Режиссуралық жұмыстың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Режиссуралық жұмыстың теориялық негіздері
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2016ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақ режиссура өнерінің тууы мен қалыптасуы
1.1 Режиссер жаңа эстетикалық жүйенің негізін салудағы әлеуметтік феномен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ театр мәдениетін көтерудегі орыс және өзге ұлт режиссерлерінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Әзірбайжан Мәмбетов режиссурасындағы жаңалық ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.Пьесадан қойылымға дейін
2.1 Режиссердік пьесаны оқуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Режиссерлік ой және әрекет пен ұсынылған шартты жағдай ... ... ... ... ... .23
3. Режиссуралық жұмыстың теориялық негіздері
3.1 Әлем театрларының режиссерлік шешімдері мен Қазақ режиссерларының шешімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2 Режиссер және шығармашылық ұжым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Қазақ кәсіби театр өнерінің өткені мен кеткенін безбендейтін уақыт мезгілі сексен жеті жылдың қоңырауын соқты. Сан жанрлы, қилы салалы ұлттық мәдениетіміздің ұйытқысы, мәйегі іспетті тұңғыш драма театрымыздың шекпенінен шыққан кеп түрлі өнердің, бүгінде, рухани мәртебеміз екендігін дәлелдеп жатудың өзі артық. Өнердің қай жанрын болмасын, шарпып өтер драма саласы бүкіл мәдени ахуалымыздың айқын көрсеткіші іспетті. Соның ішінде, дүниежүзілік (бұрынғы одақтық, берісі азиялық, шығыстық қана емес) деңгейде әжептәуір мойындалып үлгерген кәсіби актерлік мектебіміздің үлестік салмағы кэдімгідей салиқалы. Кене Грекиядан тамыр тартқан театр көші Еуропа мен орыс жерін баса көктей қазақ даласына енгенін еске алсақ, әлемдік өреге иек арта сөйлегеніміздің түк те сәкестігі жоқ секілді. Әсіресе, актерлік өнеріміздің кең өрісі, өнегелі түстары жөнінде. Шыққан биігі жайында. Актерлік кәсіптің әуелгі тізгінін ұстаған сонау алғашқы жеті ақсақал салған сара жолды бетке ұстаған бертінгі ұрпақ өкілдері қашандағыдай ширақ па? Ол енді басқа әңгіменің өзегі.
Ал режиссура турасында не айта аламыз? Актерлік тарихтағы зор бедел бүл салада қалайша көрініс тапқан?! Ойлануға тура келеді. Біріншіден, драма режиссурасы өмірге кешеуілдей енген. Ол кенжелік тек бізге ғана тән емес, өзге жұрттарда да солай. Режиссура кәсібінің немен айналысар тұлға екендігін француздар белгілеп, режиссер деген атауды атақты неміс И.Гете тәптіштей таңбалаған тұсқа дейін бұл мамандықтың қалың жұртқа судай сіціп, тастай бата қоймағаны тарихтан мәлім. Осынау жаһандық даңқы жер бетіне жайлап тарай бастаған тың да тылсым өнер түрі қазақ топырағына да жылжып жетті.
Алғашқы драма, опера қойылымдары сол кісінің еншісінде. Ұлт актерлерін тәрбиелеуді де мойнына алған сол азамат. Театр қүрылған сэттен-ақ үлы Шекспирге қол созып, өз эріптестерін элемдік биіктерге жетелеген түңғыш үлттық сахна бапкерінің, ойы озық үйымдастырушының зор парасат пайымы (осы күнге дейін) эрбір өнер адамын таңданыс сезімдеріне бөлер аса жағымды жағдай. Режиссура (актерлік өнерге қарағанда) мүлдем зерттелмей келе жатқан тың сала. Қалай болғанда да, бұл күрделі саланың ғылыми тұрғыдан тиесілі бағасын беріп, оны шұқшия зерттеп-зерделеу -- қазақ театртанушыларының төл міндеті.
Егемендікке дейін қазақ театрының туу, қалыптасу дәуірінде орасан мол еңбек еткен әдебиет пен мәдениет, қоғам қайраткерлері орынсыз кінәланғандықтан ол кездегі театрлық атмосфера, идеялық-шығармашылық және өнерпаз күштерді ұйымдастыру мәселелері де нағыз ғылыми зерттеуден тыс қалды. Қазақ театрының алғашқы дәуірінде өздерінің ерен шығармашылық эрудициясымен жас театр өнерінің қабырғасын қатайтуға сүбелі үлес қосқан ұлт зиялыларының шығармашылығы мәлімсіз болды. Халқымыздың басынан өткерген тарихи кезеңдердің, дүрбелеңге толы дәуірлердің әсері мен ықпалы ұлттық болмысымыздың молая түсуіне мүмкіндік бермей, орасан зор орны толмас өкініштерге ұшыратқаны баршамызға белгілі.
Әдебиет пен театр жасаушы мәдениет пен қоғам қайраткерлері "буржуазияшыл", "ұлтшыл", "халық жауы", "пантүркі" атанып қара күйе жағылған тұста тіл күрмеліп, көз байланды. Шындықтың жүзі бүркемеленіп, ақиқат бұрмаланды. Жариялық жылдарынан бастап режиссура өнерінің негізін қаласқан аса көрнекті өкілдердің ақталып, театр үдерісіне қайта енуі тәуелсіздік тұсындағы ұлттық театрдың тынысын ашып, бұрынғы ұғым түсініктерге айтарлықтай өзгеріс енгізді. Театр өнеріндегі жаңа құбылыстарды жаңаша зерделеу бағыты айқындалды. Режиссерлік өнердің дамуын үдеріс ретінде түсіну әдістемелік тұрғыда маңызды, әрі көркем ойлаудағы әлеуметтік, тарихи өлшемді барынша ескеріп, театрдағы құбылыстарды дәуірмен, әлеуметтік өзгерістермен үндестікте саралауға бастайды. Театрдың ішкі заңдылықтарының трансформациясы, оның көркемдік өзгешелігі мен ұлттық режиссураның түлеп түрленуі дәуір тынысынан туындады.
Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егеменді ел болған тұста оның ұзақ ғасырлар бойғы жасаған мәдени мұрасы мен өнерін түгендеп алу, оны бүгінгі заманның игілігіне жарату тәрізді маңызды міндетті іске асыруда мемлекетіміз де қарап қалған жоқ. Қызыл қырғын мен жаппай қуғын-сүргіннің алпыс жылдығына байланыстыра отырып, 1997 жылдың Қоғамдық келісім және саяси қуғын сүргін құрбандарын еске алу жылы болып жариялануы, келесі 1998 жылдың Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы деп аталуы, ғасырлар тоғысындағы 2000 жылдың Мәдениетті қолдау жылы деп жариялануы, 2004 жылдан бастап Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының жүзеге асырылуы нәтижесінде тарихи әділет үстемдік алып, зерде жаңарып, сана сауыққандай болды. Төл тарихымызды, елдік дәстүр, халықтық тағдыр талайымызды танып-білуде, ескерткіш мұрағаттарымызды жинастыру мен сараптауда біраз жетістіктерге қол жетті. Жинақталған мәдени мұра мен рухани қазынаның дәнін тауып, сөлін сүзіп ұлттың кәдесіне жарату зиялы қауым мен ғалымдарға жүктелетін шаруа.
Қазақ режиссурасының тарихи даму жолы, театрлық құбылыстарды жаңа көзқарастар тұрғысынан, қазіргі түсініктер рухында, театрдың әлеуметтік, эстетикалық қызметін жаңаша саралау, бірінші кезекте жаңа әдіснамалық деңгейде қарастыруды талап етеді. Театрлық үдерісті талдау, театр режиссерлерінің шығармашылық шеберлігі мен қарымын бағалау, жалпы халықтық, жалпыұлттық және гуманистік идеяларға басымдылық беру қажеттілігінен туындайды.
Зерттеудің теориялық негіздері: К.С.Станиславский мен В.И.Немирович - Данченконың режиссура ғылымы жайлы еңбектері және қазігі заманғы режиссерларының прогрессивтік ғылыми көзқарастарына болашақ мамандану студенттерін тәрбилеу және оқытып - үйрету процесі.
Зерттеу жұмысының нысаны-қазақ театр өнері болып табылады
Зерттеу пәні: бос уақытты ұйымдастырудың көркемдік-педагогикалық әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: драматургия және режиссураға қатысты негізгі ұғымдарды танып білу, әр түрлі іс шаралардың сценарийін жазуға, сондай-ақ оның режиссурасы мен ұйымдастыруға қатысты білімдерін, қабілеттерімен дағдылану.
Зерттеу міндеттері: Режиссураның теориялық негіздері туралы, режиссерлық жаттығулар, этюдтар, үзінділермен жұмыс, дайындық процесі, музыкалық және көркемдік безендіру жұмыстары туралы түсінік беру.
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ режиссура өнерінің тууы мен қалыптасуы
1.1 Режиссер жаңа эстетикалық жүйенің негізін салудағы әлеуметтік феномен
ХХ ғасырдың басында қазақ топырағында театр өнерінің дүниеге келуі және оншақты жылдардан кейін кәсіптік театрының ашылуы қазақ тарихындағы ірі мәдени оқиға болғандығы айтылады. Өнердің бұл түрімен қоса жаңа мәдени-эстетикалық жүйе пайда болды. Ол жүйенің қалыптасып дамуын тікелей режиссер тұлғасымен байланыстырамыз. Себебі театр өнерінің дамуы режиссердің шығармашылық жұмысымен астасып жатыр. Режиссер жекелеген спектакльдерді қоюмен ғана айналыспайды, сонымен қатар идеялық-эстетикалық мақсат-мүдделері бір арнада тоғысатын адамдардың басын біріктіріп, тұтас театр ұжымының қалыптасуына ұйытқы болады және репертуар бағдарламасын түзіп, жеке шығармашылық әдістемелерді ойластыратын дара тұлға. Режиссер әрбір сахналық туындының көркемдік-идеялық, саяси-әлеуметтік, адамгершілік-эстетикалық, тәрбиелік, философиялық ой-тұжырымын анықтап беретін суреткер.
Режиссура өнері эстетикалық, эмоциялық, тәрбиелік функцияға қоса, халық тағдыры мен жеке адамның тіршілік қарекетін көркем бейнелейді. Режиссердің диалектикалық танымы өнерді өмірмен шендестіре сараптап, бүгін мен болашаққа қатысты терең философиялық тұжырымдар жасайды. Күрделі әлеуметтік-психологиялық үдеріс болып табылатын эстетикалық таным дәстүрін орнықтыру режиссура еншісіне тиді. Бұрын қазақ даласында бұл міндетті ақын-жыраулар мен шешендер атқарып келсе, енді осы жауапты міндет режиссердің қолына өтті.
Режиссура өнері шығармашылықтың бір түрі ретінде пайда болған кезінен бастап театр ісінің барлық саласына, оны ұйымдастыру мен сахналық шығарманың идеялық-эстетикалық көркем мазмұнына да түбегейлі өзгерістер әкелді. Режиссура театр өнерінің даму позициясына, актер шығармашылығының ілгерілеуіне, шығармашылық тәсілі мен сахналық талдау теориясына және көркемдік критерийіне ұлы төңкерістер жасады.
ХХ ғасыр басында ел өмірінде болып жатқан саяси-әлеуметтік оқиғалардың күрделілігіне қарамастан қазақтың оқыған жастары театр өнерінің ағартушылық болмысын айқын түсініп үлгірді. Олар театрдың өзіне тән басты ерекшелігі көзбен көру екендігін, бір спектакль арқылы сан мыңдаған көрермендердің рухын оятып, эстетикалық талғамдарын қалыптастыруға болатынын тура ұқты. Өздерінің идеясын көркемдік пішінге (формаға) түсіріп, түсінікті тілмен жеткізуге күш жұмсады. Халқын ояту үшін өлең тілімен, өнер тілімен ел-жұртын білім-ғылым жолына түсіруді мақсат еткен зиялыларымыз театр өнерін де сол ағартушылық жолда пайдалануды көздеді. Қазақ интеллегенциясы еуропа театры мен драматургиясы тарихына қызығушылық білдіріп, өз халқының тұрмысынан, салт-санасынан, фольклорынан соларға ұқсас пішіндерді іздеген және тапқан.
Орыс, татар труппаларымен араласа жүріп театр өнерінің қуатты күшін терең түсінген зиялыларымыз қазан төңкерісі орнамай тұрып-ақ Семей қаласында қазақ театрының шаңырағын көтеріп үлгірді. Театрмен бірге қазақ топырағында бұрын болып көрмеген режиссура өнері де туды. Оның басында қазақ халқының ұлы ойшылдарының бірі - жазушы, ақын, тұңғыш кәсіби драматург, публицист, сыншы, асқан шебер аудармашы, педагог, психолог - Жүсіпбек Аймауытов тұрды.
Жұмыста Ж.Аймауытовтың ұлттық театрдың бірінші режиссері болғанды туралы кеңінен сараланды. 1990 жылы жарыққа шыққан Ж.Аймауытовтың пьесалар жинағының [5, 14 ] алғы сөзінде Б.Құндақбайұлы 1915 жылдың 13 ақпанында Семейде қойылған "Біржан - Сара" айтысының инсценировкасын жасап, сахнаға қойған режиссер Ж.Аймауытов екендігін және 2008 жылы "Әдебиет айдыны" газетінде басылған мақаласында: "Ж.Аймауытовтың режиссурасына оралсақ, қазақ топырағындағы тұңғыш спектакль 1915 жылы 13 ақпанда Семейде қойылды. Сахнаға қоятын пьеса болмағандықтан мұғалімдер семинариясының студенті Ж.Аймауытов әйгілі "Біржан-Сара" айтысының Қазанда басылған нұсқасын сахнаға бейімдеп (инсценировкалап), ұлттық топырақта көркемдік талапқа толық жауап берген тұңғыш спектакльдің қойылуы ерекше мәдени рухани құбылыс. Бұл ұлттық сахна өнерінің туған күні" [ 6 ] - деп ресми пікірін білдірді. Зерттеушінің бұл тұжырымы дүниежүзі театрларының тарихына сүйене отырып жасалған дәлелді пікір. Әлемдік театрдың туған жылы (б.д.д. 534 ж.) Дионис құдайдың құрметіне арналып қойылған афиндік Феспид ақынның (б.д.д. VІ ғ.) трагедиясынан [ 7, 14 ] басталғанын және сол ежелгі грек трагедиясы актер мен хор арасындағы диалогке құрылғаны белгілі. Сол сияқты дүниежүзіндегі барлық театрлардың туған күні өз жерінде алғаш қойылған спектакльден басталған. Театр сыншысы "Біз де енді қазақ театрының тарихын 1926 жылдан емес, 1915 жылдан бастағанымыз жөн. Тарихи да, ғылыми да шындық осы" [6]-деп қазақ театр тарихының әріден басталатынын тура көрсетті.
1915-1929 жылдардың аралығында Ж.Аймауытов режиссурасымен жарық көрген спектакльдерде оның актерлермен тыңғылықты жұмыс жасағандығы, яғни репетициялар жүргізгендігі, сонымен қоса сахнаның әрекет орны екендігін терең ескеріп, спектакль уақытын тура анықтай білгендігі де байқалады. Еуропалық үлгідегі театрдың ірге тасын өз қолымен қалап, оның сахнасына алғашқылардың бірі болып пьеса жазуы театр өнерін ғана емес, қазақ әдебиетіндегі драматургия жанрының өрістеуіне де әсерін тигізді. Оның қаламынан туған пьесалар енді ғана жұмыс жасай бастаған театр үйірмелерінде және кейін ашылған кәсіби театр репертуарының негізін құрады.
Пьесаны идеялық жағынан талдау, жекелеген кейіпкерлерге мінездемелер беру, сол спектакльде ойнайтын актерлерді таңдау, жанрлық ерекшеліктерді анықтай алу, спектакль уақытын белгілеу (ырғақ пен екпін), кеңістікті пайдалану (мизансценалар), спектакльді безендіру тәрізді режиссерлік тұжырымдардың Ж.Аймауытовта болғандығына ол туралы жазылған зерттеулер мен естеліктерге сүйене отырып көз жеткіземіз. Ж.Аймауытов қазақ режиссерлік өнерінің негізін салушы әрі көшбасшысы деп нақты тұжырым жасаймыз. Ол өзімен қатар жүрген әріптестеріне мол тәлім берді. Кейін ұлттық театр ашылған кезде оның сахнасына спектакльдер қойғанын ескерсек, онда тура сол уақытта режиссурамен айналысуды бастаған Ж.Шанин, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков Ж.Аймауытовтың пьесамен, актерлермен қалай жұмыс жасағанын көздерімен көрген болып шығады. Бұдан оның соңынан ерген алғашқы буын режиссерлеріміз режиссураның әліпбиін Ж.Аймауытовтан үйренген деп батыл айта аламыз.
Театр режиссурасының негізін қаласқан көрнекті тұлғалардың бірі - М.О.Әуезов. Белгілі театр сыншысы Қ.Қуандықов М.Әуезовтың театрмен шығармашылық байланысын ірі үш салаға топтастырған. Бірінші мол арна-драматургиясы. Екінші арна-театр өнері жайында айтқан пікірлері, яғни эстетикалық көзқарасы. Үшінші арна-аудармалары және оның аударма пьесаларды қазақ сахнасына шығарудағы түпкі мақсаттары деп дұрыс болжам жасаған. [ 8, 3 ]
Шынында да М.Әуезовтың қазақ театрының репертуарын, сахна өнерінің ғылыми-теориялық, әдістемелік жүйесін қалыптастырдағы еңбегі мәңгілік дараланып тұрады. Нақтылап айтқанда, актер мен режиссер өнерінің шеберлік сырлары туралы ғылыми еңбектер жазған зерттеуші, спектакльдердің өнер туындысы тұғырына көтеріліп, көрермендерге жетуін дайындаушы педагог. Диссертацияда М.Әуезовтың пьесалардың көркемдік-идеялық мән сырын түсіндіруде актерлерге үлкен ақылшы болғаны шығарманың поэтикалық қуатын, философиялық және өмірлік астарын талдап түсіндірудегі шеберлігі көрсетілген. Ол режиссураны байыпты талдауларымен нығайтқан интерпретатор болғаны кеңінен қарастырылды.
Театрдың қоғамдағы орнын анықтауда да С.Садуақасов аса құнды пікірлер айтқан. Ол: Кітап оқу үшін хат білу керек. Театрды көзі көретін, құлағы еститін адам ұға алады. Театр жанды кітап. Кітаптан театрдың өресі кең. Кітап жалғыз хат танитындардың қаруы, театр көпшіліктің қаруы [9,12] - деген ойы театр табиғатын терең зерттеуден туған. Ұлы ойшыл енді ғана шаңырақ көтерген кәсіби театрдың бұдан былайғы қазақ қоғамынан алатын орнының тым салмақты екендігіне мән берген. Театр ұлттың күллі болмыс бітімін сақтай отырып өркениетке жетелейтін мәдени ошақ деп түсінді. Сахнадан айтылған жанды сөздің күш-қуаты мыңдаған адамдарды сілкіндіріп, ұлттық ой-сананы сақтап тұратын киелі меккеге айналатынын, бұдан былайғы қазақ өмірінен би-шешендер сияқты басты рольді енді театрдың атқаратынын басқаларға ұқтыра алды.
Ұлттық театрды ұйымдастыру жұмысына белсене араласқан қоғам және мәдениет қайраткері Д.Әділовтың кәсіби театрдың алғашқы директоры болғаны туралы шындық оның есімі ақталғанан кейін ғана айтылды. Зерттеуде Қазақстан халық ағарту комиссариатының тікелей басшылығымен Д.Әділовтың көп істерге ұйтқы бола білгендігі, театр өнерінің қазақ мәдениетіндегі жаңалық екенін, ал оны ұйымдастыру жауапкершілігінің одан да күштілігін жете түсініп үлкен істер тындырғаны арнайы зерттелді.
Д.Әділов қалың көпшілікті театр мәдениетінің сабақтарымен таныстыра алды. Халықтың көзін театрға үйрету, белгіленген мерзімде спектакльді бастау, театр сахнасына шығаратын пьесаларды таңдай білу Д.Әділовке оңай түскен жоқ. Соған қарамастан қоғамдық өмірде болып жатқан дүбірлі өзгерістер театр өнері саласында әртүрлі бояумен суреттелді. Сол дәуірдің өткір мәселелерін көрсететін көркемдік сапалары әртүрлі пьесаларды таңдай білді. Ол театрдың өзге өнер түрлерінен әлдеқайда күрделігін яғни, театрдың ұжымдық өнер екендігін, спектакль дайындауға бірнеше адамдар қатысатындығын (драматург, режиссер, актер, суретші, композитор т.б.) бірден аңғарып өз иығына жүктелген шаруаға аса зор жауапкершілікпен қарады. Сонымен бірге өзге елдердің театрларымен шығармашылық байланыс түзу арқылы театрдың өрісін кеңейтуді де назарында ұстаған. Д.Әділов ұйымдастыру ісінің шебері бүгінгі тілмен айтқанда мықты менеджер екендігін танытып кетті.
1925 жылдың қазан айында Қазақстан халық ағарту комиссариатының тапсырмасымен республикамыздың әр жеріндегі драмалық труппалар мен көркем үйірмелер спектакльдеріне қатысып табиғи дарынымен танылып жүрген өнерпаздарды театрға шақыру басталғанда, соған үн қосып, алдымен келген актерлердің бірі С. Қожамқұлов болды. Қостанайдағы көркем үйірмелер спектакльдерінде ойнап, сахна өнерінен едәуір тәжірибе жинақтаған С.Қожамқұловқа режиссер міндетін атқару жүктелді.
Оның режиссурасымен 1926 жылдың 13 қаңтарында М.Әуезовтың Еңлік-Кебек трагедиясының үшінші актысы-билер сахнасымен ұлттық театрымыздың шымылдығы ашылды. Осы спектакльде режиссер әр кейіпкердің бейнелік баламасын өзі жақсы білетін ел тұрмысынан іздеді. Ел-жұртты дүрліктіріп кететін ру талас-тартыстарын, барымта, жер дауы, жесір дауы тәрізді толып жатқан феодалдық заманның әлеуметтік қайшылықтарын, тұрмыс - салтын, дәстүрін жетік білгендіктен де, әр кейіпкердің кескін - келбетінің қалай болатындығын дұрыс шамалады. Оның үстіне пьесадағы тартыстың осы сахнада шиыршық атып, шарықтау шегіне көтерілетінін ескерсек, рөлде ойнайтын актерлердің шабытын жани түсетіні сөзсіз. Халық өнерінің бастау бұлағынан сусындаған актерлеріміздің туа біткен дарындылықтарының нәтижесінде билердің сөз сайысы найзағайдай жарқылдап, алмас қылыштай түйреп жатты. Актерлердің бойында суырыпсалмалық өнердің мол болуы, сөз қадірін жетік білулері режиссерге көп салмақ түсірген жоқ.
1.2 Қазақ театр мәдениетін көтерудегі орыс және өзге ұлт режиссерлерінің ролі
Қазақ актерлері орыс театр мәдениетінің озық, бай тәжірбиесінен үйрене отырып, оны ұлттық орындаушылық дәстүрімен шендестіру арқылы дүниетанымдары кеңейіп, актерлік шеберліктерін шыңдай түсті. Бұл уақыттағы режиссура актердің өз бетінше іздену, рөл үстіндегі жұмыс істеу әдістерін меңгеруге бағытталды.
Кәсіби режиссерлердің қазақ сахнасын дамытуға арналған еңбектерінің орыс, батыс классиктерінің озық туындылары қазақ актерлік өнерін шыңдай түсті. Я.П.Тригердің Сүңгуір қайық, В.Киршонның Астық, А.Погодиннің Ақсүйектер, Мылтықты адам, Н.В.Гогольдің Ревизор, К.С.Треневтің Любовь Яровая, В.Шекспирдің Отелло спектакльдерінің ұлттық актер ойыны қалыптасуында маңызы бар.
Аударма пьесаларда сахнадағы жүріс-тұрысты, көруді, естуді, бағалауды, сөйлеуді өзге ұлтқа тән пластикалық қимыл-қозғалыстарды ойнауда актерлеріміз көптеген жаңалықтарды игерді. М.Тригердің Сүңгуір қайық пьесасындағы (режиссері Я.П.Танеев) сөзсіз этюд оқиға дамуына сай музыкасын, декорациялық көркемдеуін, сахна дыбыстарын пайдалануы театрдың сахна мәдениетін меңгеруіне пайдасын тигізді. В.М.Киршонның Астығын (режиссері М.Г.Насонов) қоюда актерлердің киімдерінің, гримдерінің жалпы сыртқы пішінінің кейіпкердің ішкі дүниесімен астасуы игерілді. Н.Погодиннің Ақсүйектер спектаклінде де (режиссері И.Г.Боров) әлеуметтік ортасы, психофизикалық әрекеттері мүлдем басқа ұры-қарыларды бейнелеуде актерлік ізденістердің жаңа нәтижелеріне қол жеткізілді. Атап айтқанда, сахнадағы шарттылық аясында станоктарды оқиғаның ыңғайына қарай бірде жол, бірде жатақ, бірде кеңсе, бірде көпір ету, дауысты төменнен де, жоғарыдан да естіртудегі ерсілі-қарсылы жүру шарттылығы- бәрі де театрлық негіздегі жаңалықтар болды. Қазақ актерлік өнерінің жетіле түсуіне Н.В.Гогольдің Ревизор (режиссері И.Г.Боров) комедиясының да біршама ықпалы болды. Мұнда кейіпкерлердің ішкі әлемінен сырт келбетіне, немесе сырт келбет ерекшеліктерінен ішкі толғаныстарға ену, ойынды ойнақы ету үшін арнайы көріністерге би, музыка енгізу, яғни спектакльге пантомима, комедиялық жеңіл қозғалыстар араластыру жүзеге асырылды.
Орыс режиссерлері ұтымды мизансценалар құруды, сахналық динамиканы көре білуге, спектакльдің уақыты мен ырғағын ұстауды, әртүрлі қызықты ойын әрекеттерін іздеуге бағыт сілтеді. Сонымен қоса қазақ театрына спектакль жасаудың кешенді құрылымын меңгеруді, пьесаны көкірек көзімен көре отырып, драматургиялық материалдың идеялық-көркемдік бағытын бейнелі әрі эмоциональды ашуды, әрекеттерді, мизансценаларды, ырғақтарды, яғни спектакльдің сахналық түрінің барлық элементтерінің басын қосып, тұтас спектакль жасаудың кәсіби үлгісін көрсетті.
1.3 Әзірбайжан Мәмбетов режиссурасындағы жаңалық
Кеңестік театр өнерінде 1960-шы жылдардың ортасынан бастап режиссер беделі арта түсті. Россияда Н.П.Охлопков, О.Н. Ефремов, Е.Р. Симонов, А.В.Эфрос, М.А.Захаров, Эстонияда В.Пансо, Латвияда А.Линынь, Грузияда М.Туманишвили, Әзербайжанда Т.Кязимов, Қазақстанда Ә.Мәмбетов көп ұлтты кеңес театрының негізгі бағыттарын анықтап берді.
Ә.Мәмбетовтың режиссерлік әдіс-тәсілі өзінің азаматтық ұстанымы мен шығармашылық көзқарастарын танытатын спектакльдерінде айқын жүйеленді. Оның спектакльдеріне тән ортақ белгі бәрінде де іштей байланыс, күшті динамика, театрлық ойнақылық, оқиғаның жіті дамып, табиғи ауысып отыруы және орындаушылардың өз әрекет мақсаттарын айқын сезінуі тән болды. Өз дәуірінің қарымды да, озық ойлы театр қайраткері бола отырып, Ә.Мәмбетов актерлік өнерді өзінің шебер ойластырылған тұжырымына, яғни спектакльдің басты идеясына, күрделі режиссерлік шешімге бағындырды. Өзіне дейінгі режиссерлер мен театр актерлерінің жинаған мол тәжірибесін жалғасытыра отырып, Мәмбетов қалыптасқан актерлік мектептің тиімді, өзінің мақсаттарына сай жақтарын орынды пайдаланды. Ол таптаурындықтан қашып, қалыптасқан әдіс-тәсілдерге, актерлік бейнелеу құралдарына жаңалық лебін енгізе бастады. Бұл уақытқа дейін қазақ театр сахнасында актерлік өнер спектакльде басымдылық танытса, енді режиссураның салмағы басым болды. Ә.Мәмбетов режиссурасымен сахнаға шыққан әрбір спектакльден сахналық қарқын мен ырғақ жүйелілігі, мизансценалар дәлдігі мен өміршеңдігі, ансамбль тұтастығы айқын көрініс берді.
Театр сыншысы Л.И.Богатенкова: Ә.Мәмбетов - әлем театр өнерінде қалыптасқан қойылымдық құралдарды батыл да қызығушылықпен пайдаланатын қойылымдық режиссураның жарқын өкілдерінің бірі болып табылады. Заманауи режиссерлік ойдың бай мүмкіндіктерін жетік меңгергеніне қарамастан Мәмбетов - қазақ театрының ең керемет дәстүрлерін: оның эпикалық кеңдігін, поэтикасын, сырлы сазын және сахналық тілінің метафоралық байлығын одан әрі дамыта отырып, өзінің нағыз ұлттық суреткер екенін дәлелдеді - [6, 11] деп Мәмбетов режиссурасының ерекшелігін дәл анықтаған болатын.
Жұмыста Ә.Мәмбетовтың ұлттық классикадан бастап орыс және әлемдік драматургияның озық үлгілерін сахнаға қойып, режиссерлік өнерінің шығармашылық ауқымының кеңдігін көрсеткені арнайы талданды. Бұлардың ішінде эпикалық ауқымдылық, философиялық ойлылық, сахналық жинақылығымен Одақ көлемінде ерекше бағасын алған Ш.Айтматовтың Құс жолы повесінің негізінде қойылған Ана - Жер - Ана (драматургиялық жүйесін жасаған Б.Львов-Анохин), Ә.Нұрпейісовтың Қан мен тер (сахналық жүйесін жасаған Ә.Мәмбетов) т.б. спектакльдері талдау нысанына айналды. Ә.Мәмбетов орыс-кеңес және шетел режиссурасының ең үздік амал-тәсілдерін бойына сіңіре келіп, актерлерге сахнада өмір сүрудің жаңа парағын ашты. Театр мен кино өнерінің тізгінін қатар ұстаған Ә.Мәмбетов спектакльдерді кинодағыдай бөлшектерге бөліп, әр бөліктің жанды да, қарқынды болуының үздік үлгісін жасады.
2.Пьесадан қойылымға дейін
2.1 Режиссердік пьесаны оқуы
Қойылымға негіз болатын шығарма ол пьеса Белинскийдің сөзімен айтсақ, Пьеса болмысымыздағы пікірлердің түйіні. Пьеса - сахналық қойылымның тақырыбы мен түпкі мақсатын (идея ұғымы сахналық қойылымның тақырыбы мен түпкі мақсатпен астасып жатады). Тіпті театрдың бағыт-бағдарын да нақытайды. М.Әуезовтың драматургиясынсыз қазақ театрының даму барысын елестету мүмкін емес. Сол сияқты А.П.Чеховтың пьесалары МХАТ-тың дүниеге келуіне өз әсерін тигізді.
К.С.Станиславский мен В.И.Нимерович-Данченко оны жақсы түсінді. Шағаласыз да театр құрылар еді. Бірақ МХАТ болмас еді, тіпті аты МХАТ болмағанымен де, заты басқа театр болар еді. У.Шекспир, Ж.Б.Мольер, Б.Брехт сияқты драматургтар өз театрларын құрды. Қазақ театрларының романтикалық бағытта дамуына М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Ж.Шанин, Ж.Аймауытов т.б. жазушыларымыздың драматургиялары себеп болды. Ұлттық драматургиямыздың қалыптасуына көп еңбек сіңірген адамның бірегейі - Б.Майлин. оның советтік солақай саясатты аяусыз әшкерелеген сатиралық пьесалары әлі күнге дейін өзінің мән маңызын жоғалтқан жоқ. Оның шолақ белсенділері, жағымпаздары, парақорлары мен сыбайлас жемқорлары қазірде халықты қаңқақсатып сорлатып отырған жоқ па?!
Театр әлемі атты ғаламшарда әрбір режиссер өзінің драматургін әрбір драматург өзінің режиссерін іздейді.
Ш.Айтматовсыз, Ә.Мәмбетовтың режиссурасы туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. Екеуінің мұраттастығынан Ана-Жер ана, Ғасырдан да ұзақ күн сахнаға келді. Р.Струва, Б.Брехттің Кавказдық бор шеңберін, Дж Стрелер К.Гольдонидің Екі мырза бір қызметшісі мен Кампьелласын Р.Туминас М.Лермонтовтың Маскарады мен А.Чеховтың Ваня ағайын, Ж.Хаджиев пен Б.Атабаев, Ғ.Мүсіреповтің Қыз Жібегін өздерінше сахналау арқылы өз авторлары мен өздерінің қолтаңбаларын табуға талпыныс жасады.
Әрбір жаңа пьеса оқыған сайын режиссер автордан өзіне шығармашылық мұраттастық табуға үміттенеді. Ұзақ жылдарға болса құдайдың бергені болмаған сол спектакльді сахнаға шығарғанша мұраттастық табудың өзі бір ғанибет. Режиссердің пьесадан өзін толғандырып жүрген мәселелерді көре білгенінде, оның уақытпен үндестігін сезінген де ғана қызығушылығы артады. Екіншіден драматург пен режиссердің ортақ ерекшеліктер (көзқарасы, талғамы, жазу мәнері т.б.) болғанда пьесаны қоюға бел байлайды. Қызық пьеса кезігуі мүмкін, бірақ басқа мәнерде жазылса режиссердің қиялына қанат бітіре алмауы мүмкін. Ондай пьесаны сахналауға екінің бірі тәуекел ете бермейді. Алғаш оқығаннан бастап еш құпиясыз бәрі түсінікті бола қалған пьесаны қоюдың қызығы да болмайды. Бізге әр оқыған сайын бір сырына қандырар драматургия қажет. Бұл талап өнердің барлық түрінде ортақ.
Пьеса таңдауда режиссер қандай мақсат үшін қоямын? деген сұраққа жауап іздеуі керек. Мейлі ол классика болсын оқиғасы өткен заман туралы болсын, мейлі бүгінгі күн туралы немесе болашақ туралы болсын, бәрібір уақыт талабы мен келелі мәселелеріне үндестік табуы қажет. Тұрмыс-тіршіліктің күйбеңіне арналған яғни бүгінгі күннің моральдық-этикалық мәселелелерін көтеретін, не болмаса кейіпкердің жеке басын талдау арқылы қоғамдық жүйедегі көптеген сұрақтарға жауап іздейтін әртүрлі жанрдағы пьесалар болады. Режиссер осылардың ішінен өзінің талғамы мен танымына сай келетінін таңдайды. Пьесаның құнын оның тақырыбы мен көлемі емес, көркемдік деңгейі мен айтпақ ойы, көкейкесті мақсаты анықтайды. Драматург пен режиссер бір пьесадан әртүрлі тақырып пен мәселелерді көруі мүмкін. Ол заңды да. Кез келген мәселеге әркім өзіндік таныммен қарайды. Өзінше бағалайды. Драматург ойды сөз арқылы зерделесе, режиссер айтар ойын әрекет арқылы іске асырады. Суреткер қашанда өзіндік тұжырым жасауға ұмтылады. Олай болмаған күнде, ол суреткен де болмас еді. Демек, пьеса таңдауда режиссер өзінің ешкімге ұқсамас, ешқашан қайталанбас драматургиясын іздейді және қойылым барысында өзіндік қолтаңбасын табуға ұмтылары анық.
Болашақ қойылымда айтылар ой пьесаны таңдаудан басталады. Әр сөздің астарына үңіле, олардан әрекет пен тартыс іздей отырып пьесаны мұқият оқыған режиссер ақыры өзінің көкейінде жүрген драматургін тапқанына қуанады. Әр заман - адамзат алдында өзінің жаңа талаптары мен сұрақтарын қояды. Оның шешімін табуды талап етеді. Сондықтар, әр дәуір өзінің классиктерін тудырады. Классикалық драматургияның бүгінгі күнмен үндестігін ситуациясы мен кейіпкерлерінің сырттай ұқсастығынан емес, негізгі айтылар ойлардың тереңдігінен іздегеніміз жөн. Классикалық пьесаны қоюға құлшыныс жасаған режиссер, оның бұрын көрсетілмеген басқа қыры мен сырын ашып, көтерген көптеген тақырыптарынан уақытпен үндестігі бар біреуін ғана айщықтап көрсетуге күш салуы керек. Мұндай құлшыныс классиканы қойдым - деген атақ үшін есем, уақыт талабына сай аса қажеттіліктен туындауы қажет. Міне, сонда ғана қойылым өзінің қасиеті борышын өте алады. Міне, сонда ғана режиссер-драматургты драматург - режиссерді өнер билігіне бір табан жақындата алмақ. Өзінің драматурнің - классик та немесе алғашқы пьесасын енді жазып жүрген жас та болуы әдбен мүмкін. Тек автордың айтпақ ойы мен көтерген проблемасы режиссердің қызығушылығын тудырып қиялына қозғау сала алса болғаны кейде птесада тартыс та, қызықты оқиғаларға толы әрекет те, әдемі сөздер де кездескенімен, шындықтан алшақтанып, қолдан жасалғандықтан режиссерге ешқайдай әсер етпейтін кездері болады. Кейде режиссер, сырт көзге алып бара жатқан шиеленісі жоқ сияқты көрінген жақсы пьесадан қажетті тартысты байқамауы мүмкін. Ол үшін режиссер автордың стилін, диалогтарды құру ерекшеліктеріне, сөйлеу мәнеріне мұқият зер салып оқуы шарт. Олай болмаған күнде көп сөздің құпиясы ашылмай қалуы ғажап емес. Мысалы, А.Сүлейменовтың шығармаларын оның өзіндік сөйлеу мәнеріне салып оқымасаңыз қаншама тырысқанымен терең түсуну екіталай. Сондықтан, Шекспир бөлек, Мольер болек, Чехов мүлде бөлек.
Пьесаның көркемдік деңгейі өмір құндылықтарының сырын қаншалықты дәрежеде аша білуінде жатады. Режиссер өмірді неғұрлым терең білсе, драматургиялық шындықты өлшемін де соғұрлым дәл анықтай біледі. Сондықтар да режиссерге күнделікті өмірді біліп қана қоймай, оны өзінің суреткерлік көзқарасымен зерделеп, ой таразысынан өткізіп, өзгеше бір жорамал жасай білгені құба-құп. Әр режиссер тіпті, әр театр өз пьесасын талмай іздеуі керек. Сонда ғана өнердегі қолтаңба мен бағыт туралы сөз қозғауға болады.
Пьеса - театр үшін материал ғана. Автордың ойына керағар түрде бір әрпін қалдырмай, режиссерлік және актерлік екпінмен оқуыма болады. Автордың айтар ойын сақтап, жүзеге асыру - пьесаның әрпі үшін күрес емес - деп, В.Э.Мейерхольд айтқандай, театрдың драматургияға аса жауапкершілік танытуы қажет. Ең бастысы автордың сөзі емес, сөз астарындағы ойы қымбат. Режиссер пьесаны оқығанда текті ғана жеткізіп қоймай, кейіпкерлер әлеміне терең бойлап, құпия сырларын жеткізуге тырысуы керек. Пьесаның қыр-сырына қанғаннан соң болашақ қойылымның формасын іздейсің. Пьесадағы оқиғаларға көзқарасыңды білдірудің түрлерін (формаларын) табуға тырысасың. Пьесадағы оқиғалар легі мен іс-әрекеттерді көріп, түсіну өз алдына, енді оларды қалай іске асыруды, көрсетуді ойластыру қажет. Өзгелер қолданған тәсілдерді қолдансаң драматургтың айтпағын дәл баса алмай, басты мақсаттан алшақтап кетуің мүмкін. Ондай кездерде қойылымның басқалар қойған спектакльдердің жаман көшірмесіндей болып кетуі де ғажап емес. Немесе бар жағынан кемелденген тамаша пьесаны алған кей режиссердің өзінің үйреншікті әдіс-айласына салып қоюына сүреңсің қойылымдардың қатарында қалып қалуыда әден мүмкін. Демек, режиссерге әр пьесаның қойылымына қажетті өзіндік формасын табуына тура келеді.
Кейде театрға идеясы қоғамдық өмірге үн қосатын, заман талабын ашатын пьесаларды қоюды міндеттейді. Бүгінгі күннің геройын көрсетуді талап етеді. Дұрыс та шығар. Бірақ, көрермен өз замандасының бүгінгі бейнесін қалай көрмек? Олардың өздері білетін өмір шындығынан артық білгісі келе ме, әлде өз тірліктерінің бір көрінісін көргісі келе ме? Күнделікті тұрмыстағы тірлікті көрсету кереметтей шынайы болғанымен өнер туындысы бола алмайды ғой. Әсіресе ондайды жазған драматург пен қойған режиссерге, ойнаған актерлер үшін қызықсыз. Көркемдік ойға көтерілле алмаған өмір шындығы өнер туындысы бола алмайды. Өкінішке орай оны екінің бірі түсіне бермейді. Натурализмді реализмммен шатастыратын адамдардың да шығармашылықта көптеп кездесетіні өтірік емес. Оскар Уайльд айтқан Өнердің өмірге еліктеуінен гөрі, өмірдің өнерге еліктеуі басымырақ - деген ойын ұстаныс еткеніміз дұрыс болар еді.
Пьесамен жұмыс барысында қысқартулар мен толықтырулар жасауға тура келеді. Режиссерге, өзі жаза білмегенімен өзгенін жазғанын өңде, түзетіп, түр беретін жақсы редактор бола білгені жөн. Сахна желсөздердің емес, іс-әрекеттердің орыны болғандықтар көбіне қысқартулар - автордың сөзбен баяндағанын, әрекетпен ұтымды етіп жеткізер тұстарда жасалады. А.П.Чехов айтпақшы Жақсы жаза білгеннің бәрі жазушы емес, артық сөздерді алып тастай білген жазушы. Жалпы көп сөзділікпен, ақыл айтудан қашу керек. Айтылған сөзде астарлы ой, ұтымды әрекет, белгілі мақсат жатпаса пьесаның да жоқ болғаны. Оқиғаларды хроникалы түрде баяндағаннан пьеса, кейіпкерлерді төбелестіріп қойғаннан әрекет тумайды. Пьесадағы әрбір диалог әдбен екшеліп, електен өтіп барып жазылады. Режиссер пьесаға қысқартуды артистермен дайындық бастамас бұрын жасағаны жөн. Олай болмаған күнде рөлін көшіріп алған актердің режиссер қысқартпақ болған кей сөзді ұнатып, өзінше бір сөз ойнатарлық мүмкіндік көрсе қысқартуға қимай, қарсылық көрсетіп жататын кездері жиі кездесіп жатады. Ал, болашақ спектакльдегі әрекеттердің динамикалық жағынан шиыршық атып өрбуі үшін, сәтті жазылса да кей сөздерді тіпті толық бір көріністерді режиссердің қысқартуына тура келеді. Қысқартулар мен толықтырулар пьесаның шиеленісін, кейіпкерлердің мінез-құлқын іс-әрекетін ескере отырып жасалғаны дұрыс. А.Сүйлейменовтың мына бір сөзін келтірсек Өмір-өнер болғанда өнер - өлшем. Өнер - өлшем болғанда, өлшем - үнем, Ал үнем - тірліктің күре тіні - дейді. Айтпақ ойы мен суреткерге қояр талабы анық сезіліп тұрған жоқ па?!
2.2 Режиссерлік ой және әрекет пен ұсынылған шартты жағдай
Сахналық әрекеттердің және пьесадағы ұсынылған шартты жағдайлардың өзара байланысын анықтау режиссура мен актерлік өнердегі ең күрделі мәселелелердің біріү режиссер ойынның іске асуы, адамның рухани тіршілігі (жизнь человеческого духа) ең алдымен осы байланысты дөп табуға тікелей байланысты екенін жақсы білеміз. Солай болған күнде де көптеген жас режиссерлеріміздің бұл мәселеге ат-үсті қарап жеңіл-желпі форма қуып әсіресе-қызылға әуестеніп, өзгеге еліктеп өзінің айтпағанан айырылып қалып жататынын қойылымдарынан жиі көруге болады. Ондай кездерде Неге?, Қандай мақсаты үшін? деген сұрақтарға жауап таппай қиналасың.
Кез келген сезімдеріміз қимылымыздан байқалады. Адамның мінезі - түрлі сезімдердің бірлігінен тұрады. Белгілі бір жағдайларға байланыс көрініс табады. Зейінімізді өзіне аударған нысанға (объект) ақыл-ойымызды қаншалықты өзіне баурап алса, сол нысанға байланысты іс-әрекетіміз де соншалықты сан түрлі болмақ. Көрдім. Қызықтым. Баурап алды принципі бойынша іс-қимылға көшеміз. Ақылға салып емес керісінше бар жаныңмен сезіну керек - деп, жатамыз. Бұл сөздерде шындық бар. Ақылдан сезім шапшаңырақ екені анық. Ата-бабаларымыз Ашу алда, ақыл соңында, - деп, дөп тауып айтқан. Адам оқиғаны алғашында сезім арқылы бағалайды да санадын тыс әрекет етеді қорқады, қуанады, жылайды, күледі, қашады құлап қалады, т.б. соңынан есін жиып ақылға салып белгілі бір қорытындыға келгеннен кейін барып, саналы қимылға көшеді. Адам өмірде де әрекет ету үшін алдымен іштей дайындалады, жоспар құрады. Ал оқиға - кенеттен болатын, көбіне күтпеген тосын жағдай болғандықтан адамдардың іс-қимылдарын ойланып жатар уақыты болмайды Не дейді?, Қалай болды?, Құдайым-ай?!, т.б. сезімнен туындаған сұрақтардың жетегінде іс-қимылға көшетініміз рас. Негізгі ойды ашуға бағытталған нағыз жемісьі әрекетке ұсынылған шартты жағдайдың қисынын тауып, сезімдеріміздің күрделі сатысынан өткізу арқылы қол жеткізуге болатындығын Актердің өз бетінше жұмыс істеуі атты еңбектен оқыдық. К.С.Станиславский Автор мен режиссерден алған материалдарымызды өз бойымыздан өткізіп, өңдеп, қиялымызбен толықтырып, қайтадан жан бітіреміз. Психологияық және физикалық қалыбымызды ортақтастырып, шынайы құштарлығымызды ояту арқылы, пьесаның аса маңызды ойымен байланысып жатқан нағыз жемісті әрекетке қол жеткіземіз, - дейді.
Режиссердің актермен жұмыс барысындағы кемшіліктердің бірі - ұснылған шартты жағдайды анықтау кезінде олардың іс-әрекет тудыратын қисынына көбірек көңіл бөлеміз де, кейіпкерлердің сезіміне деген әсер күшлін ескере бермеймз. Содан барып мақсатты әрекетке көшу барысында туындаған сезімдерді ойнау басталады сезімдер мен бейнелерді (образ) ойнауға болмайды, әрекет ету керек - деген қағиданың бірінші жартысын іске асырамыз да екінші жартысын ұмытып кетеміз немесе көңіл қоймаймыз. Ары қарай Константин Сергеевичтің сезімдердің ықпалымен әрекет ету керек - деген сөзіне назар аудармаймыз. Өнерде алдымен қығызып және сезініп, одан соң көңіл қалауына айналыдыру керек - деп, шығармашылықтың басты заңдылықтарының бірін анықтап береді. Сондықтан өзінің кеңестерінде К.С.Станиславскийдің, ұсынылған шартты жағдайы меңгерудегі сиқырлы сөз егерде мен-нің актер қиялына шабыт берет құдыретін ерекшел дәріптейді. Қарапайым да, қалыпты ішкі және сыртқы іс-әрекеттер егерде мен... арқылы өзігінен туындайды - деген сөздерде сахналық өнердің маңызы мәні жатыр іс-әрекеттің нанымды болуын дәріптеп тұр.
Мақсатқа жету жолындағы ізденістеріміз бен іс-әрекеттеріміздің жемісті болуына, ұсынылған шартты жағдайларға дұрыс талдаулар жасай білгенде ғана қол жеткізуге болады. Кейде пьесадағы көріністерді автор жазғандай етіп, қисынын тауып тіпті актерлердің ойынын қызықты іс-қимылдарға құрсаңда, аса маңызды бірнәрсе жетпей тұратындай сезінесің. Оқиға - мақсат- әрекет қағидасына сүйене отырып тапқандарыңның көңілінен шықпауы неден? Таладуды дұрыс жасаған сияқты едік? Ойлана келе ұсынылған шартты жағдайды терең зерттемегендіктен немесе талдау кезінде айтылмағанымен, іс жүзінде ұмыт қалуынан, кейіпкерлердің жан-дүниесіндегі сезімдердің қатпарларын, әрекеттердің астарлары мен ырғақ-екпінін назардан тыс қалдырғандықтар болып жатқан олқылықтар екенін аңғарамыз. Актерлардың Бәрін түсініп тұрмын. Бірақ, жанымды селт еткізбейді - деген сөздерін жиі естиміз. Қажетті, шынайы сезім тумай жатады. Содан барып актерлер дарынсыз болып көрінбес үшін, әрі быжалдауық режиссерден тез құтылу үшін, сөземді көрсетіп ағыл-тегіл жылар не болмаса ақ көбік ашу шақырып ойнап береді. Олардың неден туындап, не үшін қажет екендігін түсінбей-ақ долбармен ойнай салатынын көріп жүрміз. Режиссердің ойын жүзеге асыруда актер аса қажетті қисынды іс-әрекетке ұмтылыс жасағанымен, оның айтқанын орындаумен ғана шектеліп, ұсынылатын шартты жағдайларға терең бойламаса іс-қимылдарының селт еткізер әсері болмайтындығы сондықтан. Жан-дүниесі тебіренбеген актердегі сезім жұтаңдығын, қызықты әрі кереметтей көріністермен бүркелемесеңде көрініп тұрады. Актер өзі ойнайтын бейнесіне лайықты ішкі сезімдерінің арпалыстаын тауып көрсете алмаса сахналық бейнені жасаған емес, ойнаған болып есептеледі.
3. Режиссуралық жұмыстың теориялық негіздері
3.1 Әлем театрларының режиссерлік шешімдері мен Қазақ режиссерларының шешімдері
Режиссерлік өнер, режиссура - белгілі бір көркем идеялық ойға қүрылған біртұтас ойын-сауық туындысын жасау енері. Режиссер өзінің ой-қиялымен пьесаны немесе сценарийді, опера не балетті таңдап түсіндіре отырып, бүтал ойын-сауыққа катысушылардың шығармашылық еңбегін эстетикалық түрғыдан біріктіреді. Сөйтіп ол спектакльдің идеялық мазмұны, оның жанры мен сыртқы пішінін ашумен бірге сахна кеңістігінің игеру жолдарын, ырғағы мен мизансценасын белгілейді. Бұған қоса қажетті жағдайда арена мен эстраданы пайдалану мүмкіншілігін, кейіпкердің мінез-кейіпін айкындайды, ал кинематография мен телевизияда кадрды, монтажды, т.б. кұрастыру жұмысын жүргізеді. Режиссер артистер шығармашылығын декорация, костюм, музыка, дыбыс пен жарық беру құрамаларын пайдалану, кинода оператор жұмысын, т.б. осы сияқты ойын-сауықтың барлық компоненттерін өзара кабыстыра отырып үйымдастырады. Режиссерлік өнердің элементтері ежелгі заманда да болған, яғни ол кезде ойын-сауықтың тұтас, жинақы болу жағын драматург не болмаса группадағы жетекші актер өз міндетіне алған. Режиссердің ойын-сауық қоюда басты тұлғаға ие болған жөне оның театр, кино туындысын жасаудағы авторлық функциясы танылған қазіргі ұғымдағы Режиссерлік өнер алғаш рет 19 ғасырдың 2-жартысындағы драматургия театрда пайда болды. Режиссерлік өнердің қалыптасу кезеңі спектакльге қатысушылардың күш-жігерін бір мақсатқа жұмылдыру, кейіпкерлер өмір сүрген орта мен тарихи жағдайды мүмкіндігінше дәл, шынайы бейнелеу, көпшілік көріністерді динамикалык әрі табиғи тұрғыда көрсету секілді тұңғыш рет ансамбль принңипін ұсынған немістің Мейнинген театры, Париждегі А.Антуан мен Берлиндегі О.Брамның Бостандық театры және Лондандағы "Тәуелсіздік театрының" қызметімен тығыз байланысты. Дегенмен аталмыш театрлардың Режиссерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Режиссуралық жұмыстың теориялық негіздері
Орындаған:
Тексерген:
Орал, 2016ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақ режиссура өнерінің тууы мен қалыптасуы
1.1 Режиссер жаңа эстетикалық жүйенің негізін салудағы әлеуметтік феномен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ театр мәдениетін көтерудегі орыс және өзге ұлт режиссерлерінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3 Әзірбайжан Мәмбетов режиссурасындағы жаңалық ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.Пьесадан қойылымға дейін
2.1 Режиссердік пьесаны оқуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Режиссерлік ой және әрекет пен ұсынылған шартты жағдай ... ... ... ... ... .23
3. Режиссуралық жұмыстың теориялық негіздері
3.1 Әлем театрларының режиссерлік шешімдері мен Қазақ режиссерларының шешімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2 Режиссер және шығармашылық ұжым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Қазақ кәсіби театр өнерінің өткені мен кеткенін безбендейтін уақыт мезгілі сексен жеті жылдың қоңырауын соқты. Сан жанрлы, қилы салалы ұлттық мәдениетіміздің ұйытқысы, мәйегі іспетті тұңғыш драма театрымыздың шекпенінен шыққан кеп түрлі өнердің, бүгінде, рухани мәртебеміз екендігін дәлелдеп жатудың өзі артық. Өнердің қай жанрын болмасын, шарпып өтер драма саласы бүкіл мәдени ахуалымыздың айқын көрсеткіші іспетті. Соның ішінде, дүниежүзілік (бұрынғы одақтық, берісі азиялық, шығыстық қана емес) деңгейде әжептәуір мойындалып үлгерген кәсіби актерлік мектебіміздің үлестік салмағы кэдімгідей салиқалы. Кене Грекиядан тамыр тартқан театр көші Еуропа мен орыс жерін баса көктей қазақ даласына енгенін еске алсақ, әлемдік өреге иек арта сөйлегеніміздің түк те сәкестігі жоқ секілді. Әсіресе, актерлік өнеріміздің кең өрісі, өнегелі түстары жөнінде. Шыққан биігі жайында. Актерлік кәсіптің әуелгі тізгінін ұстаған сонау алғашқы жеті ақсақал салған сара жолды бетке ұстаған бертінгі ұрпақ өкілдері қашандағыдай ширақ па? Ол енді басқа әңгіменің өзегі.
Ал режиссура турасында не айта аламыз? Актерлік тарихтағы зор бедел бүл салада қалайша көрініс тапқан?! Ойлануға тура келеді. Біріншіден, драма режиссурасы өмірге кешеуілдей енген. Ол кенжелік тек бізге ғана тән емес, өзге жұрттарда да солай. Режиссура кәсібінің немен айналысар тұлға екендігін француздар белгілеп, режиссер деген атауды атақты неміс И.Гете тәптіштей таңбалаған тұсқа дейін бұл мамандықтың қалың жұртқа судай сіціп, тастай бата қоймағаны тарихтан мәлім. Осынау жаһандық даңқы жер бетіне жайлап тарай бастаған тың да тылсым өнер түрі қазақ топырағына да жылжып жетті.
Алғашқы драма, опера қойылымдары сол кісінің еншісінде. Ұлт актерлерін тәрбиелеуді де мойнына алған сол азамат. Театр қүрылған сэттен-ақ үлы Шекспирге қол созып, өз эріптестерін элемдік биіктерге жетелеген түңғыш үлттық сахна бапкерінің, ойы озық үйымдастырушының зор парасат пайымы (осы күнге дейін) эрбір өнер адамын таңданыс сезімдеріне бөлер аса жағымды жағдай. Режиссура (актерлік өнерге қарағанда) мүлдем зерттелмей келе жатқан тың сала. Қалай болғанда да, бұл күрделі саланың ғылыми тұрғыдан тиесілі бағасын беріп, оны шұқшия зерттеп-зерделеу -- қазақ театртанушыларының төл міндеті.
Егемендікке дейін қазақ театрының туу, қалыптасу дәуірінде орасан мол еңбек еткен әдебиет пен мәдениет, қоғам қайраткерлері орынсыз кінәланғандықтан ол кездегі театрлық атмосфера, идеялық-шығармашылық және өнерпаз күштерді ұйымдастыру мәселелері де нағыз ғылыми зерттеуден тыс қалды. Қазақ театрының алғашқы дәуірінде өздерінің ерен шығармашылық эрудициясымен жас театр өнерінің қабырғасын қатайтуға сүбелі үлес қосқан ұлт зиялыларының шығармашылығы мәлімсіз болды. Халқымыздың басынан өткерген тарихи кезеңдердің, дүрбелеңге толы дәуірлердің әсері мен ықпалы ұлттық болмысымыздың молая түсуіне мүмкіндік бермей, орасан зор орны толмас өкініштерге ұшыратқаны баршамызға белгілі.
Әдебиет пен театр жасаушы мәдениет пен қоғам қайраткерлері "буржуазияшыл", "ұлтшыл", "халық жауы", "пантүркі" атанып қара күйе жағылған тұста тіл күрмеліп, көз байланды. Шындықтың жүзі бүркемеленіп, ақиқат бұрмаланды. Жариялық жылдарынан бастап режиссура өнерінің негізін қаласқан аса көрнекті өкілдердің ақталып, театр үдерісіне қайта енуі тәуелсіздік тұсындағы ұлттық театрдың тынысын ашып, бұрынғы ұғым түсініктерге айтарлықтай өзгеріс енгізді. Театр өнеріндегі жаңа құбылыстарды жаңаша зерделеу бағыты айқындалды. Режиссерлік өнердің дамуын үдеріс ретінде түсіну әдістемелік тұрғыда маңызды, әрі көркем ойлаудағы әлеуметтік, тарихи өлшемді барынша ескеріп, театрдағы құбылыстарды дәуірмен, әлеуметтік өзгерістермен үндестікте саралауға бастайды. Театрдың ішкі заңдылықтарының трансформациясы, оның көркемдік өзгешелігі мен ұлттық режиссураның түлеп түрленуі дәуір тынысынан туындады.
Бүгін қазақ халқы ұлттық тәуелсіздігін танып, егеменді ел болған тұста оның ұзақ ғасырлар бойғы жасаған мәдени мұрасы мен өнерін түгендеп алу, оны бүгінгі заманның игілігіне жарату тәрізді маңызды міндетті іске асыруда мемлекетіміз де қарап қалған жоқ. Қызыл қырғын мен жаппай қуғын-сүргіннің алпыс жылдығына байланыстыра отырып, 1997 жылдың Қоғамдық келісім және саяси қуғын сүргін құрбандарын еске алу жылы болып жариялануы, келесі 1998 жылдың Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы деп аталуы, ғасырлар тоғысындағы 2000 жылдың Мәдениетті қолдау жылы деп жариялануы, 2004 жылдан бастап Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының жүзеге асырылуы нәтижесінде тарихи әділет үстемдік алып, зерде жаңарып, сана сауыққандай болды. Төл тарихымызды, елдік дәстүр, халықтық тағдыр талайымызды танып-білуде, ескерткіш мұрағаттарымызды жинастыру мен сараптауда біраз жетістіктерге қол жетті. Жинақталған мәдени мұра мен рухани қазынаның дәнін тауып, сөлін сүзіп ұлттың кәдесіне жарату зиялы қауым мен ғалымдарға жүктелетін шаруа.
Қазақ режиссурасының тарихи даму жолы, театрлық құбылыстарды жаңа көзқарастар тұрғысынан, қазіргі түсініктер рухында, театрдың әлеуметтік, эстетикалық қызметін жаңаша саралау, бірінші кезекте жаңа әдіснамалық деңгейде қарастыруды талап етеді. Театрлық үдерісті талдау, театр режиссерлерінің шығармашылық шеберлігі мен қарымын бағалау, жалпы халықтық, жалпыұлттық және гуманистік идеяларға басымдылық беру қажеттілігінен туындайды.
Зерттеудің теориялық негіздері: К.С.Станиславский мен В.И.Немирович - Данченконың режиссура ғылымы жайлы еңбектері және қазігі заманғы режиссерларының прогрессивтік ғылыми көзқарастарына болашақ мамандану студенттерін тәрбилеу және оқытып - үйрету процесі.
Зерттеу жұмысының нысаны-қазақ театр өнері болып табылады
Зерттеу пәні: бос уақытты ұйымдастырудың көркемдік-педагогикалық әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: драматургия және режиссураға қатысты негізгі ұғымдарды танып білу, әр түрлі іс шаралардың сценарийін жазуға, сондай-ақ оның режиссурасы мен ұйымдастыруға қатысты білімдерін, қабілеттерімен дағдылану.
Зерттеу міндеттері: Режиссураның теориялық негіздері туралы, режиссерлық жаттығулар, этюдтар, үзінділермен жұмыс, дайындық процесі, музыкалық және көркемдік безендіру жұмыстары туралы түсінік беру.
Зерттеу құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Қазақ режиссура өнерінің тууы мен қалыптасуы
1.1 Режиссер жаңа эстетикалық жүйенің негізін салудағы әлеуметтік феномен
ХХ ғасырдың басында қазақ топырағында театр өнерінің дүниеге келуі және оншақты жылдардан кейін кәсіптік театрының ашылуы қазақ тарихындағы ірі мәдени оқиға болғандығы айтылады. Өнердің бұл түрімен қоса жаңа мәдени-эстетикалық жүйе пайда болды. Ол жүйенің қалыптасып дамуын тікелей режиссер тұлғасымен байланыстырамыз. Себебі театр өнерінің дамуы режиссердің шығармашылық жұмысымен астасып жатыр. Режиссер жекелеген спектакльдерді қоюмен ғана айналыспайды, сонымен қатар идеялық-эстетикалық мақсат-мүдделері бір арнада тоғысатын адамдардың басын біріктіріп, тұтас театр ұжымының қалыптасуына ұйытқы болады және репертуар бағдарламасын түзіп, жеке шығармашылық әдістемелерді ойластыратын дара тұлға. Режиссер әрбір сахналық туындының көркемдік-идеялық, саяси-әлеуметтік, адамгершілік-эстетикалық, тәрбиелік, философиялық ой-тұжырымын анықтап беретін суреткер.
Режиссура өнері эстетикалық, эмоциялық, тәрбиелік функцияға қоса, халық тағдыры мен жеке адамның тіршілік қарекетін көркем бейнелейді. Режиссердің диалектикалық танымы өнерді өмірмен шендестіре сараптап, бүгін мен болашаққа қатысты терең философиялық тұжырымдар жасайды. Күрделі әлеуметтік-психологиялық үдеріс болып табылатын эстетикалық таным дәстүрін орнықтыру режиссура еншісіне тиді. Бұрын қазақ даласында бұл міндетті ақын-жыраулар мен шешендер атқарып келсе, енді осы жауапты міндет режиссердің қолына өтті.
Режиссура өнері шығармашылықтың бір түрі ретінде пайда болған кезінен бастап театр ісінің барлық саласына, оны ұйымдастыру мен сахналық шығарманың идеялық-эстетикалық көркем мазмұнына да түбегейлі өзгерістер әкелді. Режиссура театр өнерінің даму позициясына, актер шығармашылығының ілгерілеуіне, шығармашылық тәсілі мен сахналық талдау теориясына және көркемдік критерийіне ұлы төңкерістер жасады.
ХХ ғасыр басында ел өмірінде болып жатқан саяси-әлеуметтік оқиғалардың күрделілігіне қарамастан қазақтың оқыған жастары театр өнерінің ағартушылық болмысын айқын түсініп үлгірді. Олар театрдың өзіне тән басты ерекшелігі көзбен көру екендігін, бір спектакль арқылы сан мыңдаған көрермендердің рухын оятып, эстетикалық талғамдарын қалыптастыруға болатынын тура ұқты. Өздерінің идеясын көркемдік пішінге (формаға) түсіріп, түсінікті тілмен жеткізуге күш жұмсады. Халқын ояту үшін өлең тілімен, өнер тілімен ел-жұртын білім-ғылым жолына түсіруді мақсат еткен зиялыларымыз театр өнерін де сол ағартушылық жолда пайдалануды көздеді. Қазақ интеллегенциясы еуропа театры мен драматургиясы тарихына қызығушылық білдіріп, өз халқының тұрмысынан, салт-санасынан, фольклорынан соларға ұқсас пішіндерді іздеген және тапқан.
Орыс, татар труппаларымен араласа жүріп театр өнерінің қуатты күшін терең түсінген зиялыларымыз қазан төңкерісі орнамай тұрып-ақ Семей қаласында қазақ театрының шаңырағын көтеріп үлгірді. Театрмен бірге қазақ топырағында бұрын болып көрмеген режиссура өнері де туды. Оның басында қазақ халқының ұлы ойшылдарының бірі - жазушы, ақын, тұңғыш кәсіби драматург, публицист, сыншы, асқан шебер аудармашы, педагог, психолог - Жүсіпбек Аймауытов тұрды.
Жұмыста Ж.Аймауытовтың ұлттық театрдың бірінші режиссері болғанды туралы кеңінен сараланды. 1990 жылы жарыққа шыққан Ж.Аймауытовтың пьесалар жинағының [5, 14 ] алғы сөзінде Б.Құндақбайұлы 1915 жылдың 13 ақпанында Семейде қойылған "Біржан - Сара" айтысының инсценировкасын жасап, сахнаға қойған режиссер Ж.Аймауытов екендігін және 2008 жылы "Әдебиет айдыны" газетінде басылған мақаласында: "Ж.Аймауытовтың режиссурасына оралсақ, қазақ топырағындағы тұңғыш спектакль 1915 жылы 13 ақпанда Семейде қойылды. Сахнаға қоятын пьеса болмағандықтан мұғалімдер семинариясының студенті Ж.Аймауытов әйгілі "Біржан-Сара" айтысының Қазанда басылған нұсқасын сахнаға бейімдеп (инсценировкалап), ұлттық топырақта көркемдік талапқа толық жауап берген тұңғыш спектакльдің қойылуы ерекше мәдени рухани құбылыс. Бұл ұлттық сахна өнерінің туған күні" [ 6 ] - деп ресми пікірін білдірді. Зерттеушінің бұл тұжырымы дүниежүзі театрларының тарихына сүйене отырып жасалған дәлелді пікір. Әлемдік театрдың туған жылы (б.д.д. 534 ж.) Дионис құдайдың құрметіне арналып қойылған афиндік Феспид ақынның (б.д.д. VІ ғ.) трагедиясынан [ 7, 14 ] басталғанын және сол ежелгі грек трагедиясы актер мен хор арасындағы диалогке құрылғаны белгілі. Сол сияқты дүниежүзіндегі барлық театрлардың туған күні өз жерінде алғаш қойылған спектакльден басталған. Театр сыншысы "Біз де енді қазақ театрының тарихын 1926 жылдан емес, 1915 жылдан бастағанымыз жөн. Тарихи да, ғылыми да шындық осы" [6]-деп қазақ театр тарихының әріден басталатынын тура көрсетті.
1915-1929 жылдардың аралығында Ж.Аймауытов режиссурасымен жарық көрген спектакльдерде оның актерлермен тыңғылықты жұмыс жасағандығы, яғни репетициялар жүргізгендігі, сонымен қоса сахнаның әрекет орны екендігін терең ескеріп, спектакль уақытын тура анықтай білгендігі де байқалады. Еуропалық үлгідегі театрдың ірге тасын өз қолымен қалап, оның сахнасына алғашқылардың бірі болып пьеса жазуы театр өнерін ғана емес, қазақ әдебиетіндегі драматургия жанрының өрістеуіне де әсерін тигізді. Оның қаламынан туған пьесалар енді ғана жұмыс жасай бастаған театр үйірмелерінде және кейін ашылған кәсіби театр репертуарының негізін құрады.
Пьесаны идеялық жағынан талдау, жекелеген кейіпкерлерге мінездемелер беру, сол спектакльде ойнайтын актерлерді таңдау, жанрлық ерекшеліктерді анықтай алу, спектакль уақытын белгілеу (ырғақ пен екпін), кеңістікті пайдалану (мизансценалар), спектакльді безендіру тәрізді режиссерлік тұжырымдардың Ж.Аймауытовта болғандығына ол туралы жазылған зерттеулер мен естеліктерге сүйене отырып көз жеткіземіз. Ж.Аймауытов қазақ режиссерлік өнерінің негізін салушы әрі көшбасшысы деп нақты тұжырым жасаймыз. Ол өзімен қатар жүрген әріптестеріне мол тәлім берді. Кейін ұлттық театр ашылған кезде оның сахнасына спектакльдер қойғанын ескерсек, онда тура сол уақытта режиссурамен айналысуды бастаған Ж.Шанин, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков Ж.Аймауытовтың пьесамен, актерлермен қалай жұмыс жасағанын көздерімен көрген болып шығады. Бұдан оның соңынан ерген алғашқы буын режиссерлеріміз режиссураның әліпбиін Ж.Аймауытовтан үйренген деп батыл айта аламыз.
Театр режиссурасының негізін қаласқан көрнекті тұлғалардың бірі - М.О.Әуезов. Белгілі театр сыншысы Қ.Қуандықов М.Әуезовтың театрмен шығармашылық байланысын ірі үш салаға топтастырған. Бірінші мол арна-драматургиясы. Екінші арна-театр өнері жайында айтқан пікірлері, яғни эстетикалық көзқарасы. Үшінші арна-аудармалары және оның аударма пьесаларды қазақ сахнасына шығарудағы түпкі мақсаттары деп дұрыс болжам жасаған. [ 8, 3 ]
Шынында да М.Әуезовтың қазақ театрының репертуарын, сахна өнерінің ғылыми-теориялық, әдістемелік жүйесін қалыптастырдағы еңбегі мәңгілік дараланып тұрады. Нақтылап айтқанда, актер мен режиссер өнерінің шеберлік сырлары туралы ғылыми еңбектер жазған зерттеуші, спектакльдердің өнер туындысы тұғырына көтеріліп, көрермендерге жетуін дайындаушы педагог. Диссертацияда М.Әуезовтың пьесалардың көркемдік-идеялық мән сырын түсіндіруде актерлерге үлкен ақылшы болғаны шығарманың поэтикалық қуатын, философиялық және өмірлік астарын талдап түсіндірудегі шеберлігі көрсетілген. Ол режиссураны байыпты талдауларымен нығайтқан интерпретатор болғаны кеңінен қарастырылды.
Театрдың қоғамдағы орнын анықтауда да С.Садуақасов аса құнды пікірлер айтқан. Ол: Кітап оқу үшін хат білу керек. Театрды көзі көретін, құлағы еститін адам ұға алады. Театр жанды кітап. Кітаптан театрдың өресі кең. Кітап жалғыз хат танитындардың қаруы, театр көпшіліктің қаруы [9,12] - деген ойы театр табиғатын терең зерттеуден туған. Ұлы ойшыл енді ғана шаңырақ көтерген кәсіби театрдың бұдан былайғы қазақ қоғамынан алатын орнының тым салмақты екендігіне мән берген. Театр ұлттың күллі болмыс бітімін сақтай отырып өркениетке жетелейтін мәдени ошақ деп түсінді. Сахнадан айтылған жанды сөздің күш-қуаты мыңдаған адамдарды сілкіндіріп, ұлттық ой-сананы сақтап тұратын киелі меккеге айналатынын, бұдан былайғы қазақ өмірінен би-шешендер сияқты басты рольді енді театрдың атқаратынын басқаларға ұқтыра алды.
Ұлттық театрды ұйымдастыру жұмысына белсене араласқан қоғам және мәдениет қайраткері Д.Әділовтың кәсіби театрдың алғашқы директоры болғаны туралы шындық оның есімі ақталғанан кейін ғана айтылды. Зерттеуде Қазақстан халық ағарту комиссариатының тікелей басшылығымен Д.Әділовтың көп істерге ұйтқы бола білгендігі, театр өнерінің қазақ мәдениетіндегі жаңалық екенін, ал оны ұйымдастыру жауапкершілігінің одан да күштілігін жете түсініп үлкен істер тындырғаны арнайы зерттелді.
Д.Әділов қалың көпшілікті театр мәдениетінің сабақтарымен таныстыра алды. Халықтың көзін театрға үйрету, белгіленген мерзімде спектакльді бастау, театр сахнасына шығаратын пьесаларды таңдай білу Д.Әділовке оңай түскен жоқ. Соған қарамастан қоғамдық өмірде болып жатқан дүбірлі өзгерістер театр өнері саласында әртүрлі бояумен суреттелді. Сол дәуірдің өткір мәселелерін көрсететін көркемдік сапалары әртүрлі пьесаларды таңдай білді. Ол театрдың өзге өнер түрлерінен әлдеқайда күрделігін яғни, театрдың ұжымдық өнер екендігін, спектакль дайындауға бірнеше адамдар қатысатындығын (драматург, режиссер, актер, суретші, композитор т.б.) бірден аңғарып өз иығына жүктелген шаруаға аса зор жауапкершілікпен қарады. Сонымен бірге өзге елдердің театрларымен шығармашылық байланыс түзу арқылы театрдың өрісін кеңейтуді де назарында ұстаған. Д.Әділов ұйымдастыру ісінің шебері бүгінгі тілмен айтқанда мықты менеджер екендігін танытып кетті.
1925 жылдың қазан айында Қазақстан халық ағарту комиссариатының тапсырмасымен республикамыздың әр жеріндегі драмалық труппалар мен көркем үйірмелер спектакльдеріне қатысып табиғи дарынымен танылып жүрген өнерпаздарды театрға шақыру басталғанда, соған үн қосып, алдымен келген актерлердің бірі С. Қожамқұлов болды. Қостанайдағы көркем үйірмелер спектакльдерінде ойнап, сахна өнерінен едәуір тәжірибе жинақтаған С.Қожамқұловқа режиссер міндетін атқару жүктелді.
Оның режиссурасымен 1926 жылдың 13 қаңтарында М.Әуезовтың Еңлік-Кебек трагедиясының үшінші актысы-билер сахнасымен ұлттық театрымыздың шымылдығы ашылды. Осы спектакльде режиссер әр кейіпкердің бейнелік баламасын өзі жақсы білетін ел тұрмысынан іздеді. Ел-жұртты дүрліктіріп кететін ру талас-тартыстарын, барымта, жер дауы, жесір дауы тәрізді толып жатқан феодалдық заманның әлеуметтік қайшылықтарын, тұрмыс - салтын, дәстүрін жетік білгендіктен де, әр кейіпкердің кескін - келбетінің қалай болатындығын дұрыс шамалады. Оның үстіне пьесадағы тартыстың осы сахнада шиыршық атып, шарықтау шегіне көтерілетінін ескерсек, рөлде ойнайтын актерлердің шабытын жани түсетіні сөзсіз. Халық өнерінің бастау бұлағынан сусындаған актерлеріміздің туа біткен дарындылықтарының нәтижесінде билердің сөз сайысы найзағайдай жарқылдап, алмас қылыштай түйреп жатты. Актерлердің бойында суырыпсалмалық өнердің мол болуы, сөз қадірін жетік білулері режиссерге көп салмақ түсірген жоқ.
1.2 Қазақ театр мәдениетін көтерудегі орыс және өзге ұлт режиссерлерінің ролі
Қазақ актерлері орыс театр мәдениетінің озық, бай тәжірбиесінен үйрене отырып, оны ұлттық орындаушылық дәстүрімен шендестіру арқылы дүниетанымдары кеңейіп, актерлік шеберліктерін шыңдай түсті. Бұл уақыттағы режиссура актердің өз бетінше іздену, рөл үстіндегі жұмыс істеу әдістерін меңгеруге бағытталды.
Кәсіби режиссерлердің қазақ сахнасын дамытуға арналған еңбектерінің орыс, батыс классиктерінің озық туындылары қазақ актерлік өнерін шыңдай түсті. Я.П.Тригердің Сүңгуір қайық, В.Киршонның Астық, А.Погодиннің Ақсүйектер, Мылтықты адам, Н.В.Гогольдің Ревизор, К.С.Треневтің Любовь Яровая, В.Шекспирдің Отелло спектакльдерінің ұлттық актер ойыны қалыптасуында маңызы бар.
Аударма пьесаларда сахнадағы жүріс-тұрысты, көруді, естуді, бағалауды, сөйлеуді өзге ұлтқа тән пластикалық қимыл-қозғалыстарды ойнауда актерлеріміз көптеген жаңалықтарды игерді. М.Тригердің Сүңгуір қайық пьесасындағы (режиссері Я.П.Танеев) сөзсіз этюд оқиға дамуына сай музыкасын, декорациялық көркемдеуін, сахна дыбыстарын пайдалануы театрдың сахна мәдениетін меңгеруіне пайдасын тигізді. В.М.Киршонның Астығын (режиссері М.Г.Насонов) қоюда актерлердің киімдерінің, гримдерінің жалпы сыртқы пішінінің кейіпкердің ішкі дүниесімен астасуы игерілді. Н.Погодиннің Ақсүйектер спектаклінде де (режиссері И.Г.Боров) әлеуметтік ортасы, психофизикалық әрекеттері мүлдем басқа ұры-қарыларды бейнелеуде актерлік ізденістердің жаңа нәтижелеріне қол жеткізілді. Атап айтқанда, сахнадағы шарттылық аясында станоктарды оқиғаның ыңғайына қарай бірде жол, бірде жатақ, бірде кеңсе, бірде көпір ету, дауысты төменнен де, жоғарыдан да естіртудегі ерсілі-қарсылы жүру шарттылығы- бәрі де театрлық негіздегі жаңалықтар болды. Қазақ актерлік өнерінің жетіле түсуіне Н.В.Гогольдің Ревизор (режиссері И.Г.Боров) комедиясының да біршама ықпалы болды. Мұнда кейіпкерлердің ішкі әлемінен сырт келбетіне, немесе сырт келбет ерекшеліктерінен ішкі толғаныстарға ену, ойынды ойнақы ету үшін арнайы көріністерге би, музыка енгізу, яғни спектакльге пантомима, комедиялық жеңіл қозғалыстар араластыру жүзеге асырылды.
Орыс режиссерлері ұтымды мизансценалар құруды, сахналық динамиканы көре білуге, спектакльдің уақыты мен ырғағын ұстауды, әртүрлі қызықты ойын әрекеттерін іздеуге бағыт сілтеді. Сонымен қоса қазақ театрына спектакль жасаудың кешенді құрылымын меңгеруді, пьесаны көкірек көзімен көре отырып, драматургиялық материалдың идеялық-көркемдік бағытын бейнелі әрі эмоциональды ашуды, әрекеттерді, мизансценаларды, ырғақтарды, яғни спектакльдің сахналық түрінің барлық элементтерінің басын қосып, тұтас спектакль жасаудың кәсіби үлгісін көрсетті.
1.3 Әзірбайжан Мәмбетов режиссурасындағы жаңалық
Кеңестік театр өнерінде 1960-шы жылдардың ортасынан бастап режиссер беделі арта түсті. Россияда Н.П.Охлопков, О.Н. Ефремов, Е.Р. Симонов, А.В.Эфрос, М.А.Захаров, Эстонияда В.Пансо, Латвияда А.Линынь, Грузияда М.Туманишвили, Әзербайжанда Т.Кязимов, Қазақстанда Ә.Мәмбетов көп ұлтты кеңес театрының негізгі бағыттарын анықтап берді.
Ә.Мәмбетовтың режиссерлік әдіс-тәсілі өзінің азаматтық ұстанымы мен шығармашылық көзқарастарын танытатын спектакльдерінде айқын жүйеленді. Оның спектакльдеріне тән ортақ белгі бәрінде де іштей байланыс, күшті динамика, театрлық ойнақылық, оқиғаның жіті дамып, табиғи ауысып отыруы және орындаушылардың өз әрекет мақсаттарын айқын сезінуі тән болды. Өз дәуірінің қарымды да, озық ойлы театр қайраткері бола отырып, Ә.Мәмбетов актерлік өнерді өзінің шебер ойластырылған тұжырымына, яғни спектакльдің басты идеясына, күрделі режиссерлік шешімге бағындырды. Өзіне дейінгі режиссерлер мен театр актерлерінің жинаған мол тәжірибесін жалғасытыра отырып, Мәмбетов қалыптасқан актерлік мектептің тиімді, өзінің мақсаттарына сай жақтарын орынды пайдаланды. Ол таптаурындықтан қашып, қалыптасқан әдіс-тәсілдерге, актерлік бейнелеу құралдарына жаңалық лебін енгізе бастады. Бұл уақытқа дейін қазақ театр сахнасында актерлік өнер спектакльде басымдылық танытса, енді режиссураның салмағы басым болды. Ә.Мәмбетов режиссурасымен сахнаға шыққан әрбір спектакльден сахналық қарқын мен ырғақ жүйелілігі, мизансценалар дәлдігі мен өміршеңдігі, ансамбль тұтастығы айқын көрініс берді.
Театр сыншысы Л.И.Богатенкова: Ә.Мәмбетов - әлем театр өнерінде қалыптасқан қойылымдық құралдарды батыл да қызығушылықпен пайдаланатын қойылымдық режиссураның жарқын өкілдерінің бірі болып табылады. Заманауи режиссерлік ойдың бай мүмкіндіктерін жетік меңгергеніне қарамастан Мәмбетов - қазақ театрының ең керемет дәстүрлерін: оның эпикалық кеңдігін, поэтикасын, сырлы сазын және сахналық тілінің метафоралық байлығын одан әрі дамыта отырып, өзінің нағыз ұлттық суреткер екенін дәлелдеді - [6, 11] деп Мәмбетов режиссурасының ерекшелігін дәл анықтаған болатын.
Жұмыста Ә.Мәмбетовтың ұлттық классикадан бастап орыс және әлемдік драматургияның озық үлгілерін сахнаға қойып, режиссерлік өнерінің шығармашылық ауқымының кеңдігін көрсеткені арнайы талданды. Бұлардың ішінде эпикалық ауқымдылық, философиялық ойлылық, сахналық жинақылығымен Одақ көлемінде ерекше бағасын алған Ш.Айтматовтың Құс жолы повесінің негізінде қойылған Ана - Жер - Ана (драматургиялық жүйесін жасаған Б.Львов-Анохин), Ә.Нұрпейісовтың Қан мен тер (сахналық жүйесін жасаған Ә.Мәмбетов) т.б. спектакльдері талдау нысанына айналды. Ә.Мәмбетов орыс-кеңес және шетел режиссурасының ең үздік амал-тәсілдерін бойына сіңіре келіп, актерлерге сахнада өмір сүрудің жаңа парағын ашты. Театр мен кино өнерінің тізгінін қатар ұстаған Ә.Мәмбетов спектакльдерді кинодағыдай бөлшектерге бөліп, әр бөліктің жанды да, қарқынды болуының үздік үлгісін жасады.
2.Пьесадан қойылымға дейін
2.1 Режиссердік пьесаны оқуы
Қойылымға негіз болатын шығарма ол пьеса Белинскийдің сөзімен айтсақ, Пьеса болмысымыздағы пікірлердің түйіні. Пьеса - сахналық қойылымның тақырыбы мен түпкі мақсатын (идея ұғымы сахналық қойылымның тақырыбы мен түпкі мақсатпен астасып жатады). Тіпті театрдың бағыт-бағдарын да нақытайды. М.Әуезовтың драматургиясынсыз қазақ театрының даму барысын елестету мүмкін емес. Сол сияқты А.П.Чеховтың пьесалары МХАТ-тың дүниеге келуіне өз әсерін тигізді.
К.С.Станиславский мен В.И.Нимерович-Данченко оны жақсы түсінді. Шағаласыз да театр құрылар еді. Бірақ МХАТ болмас еді, тіпті аты МХАТ болмағанымен де, заты басқа театр болар еді. У.Шекспир, Ж.Б.Мольер, Б.Брехт сияқты драматургтар өз театрларын құрды. Қазақ театрларының романтикалық бағытта дамуына М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Ж.Шанин, Ж.Аймауытов т.б. жазушыларымыздың драматургиялары себеп болды. Ұлттық драматургиямыздың қалыптасуына көп еңбек сіңірген адамның бірегейі - Б.Майлин. оның советтік солақай саясатты аяусыз әшкерелеген сатиралық пьесалары әлі күнге дейін өзінің мән маңызын жоғалтқан жоқ. Оның шолақ белсенділері, жағымпаздары, парақорлары мен сыбайлас жемқорлары қазірде халықты қаңқақсатып сорлатып отырған жоқ па?!
Театр әлемі атты ғаламшарда әрбір режиссер өзінің драматургін әрбір драматург өзінің режиссерін іздейді.
Ш.Айтматовсыз, Ә.Мәмбетовтың режиссурасы туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. Екеуінің мұраттастығынан Ана-Жер ана, Ғасырдан да ұзақ күн сахнаға келді. Р.Струва, Б.Брехттің Кавказдық бор шеңберін, Дж Стрелер К.Гольдонидің Екі мырза бір қызметшісі мен Кампьелласын Р.Туминас М.Лермонтовтың Маскарады мен А.Чеховтың Ваня ағайын, Ж.Хаджиев пен Б.Атабаев, Ғ.Мүсіреповтің Қыз Жібегін өздерінше сахналау арқылы өз авторлары мен өздерінің қолтаңбаларын табуға талпыныс жасады.
Әрбір жаңа пьеса оқыған сайын режиссер автордан өзіне шығармашылық мұраттастық табуға үміттенеді. Ұзақ жылдарға болса құдайдың бергені болмаған сол спектакльді сахнаға шығарғанша мұраттастық табудың өзі бір ғанибет. Режиссердің пьесадан өзін толғандырып жүрген мәселелерді көре білгенінде, оның уақытпен үндестігін сезінген де ғана қызығушылығы артады. Екіншіден драматург пен режиссердің ортақ ерекшеліктер (көзқарасы, талғамы, жазу мәнері т.б.) болғанда пьесаны қоюға бел байлайды. Қызық пьеса кезігуі мүмкін, бірақ басқа мәнерде жазылса режиссердің қиялына қанат бітіре алмауы мүмкін. Ондай пьесаны сахналауға екінің бірі тәуекел ете бермейді. Алғаш оқығаннан бастап еш құпиясыз бәрі түсінікті бола қалған пьесаны қоюдың қызығы да болмайды. Бізге әр оқыған сайын бір сырына қандырар драматургия қажет. Бұл талап өнердің барлық түрінде ортақ.
Пьеса таңдауда режиссер қандай мақсат үшін қоямын? деген сұраққа жауап іздеуі керек. Мейлі ол классика болсын оқиғасы өткен заман туралы болсын, мейлі бүгінгі күн туралы немесе болашақ туралы болсын, бәрібір уақыт талабы мен келелі мәселелеріне үндестік табуы қажет. Тұрмыс-тіршіліктің күйбеңіне арналған яғни бүгінгі күннің моральдық-этикалық мәселелелерін көтеретін, не болмаса кейіпкердің жеке басын талдау арқылы қоғамдық жүйедегі көптеген сұрақтарға жауап іздейтін әртүрлі жанрдағы пьесалар болады. Режиссер осылардың ішінен өзінің талғамы мен танымына сай келетінін таңдайды. Пьесаның құнын оның тақырыбы мен көлемі емес, көркемдік деңгейі мен айтпақ ойы, көкейкесті мақсаты анықтайды. Драматург пен режиссер бір пьесадан әртүрлі тақырып пен мәселелерді көруі мүмкін. Ол заңды да. Кез келген мәселеге әркім өзіндік таныммен қарайды. Өзінше бағалайды. Драматург ойды сөз арқылы зерделесе, режиссер айтар ойын әрекет арқылы іске асырады. Суреткер қашанда өзіндік тұжырым жасауға ұмтылады. Олай болмаған күнде, ол суреткен де болмас еді. Демек, пьеса таңдауда режиссер өзінің ешкімге ұқсамас, ешқашан қайталанбас драматургиясын іздейді және қойылым барысында өзіндік қолтаңбасын табуға ұмтылары анық.
Болашақ қойылымда айтылар ой пьесаны таңдаудан басталады. Әр сөздің астарына үңіле, олардан әрекет пен тартыс іздей отырып пьесаны мұқият оқыған режиссер ақыры өзінің көкейінде жүрген драматургін тапқанына қуанады. Әр заман - адамзат алдында өзінің жаңа талаптары мен сұрақтарын қояды. Оның шешімін табуды талап етеді. Сондықтар, әр дәуір өзінің классиктерін тудырады. Классикалық драматургияның бүгінгі күнмен үндестігін ситуациясы мен кейіпкерлерінің сырттай ұқсастығынан емес, негізгі айтылар ойлардың тереңдігінен іздегеніміз жөн. Классикалық пьесаны қоюға құлшыныс жасаған режиссер, оның бұрын көрсетілмеген басқа қыры мен сырын ашып, көтерген көптеген тақырыптарынан уақытпен үндестігі бар біреуін ғана айщықтап көрсетуге күш салуы керек. Мұндай құлшыныс классиканы қойдым - деген атақ үшін есем, уақыт талабына сай аса қажеттіліктен туындауы қажет. Міне, сонда ғана қойылым өзінің қасиеті борышын өте алады. Міне, сонда ғана режиссер-драматургты драматург - режиссерді өнер билігіне бір табан жақындата алмақ. Өзінің драматурнің - классик та немесе алғашқы пьесасын енді жазып жүрген жас та болуы әдбен мүмкін. Тек автордың айтпақ ойы мен көтерген проблемасы режиссердің қызығушылығын тудырып қиялына қозғау сала алса болғаны кейде птесада тартыс та, қызықты оқиғаларға толы әрекет те, әдемі сөздер де кездескенімен, шындықтан алшақтанып, қолдан жасалғандықтан режиссерге ешқайдай әсер етпейтін кездері болады. Кейде режиссер, сырт көзге алып бара жатқан шиеленісі жоқ сияқты көрінген жақсы пьесадан қажетті тартысты байқамауы мүмкін. Ол үшін режиссер автордың стилін, диалогтарды құру ерекшеліктеріне, сөйлеу мәнеріне мұқият зер салып оқуы шарт. Олай болмаған күнде көп сөздің құпиясы ашылмай қалуы ғажап емес. Мысалы, А.Сүлейменовтың шығармаларын оның өзіндік сөйлеу мәнеріне салып оқымасаңыз қаншама тырысқанымен терең түсуну екіталай. Сондықтан, Шекспир бөлек, Мольер болек, Чехов мүлде бөлек.
Пьесаның көркемдік деңгейі өмір құндылықтарының сырын қаншалықты дәрежеде аша білуінде жатады. Режиссер өмірді неғұрлым терең білсе, драматургиялық шындықты өлшемін де соғұрлым дәл анықтай біледі. Сондықтар да режиссерге күнделікті өмірді біліп қана қоймай, оны өзінің суреткерлік көзқарасымен зерделеп, ой таразысынан өткізіп, өзгеше бір жорамал жасай білгені құба-құп. Әр режиссер тіпті, әр театр өз пьесасын талмай іздеуі керек. Сонда ғана өнердегі қолтаңба мен бағыт туралы сөз қозғауға болады.
Пьеса - театр үшін материал ғана. Автордың ойына керағар түрде бір әрпін қалдырмай, режиссерлік және актерлік екпінмен оқуыма болады. Автордың айтар ойын сақтап, жүзеге асыру - пьесаның әрпі үшін күрес емес - деп, В.Э.Мейерхольд айтқандай, театрдың драматургияға аса жауапкершілік танытуы қажет. Ең бастысы автордың сөзі емес, сөз астарындағы ойы қымбат. Режиссер пьесаны оқығанда текті ғана жеткізіп қоймай, кейіпкерлер әлеміне терең бойлап, құпия сырларын жеткізуге тырысуы керек. Пьесаның қыр-сырына қанғаннан соң болашақ қойылымның формасын іздейсің. Пьесадағы оқиғаларға көзқарасыңды білдірудің түрлерін (формаларын) табуға тырысасың. Пьесадағы оқиғалар легі мен іс-әрекеттерді көріп, түсіну өз алдына, енді оларды қалай іске асыруды, көрсетуді ойластыру қажет. Өзгелер қолданған тәсілдерді қолдансаң драматургтың айтпағын дәл баса алмай, басты мақсаттан алшақтап кетуің мүмкін. Ондай кездерде қойылымның басқалар қойған спектакльдердің жаман көшірмесіндей болып кетуі де ғажап емес. Немесе бар жағынан кемелденген тамаша пьесаны алған кей режиссердің өзінің үйреншікті әдіс-айласына салып қоюына сүреңсің қойылымдардың қатарында қалып қалуыда әден мүмкін. Демек, режиссерге әр пьесаның қойылымына қажетті өзіндік формасын табуына тура келеді.
Кейде театрға идеясы қоғамдық өмірге үн қосатын, заман талабын ашатын пьесаларды қоюды міндеттейді. Бүгінгі күннің геройын көрсетуді талап етеді. Дұрыс та шығар. Бірақ, көрермен өз замандасының бүгінгі бейнесін қалай көрмек? Олардың өздері білетін өмір шындығынан артық білгісі келе ме, әлде өз тірліктерінің бір көрінісін көргісі келе ме? Күнделікті тұрмыстағы тірлікті көрсету кереметтей шынайы болғанымен өнер туындысы бола алмайды ғой. Әсіресе ондайды жазған драматург пен қойған режиссерге, ойнаған актерлер үшін қызықсыз. Көркемдік ойға көтерілле алмаған өмір шындығы өнер туындысы бола алмайды. Өкінішке орай оны екінің бірі түсіне бермейді. Натурализмді реализмммен шатастыратын адамдардың да шығармашылықта көптеп кездесетіні өтірік емес. Оскар Уайльд айтқан Өнердің өмірге еліктеуінен гөрі, өмірдің өнерге еліктеуі басымырақ - деген ойын ұстаныс еткеніміз дұрыс болар еді.
Пьесамен жұмыс барысында қысқартулар мен толықтырулар жасауға тура келеді. Режиссерге, өзі жаза білмегенімен өзгенін жазғанын өңде, түзетіп, түр беретін жақсы редактор бола білгені жөн. Сахна желсөздердің емес, іс-әрекеттердің орыны болғандықтар көбіне қысқартулар - автордың сөзбен баяндағанын, әрекетпен ұтымды етіп жеткізер тұстарда жасалады. А.П.Чехов айтпақшы Жақсы жаза білгеннің бәрі жазушы емес, артық сөздерді алып тастай білген жазушы. Жалпы көп сөзділікпен, ақыл айтудан қашу керек. Айтылған сөзде астарлы ой, ұтымды әрекет, белгілі мақсат жатпаса пьесаның да жоқ болғаны. Оқиғаларды хроникалы түрде баяндағаннан пьеса, кейіпкерлерді төбелестіріп қойғаннан әрекет тумайды. Пьесадағы әрбір диалог әдбен екшеліп, електен өтіп барып жазылады. Режиссер пьесаға қысқартуды артистермен дайындық бастамас бұрын жасағаны жөн. Олай болмаған күнде рөлін көшіріп алған актердің режиссер қысқартпақ болған кей сөзді ұнатып, өзінше бір сөз ойнатарлық мүмкіндік көрсе қысқартуға қимай, қарсылық көрсетіп жататын кездері жиі кездесіп жатады. Ал, болашақ спектакльдегі әрекеттердің динамикалық жағынан шиыршық атып өрбуі үшін, сәтті жазылса да кей сөздерді тіпті толық бір көріністерді режиссердің қысқартуына тура келеді. Қысқартулар мен толықтырулар пьесаның шиеленісін, кейіпкерлердің мінез-құлқын іс-әрекетін ескере отырып жасалғаны дұрыс. А.Сүйлейменовтың мына бір сөзін келтірсек Өмір-өнер болғанда өнер - өлшем. Өнер - өлшем болғанда, өлшем - үнем, Ал үнем - тірліктің күре тіні - дейді. Айтпақ ойы мен суреткерге қояр талабы анық сезіліп тұрған жоқ па?!
2.2 Режиссерлік ой және әрекет пен ұсынылған шартты жағдай
Сахналық әрекеттердің және пьесадағы ұсынылған шартты жағдайлардың өзара байланысын анықтау режиссура мен актерлік өнердегі ең күрделі мәселелелердің біріү режиссер ойынның іске асуы, адамның рухани тіршілігі (жизнь человеческого духа) ең алдымен осы байланысты дөп табуға тікелей байланысты екенін жақсы білеміз. Солай болған күнде де көптеген жас режиссерлеріміздің бұл мәселеге ат-үсті қарап жеңіл-желпі форма қуып әсіресе-қызылға әуестеніп, өзгеге еліктеп өзінің айтпағанан айырылып қалып жататынын қойылымдарынан жиі көруге болады. Ондай кездерде Неге?, Қандай мақсаты үшін? деген сұрақтарға жауап таппай қиналасың.
Кез келген сезімдеріміз қимылымыздан байқалады. Адамның мінезі - түрлі сезімдердің бірлігінен тұрады. Белгілі бір жағдайларға байланыс көрініс табады. Зейінімізді өзіне аударған нысанға (объект) ақыл-ойымызды қаншалықты өзіне баурап алса, сол нысанға байланысты іс-әрекетіміз де соншалықты сан түрлі болмақ. Көрдім. Қызықтым. Баурап алды принципі бойынша іс-қимылға көшеміз. Ақылға салып емес керісінше бар жаныңмен сезіну керек - деп, жатамыз. Бұл сөздерде шындық бар. Ақылдан сезім шапшаңырақ екені анық. Ата-бабаларымыз Ашу алда, ақыл соңында, - деп, дөп тауып айтқан. Адам оқиғаны алғашында сезім арқылы бағалайды да санадын тыс әрекет етеді қорқады, қуанады, жылайды, күледі, қашады құлап қалады, т.б. соңынан есін жиып ақылға салып белгілі бір қорытындыға келгеннен кейін барып, саналы қимылға көшеді. Адам өмірде де әрекет ету үшін алдымен іштей дайындалады, жоспар құрады. Ал оқиға - кенеттен болатын, көбіне күтпеген тосын жағдай болғандықтан адамдардың іс-қимылдарын ойланып жатар уақыты болмайды Не дейді?, Қалай болды?, Құдайым-ай?!, т.б. сезімнен туындаған сұрақтардың жетегінде іс-қимылға көшетініміз рас. Негізгі ойды ашуға бағытталған нағыз жемісьі әрекетке ұсынылған шартты жағдайдың қисынын тауып, сезімдеріміздің күрделі сатысынан өткізу арқылы қол жеткізуге болатындығын Актердің өз бетінше жұмыс істеуі атты еңбектен оқыдық. К.С.Станиславский Автор мен режиссерден алған материалдарымызды өз бойымыздан өткізіп, өңдеп, қиялымызбен толықтырып, қайтадан жан бітіреміз. Психологияық және физикалық қалыбымызды ортақтастырып, шынайы құштарлығымызды ояту арқылы, пьесаның аса маңызды ойымен байланысып жатқан нағыз жемісті әрекетке қол жеткіземіз, - дейді.
Режиссердің актермен жұмыс барысындағы кемшіліктердің бірі - ұснылған шартты жағдайды анықтау кезінде олардың іс-әрекет тудыратын қисынына көбірек көңіл бөлеміз де, кейіпкерлердің сезіміне деген әсер күшлін ескере бермеймз. Содан барып мақсатты әрекетке көшу барысында туындаған сезімдерді ойнау басталады сезімдер мен бейнелерді (образ) ойнауға болмайды, әрекет ету керек - деген қағиданың бірінші жартысын іске асырамыз да екінші жартысын ұмытып кетеміз немесе көңіл қоймаймыз. Ары қарай Константин Сергеевичтің сезімдердің ықпалымен әрекет ету керек - деген сөзіне назар аудармаймыз. Өнерде алдымен қығызып және сезініп, одан соң көңіл қалауына айналыдыру керек - деп, шығармашылықтың басты заңдылықтарының бірін анықтап береді. Сондықтан өзінің кеңестерінде К.С.Станиславскийдің, ұсынылған шартты жағдайы меңгерудегі сиқырлы сөз егерде мен-нің актер қиялына шабыт берет құдыретін ерекшел дәріптейді. Қарапайым да, қалыпты ішкі және сыртқы іс-әрекеттер егерде мен... арқылы өзігінен туындайды - деген сөздерде сахналық өнердің маңызы мәні жатыр іс-әрекеттің нанымды болуын дәріптеп тұр.
Мақсатқа жету жолындағы ізденістеріміз бен іс-әрекеттеріміздің жемісті болуына, ұсынылған шартты жағдайларға дұрыс талдаулар жасай білгенде ғана қол жеткізуге болады. Кейде пьесадағы көріністерді автор жазғандай етіп, қисынын тауып тіпті актерлердің ойынын қызықты іс-қимылдарға құрсаңда, аса маңызды бірнәрсе жетпей тұратындай сезінесің. Оқиға - мақсат- әрекет қағидасына сүйене отырып тапқандарыңның көңілінен шықпауы неден? Таладуды дұрыс жасаған сияқты едік? Ойлана келе ұсынылған шартты жағдайды терең зерттемегендіктен немесе талдау кезінде айтылмағанымен, іс жүзінде ұмыт қалуынан, кейіпкерлердің жан-дүниесіндегі сезімдердің қатпарларын, әрекеттердің астарлары мен ырғақ-екпінін назардан тыс қалдырғандықтар болып жатқан олқылықтар екенін аңғарамыз. Актерлардың Бәрін түсініп тұрмын. Бірақ, жанымды селт еткізбейді - деген сөздерін жиі естиміз. Қажетті, шынайы сезім тумай жатады. Содан барып актерлер дарынсыз болып көрінбес үшін, әрі быжалдауық режиссерден тез құтылу үшін, сөземді көрсетіп ағыл-тегіл жылар не болмаса ақ көбік ашу шақырып ойнап береді. Олардың неден туындап, не үшін қажет екендігін түсінбей-ақ долбармен ойнай салатынын көріп жүрміз. Режиссердің ойын жүзеге асыруда актер аса қажетті қисынды іс-әрекетке ұмтылыс жасағанымен, оның айтқанын орындаумен ғана шектеліп, ұсынылатын шартты жағдайларға терең бойламаса іс-қимылдарының селт еткізер әсері болмайтындығы сондықтан. Жан-дүниесі тебіренбеген актердегі сезім жұтаңдығын, қызықты әрі кереметтей көріністермен бүркелемесеңде көрініп тұрады. Актер өзі ойнайтын бейнесіне лайықты ішкі сезімдерінің арпалыстаын тауып көрсете алмаса сахналық бейнені жасаған емес, ойнаған болып есептеледі.
3. Режиссуралық жұмыстың теориялық негіздері
3.1 Әлем театрларының режиссерлік шешімдері мен Қазақ режиссерларының шешімдері
Режиссерлік өнер, режиссура - белгілі бір көркем идеялық ойға қүрылған біртұтас ойын-сауық туындысын жасау енері. Режиссер өзінің ой-қиялымен пьесаны немесе сценарийді, опера не балетті таңдап түсіндіре отырып, бүтал ойын-сауыққа катысушылардың шығармашылық еңбегін эстетикалық түрғыдан біріктіреді. Сөйтіп ол спектакльдің идеялық мазмұны, оның жанры мен сыртқы пішінін ашумен бірге сахна кеңістігінің игеру жолдарын, ырғағы мен мизансценасын белгілейді. Бұған қоса қажетті жағдайда арена мен эстраданы пайдалану мүмкіншілігін, кейіпкердің мінез-кейіпін айкындайды, ал кинематография мен телевизияда кадрды, монтажды, т.б. кұрастыру жұмысын жүргізеді. Режиссер артистер шығармашылығын декорация, костюм, музыка, дыбыс пен жарық беру құрамаларын пайдалану, кинода оператор жұмысын, т.б. осы сияқты ойын-сауықтың барлық компоненттерін өзара кабыстыра отырып үйымдастырады. Режиссерлік өнердің элементтері ежелгі заманда да болған, яғни ол кезде ойын-сауықтың тұтас, жинақы болу жағын драматург не болмаса группадағы жетекші актер өз міндетіне алған. Режиссердің ойын-сауық қоюда басты тұлғаға ие болған жөне оның театр, кино туындысын жасаудағы авторлық функциясы танылған қазіргі ұғымдағы Режиссерлік өнер алғаш рет 19 ғасырдың 2-жартысындағы драматургия театрда пайда болды. Режиссерлік өнердің қалыптасу кезеңі спектакльге қатысушылардың күш-жігерін бір мақсатқа жұмылдыру, кейіпкерлер өмір сүрген орта мен тарихи жағдайды мүмкіндігінше дәл, шынайы бейнелеу, көпшілік көріністерді динамикалык әрі табиғи тұрғыда көрсету секілді тұңғыш рет ансамбль принңипін ұсынған немістің Мейнинген театры, Париждегі А.Антуан мен Берлиндегі О.Брамның Бостандық театры және Лондандағы "Тәуелсіздік театрының" қызметімен тығыз байланысты. Дегенмен аталмыш театрлардың Режиссерлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz