ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ МЕН ОНЫҢ ОБЪЕКТІСІ

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЫ МЕН ОНЫҢ ОБЪЕКТІСІ
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) объективті қаж-
еттілігі.
2. Қоғамдық-экономикалық жүйенің типологиясы мен шаруа-
шылық жүргізудің негізгі үлгілері.
3. Мемлекеттік реттеудің объектілері мен субъектілері.
Экономика - бұл халықтың өспелі қажеттіліктерін қанағаттан-
дыру мақсатындағы өндірістік ресурстарды тиімді пайдалану
жүйесі.
Экономиканың біртұтас жүйе ретінде күрделілігі мұндағы
бірқатар дербес элементтердің болуымен және әр элементтің және
жалпы жүйені дамытудың мақсаттық шарттарының бір мағыналы
болмауымен және жүйені құрушы элементтердің арасындағы
байланыстың күрделілігімен айқындалады.
Бұл факторларды әлеуметтік-экономикалық дамуды реттеуде
ескеру, тиісті деңгейдегі дайындықты талап етеді.
Нарықтық шаруашылық жағдайында экономиканы мем-
лекеттік реттеу - бұл ағымдағы әлеуметтік-экономикалық жүйенің
қоғамдағы өзгерістерге бейімделуін, экономиканың тұрақтылығы
мен дамуын қамтамасыз ету мақсатындағы заң шығарушылық,
орындаушылық және бақылаушылық сипаттағы мемлекеттік құқық
қорғаушы органдармен және қоғамдық ұйымдармен жүзеге асыры-
латын мемлекеттік шаралар жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикалық үрдіске араласуының объективті
қажеттілігі келесі факторлармен анықталады:
- қоғамдық ұдайы өндірісті ұлғайтылған ауқымда қамтамасыз
етудің қажеттілігімен;
- халық мүддесінің ұзақ мерзімділігін қамтамасыз етумен;
- халықтың әр түрлі топтарының әлеуметтік-экономикалық
мүддесін тепе-теңдікте ұстаумен;
- елдің аймақтық кеңістігінің тұтастығы мен бірлігін қамта-
масыз етумен.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің міндеттері - экономи-
калық қатынастарды реттеу барысында билік органдарының алды-
на қойылатын мақсаттық шарттар жиынтығы. Олар келесі құрамдас
бөліктерден тұрады:
- экономикалық өсу және экономикалық даму;
- толық және тиімді жұмыспен қамту;
- экономикалық тиімділікке жетуге бейімделу;
- бағаның тұрақтылығы;
- экономикалық еркіндік;
- шығындардың әділетті бөлінуі;
- елдің сыртқы экономикалық тепе-теңдігін сақтау.
Тиімді экономикалық жағдайда мемлекеттік реттеудің міндет-
терін біртұтастыққа, мысалы мақсаттар көпбұрышы түріне келті-
ру қажет.
Мемлекеттік реттеудің мақсаттар көпбұрышы - әлеуметтік-
экономикалық дамудың маңызды мақсаттық міндеттерінің өзара
байланысты жиынтығы. Ең кең тарағаны сиқырлы көпбұрыш
деп аталатын, орындалуына мемлекет жауап беретін, өзара байла-
нысты төрт мақсат. Олар:
- экономикалық өсу;
- жұмыспен қамтудың жоғарғы деңгейі;
- бағаның немесе ақшаның тұрақтылығы;
- сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Сиқырлы төртбұрыш аталуы оның бір мақсатының екінші
мақсатын жоққа шығаратынында жатыр. Мысалы, қосымша мемле-
кеттік шығындар көмегімен халықты жұмыспен қамтуды ынталан-
дыру - бюджеттік тапшылықтың өсуіне, ал соңында инфляцияға
алып келеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты мақсаты - экономи-
калық және әлеуметтік тұрақтылыққа жету, ағымдағы қоғамда
қалыптасқан қатынастарды жетілдіру және нығайту, қоғамдағы
өзгерістерге бейімдеу болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың және мемлекеттік реттеу-
дің мақсаттық шарттарының көп қырлылығы - бүгінгі таңдағы
экономикалық жүйенің негізгі қасиеті. Әлемнің көптеген дамыған
елдері үшін экономикалық өмірдің әртүрлі сфераларына мемле-
кеттің кең түрде араласуы тән. Айырмашылығы тек оның араласу
деңгейінде. Нарықтық экономиканың қызмет етуіне мемлекеттің
араласуының қажеттілігі төмендегі жағдайлармен байланысты:
- нарықтық шаруашылықтың қызмет ету механизмінде келең-
сіздіктің болуы;
- қоғамдық игіліктерге деген қажеттіліктерді қанағаттанды-
рудың неғұрлым тиімді нұсқаларын (нарықтан басқа) іздеудің
қажеттілігі;
- нарықтық шаруашылықтың белгілі бір жағдайларда экономи-
каны және оның құрамдас бөліктерін дамыту мәселелерін шеше
алмайтындығымен байланысты сыртқы нәтижемен теңестірудің
қажеттілігі.
Нарықтық экономикада мемлекеттің араласатын экономикалық
сфераларына (немесе аудандарына) жататындар:
- бәсекелестік нарықтық орта;
- экономикалық циклдер;
- макроэкономикалық деңгейдегі дағдарыстар;
- халықтың төмен табысты және әлеуметтік қорғалмаған топ-
тары.

2. Қоғамдық-экономикалық жүйенің типологиясы мен
шаруашылық жүргізудің негізгі үлгілері

Кез-келген қоғамның экономикалық даму сипатын анықтау
үшін экономикалық жүйе түсінігі қолданылады.
Экономикалық жүйе (грекше, systema-тұтас) - өзара байланыс-
қан шаруашылық қатынастар мен белгілі бір тәртіпке келтірілген
экономика элементтері жиынтығынан тұрады және экономиканы
ұйымдастырудың нысаны болып табылады.
Басты міндеті - шектеулі өндірістік ресурстарды тиімді
пайдалану жолдары мен әдістерін табу. Экономикалық жүйе
өміршеңдігінің басты себебі - ресурстардың салыстырмалы түрде
шектеулі болуы. Яғни, барлық қоғамға тән бұл мәселе тиімді
шаруашылық жүргізудің әдіс-тәсілдеріне негізделген экономика-
8
лық жүйе арқылы өз шешімін табады. Экономикалық жүйенің
тиімділігі қойылған мақсаттарға жету деңгейімен анықталады.
Экономикалық жүйенің мақсаты - халықтың әл-ауқатын арт-
тыру, оларды материалдық, рухани, әлеуметтік, ұлттық және басқа
да құндылықтармен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу.
Сондықтан, экономиканың тиімділігін арттыру үшін экономикалық
жүйе бір тұрпаттан (типтен) екінші тұрпатқа өзгереді.
Экономиканың жүйелі сипатын ғылыми-теориялық тұрғыда
қарастырған ағылшындық классикалық саясиэкономияның негізін
салушы - А.Смит Халықтар байлығының табиғаты мен себептері
туралы (1776ж.) басты ғылыми еңбегінде ең алғаш рет осы
тақырыпқа ашық талдау жасады. Одан кейінгі экономикалық жүйе
туралы ғылыми көзқарастар Д.Рикардо, Ф.Лист, К.Маркс,
К.Менгер, А.Маршалл, Дж.М.Кейнс, П.Самуэлсон еңбектерінде
орын алды.
Экономикалық жүйеде қызмет ететін шаруашылық субъектісі
өз таңдауын жүзеге асыру үшін қажетті ақпараттарға ие болуы тиіс
және не өндіру? қалай өндіру? кім үшін өндіру? керек деген
экономиканың үш негізгі міндеттерін шешуге ұмтылады. Шаруа-
шылық өмірдің бұл міндеттерін шешу тәсілін кез-келген қоғамға
тән ақпараттық жүйе анықтайды.
Экономикалық жүйелер әртүрлі белгілеріне қарай бірнеше
түрге жіктеледі:
* Меншік нысаны мен экономикалық әрекетті басқару, бағдар-
лау тәсіліне қарай:
- дәстүрлі экономикалық жүйе;
- орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық жүйе
(әміршіл-әкімшіл немесе тоталитарлық);
- нарықтық (нарықтық) экономикалық жүйе;
- аралас экономикалық жүйе.
* Өркениет типтерінің даму нәтижелеріне қарай экономикалық
жүйе:
- дәстүрлі - қоғамдағы экономикалық қатынастар әдет-ғұрып-
тарға негізделеді;
- либералды - қоғамның дамуы үшін тиімділікке жетуге ұмты-
лыс басым және жеке тұлғаның бастамашылығына ешқандай
кедергілер жоқ (қазіргі индустриалды қоғам);
9
- аралас - бірінші және екінші типтердің элементтерінен
құралады.
:: Сыртқы экономикалық байланыстардың сипатына қарай:
- жабық экономикалық жүйе - шаруашылық іс-әрекеттер белгі-
лі бір шеңбер көлемінде, тұйықталған күйде жүзеге асырылады
(натуралды шаруашылық);
- ашық экономикалық жүйе - басқа елдердің өндірістік бірлес-
тіктерімен экономикалық байланыстар үнемі ұлғайып отырады
(нарықтық шаруашылық).
1. Орталықтан басқарылатын жоспарлы экономикалық
жүйе - мемлекеттік меншік үстемдік ететін жағдайда қызмет етеді
және жеке меншік болмайды.
Бұл жүйеге тән негізгі белгілер:
- елдің материалдық байлығының 90%-ға жуығы қоғамның
(мемлекеттің) меншігі болып табылады;
- қоғамның барлық салалары орталықтан жоспарлау арқылы
реттеледі;
- өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау орталықтанды-
рылған. Барлық ресурстар өндірушілерге бір орталықтан жоспар
бойынша қатаң бөлініп беріледі (ресурстар қажет-қажет емес болса
да);
- экономикалық ынталандыру тек жалақы мен сый-ақы жүйесі
арқылы ғана жүзеге асырылады, бірақ оның өзі қатаң бақыланады.
Еңбек ақы деңгейінде алшақтық жоқ және еңбек етуге мәжбүрлеу
басым;
- экономикалық тепе-тендік қатаң экономикалық-құқықтық
және заңдарды қабылдау негізінде қамтамасыз етіледі;
- экономикада тауарлардың тапшылығы орын алады;
- қаржы-несие тетіктері (баға, пайыз, ақша массасы, несие)
жаппай жоспардың орындалуына қызмет етеді;
- сыртқы саудада мемлекеттің ғана монополиялық билігі
болады. Валютаны еркін айырбастауға тыйым салынады және
валюта бағамын мемлекет бекітеді;
- шектеулердің көптігіне байланысты жүйеде көлеңкелі эконо-
миканың үлесі жоғары;
- коммунистік идеологияның үстемдік етуі;
- әлеуметтік мәселелерді (жұмыссыздық, үймен қамтамасыз
ету, көп балалы отбасыларға көмек беру және т.б.) шешуге үлкен
10
көңіл бөлінеді.
2. Нарық қағидаларына негізделген экономикалық жүйе -
жеке меншіктің классикалық жаңартылған нысандарына негізде-
леді. Мұнда нақты экономикалық мүдделері бар өндірушілердің іс-
әрекеттері мен еркін таңдауларына басты мән беріледі.
Нарықтық экономиканың ерекше белгілері:
- инвестициялық ресурстарға жеке меншік;
- макроэкономикалық қызметті нарықтық механизм арқылы
реттеу;
- еркін бәсеке;
- көптеген сатушылар мен сатып алушылардың болуы;
- экономикаға мемлекеттің араласуы шектеулі;
- еркін кәсіпкерліктің дамуы.
Бұл экрномикалық жүйедегі экономикалық дамудың іргелі
міндеттері баға және нарық арқылы шешіледі.
3. Аралас экономика туралы 100 жылдай бұрын А. Шефле, А.
Вагнер сияқты ғалымдар өз еңбектерінде жазған болатын. Олардың
пікірінше аралас экономиканың қалыптасуына, жеке кәсіпкерліктің
дамуына мемлекеттің араласуы негіз болған. Батыс экономистері
аралас экономикаға мемлекет пен жеке сектордың есепке негіздел-
ген некеге отыруы деп анықтама берген.
Аралас экономикалық жүйе нарық пен жоспарлаудың артық-
шылықтарын үйлестіру негізінде қалыптасқан. Мұндай экономи-
каның тұрпаты мемлекеттің экономикаға шамадан тыс араласуын
шектейді, бәсекелік ортаны ынталандырады, монополияны реттейді
және әлеуметтік қорғау механизмдерінің жүзеге асуына жағдай
жасайды.
Аралас экономиканың сипатты белгілері:
- мемлекеттік меншіктің болуы. Ол экономиканың дамуында
тұрақтандырушы рөл атқарады. Жеке сектор жүзеге асыра алмай-
тын салаларда (темір жол, космосты игеру, атом энергетикасы және
т.б.) қызмет етеді;
- меншіктің көптүрлілігі және оның бәсекелік ортаның күше-
юіне әсері;
- экономика нарықтык және жоспарлы тетіктер арқылы ретте-
леді;
- макро-микроэкономикалық денгейде экономикалық үдерістер-
дің ұйымдастырушылық және басқарушылық рөлі басым;
11
- жеке кәсіпорындардың ірі әртараптандырылған фирмаларға
өзгеруі; ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.