысалы, академиялық шешендікте байыптау басым болады да,
соттағы шешендікте сипаттау мен байыптау жағы басым түсіп жатады.
Сөздің белгілі бір мағыналық-функционалдық типін таңдау ең алдымен
сөздің объектісіне, мақсатына тәуелді. Сырттай қарағанда шаршысөз сөзжарыс
тәрізді көрінеді, ал шынында шаршысөз табиғаты жағынан ойжарыс болып
табылады.
Ойжарыстың импилицитті және экспилицитті түрлері бар. Шешеннің өз
пікірін, тұжырымын ашық қорғауы, оппоненттеріне қарсы шығып, келіспеуі
ойталастың эксплицитті түрі. Ойталастың имплицитті түрінде оппоненттер
қарсы шығу, айтқандарымен келіспеу ашық түрде айтылмайды. Оппонент реалды
немесе ирреалды болуы мүмкін.
Пікірталас шешендіктің белгілі бір мәселе жөнінде шаршытоп алдындағы ой
жарысы мен сөз жарысы. Шешен шаршытопта факт, аргумент, эмоция арқылы
аудиторияға әсер етіп, иландыруды көздейді. Ал пікірталастың тілдік
құралдар мен амал-тәсілдеріне жақаурату, әзіл, сықақ, кекесін, үзілді-
кесілді баға беру, антитеза, теңеу, ремарка, сөздің суреттілігі, мақал-
мәтелдер т.б. классикалық тәсілдер жатады.
Шаршысөз мақсаты мен мазмұнына қарай белгілі бір құрылымда айтылады.
Сөз материалы осы мақсат пен мазмұнға қарай белгілі бір жүйе бойынша
орналасады. Шаршысөздің классикалық схемасы, зерттеушілердің көрсетуінше,
бес бөліктен тұрады: 1) басталуы, 2) кіріспе, 3) негізгі бөлік, 4)
қорытынды, 5) аяқталуы.
Сөз ситуациясымен байланысты немесе шешеннің белгілі бір мақсатына
қарай кейбір бөліктердің болмауы да мүмкін. Ал негізгі бөліктің болуы
міндетті.
Сөздің басталу бөлігіне сөйлеуші ерекше мән береді. Бұл бөліктің
мақсаты бірден аудитория назарын өзіне аудару. Бұл бөлікте дәстүр бойынша
этикеттік формулалар мен этикеттік қаратпа атауыштардың қолданылуы шешендік
сөзге тән этикеттік норма. Сөздің басталуында этикеттік формулалардан басқа
мазмұнды білдіретін тілдік бірліктер болады.
Сөздің ұзына бойында аудитория назарын ұстап тұру сөздің басталуына
байланысты. Бұл тұста тәжірибелі шешендер тапқырлық танытып, сөзді жұрт
күтпеген жайдан бастайды. Ондай жайт көбіне әркімді қызықтыратын, әркімнің
басында бар, әркімнің басынан өткерген мәселеге қатысты болуы мүмкін.
Сөздің кіріспе бөлігігінде сөйлеуші аудиторияны психологиялық жақтан
айтылар сөздің негізгі бөлігін ұғынуға дайындап, қабылдауға икемдейді.
Сөздің басталуындағы байланысты әрі қарай күшейте түседі; аудиторияның
назарын бір арнаға бұрады. Бұл бөлікте тыңдаушылар сөздің негізгі
тақырыбынан хабардар болады. Сөздің композициялық негізгі бөлігінде шешен
айтылмақ басты мәселелерді санамалап көрсете келе оларға қысқаша талдау
жасайды. Сөйтіп, мәселенің өзектілігін, қоғамдық, әлеуметтік мәнін ашады.
Негізгі бөлікте ең басты деп танылатын материалдар талданып, сараланады.
Шешен аса қажетті фактілерге сүйеніп, қисынды дәлелдер келтіреді. Әртүрлі
аргументтерді пайдаланып, мысалдарға нақты талдау жасайды. Оппоненттермен
пікірталас өрбітеді.
Сөздің қорытынды бөлімінде жоғарыда айтылғандарға қорытынды жасалады.
Басты, негізгі ой баса айтылады. Негізгі идея айқындалып, белгіленеді,
аудиторияның алдында белгілі бір шешімдерді қажет ететін міндеттер
көрсетіледі.
Сөздің аяқталуында этикеттік формулалар қолданылады. Сөздің мазмұнына
тікелей қатысты болмаса да, тілек айтылуы мүмкін. Сондай-ақ кейде шешеннің
сөзі іс-қимылға шақыратын сөзбен де аяқталып жатады. Жалпы алғанда шаршысөз
өзінің жанрлық түрлерімен байланысты. Мысалы, жоғары мектептердегі
дәрістер, митингідегі сөз, саяси сөз т.б. әртүрлі аяқталуы мүмкін.
Шаршысөздің жанрлық түрлеріне қарай мәтінде кездесетін сөздің лексикалық
типтері әртүрлі болып келеді. Мысалы, ғылыми дәрістерде интелектуалдық
лексика, саяси дискурста қоғамдық-саяси атаулар, митинг, жиналыстарда
эмоционалды лексиканың үлес салмағы басым болады. Мұның өзі шешеннің алға
қойған мақсатына байланысты: шешен интелектуалдық тұрғыдан әсер етуді
көздей ме, әлде эмоционалды тұрғыдан әсер етуді көздей ме, болмаса
жұртшылықты белгілі бір іс-қимылға жұмылдыруды мақсат ете ме мәселе осыған
байланысты.
Аудиториямен байланысқа сөйлеуші ерекше көңіл бөлуі шарт.
Тыңдаушылармен байланыс күшті болған сайын сөздің тиімділігі де арта
түседі. Тәжірибелі шешеннің назары үнемі тыңдаушыда болады да, олардың
“жауап” реакциясын бақылап отырады. Сөйлеуші аудиторияның жетегінде кетпей,
тыңдаушыларды өзіне тарта біледі. Сонымен жұрт алдына шығып сөйлеуді әрбір
шешен өзінің кәсіби қызметі деп түсінеді.
Аудиториямен байланыс орнатуда арнайы тілдік бірліктер жүйесінің ішінен
шешен сәлемдесу, қаратпа атауыштар, комплимент, қоштасу тәрізді этикет
сөздердің әртүрлі нұсқаларын, аудиторияның алдына шығарға дейін
коммуникативтік ситуацияға олардың қайсы сәйкес келетінін, “кім, қай жерде,
кіммен, қай кезде” деген формулаға сәйкес іштей, алдын-ала “даярлап” қояды.
Күнделікті өтіп жататын кеңес, мәжілістерде, отырыстарда басқалармен
салыстырғанда, байланыс құралдарын қолдану мүмкіндігі сәл шектеулі болады.
Аудитория мен шешен бірін-бірі жаңа көргендей қауышып жатпайды.
Шешендік сөзде қолданылатын метамәтіндердің тыңдаушыларға бағыт-бағдар
беріп отыратындықтан қызметі ерекше. Метамәтін тыңдаушыға сөзді жүйе-
жүйесімен қабылдауға жәрдемдеседі. Мысалы, Сіздердің назарларыңызды мына
мәселеге аударғым келеді; біз сөзіміздің басында...; енді келесі мәселеге
көшейік; біріншіден, екіншіден, үшіншіден, қайталап айтсақ, сөзімнің
аяғында т.б. метамәтін сөйлеушінің мәтінін бір жағынан дұрыс ұғынуға
жәрдемдессе, екінші жағынан, мәтін бөліктерін өзара байланыстыруды
қамтамасыз етеді.
Шаршысөзде коммуникативтік байланыс жасау мен байланысты күшейтудің
тілдік тәсілдері әр алуан. Сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланысты
жүзеге асыруда “біз” – “сіздер” есімдігі ерекше қызмет атқарады. Біз
сіздермен біріге отырып, өздеріңізбен ойласа келе, өздеріңіз көз
жеткізгендей, бірге ойласып көрейік т.б. тәрізді есімдікті құрамалар
белгілі бір мәселені бірлесіп ойластыру сияқты эффект туғызады. Бұл тәсіл
(“біз – сіз”) сөйлеуші мен аудитория арасындағы “қашықтықты” жақындастыра
түседі.
Өздеріңіз байқағандай, өздеріңізге мәлім, өздеріңіз айтқандай,
өздеріңіз көз жеткізгендей т.б. тәрізді қыстырма құрамалар сөйлеуші мен
тыңдаушылар арасындағы байланысты жүзеге асыруға, әрі қарай күшейте түсуге
қызмет етеді. Еске түсіріңіздер, оқып көріңіздер, ой жіберіп байқаңыздар,
өздеріңіз шешіңіздер т.б. тәрізді бұйрық тұлғалы етістік құрамалар белгілі
бір ой-пікірге тыңдаушыларын “авторластыру” тәрізді эффект тудырады.
Сөзді диалогтендіру шешеннің аудиториямен байланысын өрістете түседі.
Адамның әуел бастан ойлау табиғаты диалог іспеттес. Диалог – болмысында,
жаратылысында табиғи құбылыс, ал монолог – болмысында қолтума құбылыс.
Монолог қолтума дүние болғандықтан, сөйлеуші оған біраз жаттығуы керек.
Тыңдаушы тарапынан монолог сөз түрін, диалогке қарағанда, қабылдау, түсіну
“күшке” түседі. Тыңдаушы монологке біраз ден қойып, азды-көпті ойға салмақ
салуы қажет. Тыңдаушы үшін осындай біршама қиындықты тәжірибелі шешен
жеңілдету үшін дискурсқа диалог элементтерін ендіру тәсілін қолданады, яғни
сөзді диалогтендіреді. Мысалы, қандай қиындық? сіздер мен біз ойланып
көрейік; – жауабын айта аласыздар ма? Әрине, жоқ тәрізді “сұрақ – жауап”
тәсілі сөзді диалогтендірудің ерекше тиімді тәсілі. Сөйлеуші бұл жерде
аудиториядан жауап күту үшін сұрақ қойып отырған жоқ, сөзге диалогтік сипат
беріп тыңдаушылардың “жай-күйін” жеңілдетіп отыр.
Сөзді диалогтендірудің тағы бір тиімді тәсілі – сөйлеуші өзін қарсы
жақтың, оппоненттің, тыңдаушылардың орнына қойып сөйлейді. Бұл жерде қарсы
жақтың, оппоненттердің ойын, тыңдаушылардың ойында тұрған нәрсені жұртшылық
айқын аңғаратындай етіп беру керек. Бұл, әрине, шеберлікті қажет етеді.
Шешен сөзге төселудің нәтижесінде шеберлікке қол жеткізеді.
Шаршысөздің ритуалдық қырлары – сөйлеушіні аудиториямен байланыстыруға
қажетті, сөзге құрметтеу реңін беретін, тұрақты әрі арнайы қолданылатын
қарым-қатынас орнатудың тілдік бірліктері. Бұларға құрметті қауым, ардақты
әлеумет, құрметті ханымдар мен мырзалар, жолдастар, қадірлі ағайын, қадірлі
бауырлар, қымбатты достар т.б. тәрізді атауыш қаратпалар жатады.
Шешендік сөзде ситуацияға қарай этикет формалардың ресми, бейтарап,
эмоционалды түрлері қолданылады. Ресми формаларға жолдастар, ханымдар мен
мырзалар; эмоционалды формаларға қымбатты достар, қадірлі бауырлар, қадірлі
ағайын т.б., ал бейресми формаларға әріптестер, халайық, әлеумет т.б.
тәрізді қаратпалар жатады.
Сөздің басталуында этикеттік қаратпалардың қандай мәні болса, назар
салып тыңдағандарыңызға рахмет, ден қойып тыңдағандарыңызға рахмет деп
сөзді аяқтаудың да соншалықты мәні бар. Бұлай деу бір жағынан этикеттік
норма болса, екінші жағынан, аудиториямен коммуникативтік байланыстың
аяқталғанын байқататын белгі болып табылады.
Тілдік қарым-қатынас әңгімелесу, пікірлесу, сұхбаттасу тәрізді жеке
коммуникация жағдайында, шаршытоп сондай-ақ талас-тартыс, ой-пікір
қақтығыстары, сөз жарыстыру, ой жарыстыру жағдайында да жүзеге асатын
ұжымдық, коммуникация немесе, газет, журнал, радио, телеарналар тәрізді
құралдар арқылы жүзеге асатын бұқаралық коммуникацияда.
Өркениетті адам тілдік қарым-қатынастың әртүрлі формаларын жете
меңгеруі керек. Бұл – нарық пен демократияға бет бұрған заманның талабы.
Әсіресе нарық заманының адамы тілдік қатынаста тек өз саласымен шектеліп
қалмай, шаршытоп алдында айтыс-тартысқа түсудің логикалық, әлеуметтік,
психологиялық жақтарынан хабардар болуға тиіс. Ал тілдік құралдарды талғау,
саралау айтыс-тартыстың логикалық, әлеуметтік, психологиялық жайттарына
тәуелді. Осы жайттарды дұрыс аңғарғанда ғана тілдік құралдарды, стильдік
амал-тәсілдерді мүмкіндігінше тиімді пайдалануға зор жәрдемі тиеді. Әрине
коммуникацияның біз айтыс-тартыс мәселесінің мәніне егжей-тегжейлі тоқталу
зерттеудің тікелей міндетіне жатпайды. Сондықтан бұл тараушада күнделікті
өмір тәжірибесінде жеке коммуникацияда, ұжымдық коммуникацияда, бұқаралық
коммуникацияда жиі байқалатын жайттардың сөз мәдениетіне қатысты қырларына
тоқталдық.
Қазақ тарихындағы ұлы шешендер
1. Асанқайғы Сәбитұлы, Шалкиiз Тiленшiұлының этнопедагогикалық ой-
пікірлері.
2. Ақтамбердi Сарыұлы Бұхар Жыраудың тәлімдік ойлары.
3. Билердiң шешендiк сөз өнерiнiң үлгi-өнегесi.
Қазақ мемлекеттiгi құрыла бастаған заманда хандар мен сұлтандардың
өздерi iрiктеп алған жыраулары - хан мен қараның дәнекершiсi болды. Олар
ханның ел басқару жетiстiгiн мадақтап қана қоймай, сондай-ақ қалың жұрттың
мұң-мұқтажын және тiлегiн жеткiзетiн өрен ақындар едi. Жыраулардың
ақындардан ерекшелiгi сол, олар халық рухына, ел бiрлестiгiне, хандардың
билiк өнерiн жетiлдiруге белсене араласатын болды. Солардың бiрi – дала
философы атанған Асанқайғы Сәбитұлы (ХIV-ХV) халық есiнде абыз, философ,
ақын болып, мәңгi жатталып қалған. Оның бар ғұмыры халықпен бiте қайнасып
өткен. Ауызбiрлiгi жетiспеген ортада елiнiң ертеңiн, қамын ойлап, үнемi
мұңға батып жүретiндiктен замандастары оны “Асанқайғы” атап кеткен. Аңыз-
әңгiмелерде Асанқайғы жүзден асып көп жасаған, үнемi ел кезiп сыншыл
көзқарасты қалыптастырған Елдi ауызына қаратқан, көшпендiлердiң мiнез-
құлқын жетiк бiлген, дәстүрлерiн құрметтеген ақылды, дана, сәуегей баба
атанған.
Ол ХV ғ. Алтын Орда ханының, соның iшiнде ұлы Мұхамедтiң кеңесшiсi
болған. Қазан қаласынан Дештi Қыпшақ жерiне қайтып оралған Асанқайғы Алтын
Орданың орнында пайда болған ұсақ -хандықтардың өмiрi ұзаққа созылмайтынын
болжай бiлген. Асанқайғы, Керей, Жәнiбек сұлтандар бастаған қазақ руларының
Әбiлхайыр хандарынан бөлiнуiн жақтайды. Бiрақ сұлтандардың қазақтарды Жайық
пен Жем бойына қоныстандырмақ ниеттерiн де құптамайды. Асанқайғы өз
халқының “Жерұйығын” Шу, Сарысу бойынан, Ұлытау төңiрегiнен iздеуге тiкелей
араласады. Сондағы дiттегенi: ежелгi скиф, қыпшақ даласынан безбеу, ел
iргесiнiң берiк, ағайын ұжымының күштi болуы, “Ел бiрлiгiн нығайту, халық
ауызбiрлiктi болса, мемлекеттiк билiк те берiк болады, ондай ел ешкiмге есе
берiп, жеңiлмейдi” деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz