Өндіріс тиімділігін арттыруды экономикалық ынталандырудың теориялық аспектілері
М А З М Ұ Н Ы
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Өндіріс тиімділігін арттыруды экономикалық ынталандырудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазіргі экономикалық ғылымдағы тиімділікті ынталандырудың мәні мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Экономикалық ынталандыру жүйесінің қағидаларын сапалы экономикалық өсу
тұрғысынан қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Өндіріс тиімділігін арттырудағы ынталандыру жүйесін қалыптастыруға
кешенді
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2 Қазақстан кәсіпорындарының экономикалық ынталандыру жүйесін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макроэкономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.2 Қазақмыс корпорациясы кәсіпорындарындағы өндіріс тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
2.3 Қазақмыс корпорациясы кәсіпорындарындағы материалдық ынталандырудың
ұйымдастырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .92
3 Экономикалық ынталандыру жүйесін дамытудың келешегі ... ... ... ... ...
3.1 Жұмыскерлер еңбекақысы мен сыйақысын төлеуді жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...108
3.2 Қазақстан кен өндіру өнеркәсібінің тиімді дамуының экономикалық
механизмдерінің қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
0
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...137
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 140
Белгілеулер мен қысқартулар
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖІӨ – жалпы ішкі өнім
РҒА ҚҒҒЗИ – Ресей ғылым академиясының қоғамдық ғылымдар ғылыми зерттеу
институты (ИНИОН РАН – институт научных исследовании общественных наук
Российской академии наук)
ҒТР – ғылыми-техникалық революция
ЕРОС (Employee Participation in Organizational change) – ұйымдық
өзгерістерге жалдамалы жұмысшылардың қатысуы
ЕО – еуропалық одақ
ESOP (Employee Stock Ownership Plans) – жалдамалы жұмыскерлердің
акционерлік меншігінің жоспары
ІҚҚ – ішкі қосылған құн
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ХВҚ – Халықаралық валюта қоры
ІӨК – ішкі өнім көлемі
ҰІӨ – ұлттық ішкі өнім
ҒТП – ғылыми-техникалық прогресс
ҰТК – ұлттық компаниялар
ГРЭС – гидро электр станциясы
ЖЭО – жылу электр орталығы
ТБК – тау-кен байыту комбинаты
БТМК – Балқаш тау-кен металлургиялық кен орны
МХК – мыс химиялық комбинаты
ШҚМХК – Шығыс Қазақстан мыс химиялық комбинаты
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЖАҚ – жабық акционерлік қоғам
АҚ – акционерлік қоғам
ЖМЗ – Жезқазған мыс зауыты
НҚ – негізгі қор
КБК – кәсіби біліктілік картасы
ЖОО – жоғары оқу орны
ДСҰ – Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ДҚДБ – Дүниежүзілік Қайта Даму Банкі
ЕДБ – екінші деңгейлі банктер
ҒЗТКЖ – ғылыми-зерттеулік тәжірибелі-констукторлық жұмыстар (НИОКР – научно-
исследовательские опытно-конструкторские работы)
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның бәсекеге қабілетті елдер
қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік
экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық өсім қажет.
Отандық экономиканың жедел өркендеуінің стратегиясын жасауда дамыған
елдердің бірнеше ортақ белгілері бағдарға алынып отыр. Қазақстанның әлемдік
деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы оның әлеуметтік-
экономикалық даму динамикасының тұрақтылығы мен оның базасы негізінде
халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту арқылы жүзеге асады; қаржылық және
әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізу үшін қолайлы
жағдай туғызу қажет; халықаралық еңбек бөлінісіне ел үшін тиімді жағдай
орната отырып қатынасу керек.
Бірақ экономикалық дамудың мұндай жағдайларын нақтылау жөнінде пікір ал
алғандығы бар. Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін
өсірудің басты факторы ретінде жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау,
белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру қажеттігін айтатын ғалымдар мен
практиктердің пікірін біз толық қолдаймыз. Қазіргі постиндустриалық қоғам
капиталға қатысты еңбекті жоғары бағалау да керек екенін әлдеқашан мойындап
қойған.
Қазақстандағы реформалар нәтижесінде өндірістің барлық факторы
ырықтандырылды, алайда тиімділікті көтеруге ынталандыру уәждемелерін
ырықтандыру бәсең жүргізіліп отыр. Өкінішке орай, бүгін экономикалық
ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына, өндіріс нәтижелілігіне және
макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отыр деп атап
көрсетуге тура келді. Бұл ғылыми-техникалық прогреске ынталандырма бола
алмайды, өнімнің сапасын өсіруге әсер етпейді; жұмысшының интеллектуалдық
және функционалдық қабілетінің толық ашылуына, оның пайдаға асуына әсер
етпейді және өндірістің ішкі резервтерін пайдалануға мүдделендірмейді. Бұл
көрсетілген келеңсіз жағдайлар қоғам мен билік арасындағы қарама-қайшылықты
күшейтті.
Өндіріс тиімділігін ынталандырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыруда,
біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден алшақтату да кері әсерін
тигізеді. Нарықтық өзгерістер еңбекті Қазақстан экономикасын дамытудың
шешуші факторы ете алмады. Керісінше, олар еңбектің меншіктен, жеке мүдде
мен ұжымдық мүдденің алшақтауына әкеп соқты.
Жұмыскерлерді жоғары өнімді еңбекке құлшындыратын уәждемелер мен
ынталандырмалардың тиімді жүйесін қалыптастыру мақсатында және адам
факторына байланысты проблемалардың шешілуі мемлекет алдындағы аса маңызды
экономикалық және әлеуметтік мәселелердің бірі болуы керек. Өндірістің
пәрменділігіне уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесін жасау үшін
мына қарама-қайшылықтар көрсетілуі керек: бір жағынан, постиндустриалық
қоғамның жұмыскерге қоятын міндеттеріне байланысты біліктілікпен
кәсібилікке талапты күшейту, екінші жағынан, Қазақстандағы жағдайда еңбек
деген ұғымның құнсыздануы және еңбек бағасының төмендеуі.
Бұл аталған проблемалар теориялық тұрғыдан айрықша мән беруді талап
етеді. Қазір, яғни әлеуметтік-экономикалық даму кезеңінде өндіріс
тиімділігін экономикалық жағынан ынталандыру, еңбектің сандық және сапалық
сипаттамаларын, макроэкономикалық ұдайы өндіріс процесіндегі ынталандырудың
рөлін зерттеу өте маңызды проблемаға айналып отыр; оның зерттелуіне
әлеуметтік еңбек саласының жағдайы ғана емес, ұлттық экономиканың басты
сипаттары да тәуелді; әлеуметтік еңбек саласын түрлендіргенде шетелдік
тәжірибені тікелей көшіріп алу, біздіңше, Қазақстанға сай келмейді. Осыған
байланысты қазіргі жағдайда еңбектің трансформациялануын жалпылау және
нақтыланған түрде талдау қажет, елдің даму ерекшелігінің толық есебі мен
бұдан бұрынғы реформалар есебі керек. Осы айтылған мәселелердің барлығы,
түптеп келгенде, диссертациялық зерттеудің тақырыбын таңдауға себеп болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отандық ғылымда өндіріс тиімділігін
көтеруге ынталандыру мәселесіне қызығушылық соңғы жылдары ғана байқалып
отыр. Бұл мынадай екі себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда
дамыған елдердің көптеген кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа
толы болды, еңбекті ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері
жұмысшылардың дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне соқтырды, екіншіден,
экономистер дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы
көзқарас тұрғысынан зерттеді.
Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың өндіріс
құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді.
Мәселенің бұлай қойылуы өндіріс тиімділігін арттыруға ынталандыру мен
уәждеме мәселесін жоққа шығарды, өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің
сәйкес келуі автоматты түрде іске асты, бұл қоғамдағы өндіріс қаражатына
және қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық қатынастарға
байланысты болды. Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға
ынталандыру жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын көрсетіп отыр, ол жұмыскерді
машинаның қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан
бас тартып, материалдық және бейматериалдық ынталандырмаларды үйлестіреді.
Қазіргі жағдайда жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы
жұмысшыға тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс жасалып отыр;
бұл еңбек нәтижелерін, творчестволық қызметті мойындауда, өндірістік
қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте қажеттіліктер, экономикалық мүдделер,
еңбекке ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы өндірісі, жалдамалы еңбек және
капиталдың арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған.
Біздің зерттеуіміз үшін экономикалық теория және экономика ғылымы
әдістемесінің жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С.,
Горланов Г.В., Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В.,
Рязанов Т.В., Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды
әрі олар жиі пайдаланылады.
Нарықтық жағдайда еңбек мәселесін зерттеудің ғылыми базасын мына
ғалымдардың ғылыми жұмыстары жасады: Вильховченко Э.Д., Волгина Н., Кокина
Ю.П., Ржаницина Л.С., Рофе А.И., Рудык Э., Слезингер Г.Э.,
Яковлев Р.А.
Қазақстандық ғалымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру және
уәждеменің түрлі аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін, материалды
мүдденің экономикалық қызығушылығын, қажеттіліктері мен ынталандырмаларын
зерттеу Әшімбаев Т.Б., Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х.,
Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Кенжеғожзин М.Б., Қошанов А.К., Сәбден
О.С., Қадыржанов Е.К., Бердәлиев К.Б., Саханова А.Н., Шокаманов Ю.К.,
Кенжалина Ш.Р., Рогачева Т.М., Тимошенко Л.С. және т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан.
Батыстың әлеуметтік және экономикалық әдебиетінде тиімділікті арттыру,
еңбек қызметінің уәждемесі мәселелерін зерттеуге экономистер,
әлеуметтанушылар, психологтар, менеджмент және маркетинг бойынша мамандар
көп үлес қосты. Олар: Альберт Х., Беккер Г., Герц-берг Ф., Друкер Г.,
Кирхчесснер Г., Ланг Э.,Макгрегор Д., Майер В.,Маслову А.,Маркс К., Мэйо
Э., Розенберг А., Саймон Г., Смит А., Файоль А., Фрейд З., Шульц В.,
Эмерсон Г., Эрроу К және т.б.
Сонымен қоса, тиімділікті арттырудың экономикалық ынталандыру
аспектілері, әсіресе оның экономикалық өнімге әсері әлі де толық зерттелмей
отыр. Еңбекке ынталандырудың пайда болу табиғатын зерттеу кешенді түрде
жүргізілмей, дара-дара қарастырылып жүр. Постиндустриалық парадигманың даму
үдерісінде экономикалық ынталандырмалар мен әдістемелер жасау мәселесін
ғылыми жолмен шешу қажет.
Осылайша, мәселенің аз зерттелуі және өндіріс тиімділігін арттырудағы
экономикалық ынталандыру мәселесінің практикалық мәні диссертациялық
зерттеудің тақырыбын анықтап берді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің басты
мақсаты постиндустриалық қоғамдағы өндіріс тиімділігін ынталандыруды
зерттеу, өнеркәсіп кәсіпорындарындағы тиімділікті экономикалық
ынталандырудың негізгі бағыттарын айқындау.
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
– қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан өндіріс тиімділігін
арттыруды ынталандырудың мазмұны мен табиғатын зерделеу;
– экономикалық ынталандырудың экономикалық мүддемен,
материалдық мүдделілікпен және еңбек қызметі уәждемесімен өзара
байланысын анықтау;
– экономикалық ынталандырудың басқару жүйесіндегі өндіріс
тиімділігін арттырудағы орны мен рөлін негіздеу;
– постиндустриалды қоғамға тән экономикалық ынталандырудың
тиімді жүйесін құрудың негізгі әдістемелік принциптерін
анықтау;
– экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макро, мезо
және микродеңгейлерде талдау;
– постиндустриалық қоғамға өтуде өндіріс тиімділігін арттырудың
келешегі бар ынталандырмаларын айқындау;
– постиндустриалды экономиканың даму талаптарына сай әлеуметтік-
экономикалық саланы түрлендіруге бағытталған ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақмыс корпорация ЖШС-нің кәсіпорындары
алынды.
Зерттеу пәні қазіргі постиндустриалық парадигма талабына жауап бере
алатын экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және әдістемелік
аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі
интегративті (пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-
ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси
алғышарттарды қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция,
талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми
әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп,
экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін
қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру
мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың
материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан
Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар
пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми-зерттеу институттарының
салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар, сондай-ақ
Қазақмыс Корпорация ЖШС-нің жылдық статистикалық есептері құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде постиндустриалық қоғамға өту кезеңіндегі
өндіріс тиімділігін арттырудың шешуші факторы - экономикалық ынталандыру
мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық ұсыныстарды атауға
болады. Осыған сәйкес, диссертациялық жұмыста ғылыми жаңалығы бар мынадай
нәтижелерге қол жеткізілді:
– нарықтық қатынастардың тереңдеп даму жағдайында экономикалық
ынталандыру ұдайы өндірістің басым факторы ретінде
қарастырылған, оның мазмұны мен табиғаты интеграциялық көзқарас
тұрғысынан жаңаша зерделенген;
– дамып келе жатқан постиндустриалдық парадигманың талаптарына
сай экономикалық ынталандырудың жіктемесі нақтыланған;
– постиндустриалды қоғам дамуының жаңа заңдылықтары мен
үрдістері негізінде экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін
қалыптастырудың негізгі әдістемелік принциптері айқындалған;
– еңбек белсенділігі мен экономикалық өсімді қамтамасыз ететін,
еңбек өнімділігі мен еңбек ақы төлеудің арасындағы өзара тығыз
байланыстың негізгі тетіктері бағдарланған;
– экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің моделі
ұсынылған;
– шаруашылықтарды бірге жүргізу сияқты уәждемелер, еңбекке
экономикалық ынталандыру арқылы капитал мен еңбектің тиімді
байланысына бағытталған кешенді шаралар ұсынылған, яғни
жұмыскердің басқару ісіне, шешім қабылдауға және тек еңбек пен
өндіріс процесінде емес, жалпы әлеуметтік және жалпы
мемелекеттік мәні бар істерге де қатысуына мүмкіндік беру
жайлары талданылған.
Диссертацияның қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдары:
- экономикалық ынталандыруды зерттеу түрлі теориялық-әдістемелік
принциптерге бағдарланып, интеграциялық қатынастарға негізделген болуы
керек;
- экономикалық ынталандыру әдістемесінде жұмыскерлер экономикалық
адам қалпында қарастырылады. Бұл жағдайда олардың еңбекті ынталандырудың
материалды емес түрлеріне де белсенді қатысу қажеттілігі туындайды:
кәсіпорындарды басқару, еңбекті ізгілендіру, өзін-өзі жетілдіруіне
мүмкіндік алуы, т.б.;
- сапалы экономикалық өсуге қол жеткізу еңбекке ынталандыру жүйесін
күшейтуді мына түрде қарастыруды қажет етеді: еңбек белсенділігін арттыруда
жалақының рөлін көтеру; шарттарды бірге жүргізу уәждемесін ынталандырма
ретінде дамыту; еңбекті сапалық жағынан түрлендіру;
- өндірістің тиімділігін макродеңгейде қамтамасыз етудің негізгі
бағыты - өнімнің жаңа сапасын экономикалық ынталандыру, бұл өз кезегінде
ғылыми-техникалық прогреске, адам капиталына, инвестициялық, ақпараттық
және прогресшіл технологиялардың басымдылығына негізделеді.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында өндіріс тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың
теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге
қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін
жасауға қолданылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің жекелеген қағидалары Экономикалық теория,
Фирма экономикасы, Менеджмент, Қызметкерді басқару, Қазақстанның
экономикалық реформалары курстары бойынша қажетке жарайды.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы (апробациясы). Жұмыстың негізгі
қағидалары, нәтижелері мен тұжырымдары төмендегідей халықаралық ғылыми-
тәжірибелік семинарлар мен конференцияларда баяндалды: Еңбекке ынталандыру
мен ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі (Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
бейне-конференция материалдары. Алматы қ-сы, Халықаралық бизнес
университеті, 03 наурыз 2006 ж., 164–171 б.); Қазақстандағы өндіріс
тиімділігін арттыруда материалдық ынталандыру жүйесін дамытудың бағыттары
(Ғылыми-тәжірибелік Қаржы-қаражат журналы. Астана қаласы, сәуір 2006 ж.,
22–26 б.); Ғылыми-техникалық прогресті экономикалық ынталандыру принципі,
өндіріс тиімділігін арттыру факторы (Республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары. Астана қаласы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
Ұлттық университеті, 10 қараша 2006 ж., 128–129 б.); Өндіріс тиімділігін
басқарудың маңызды элементі, фирма қызметінің нәтижесін бағалау
(Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы қаласы,
Тұран университеті, 17–18 қараша 2006 ж., 83–89 б.); Экономикалық
ынталандыру жүйесінің қағидаларын әзірлеуді сапалы экономикалық өсу
тұрғысынан қамтамасыз ету (Халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдары. Астана қаласы, Д.А. Қонаев атындағы Университет, 8-9
желтоқсан 2006 ж., 191-194 б.); Қазақмыс корпорациясы қызметінің
тиімділігін бағалау (Экономикалық Аль-Пари журналы. Алматы қаласы, 2007
ж., №1, 206-208б.); Қазақстан кәсіпорындарында материалдық ынталандыруды
ұйымдастыру (Информациялық-аналитикалық Саясат журналы. Алматы қаласы,
2007 ж., №4, 46-49 б.); Экономическое стимулирование повышения
эффективности производства (Международный ежеквартальный научно-
экономический журнал Реформа, г.Бишкек, 2007 г., С.42-46).
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі экономикалық ғылымдағы тиімділікті ынталандырудың мәні мен
қызметі
Өндіріс тиімділігін арттырудың бірден-бір мәні кеңейтілген ұдайы
өндіріс процесінің қоғамның экономикалық мүддесімен байланысына
негізделген. Қоғамдық дамудың қозғаушы факторы бола отырып, экономикалық
мүдделер өндіріс тиімділігінің артуына экономикалық ынталандыруды
шеберлікпен қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен қатар экономикалық мүдделер
ынталандыруды экономикалық заңдармен байланыстыратын орталық буын болып
табылады.
Әдетте ынталандырудың нақты мөлшерлері өндірістің белгілі бір нәтижеге
жетуі мақсатында және адамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін еңбек өлшемі
мен сыйақы өлшемі арасында белгілі бір шекті қатынас орнату үшін
қолданылады.
Қазақстандағы шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ынталандырудың
теориялық аспектілерін кешенді зерттеудің қажеттілігі өндіріс тиімділігін
көтеру проблемасын шешудегі экономикалық ынталандырудың бірден-бір мәніне
байланысты. Біздің елімізде кеңестік экономикадан қалған басты
үйлесімсіздіктің бірі – жалданып жұмыс істейтін жұмыскерлерге берілетін өте
төмен деңгейдегі еңбекақы. Кезінде Біріккен Ұлттар Ұйымы бір сағаттық
еңбектің ақысы 3 доллардан кем болса, адам қалыпты өндірістік процеске
жарамайтынын, еңбек өнімділігі уәжі әлсірейтінін мойындаған болатын.
Көптеген зерттеушілер орташа айлық жалақы 300–400 доллардан кем болса,
еңбек әлеуетінің біртіндеп құлдырау процесі басталатынын растайды [1].
Қазіргі постиндустриялық қоғам капиталға қатысты жоғары еңбек бағасын
қолдап отыру қажеттігін мойындайды.
Осындай жағдайда экономикалық ынталандыруды жұмыскерлердің еңбек
белсенділігін, экономикалық және әлеуметтік жауапкершілігін көтерудің
негізі ретінде кешенді зерттеу қажет.
Елдің экономикалық даму саласындағы қазіргі басты міндет – экономикалық
өсудің экстенсивті факторларына интенсивті факторларына көшу. Дәл осы
тұрғыдан еңбек уәжі мен оған ынталандырудың соңы жүйесі қалыптасуының жаңа
бағыттарын қарастыру қажет. Алайда экономикалық әдебиетте еңбекке
ынталандыру мәнін анықтауда ортақ пікір қалыптаспаған. Еңбекке ынталандыру
феноменінің алуан түрлілігі олардың табиғаты мен ішкі құрылымының
күрделілігін анықтайды, ол туралы қолданыстағы әдебиеттерді талдау олардың
табиғаты мен көріну ерекшелігінің жалпы, қолайлы анықтамасын табуға
мүмкіндік бермейді. Бір-біріне қарама-қайшы, кейде бір-бірін жоққа
шығаратын анықтамалар зерттеулердің әлсіздігінен емес, олар еңбекке
ынталандыру әрекеті мен көрінуінің аспектілеріне ерекше мән береді.
Қазіргі экономикалық ғылымда еңбекке ынталандыруды зерттеуде
экономикалық мүдделер, қажеттілік, ынталандыру, материалдық
ынталандыру, уәж, уәжділік сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың
мәні мен мағынасын шетелдік және отандық ғалымдар әр түрлі түсіндіреді.
Біздің ойымызша, оларды зерттеу кезінде қазіргі заманғы экономикалық
ғылымға шығаратын интеграциялық тәсілге сүйену қажет. Өзінің зерттеу
шеңберіне тек экономикалық емес, сондай-ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік-
мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды қамти отырып, ол шаруашылық
өмірдің қасиеттері әр түрлі аспектілерінің жүйелі байланысын жүргізуге,
өзара іс-қимыл желісін белгілеуге, оңтайлы, алдын ала қалыптаспаған
пікірталастар өрісін қалыптастыруға және болжалды жемісті синтез үшін
қандай да бір жағдайлардың қолданылу шарттары мен шегін айқындауға
мүмкіндік береді. Осындай тәсілдің нәтижесінде қандай да бір ұстанымға
негізделген және бастапқы тордан шығатын тоталитарлық утопияның, жасырын
монистикалық теориялардың орнына білімнің интегралдық жүйесі келді.
Ынталандыру категориясының ұғымын талдай отырып және әр түрлі
пікірлерді зерделей келе, біз оның мазмұнында бірін-бірі өзара толықтыратын
мынадай екі тұсы бар дейтін қорытынды жасадық: біріншіден, объективтік-
материалдық, заттай жағы, оның негізіне, біздің ойымызша, экономикалық
мүдде жатады. екіншіден, уәж бен ынталандырудың органикалық өзара
байланысын білдіретін субъективтік жағы, яғни мүдде болуы тиіс. Бірінші
тәсіл марксизм жақтастарының еңбегінде, ең алдымен, кеңес экономикалық
ғылымында көрініс тапқан, екінші тәсіл батыстық басқару теориясы
шеңберіндегі уәжділік тұжырымдамаларында қарастырылды. Сонымен қатар,
қазіргі жағдайға байланысты бұл ұғымды зерттеудің кешенді тәсілі негізінде
ғана еңбекке ынталандырудың экономикалық табиғаты мен мәнін ашуға болады.
Көптеген ғалымдардың өндіріс пен еңбекке ынталандыру теориясының түрлі
мәселелерін әзірлеп, экономикалық категория ретінде мүдде қоғамдық дамудың
қозғаушы факторы болып табылатыны туралы пікірлері ортақ.
Адам үшін іс-әрекетке бастапқы қозғаушы күш оның ұдайы өндіріске деген
қажеттілігі болып табылады. Одан әрі ол бірінші қажеттіліктердің өзінің
өмірлік қызметін қамтамасыз еткенде ғана іске асыру мүмкін екенін түсінеді.
Материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру керектігіне ден қойып, адам
өзінің санасында әрі қарай қадам жасады. Оның бағытына оны қоршаған
ортаның қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі әсер етеді. Демек, Жан-Жак
Руссо адамның ақыл-ойы оның қанағаттану және қанағаттанбау сезімінен
бұрын пайда болатынын айтады. Сезім бұл ақыл-ойдан маңызды [2]. А. Сен-
Симон адам қоғамда өзінің жан-жақты дамуы үшін және өзінің барлық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті жағдайларды тапқысы келетінін
айтады [3].
Адам өзін қоршаған ортамен өзара іс-қимыл процесінде жетекші күш
ретінде болады. Ол еңбек заттарын өзінің қажеттілігін қанағаттандыруға
икемдейді, басқаша айтқанда, материалдық игіліктерді жасайды, – дейді
В.Г.Рязанов [4]. Гуго Мор: Барлық тіршілік иелерінің болмысы олардың
қажеттіліктерін қанағаттандырылуына тәуелді. Барлығы тірі қалу үшін
жасалады, барлығы суықтан, ыстықтан, ылғалдан қорғануды қажет етеді, деген
[5, 2б.].
Адамдардың қажеттілігі мен қызметі арасындағы байланысты зерттей келіп,
А.Маршалл: адамның алғашқы даму кезеңінде қызметін оның қажеттіліктері
айқындаса, одан кейінгі әрбір жаңа қадамды жаңа қызмет түрлерінің дамуынан
жаңа қажеттіліктер тууының нәтижесі деп санау керек, – дейді [6, 152б.].
Маккуллок: Қажеттілікті қанағаттандыру – қандай да бір еңбек жолындағы
қадам. Өзінің әрбір даму сатысында адам жаңа істі ойлап тауып, кірісуі
керек, ал оны аяқтаған соң жаңаша күш-жігерімен басқаларына кірісуі керек,
– деп жазды [6, 153б.].
Қажеттілік мәнін зерттеуде ғалымдар бұл категорияны әртүрлі
түсіндіреді: қажеттілік жағдайы (Карпенко Л.А), іс-әрекет (Маршалл А.)
және т.б. Адам, ұжым, қоғам таныған қажеттіліктер олардың мүддесі ретінде
көрінеді. Қажеттіліктер серпінді әрі өзгергіш. Белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыру барысында жаңа қажеттіліктер пайда болады. Көбейіп келе
жатқан қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық қайта өндіріс қажет.
Демек, адамдағы, ұжымдағы, қоғамдағы экономикалық қажеттіліктердің дамуы
өндіріс процесіне әсер етеді. Ал өндіріс процесі, өз кезегінде, қоғамның
экономикалық қажеттілігінің ықпалына ұшырайды. Сөйтіп, адамдардың, ұжымның,
қоғамның экономикалық қажеттіліктері қайта өндіріс қызметінің бағдары
есепті болады.
Қажеттіліктерді қанағаттандырудың өзі көп мағыналы, алуан түрлі
құбылыс ретінде өндіргіш күштердің дамуына тікелей әсер етеді. Барлық
зерттелетін ұғымдардың ішіндегі нақтылықтың ең жоғарғы дәрежесі
қажеттілікте жүзеге асады. Әрбір адам үшін қажеттілік ішкі қасиет ретінде
және сыртқы жағдай ретінде көрінеді. Ішкі қасиет ретінде қажеттілік тілекті
қалыптастырады, ал сыртқы жағдай ретінде адамдардың белсенділік көзі болып
табылады. Қажеттілік туралы айта келе В.Буш: Кез келген қажеттілік
қанағаттандырылған сайын көбейе түседі. Тек адамдағы қажеттілік
шектеусіз... себебі, негізгі қажеттіліктер әл-ауқатының қажеттілігіне
ұласады, – дейді [5, 2б.].
Г. Гегель: Адамдарды қалай басқаруға болады? Әсіресе selbstsutch
(немісше – эгоизм). Бұндай құмарлық қосылуынан не шығады? Олар (die
menschen, немісше – адамдар) өз мүдделерін жүзеге асырады [7]. И.Г.Фихте:
Жоғарғы мүдде қалған мүдделердің негізі – өзімізге деген қызығушылық бар,
яғни ол ойлауды басқаратын қызығушылық [8].
К.Маркс: ... адам не үшін күрессе, бәрі оның мүддесімен байланысты, –
десе [9], Р.А. Белоусов осыны толықтырып: Адамдардың мүддесі ең алдымен
олардың қанағаттандырылмаған қажеттіліктеріне шоғырланады. Жеткен, жүзеге
асырылған мақсаттары екінші орынға қойылады, – дейді [10].
Қажеттіліктер мен қызығушылықтардың өзара байланысының берілген
түсініктемелері негізінде қажеттілік пен мүдденің байланысы олардың
сәйкестігін білдірмейді деп қорытынды жасай аламыз. Ол қажеттіліктер
экономикалық мүдде негізіндегі бағыттылықты көрсететінін айқындайды. Дәл
осыны өз зерттеулерінде В.В.Радаев растайды. Мүдде табиғатын, олардың
экономика дамуындағы қозғаушы фактор ретіндегі ролін зерттей келе, ол:
... Қажеттілікке қарағанда мүдде, материалдық өмір жағдайын бір жақты
сипаттайды. Ол даму импульсы ретінде, оның қозғаушы күші ретінде көрінеді.
Мүдденің қызметтік ролі оның өндіріс дамуының мақсаты сипаттауымен
ерекшеленеді, – дейді [11].
Авторлардың мүдде категориясының мазмұнына түрлі пікірлері көбіне
оның қызметін: қажеттілік ретінде (Белоусов Р.А., Карпенко Л.А., Энгельс
Ф., Милюков А.И), пайда ретінде (Бородин Н.Н.), қозғаушы күш ретінде
(Гельвеций К.А., Ленин В.И., Моор Г., Плеханов Г.В., Смит А.), күрес
ретінде (Маркс К.); назар ретінде (Ожегов С.И.), мақсат ретінде (Радаев
В.В.) анықтауда түрлі ұстанымдарды болжайды.
Осы пікірлерді зерделей отырып, біздің ойымызша, мүддені тоқтап тұрған
құбылыс ретінде емес, мақсатты тану процесі ретінде қарастырған жөн сияқты.
Кез келген мүдде қажеттілікті қанағаттандырумен байланысты. Қажеттіліктер
негізінде мүдде пайда болады. Мүдденің мәні заттық болуында, оның қатаң
логикасы бар және экономикалық қатынастар серпініне сәйкес келеді. Мүддеде
белгілібір жағдайда оның түрлі формалары: қоғамдық, жеке, экономикалық,
материалдық және т.б. біріктірілген. Оған экономикалық жүйе элементі
ретіндегі субъектінің өздігінен қайта өндіру қызметі бағындырылған.
Мүдденің мазмұны мен сипаты адамның уәжі мен қажеттілігінің құрылымымен
және серпінімен байланысты. Оның объективтік негізі осы қоғамның
экономикалық қатыныстары болып табылады.
Қоғамның және оның мүдделерінің әлеуметтік құрылымының негізін меншік
қатынастары құрайды. Әрбір меншік формасында өзінің ерекше мүддесі бар
әлеуметтік қабат тұрады. Әлеуметтік топтардың мүдделері әртүрлі болып қана
қоймайды, сондай-ақ олардағы қарама-қайшылықтардың объективтік сипаты
айқын. Адам, ұжым, қоғам мүдделері арасындағы қайшылықтар да соншалықты
объективті.
Сөйтіп, жеке мүддені шектеу өндірістік еңбекте уәж, тілек серпінінің
өшуіне соқтырады. Соның салдарынан еңбекке ынталандыруды іске асыру
мүмкіндігі тарылады, сондай-ақ ұжымдық және қоғамдық мүдденің іске асу
мүмкіндігі кемиді. Жеке мүддені қанағаттандырмайынша, еңбекке ынталандыруды
тұрақты жүзеге асыру мүмкін емес. Демек, жеке мүдде экономикалық мүдденің
біріншілік формасы болып табылады. Оны қанағаттандыру еңбек өнімділігі мен
өндіріс тиімділігі деңгейіне әсер етеді.
Адамдар бір-бірімен экономикалық қатынасқа түсіп, ұжымдық мүддені
қалыптастырады. Жеке және ұжымдық мүдделердің алуан түрлілігі экономикалық
мүдденің мейлінше күрделі түрі – қоғамдық (мемлекеттік) мүдденің көрінуіне
негіз болады. Қоғамдық мүддені қанағаттандыру экономикалық заң талаптарын
ескерумен байланысты. Мемлекет экономикалық реформаларды жүзеге асырып,
түрлі экономикалық ынталандыру шараларын қолданып, қоғам, ұжым, адам
арасындағы объективтік қарама-қайшылықтарды шешуге ұмтылады. Оларға
бағалар, салықтар, кредиттер және т.б. жатады.
В.И.Клецкийдің пікірінше, экономикалық мүдде – экономикалық
қатынастардың субъектілері қызметінің олардың экономикалық қажеттіліктерін
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нәтижелер алуға бағытталуы... [12].
А.И.Милюков экономикалық мүддені қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі
ретінде анықтайды: ...Экономикалық мүдде негізінде адамдардың материалдық
өмір жағдайы мен қажеттіліктері жатыр [13]. Г.С.Щербаков: экономикалық
мүдделер – қоғамдық өндіріс қатысушылары арасында объективтік материалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз етуге байланысты туындайтын
қоғамдық қатынастар [14, 20б.].
Жоғарыда берілген анықтамаларды қорытындылап: экономикалық мүдделер
өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының көріну формасы болып табылады
деп тұжырымдауға болады. Олар өндірістік қызмет нәтижелері мен экономикалық
заңдарды қолдануға байланысты өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру
арасындағы өзара байланысты көрсетеді, қоғам оны шаруашылық іс-тәжірибе
арқылы саналы және мақсатты түрде жүзеге асырады. М.Н.Лаптиннің пікірінше,
...материалдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың танылған мүмкіндігі
адамдарда белгілібір экономикалық мүдде түрінде көрініс табады. Ол кейде
өндірістік қатынастар мәнінің көрінуіндегі негізі формалардың бірі болып
шығады [15, 20-28б.].
Айтылған түсініктемелерге сүйеніп, экономикалық мүдденің мазмұнын
айқындауға болады. Экономикалық мүдделерді қоғамдық еңбек бөлінісі
жүйесінде адамдардың орнына байланысты және белгілібір өндірістік
қатынастар ықпалында болатын олардың шаруашылық-экономикалық қызметінің
қозғаушы уәждері ретінде қарастыру керек. Мұндай түсінікте экономикалық
мүдделер адамдардың бірлескен еңбегі процесінде, яғни белгілібір өндірістік
қатынастар шеңберінде қалыптасады.
Қоғамдық қатынастар саласында экономикалық мүдделер формасына ең
алдымен қанағаттандырылуы адамдардың өндірістік мақсаты болатын, сондай-ақ
қоғамның шаруашылық тетігін іске қосатын қозғаушы күшті құрайтын қажеттілік
ие болады. Еңбекке, қызметке бастапқы себеп бола отырып, экономикалық
мүдделер экономиканың және бүкіл қоғамның ілгері басуының қозғаушы күші
болып табылады.
Экономикалық мүдделер субъект қажеттілігін оның мақсатына ұластырады.
Қажеттілікті жасауды нақты субъект жүзеге асыратындықтан, экономикалық
мүдделер объективтік те, субъективтік те болады. Олардың ішкі және сыртқы
мазмұны осымен түсіндіріледі. Осыған қарамастан мүддені, біріншіден,
субъектіден тыс объективтік түрде жүзеге асатын категория ретінде және,
екіншіден, субъектіні экономикалық мүдделерді қабылдауға субъективтік
бағдарлаушы ретінде ажырата қарастыру керек.
Мұндай пікірді, мысалы, М.Н.Лаптин айтады: алдағы уақытта танылатын
экономикалық мүдделер ынталандыруда нақты көрініс табады, – дейді. Алайда,
ол ынталандыруға арнайы тоқтала отырып, ынталандырумен материалдық
мүдделер тығыз байланысты дей тұрып, бірақ олар туралы өте аз айтады [15,
16б.]. А.Маршалл: ...егер біз табиғи қажеттіліктерді қанағаттандырудың алуан
түрін салыстырғымыз келсе, біз оны тікелей емес, іс-әрекетке себеп болатын
ынталандыру арқылы жанама жасаймыз [6, 71б.]. Кейбір авторлар (Радаев
В.В., Белоусов Р.А) ынталандыруды жалпы іс-әрекетке итермелеуші ретінде
анықтауға болады дейтін пікірде.
Біздің ойымызша, экономикалық мүдделер толығымен іс-әрекеттік
материалдық ынталандыру қолданылған жағдайда ғана іске асырылады.
Материалдық мүдде субъектінің (қоғамның, ұжымның, жеке адамның) өз мүддесін
танығаннан кейін ғана оның еңбек немесе өзге де қоғамдық қызмет
ынталандыруына айналады.
Көптеген авторлардың еңбектерінде экономикалық мүдделер мен ынталандыру
іс жүзінде материалдық ынталандыру арқылы жүзеге асырылатыны, экономикалық
мүдделер негізінде материалдық мүдделілік категориясы жататыны айтылады.
Мысалы, Г.С.Щербаковта материалдық мүдделілік экономикалық мүддеге
қарағанда әлдеқайда көрнекті категория [14, 30б.]. Ал М.Н.Лаптин
материалдық мүдделілік туралы айта келіп, материалдық мүдде мен
материалдық мүдделілік бір емес, өйткені материалдық мүдделілік материалдық
мүдде элементтерінің бірі, – дейді [15, 14б.].
Материалдық мүдделілік категориясының мазмұнын негіздей отырып, бұл
қажеттілік пен мүддені іске асырудың нақты формасы болып табылатынын аңғару
қажет деп санаймыз. Ынталандыру іс-қимылға ниеттендіруді білдіреді, бірақ,
іс-қимылдың өзін, яғни адам қызметін өзгертетін, қоғамдық жүйелер
қозғалысын жүзеге асыратын іс-қимылды сипаттамайды. Осы қызметтің нақты
формалары материалдық мүдделілік категориясында көрінеді.
Осыған байланысты жекелеген авторлар материалдық мүдделілік материалдық
ынталандыру болған кезде белгілібір экономикалық жағдайлар нәтижесінде
туындайтынын болжайды, ол талап етілген әрекеттер экономикалық мүдделердің
жүзеге асырылуының шарты болғанда ғана орындалатынын айтады [16]. Немесе
материалдық мүдделілік қоғамдық өндірістегі қоғамның, ұжымның және жеке
еңбеккердің еңбек салымы арасындағы елеулі байланысты көрсетеді [14,
31б.].
Сөйтіп, материалдық мүдделілік өндірістік қызмет нәтижелері мен өмірлік
қажеттілікті қанағаттандыру арасындағы байланысты көрсетеді, оны саналы
және мақсатты түрде шаруашылық іс-тәжірибе арқылы қоғам жүзеге асырады.
В.В.Радаевтың мүдделілік – өндірістік қатынастардың қозғаушы күш жүйесінде
соңғы категория деуі кездейсоқ емес.
Ғалымдар, экономистер мүдделілік пен материалдық мүдделілік табиғатын
зерттей келе осы категорияның түрлі қызметтерін айқындайды, олар: қозғаушы
күш (Белоусов Р.А., Моор Г., Щербаков Г.С.), ынталандыру (Бородин Н.Н.,
Гершокович Б.Я., Клецкий В.И., Милюков А.И.), іс-қимылға талаптандыру
(Лаптин М.Н., Радаев В.В.). Сонымен қатар барлық авторлар мүдделілік
объективті категория ретінде әрқашан қажеттілік жеткен деңгейден жоғары
болуы тиіс деген пікірде. Оның экономикалық категория ретіндегі мағынасы
осыған саяды. Демек, әлі қанағаттандырылмаған қажеттіліктер әрқашан орын
алады.
Қоғамның басты өндірістік күші, ең алдымен, адамдар екені белгілі,
олардың еңбегімен өнім жасалады. Сондықтан ынталандырулар адам мүддесіне
тікелей байланысты (қатысты), еңбекке талаптандыру уәжі болып табылады.
Жоғарыда қарастырылған контексте еңбекке ынталандыру деп, біздің ойымызша,
адамдар қажеттілігінің жүйесі, жеке мүдделер құрылымын, жұмыскерлер
қабілетін ашуды дамытудың түрлі құралын түсіну қажет.
Бұған отандық және шетелдік белгілі авторлардың жекелеген пікірлері
дәлел. Мысалы, Г.С.Щербаков: ынталандыру ретінде адамдар: еңбекақы төлеу,
пайда, баға, тарифтер, экономикалық ынталандырудың шаруашылық формалары,
кредит және т.б. экономикалық категорияларды қолданады дейді [14, 34б.], ал
А.Маршалл Әрбір адам шаруашылық қызметке өзінің ең жақсы қабілеттерін
жұмсайды және мұнда басқа салалардағыдай өзі үйренген нәрсенің ықпалына
ұшырайды... Соған қарамастан, шаруашылық қызмет жүргізуіне ең тұрақты
ынталандыру ретінде жұмыс істегені үшін сыйлықақы болып табылатын оның
ақысын алуды айтуға болады, – деп жазған [6, 69б.].
Ынталандырудың алуан түрлілігінде едәуір материалдық сипаттама болатыны
– бұлар экономикалық ынталандырулар. Экономикалық ынталандыру мәселесін
зерттейтін ғалымдар экономикалық (Белоусов Р.А., Бородин Н.Н., Гершкович
Б.Я., Лившиц В.И., Лаптин М.Н., Маршалл А., Радаев В.В., Щербаков Г.С.) оны
объективтік категория деп түсіндіреді де ол белгілі бір экономикалық заң
талаптарына сәйкес келуі тиіс екенін айтады. Бұл заңдар өндірістік
қатынастар арқылы көрінеді және адамдардың экономикалық мүддесін білдіреді.
Экономикалық әдебиетте ынталандырма және ынталандыру ұғымдары
бөлініп беріледі. Б.Я. Гершкович пен В.И. Лившиц ынталандыру процесін
мемлекеттің, оның органдарының немесе жекелеген өндірістік ұжымдардың іс-
тәжірибелік қызметі ретінде қарастырады. Кей авторлар ынталандыру –
...ынта беру, бір нәрсеге итермелеу... деп санайды [17] немесе
ынталандыру... іс-қимылға ниеттендіру... талаптану себебі болады... [18].
Басқару теориясындағы уәждеу және ынталандыру мәселесін зерттеуге
сүйене отырып, кейбір авторлар ынталандыруды кез келген әлеуметтік
объектінің іс-әрекетін басқарудың тәсілі немесе әдісі ретінде түсіндіреді.
Осы анықтамалар бойынша ынталандыру – жоғары өнімділікпен, белсенділікпен,
жоғары сапамен жұмыс істеуін талаптандыру үшін жұмыскерге жасалатын сыртқы
әсер (Гершкович В.И.); жұмыскерді белсенді және тиімді еңбекке талаптандыру
уәжін ұйымдастыруды қалыптастыру (Лафта Дж.К).
Мынадай да анықтама бар: Экономикалық ынталандырулар – объективті
мүдделер мен ынталандыруды жүзеге асыру үшін саналы түрде қоғам
ұйымдастыратын көтермелеу және өндіріп алу формалары мен әдістерінің жүйесі
және экономикалық саясаттың, яғни мемлекеттік субъективтік қызметінің
құрамдас бөлігі. Экономикалық ынталандыру жүйесі ынталандырудың объективтік
қажетті формаларына, олардың сандық өзара қатынасына сәйкес келмеуі мүмкін.
Мұндай жағдайда ол тиімсіз [19].
Тағы бір анықтамаға сәйкес жеке адамды экономикалық ынталандыру,
еңбекақы төлеу, оны ұйымдастыру қоғамдық тұтыну қорлары жолымен материалдық
игіліктер бөлігін алу арқылы жүзеге асырылады. Осындай пікірді өз
еңбектерінде көптеген авторлар (Белоусов Р.А., Тихонов В.А. және т.б.)
негіздеді.
Жалпы экономикалық ынталандырулар дегенді көптеген ғалымдар өндіріс
қатысушыларды қоғамдық өнім жасауға, еңбектенуге талаптандыру мақсатымен
құндық категорияны пайдаланатын шаралар жүйесі ретінде түсінеді. Кейбір
авторлар экономикалық ынталандырудың сипаты, формалары мен әдістері
өндірістік қатынастарға байланысты деген пікір айтады. Сонымен қатар,
кейбір экономистер экономикалық ынталандыру түпкілікті нәтижемен еңбек
бойынша бөлінуге негізделуі тиіс екенін растайды.
Осы айтылғандарды қорытындылай келіп, экономикалық ынталандыруға
мынадай анықтама беруге болады: экономикалық ынталандыру деп адамдарды
еңбекке (қызметке) тарту мен олардың экономикалық белсенділігін арттыру
формаларының, әдістері мен құралдарының жиынтығын түсіну қажет [20].
Ынталандыру мәселесін зерттегенде экономикалық әдебиет, әдетте,
экономикалық және материалдық ынталандырумен шектеледі. Сонымен қатар
экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда едәуір кең
ұғым ретінде қарастырылады. Осыған байланысты экономикалық ынталандыруды
өндірістік қатынастар субъектілерінің қабілеттерін ашу, сондай-ақ олардың
экономикалық және әлеуметтік жауапкершілігін көтеру мақсатында материалдық
және бейматериалдық құралдарды қолданатын шаралар жүйесі ретінде
қарастыруға болады.
Түрлі ғалымдардың (Вепрев А.Ф., Голованов А., Гусманов У.Г., Добрынин
А.И., Лубков А., Милюков А.И., Рязанов В.Г., Санулин В.А., Эрматов И. және
т.б.) пікірлерін зерделеп, олардың зерттеулерінің негізгі идеясын айтуымыз
өте маңызды, осыған сәйкес өндірістің дамуындағы ынталандыру рөлін адам
өндірістік еңбекке материалдық және моральдық жағынан мүдделі болғанда ғана
орындайды.
Экономикалық мүдделерді жүзеге асыру контексіндегі еңбекке ынталандыру
тәсілі осындай. Алайда, жоғарыда айтылғандай, ынталандыруды қазіргі заманғы
басқару теориясы тұрғысынан қарастыратын болсақ, оны түсінудің өзіндік
ерекшелігі бар. Дәлірек айтқанда, адамдық қызмет уәждену тұжырымдамаларынан
көрініс тапты.
Осыған байланысты, біздің пікірімізше, тікелей ғылыми және іс-
тәжірибелік мүдде еңбек уәжі мен ынталандырудың өзара байланысу және өзара
шарттасу мәселесін білдіреді. Экономикалық әдебиетті зерттеу бұл мәселені
шешудің кем дегенде үш тәсілін айқындауға мүмкіндік береді.
Бірінші тәсіл өкілдері – ынталандыруды уәжденудің негізгі құрамдас
бөлігі деп санайды. Олардың пікірінше, уәжденуге ынталандыру, яғни жағымды
уәж және санкциялар, яғни теріс уәж кіреді [6, 69-70б.].
Екінші тәсіл өкілдері уәждену және ынталандыру ұғымы ұқсас, бірдей
мағынаға ие деп пайымдайды. Ынталандыру адамның мәнді қажеттілігін
қанағаттандыратын кез келген игілік және олар еңбек қызметі арқылы
қамтамасыз етілуі керек. Игілік еңбек уәжін қалыптастыратын жағдайда ол,
еңбекке ынталандыру болады. Мұның бірінде еңбек қызметі арқылы игілік алуға
ұмтылатын жұмыскер туралы, ал екіншісінде – жұмыскерге қажетті игіліктер
жинағы бар әрі оны жұмыскерге тиімді еңбек қызметі жағдайында ұсынатын
басқару органы туралы әңгіме болып отыр. Сонымен қатар еңбекке ынталандыру
алдын ала көзделген нәтиже беретін белсенді еңбек қызметі жұмыскердің мәнді
және әлеуметті келісілген қажеттіліктерін қанағаттандыруын және онда еңбек
уәжі қалыптасуының қажетті әрі жеткілікті шарты болатын жағдай жасалуын
көздейді [21].
Үшінші тәсіл өкілдері еңбек уәжі мен еңбекке ынталандыру ұғымын басқаша
(еңбек дағдарысының мәселелері арқылы) талдайды. Уәждену еңбек дағдарысын
жеңу стратегиясы ретінде берілген өлшемдер бойынша құндылықты бағдарлану
мен мүдделер құрылымын, тиісті уәжділік өзегін қалыптастыруды және осы
негізде еңбек әлеуетінің дамуын өзгерту мақсатымен жұмыскерге ұзақ уақыт
бойы әсер етуді білдіреді. Ынталандыру еңбек дағдарысы проблемасын шешудің
тәсілі ретінде жұмыскердің құндылықты бағдарлануы мен мүдделерінің нақты
құрылымына, қолда бар еңбек әлеуетінің едәуір толық жүзеге асырылуына бағыт
болып табылады. Ғалымдардың пікірінше, уәждену мен ынталандыру еңбекті
басқару әдісі ретінде бағыты жөнінен қарама-қайшы: біріншісі қазіргі
жағдайды өзгертуге бағытталса, екіншісі оны бекітуге бағытталған, бірақ
олар бір- бірін өзара толықтырады. Экономистер сапалы еңбек уәжін
өзгертпейінше, біз дағдарыстан шыға алмаймыз деп санайды. Уәждену және
ынталандыру процестері бір-біріне сәйкес келіп, бірін бірі күшейтіп қана
қоймайды, сонымен бірге бір-біріне қарама-қарсы болуы да мүмкін. Мысалы,
жеткілікті материалдық өтеу болмағанда ақшалай табыстың өсуі еңбек уәжін
көтеріп қана қоймайды, оны төмендетуі де мүмкін. Еңбекке ынталандыратын
факторларды кез келген реформалау, егер ол өзіндік мақсатқа айналатын болса
және оларға адамның мінез-құлық әрекетін ескермесе, күткен нәтиже бермейді.
Еңбекке ынталандыру жұмыскердің қажеттіліктеріне, мүдделеріне және
қабілеттеріне сәйкес келуі тиіс, яғни ынталандыру тетігі жұмыскердің
уәждену тетігіне бара-бар болуы керек [22, 50б.].
Еңбекке уәждену мен ынталандыру ұғымдарының өзара байланысы жайында
авторлық ұстанымдарды талдай отырып, бүгінгі күн талаптарына сай деп соңғы
пікірді айтуға болады. Еңбекке уәждену мен ынталандыруға байланысты
мұндай түсініктеме негізді әрі қисынды, өйткені қазіргі уақытта белгілері
көріне бастаған: еңбек құндылықтары толық құнсызданған; еңбек өзінің мағына
туғызушы қызметінен айрылып, тұрмыс қалпы негізіне, күнкөріс құралына
айналып отыр.
Біздің ойымызша, уәждену еңбекке ынталандыруға қарағанда әлдеқайда кең
және ауқымды ұғым. Еңбек уәжділігі жұмыскерлердің жеке уәжіне әсер ету
арқылы еңбек қызметіне ниеттендіру жайына қатысты күрделі жүйені білдіреді.
Еңбекке ынталандыру – жеке адамның немесе адамдар тобының еңбек әрекетін,
ең алдымен еңбек белсенділігі шараларын қолдау нәтижесімен мақсатты немесе
мақсатсыз түрде әсер ету деген сөз.
Сөйтіп, нақты іс-әрекетте әлеуетті объектілер мінез-құлқын реттеу –
уәжденудің өзара байланысты тәсілдер кешенінің негізінде жүзеге асыру
мақсаты. Сонымен қатар, қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайда
елдің қоғамдық дамуын тұрақтандыру қоғамның барлық салаларының нарықтық
кезеңінде жұмыскерлермен еңбек ұжымдарының қызметін ынталандырудың жаңа
тәсілін іздеу негізінде ғана мүмкін болмақшы.
Шаруашылық жүргізудің социалистік тетігі кезінде зерттеушілердің басым
көпшілігі материалдық және моральдық ынталандыру дегенді пайдаланды. Одан
кейін шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайына көшу кезеңінде көптеген
ғалымдар моральдық терминін материалдық емес деп өзгерте бастады. Дәл осы
себептен қазіргі уақытта ынталандырудың екі бағыты айқындалған: материалдық
және бейматериалдық. Персоналды басқару энциклопедиялық сөздігінде
ынталандырудың мынадай түрлері берілген: материалдық, моральдық, бос
уақытты ынталандыру, еңбек (ұйымдастырушылық). Ал Э.А.Уткин материалдық
ынталандыруды ақшалай және ақшалай емес деп бөледі, мұны алғаш рет 1985 ж.
Б.Г. Прошкин мен
И.П. Поварич ұсынған болатын.
Тағы бір назар аударарлық жағдай: соңғы кезде ғалымдар бейматериалдық
сипаттағы ынталандыруды жекелеген құрамдас элементтерге бөліп те, бөлмей де
пайдаланып жүр. Э.А.Уткин мұның әлеуметтік, моральдық және творчестволық
сияқты түрлерін ұсынады. Оның пікірінше:
– әлеуметтік ынталандыру жұмыскердің өзін таныту қажеттілігімен,
сондай-ақ оның қоғамда белгілі бір орын алуға мүдделігімен, соған
сәйкес белгілі бір мөлшерде билік қажеттілігімен байланысты;
– моральдық ынталандыру адамның ұжым тарапынан құрметке ие болу,
жұмыскер ретінде, өнегелі тұлға ретінде танылу қажеттілігімен
байланысты;
– шығармашылық ынталандыру жұмыскердің өзін-өзі таныту, өзін-өзі
жетілдіру және өзін-өзі көрсету қажеттілігімен байланысты.
Н.Комарова өзінің Еңбек уәждемесі және жұмыс тиімділігін арттыру
деген еңбегінде кезінде елде қалыптасқан экономикалық өте күрделі жағдайда
еңбекақымен қамтамасыз ету қиын дей отырып, жұмыскерлер еңбегін бағалап,
оларға икемді жеңілдіктер жүйесін жасап, бейматериалдық ынталандыру рөлін
күшейту қажеттгін айтқан болатын.
Ғалымдардың пікірінше, көптеген шетелдік кәсіпорындарда еңбекақыға
тікелей төлемдермен қатар ынталандырудың басқа да алуан түрлері кіреді,
олардың ішінде: табиғи төлем, әлеуметтік сақтандыру, жұмыс істелмеген уақыт
ақысы, әр түрлі тұрақсыз үстем ақылар, жәрдемақы, төлемнің жанама түрлері
немесе жеңілдіктер [23, 24, 25, 26].
Американ ғалымдарының (Гибсон Дж., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х.)
еңбектерінде ынталандыру сөзі қолданылмаса да немесе ол уәждеме
терминімен алмастырылып отырса да, ұйымдастыруда сыйақы жүйесінің мейлінше
қызықты әрі ерекше жіктелімі беріледі. Олар ішкі және сыртқы, сондай-ақ
дәстүрлі емес сыйақы болып бөлініп көрсетіледі. Ғалымдар адамның еңбек
қызметіне қанағаттану сезіміне оның ішкі және сыртқы сыйақыға қанағаттануы
әсер ететінін айтады. Сонымен қатар ішкі сыйақы деп өзін-өзі бағалауын,
жұмыстың орындалуын айтуға болады. Мысалға, ақшалай сыйақы, еңбекақы,
қосымша төлем және қызметі бойынша жоғарылату. Дәстүрлі емес сыйақы
ретінде олар кафетерий стиліндегі төлемдерді, бос уақыт банкін құруды,
кәсіби шеберлік немесе пайдаға қатысу негізіндегі төлемдерді ұсынады [27].
Н.В. Чайковский мен Н.Б. Буцанец ұсынған еңбекке ынталандыру
жіктелімінің тәсілі едәуір қызықты [28]. Олар барлық ынталандыруды бірнеше
топқа бөлген, олардың әрқайсысында бір-біріне қарама-қарсы
ынталандыруларды бөлу мақсатты. Осыған толығырақ тоқталайық.
Бірінші топқа үйлесімді, үдемелі және кемімелі ынталандыруларды
жатқызуға болады. Бұл, ең алдымен, еңбекақы төлеу пайымдарының белгілі бір
үлгісі, ол нақты төлеммен сәйкес келмеуі де мүмкін. Ынталандырудың
үйлесімді түрінде еңбек белсенділігі басынан бастап анықталып, қабылданған
ынталандырудың тұрақты өлшеміне негізделеді; олардың ұзақтылығына немесе
қарқындылығына жұмсалатын күш-қуаттың өзгеруі ынталандырудың үйлесімді
өзгеруін білдіреді. Еңбек белсенділігі ынталандырудың өсу мөлшеріне
негізделетін болса, үйлесімді ынталандыру туралы айтуға болады; еңбек
күшінің бірдей шығыны уақыт бойынша ынталандырудың ең жоғары өлшемін
білдіреді, өйткені ынталандырудың өзіне бейімделу жүріп жатады. Кемімелі
ынталандыру жағдайында еңбек белсенділігі ынталандырудың кему үстіндегі
өлшеміне негізделеді. Еңбек белсенділігінде ынталандырудың үйлесімді үлгісі
басым болады, дегенмен қалған екеуінің де ықпал-әсері кеш емес.
Екінші топқа авторлар көкейтесті және келешекті ынталандыруды
жатқызады. Егер көкейтесті ынталандыру күнделікті тіршілік көзі ретінде
еңбекақы мәнімен байланысты болса, келешекті ынталандыру меншіктің,
байлықтың, биліктің, әлеуметтік өсудің және тұрақтылықтың едәуір терең
түйсіктерін қанағаттандыруға бағытталған. Келешекті ынталандыру ерекше
тиімді болуы мүмкін. Егер әлдеқайда үлкен құндылықтарға жету туралы сөз
болса, олардың жету мүмкіндігі жоғары, көрнекті; адамдық алғышарттар бар,
оларға, мысалы, адамдардың сенім, шыдамдылық, мақсаттылық сияқты қасиеттері
жатады. Дәл осы жағдайлар адамдардың еңбекте бүгін емес, ертең емес,
болашақта алатын сыйақыға бағдарлану мүмкіндігін анықтайды.
Ынталандыру жіктеліміне қарастырылған тәсіл, біздің ойымызша, толық
емес және іс-тәжірибелік бағыттылығы да аз сияқты. Шаруашылық жүргізудің
нарықтық жағдайындағы ынталандыру теориясы мен іс-тәжірибесін одан әрі
дамыту тұрғысынан біз жіктелімді еңбек қызметін ынталандырудың тағы бір
тобымен толықтырамыз. Біз әкімшілік және либералдық ынталандыру дейтінді
даралауды жөн санадық.
Әкімшілік ынталандыру адамды әкімшілік тарапынан күш шығынына
мәжбүрлеуге негізделген. Мәжбүрлеу тетігі қандай да бір құндылықты
минимумға бағдалау, яғни белгілі бір құндылықты ала алмай қалу қорқынышы;
мұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Өндіріс тиімділігін арттыруды экономикалық ынталандырудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Қазіргі экономикалық ғылымдағы тиімділікті ынталандырудың мәні мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Экономикалық ынталандыру жүйесінің қағидаларын сапалы экономикалық өсу
тұрғысынан қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Өндіріс тиімділігін арттырудағы ынталандыру жүйесін қалыптастыруға
кешенді
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2 Қазақстан кәсіпорындарының экономикалық ынталандыру жүйесін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макроэкономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.2 Қазақмыс корпорациясы кәсіпорындарындағы өндіріс тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
2.3 Қазақмыс корпорациясы кәсіпорындарындағы материалдық ынталандырудың
ұйымдастырылуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .92
3 Экономикалық ынталандыру жүйесін дамытудың келешегі ... ... ... ... ...
3.1 Жұмыскерлер еңбекақысы мен сыйақысын төлеуді жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...108
3.2 Қазақстан кен өндіру өнеркәсібінің тиімді дамуының экономикалық
механизмдерінің қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
0
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...137
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 140
Белгілеулер мен қысқартулар
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖІӨ – жалпы ішкі өнім
РҒА ҚҒҒЗИ – Ресей ғылым академиясының қоғамдық ғылымдар ғылыми зерттеу
институты (ИНИОН РАН – институт научных исследовании общественных наук
Российской академии наук)
ҒТР – ғылыми-техникалық революция
ЕРОС (Employee Participation in Organizational change) – ұйымдық
өзгерістерге жалдамалы жұмысшылардың қатысуы
ЕО – еуропалық одақ
ESOP (Employee Stock Ownership Plans) – жалдамалы жұмыскерлердің
акционерлік меншігінің жоспары
ІҚҚ – ішкі қосылған құн
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ХВҚ – Халықаралық валюта қоры
ІӨК – ішкі өнім көлемі
ҰІӨ – ұлттық ішкі өнім
ҒТП – ғылыми-техникалық прогресс
ҰТК – ұлттық компаниялар
ГРЭС – гидро электр станциясы
ЖЭО – жылу электр орталығы
ТБК – тау-кен байыту комбинаты
БТМК – Балқаш тау-кен металлургиялық кен орны
МХК – мыс химиялық комбинаты
ШҚМХК – Шығыс Қазақстан мыс химиялық комбинаты
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЖАҚ – жабық акционерлік қоғам
АҚ – акционерлік қоғам
ЖМЗ – Жезқазған мыс зауыты
НҚ – негізгі қор
КБК – кәсіби біліктілік картасы
ЖОО – жоғары оқу орны
ДСҰ – Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ДҚДБ – Дүниежүзілік Қайта Даму Банкі
ЕДБ – екінші деңгейлі банктер
ҒЗТКЖ – ғылыми-зерттеулік тәжірибелі-констукторлық жұмыстар (НИОКР – научно-
исследовательские опытно-конструкторские работы)
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның бәсекеге қабілетті елдер
қатарына кіруі жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік
экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық өсім қажет.
Отандық экономиканың жедел өркендеуінің стратегиясын жасауда дамыған
елдердің бірнеше ортақ белгілері бағдарға алынып отыр. Қазақстанның әлемдік
деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы оның әлеуметтік-
экономикалық даму динамикасының тұрақтылығы мен оның базасы негізінде
халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту арқылы жүзеге асады; қаржылық және
әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізу үшін қолайлы
жағдай туғызу қажет; халықаралық еңбек бөлінісіне ел үшін тиімді жағдай
орната отырып қатынасу керек.
Бірақ экономикалық дамудың мұндай жағдайларын нақтылау жөнінде пікір ал
алғандығы бар. Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін
өсірудің басты факторы ретінде жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау,
белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру қажеттігін айтатын ғалымдар мен
практиктердің пікірін біз толық қолдаймыз. Қазіргі постиндустриалық қоғам
капиталға қатысты еңбекті жоғары бағалау да керек екенін әлдеқашан мойындап
қойған.
Қазақстандағы реформалар нәтижесінде өндірістің барлық факторы
ырықтандырылды, алайда тиімділікті көтеруге ынталандыру уәждемелерін
ырықтандыру бәсең жүргізіліп отыр. Өкінішке орай, бүгін экономикалық
ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына, өндіріс нәтижелілігіне және
макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отыр деп атап
көрсетуге тура келді. Бұл ғылыми-техникалық прогреске ынталандырма бола
алмайды, өнімнің сапасын өсіруге әсер етпейді; жұмысшының интеллектуалдық
және функционалдық қабілетінің толық ашылуына, оның пайдаға асуына әсер
етпейді және өндірістің ішкі резервтерін пайдалануға мүдделендірмейді. Бұл
көрсетілген келеңсіз жағдайлар қоғам мен билік арасындағы қарама-қайшылықты
күшейтті.
Өндіріс тиімділігін ынталандырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыруда,
біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден алшақтату да кері әсерін
тигізеді. Нарықтық өзгерістер еңбекті Қазақстан экономикасын дамытудың
шешуші факторы ете алмады. Керісінше, олар еңбектің меншіктен, жеке мүдде
мен ұжымдық мүдденің алшақтауына әкеп соқты.
Жұмыскерлерді жоғары өнімді еңбекке құлшындыратын уәждемелер мен
ынталандырмалардың тиімді жүйесін қалыптастыру мақсатында және адам
факторына байланысты проблемалардың шешілуі мемлекет алдындағы аса маңызды
экономикалық және әлеуметтік мәселелердің бірі болуы керек. Өндірістің
пәрменділігіне уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесін жасау үшін
мына қарама-қайшылықтар көрсетілуі керек: бір жағынан, постиндустриалық
қоғамның жұмыскерге қоятын міндеттеріне байланысты біліктілікпен
кәсібилікке талапты күшейту, екінші жағынан, Қазақстандағы жағдайда еңбек
деген ұғымның құнсыздануы және еңбек бағасының төмендеуі.
Бұл аталған проблемалар теориялық тұрғыдан айрықша мән беруді талап
етеді. Қазір, яғни әлеуметтік-экономикалық даму кезеңінде өндіріс
тиімділігін экономикалық жағынан ынталандыру, еңбектің сандық және сапалық
сипаттамаларын, макроэкономикалық ұдайы өндіріс процесіндегі ынталандырудың
рөлін зерттеу өте маңызды проблемаға айналып отыр; оның зерттелуіне
әлеуметтік еңбек саласының жағдайы ғана емес, ұлттық экономиканың басты
сипаттары да тәуелді; әлеуметтік еңбек саласын түрлендіргенде шетелдік
тәжірибені тікелей көшіріп алу, біздіңше, Қазақстанға сай келмейді. Осыған
байланысты қазіргі жағдайда еңбектің трансформациялануын жалпылау және
нақтыланған түрде талдау қажет, елдің даму ерекшелігінің толық есебі мен
бұдан бұрынғы реформалар есебі керек. Осы айтылған мәселелердің барлығы,
түптеп келгенде, диссертациялық зерттеудің тақырыбын таңдауға себеп болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отандық ғылымда өндіріс тиімділігін
көтеруге ынталандыру мәселесіне қызығушылық соңғы жылдары ғана байқалып
отыр. Бұл мынадай екі себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда
дамыған елдердің көптеген кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа
толы болды, еңбекті ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері
жұмысшылардың дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне соқтырды, екіншіден,
экономистер дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы
көзқарас тұрғысынан зерттеді.
Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың өндіріс
құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді.
Мәселенің бұлай қойылуы өндіріс тиімділігін арттыруға ынталандыру мен
уәждеме мәселесін жоққа шығарды, өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің
сәйкес келуі автоматты түрде іске асты, бұл қоғамдағы өндіріс қаражатына
және қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық қатынастарға
байланысты болды. Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға
ынталандыру жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын көрсетіп отыр, ол жұмыскерді
машинаның қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан
бас тартып, материалдық және бейматериалдық ынталандырмаларды үйлестіреді.
Қазіргі жағдайда жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы
жұмысшыға тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс жасалып отыр;
бұл еңбек нәтижелерін, творчестволық қызметті мойындауда, өндірістік
қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте қажеттіліктер, экономикалық мүдделер,
еңбекке ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы өндірісі, жалдамалы еңбек және
капиталдың арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған.
Біздің зерттеуіміз үшін экономикалық теория және экономика ғылымы
әдістемесінің жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С.,
Горланов Г.В., Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В.,
Рязанов Т.В., Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды
әрі олар жиі пайдаланылады.
Нарықтық жағдайда еңбек мәселесін зерттеудің ғылыми базасын мына
ғалымдардың ғылыми жұмыстары жасады: Вильховченко Э.Д., Волгина Н., Кокина
Ю.П., Ржаницина Л.С., Рофе А.И., Рудык Э., Слезингер Г.Э.,
Яковлев Р.А.
Қазақстандық ғалымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру және
уәждеменің түрлі аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін, материалды
мүдденің экономикалық қызығушылығын, қажеттіліктері мен ынталандырмаларын
зерттеу Әшімбаев Т.Б., Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х.,
Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Кенжеғожзин М.Б., Қошанов А.К., Сәбден
О.С., Қадыржанов Е.К., Бердәлиев К.Б., Саханова А.Н., Шокаманов Ю.К.,
Кенжалина Ш.Р., Рогачева Т.М., Тимошенко Л.С. және т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан.
Батыстың әлеуметтік және экономикалық әдебиетінде тиімділікті арттыру,
еңбек қызметінің уәждемесі мәселелерін зерттеуге экономистер,
әлеуметтанушылар, психологтар, менеджмент және маркетинг бойынша мамандар
көп үлес қосты. Олар: Альберт Х., Беккер Г., Герц-берг Ф., Друкер Г.,
Кирхчесснер Г., Ланг Э.,Макгрегор Д., Майер В.,Маслову А.,Маркс К., Мэйо
Э., Розенберг А., Саймон Г., Смит А., Файоль А., Фрейд З., Шульц В.,
Эмерсон Г., Эрроу К және т.б.
Сонымен қоса, тиімділікті арттырудың экономикалық ынталандыру
аспектілері, әсіресе оның экономикалық өнімге әсері әлі де толық зерттелмей
отыр. Еңбекке ынталандырудың пайда болу табиғатын зерттеу кешенді түрде
жүргізілмей, дара-дара қарастырылып жүр. Постиндустриалық парадигманың даму
үдерісінде экономикалық ынталандырмалар мен әдістемелер жасау мәселесін
ғылыми жолмен шешу қажет.
Осылайша, мәселенің аз зерттелуі және өндіріс тиімділігін арттырудағы
экономикалық ынталандыру мәселесінің практикалық мәні диссертациялық
зерттеудің тақырыбын анықтап берді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің басты
мақсаты постиндустриалық қоғамдағы өндіріс тиімділігін ынталандыруды
зерттеу, өнеркәсіп кәсіпорындарындағы тиімділікті экономикалық
ынталандырудың негізгі бағыттарын айқындау.
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
– қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан өндіріс тиімділігін
арттыруды ынталандырудың мазмұны мен табиғатын зерделеу;
– экономикалық ынталандырудың экономикалық мүддемен,
материалдық мүдделілікпен және еңбек қызметі уәждемесімен өзара
байланысын анықтау;
– экономикалық ынталандырудың басқару жүйесіндегі өндіріс
тиімділігін арттырудағы орны мен рөлін негіздеу;
– постиндустриалды қоғамға тән экономикалық ынталандырудың
тиімді жүйесін құрудың негізгі әдістемелік принциптерін
анықтау;
– экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макро, мезо
және микродеңгейлерде талдау;
– постиндустриалық қоғамға өтуде өндіріс тиімділігін арттырудың
келешегі бар ынталандырмаларын айқындау;
– постиндустриалды экономиканың даму талаптарына сай әлеуметтік-
экономикалық саланы түрлендіруге бағытталған ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі ретінде Қазақмыс корпорация ЖШС-нің кәсіпорындары
алынды.
Зерттеу пәні қазіргі постиндустриалық парадигма талабына жауап бере
алатын экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және әдістемелік
аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі
интегративті (пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-
ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси
алғышарттарды қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция,
талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми
әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп,
экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін
қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру
мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың
материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан
Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар
пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми-зерттеу институттарының
салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар, сондай-ақ
Қазақмыс Корпорация ЖШС-нің жылдық статистикалық есептері құрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде постиндустриалық қоғамға өту кезеңіндегі
өндіріс тиімділігін арттырудың шешуші факторы - экономикалық ынталандыру
мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық ұсыныстарды атауға
болады. Осыған сәйкес, диссертациялық жұмыста ғылыми жаңалығы бар мынадай
нәтижелерге қол жеткізілді:
– нарықтық қатынастардың тереңдеп даму жағдайында экономикалық
ынталандыру ұдайы өндірістің басым факторы ретінде
қарастырылған, оның мазмұны мен табиғаты интеграциялық көзқарас
тұрғысынан жаңаша зерделенген;
– дамып келе жатқан постиндустриалдық парадигманың талаптарына
сай экономикалық ынталандырудың жіктемесі нақтыланған;
– постиндустриалды қоғам дамуының жаңа заңдылықтары мен
үрдістері негізінде экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін
қалыптастырудың негізгі әдістемелік принциптері айқындалған;
– еңбек белсенділігі мен экономикалық өсімді қамтамасыз ететін,
еңбек өнімділігі мен еңбек ақы төлеудің арасындағы өзара тығыз
байланыстың негізгі тетіктері бағдарланған;
– экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің моделі
ұсынылған;
– шаруашылықтарды бірге жүргізу сияқты уәждемелер, еңбекке
экономикалық ынталандыру арқылы капитал мен еңбектің тиімді
байланысына бағытталған кешенді шаралар ұсынылған, яғни
жұмыскердің басқару ісіне, шешім қабылдауға және тек еңбек пен
өндіріс процесінде емес, жалпы әлеуметтік және жалпы
мемелекеттік мәні бар істерге де қатысуына мүмкіндік беру
жайлары талданылған.
Диссертацияның қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдары:
- экономикалық ынталандыруды зерттеу түрлі теориялық-әдістемелік
принциптерге бағдарланып, интеграциялық қатынастарға негізделген болуы
керек;
- экономикалық ынталандыру әдістемесінде жұмыскерлер экономикалық
адам қалпында қарастырылады. Бұл жағдайда олардың еңбекті ынталандырудың
материалды емес түрлеріне де белсенді қатысу қажеттілігі туындайды:
кәсіпорындарды басқару, еңбекті ізгілендіру, өзін-өзі жетілдіруіне
мүмкіндік алуы, т.б.;
- сапалы экономикалық өсуге қол жеткізу еңбекке ынталандыру жүйесін
күшейтуді мына түрде қарастыруды қажет етеді: еңбек белсенділігін арттыруда
жалақының рөлін көтеру; шарттарды бірге жүргізу уәждемесін ынталандырма
ретінде дамыту; еңбекті сапалық жағынан түрлендіру;
- өндірістің тиімділігін макродеңгейде қамтамасыз етудің негізгі
бағыты - өнімнің жаңа сапасын экономикалық ынталандыру, бұл өз кезегінде
ғылыми-техникалық прогреске, адам капиталына, инвестициялық, ақпараттық
және прогресшіл технологиялардың басымдылығына негізделеді.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында өндіріс тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың
теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге
қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін
жасауға қолданылуы мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің жекелеген қағидалары Экономикалық теория,
Фирма экономикасы, Менеджмент, Қызметкерді басқару, Қазақстанның
экономикалық реформалары курстары бойынша қажетке жарайды.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы (апробациясы). Жұмыстың негізгі
қағидалары, нәтижелері мен тұжырымдары төмендегідей халықаралық ғылыми-
тәжірибелік семинарлар мен конференцияларда баяндалды: Еңбекке ынталандыру
мен ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі (Халықаралық ғылыми-тәжірибелік
бейне-конференция материалдары. Алматы қ-сы, Халықаралық бизнес
университеті, 03 наурыз 2006 ж., 164–171 б.); Қазақстандағы өндіріс
тиімділігін арттыруда материалдық ынталандыру жүйесін дамытудың бағыттары
(Ғылыми-тәжірибелік Қаржы-қаражат журналы. Астана қаласы, сәуір 2006 ж.,
22–26 б.); Ғылыми-техникалық прогресті экономикалық ынталандыру принципі,
өндіріс тиімділігін арттыру факторы (Республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары. Астана қаласы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
Ұлттық университеті, 10 қараша 2006 ж., 128–129 б.); Өндіріс тиімділігін
басқарудың маңызды элементі, фирма қызметінің нәтижесін бағалау
(Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы қаласы,
Тұран университеті, 17–18 қараша 2006 ж., 83–89 б.); Экономикалық
ынталандыру жүйесінің қағидаларын әзірлеуді сапалы экономикалық өсу
тұрғысынан қамтамасыз ету (Халықаралық ғылыми-теориялық конференция
материалдары. Астана қаласы, Д.А. Қонаев атындағы Университет, 8-9
желтоқсан 2006 ж., 191-194 б.); Қазақмыс корпорациясы қызметінің
тиімділігін бағалау (Экономикалық Аль-Пари журналы. Алматы қаласы, 2007
ж., №1, 206-208б.); Қазақстан кәсіпорындарында материалдық ынталандыруды
ұйымдастыру (Информациялық-аналитикалық Саясат журналы. Алматы қаласы,
2007 ж., №4, 46-49 б.); Экономическое стимулирование повышения
эффективности производства (Международный ежеквартальный научно-
экономический журнал Реформа, г.Бишкек, 2007 г., С.42-46).
1 ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі экономикалық ғылымдағы тиімділікті ынталандырудың мәні мен
қызметі
Өндіріс тиімділігін арттырудың бірден-бір мәні кеңейтілген ұдайы
өндіріс процесінің қоғамның экономикалық мүддесімен байланысына
негізделген. Қоғамдық дамудың қозғаушы факторы бола отырып, экономикалық
мүдделер өндіріс тиімділігінің артуына экономикалық ынталандыруды
шеберлікпен қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен қатар экономикалық мүдделер
ынталандыруды экономикалық заңдармен байланыстыратын орталық буын болып
табылады.
Әдетте ынталандырудың нақты мөлшерлері өндірістің белгілі бір нәтижеге
жетуі мақсатында және адамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін еңбек өлшемі
мен сыйақы өлшемі арасында белгілі бір шекті қатынас орнату үшін
қолданылады.
Қазақстандағы шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ынталандырудың
теориялық аспектілерін кешенді зерттеудің қажеттілігі өндіріс тиімділігін
көтеру проблемасын шешудегі экономикалық ынталандырудың бірден-бір мәніне
байланысты. Біздің елімізде кеңестік экономикадан қалған басты
үйлесімсіздіктің бірі – жалданып жұмыс істейтін жұмыскерлерге берілетін өте
төмен деңгейдегі еңбекақы. Кезінде Біріккен Ұлттар Ұйымы бір сағаттық
еңбектің ақысы 3 доллардан кем болса, адам қалыпты өндірістік процеске
жарамайтынын, еңбек өнімділігі уәжі әлсірейтінін мойындаған болатын.
Көптеген зерттеушілер орташа айлық жалақы 300–400 доллардан кем болса,
еңбек әлеуетінің біртіндеп құлдырау процесі басталатынын растайды [1].
Қазіргі постиндустриялық қоғам капиталға қатысты жоғары еңбек бағасын
қолдап отыру қажеттігін мойындайды.
Осындай жағдайда экономикалық ынталандыруды жұмыскерлердің еңбек
белсенділігін, экономикалық және әлеуметтік жауапкершілігін көтерудің
негізі ретінде кешенді зерттеу қажет.
Елдің экономикалық даму саласындағы қазіргі басты міндет – экономикалық
өсудің экстенсивті факторларына интенсивті факторларына көшу. Дәл осы
тұрғыдан еңбек уәжі мен оған ынталандырудың соңы жүйесі қалыптасуының жаңа
бағыттарын қарастыру қажет. Алайда экономикалық әдебиетте еңбекке
ынталандыру мәнін анықтауда ортақ пікір қалыптаспаған. Еңбекке ынталандыру
феноменінің алуан түрлілігі олардың табиғаты мен ішкі құрылымының
күрделілігін анықтайды, ол туралы қолданыстағы әдебиеттерді талдау олардың
табиғаты мен көріну ерекшелігінің жалпы, қолайлы анықтамасын табуға
мүмкіндік бермейді. Бір-біріне қарама-қайшы, кейде бір-бірін жоққа
шығаратын анықтамалар зерттеулердің әлсіздігінен емес, олар еңбекке
ынталандыру әрекеті мен көрінуінің аспектілеріне ерекше мән береді.
Қазіргі экономикалық ғылымда еңбекке ынталандыруды зерттеуде
экономикалық мүдделер, қажеттілік, ынталандыру, материалдық
ынталандыру, уәж, уәжділік сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың
мәні мен мағынасын шетелдік және отандық ғалымдар әр түрлі түсіндіреді.
Біздің ойымызша, оларды зерттеу кезінде қазіргі заманғы экономикалық
ғылымға шығаратын интеграциялық тәсілге сүйену қажет. Өзінің зерттеу
шеңберіне тек экономикалық емес, сондай-ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік-
мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды қамти отырып, ол шаруашылық
өмірдің қасиеттері әр түрлі аспектілерінің жүйелі байланысын жүргізуге,
өзара іс-қимыл желісін белгілеуге, оңтайлы, алдын ала қалыптаспаған
пікірталастар өрісін қалыптастыруға және болжалды жемісті синтез үшін
қандай да бір жағдайлардың қолданылу шарттары мен шегін айқындауға
мүмкіндік береді. Осындай тәсілдің нәтижесінде қандай да бір ұстанымға
негізделген және бастапқы тордан шығатын тоталитарлық утопияның, жасырын
монистикалық теориялардың орнына білімнің интегралдық жүйесі келді.
Ынталандыру категориясының ұғымын талдай отырып және әр түрлі
пікірлерді зерделей келе, біз оның мазмұнында бірін-бірі өзара толықтыратын
мынадай екі тұсы бар дейтін қорытынды жасадық: біріншіден, объективтік-
материалдық, заттай жағы, оның негізіне, біздің ойымызша, экономикалық
мүдде жатады. екіншіден, уәж бен ынталандырудың органикалық өзара
байланысын білдіретін субъективтік жағы, яғни мүдде болуы тиіс. Бірінші
тәсіл марксизм жақтастарының еңбегінде, ең алдымен, кеңес экономикалық
ғылымында көрініс тапқан, екінші тәсіл батыстық басқару теориясы
шеңберіндегі уәжділік тұжырымдамаларында қарастырылды. Сонымен қатар,
қазіргі жағдайға байланысты бұл ұғымды зерттеудің кешенді тәсілі негізінде
ғана еңбекке ынталандырудың экономикалық табиғаты мен мәнін ашуға болады.
Көптеген ғалымдардың өндіріс пен еңбекке ынталандыру теориясының түрлі
мәселелерін әзірлеп, экономикалық категория ретінде мүдде қоғамдық дамудың
қозғаушы факторы болып табылатыны туралы пікірлері ортақ.
Адам үшін іс-әрекетке бастапқы қозғаушы күш оның ұдайы өндіріске деген
қажеттілігі болып табылады. Одан әрі ол бірінші қажеттіліктердің өзінің
өмірлік қызметін қамтамасыз еткенде ғана іске асыру мүмкін екенін түсінеді.
Материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру керектігіне ден қойып, адам
өзінің санасында әрі қарай қадам жасады. Оның бағытына оны қоршаған
ортаның қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі әсер етеді. Демек, Жан-Жак
Руссо адамның ақыл-ойы оның қанағаттану және қанағаттанбау сезімінен
бұрын пайда болатынын айтады. Сезім бұл ақыл-ойдан маңызды [2]. А. Сен-
Симон адам қоғамда өзінің жан-жақты дамуы үшін және өзінің барлық
қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті жағдайларды тапқысы келетінін
айтады [3].
Адам өзін қоршаған ортамен өзара іс-қимыл процесінде жетекші күш
ретінде болады. Ол еңбек заттарын өзінің қажеттілігін қанағаттандыруға
икемдейді, басқаша айтқанда, материалдық игіліктерді жасайды, – дейді
В.Г.Рязанов [4]. Гуго Мор: Барлық тіршілік иелерінің болмысы олардың
қажеттіліктерін қанағаттандырылуына тәуелді. Барлығы тірі қалу үшін
жасалады, барлығы суықтан, ыстықтан, ылғалдан қорғануды қажет етеді, деген
[5, 2б.].
Адамдардың қажеттілігі мен қызметі арасындағы байланысты зерттей келіп,
А.Маршалл: адамның алғашқы даму кезеңінде қызметін оның қажеттіліктері
айқындаса, одан кейінгі әрбір жаңа қадамды жаңа қызмет түрлерінің дамуынан
жаңа қажеттіліктер тууының нәтижесі деп санау керек, – дейді [6, 152б.].
Маккуллок: Қажеттілікті қанағаттандыру – қандай да бір еңбек жолындағы
қадам. Өзінің әрбір даму сатысында адам жаңа істі ойлап тауып, кірісуі
керек, ал оны аяқтаған соң жаңаша күш-жігерімен басқаларына кірісуі керек,
– деп жазды [6, 153б.].
Қажеттілік мәнін зерттеуде ғалымдар бұл категорияны әртүрлі
түсіндіреді: қажеттілік жағдайы (Карпенко Л.А), іс-әрекет (Маршалл А.)
және т.б. Адам, ұжым, қоғам таныған қажеттіліктер олардың мүддесі ретінде
көрінеді. Қажеттіліктер серпінді әрі өзгергіш. Белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыру барысында жаңа қажеттіліктер пайда болады. Көбейіп келе
жатқан қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық қайта өндіріс қажет.
Демек, адамдағы, ұжымдағы, қоғамдағы экономикалық қажеттіліктердің дамуы
өндіріс процесіне әсер етеді. Ал өндіріс процесі, өз кезегінде, қоғамның
экономикалық қажеттілігінің ықпалына ұшырайды. Сөйтіп, адамдардың, ұжымның,
қоғамның экономикалық қажеттіліктері қайта өндіріс қызметінің бағдары
есепті болады.
Қажеттіліктерді қанағаттандырудың өзі көп мағыналы, алуан түрлі
құбылыс ретінде өндіргіш күштердің дамуына тікелей әсер етеді. Барлық
зерттелетін ұғымдардың ішіндегі нақтылықтың ең жоғарғы дәрежесі
қажеттілікте жүзеге асады. Әрбір адам үшін қажеттілік ішкі қасиет ретінде
және сыртқы жағдай ретінде көрінеді. Ішкі қасиет ретінде қажеттілік тілекті
қалыптастырады, ал сыртқы жағдай ретінде адамдардың белсенділік көзі болып
табылады. Қажеттілік туралы айта келе В.Буш: Кез келген қажеттілік
қанағаттандырылған сайын көбейе түседі. Тек адамдағы қажеттілік
шектеусіз... себебі, негізгі қажеттіліктер әл-ауқатының қажеттілігіне
ұласады, – дейді [5, 2б.].
Г. Гегель: Адамдарды қалай басқаруға болады? Әсіресе selbstsutch
(немісше – эгоизм). Бұндай құмарлық қосылуынан не шығады? Олар (die
menschen, немісше – адамдар) өз мүдделерін жүзеге асырады [7]. И.Г.Фихте:
Жоғарғы мүдде қалған мүдделердің негізі – өзімізге деген қызығушылық бар,
яғни ол ойлауды басқаратын қызығушылық [8].
К.Маркс: ... адам не үшін күрессе, бәрі оның мүддесімен байланысты, –
десе [9], Р.А. Белоусов осыны толықтырып: Адамдардың мүддесі ең алдымен
олардың қанағаттандырылмаған қажеттіліктеріне шоғырланады. Жеткен, жүзеге
асырылған мақсаттары екінші орынға қойылады, – дейді [10].
Қажеттіліктер мен қызығушылықтардың өзара байланысының берілген
түсініктемелері негізінде қажеттілік пен мүдденің байланысы олардың
сәйкестігін білдірмейді деп қорытынды жасай аламыз. Ол қажеттіліктер
экономикалық мүдде негізіндегі бағыттылықты көрсететінін айқындайды. Дәл
осыны өз зерттеулерінде В.В.Радаев растайды. Мүдде табиғатын, олардың
экономика дамуындағы қозғаушы фактор ретіндегі ролін зерттей келе, ол:
... Қажеттілікке қарағанда мүдде, материалдық өмір жағдайын бір жақты
сипаттайды. Ол даму импульсы ретінде, оның қозғаушы күші ретінде көрінеді.
Мүдденің қызметтік ролі оның өндіріс дамуының мақсаты сипаттауымен
ерекшеленеді, – дейді [11].
Авторлардың мүдде категориясының мазмұнына түрлі пікірлері көбіне
оның қызметін: қажеттілік ретінде (Белоусов Р.А., Карпенко Л.А., Энгельс
Ф., Милюков А.И), пайда ретінде (Бородин Н.Н.), қозғаушы күш ретінде
(Гельвеций К.А., Ленин В.И., Моор Г., Плеханов Г.В., Смит А.), күрес
ретінде (Маркс К.); назар ретінде (Ожегов С.И.), мақсат ретінде (Радаев
В.В.) анықтауда түрлі ұстанымдарды болжайды.
Осы пікірлерді зерделей отырып, біздің ойымызша, мүддені тоқтап тұрған
құбылыс ретінде емес, мақсатты тану процесі ретінде қарастырған жөн сияқты.
Кез келген мүдде қажеттілікті қанағаттандырумен байланысты. Қажеттіліктер
негізінде мүдде пайда болады. Мүдденің мәні заттық болуында, оның қатаң
логикасы бар және экономикалық қатынастар серпініне сәйкес келеді. Мүддеде
белгілібір жағдайда оның түрлі формалары: қоғамдық, жеке, экономикалық,
материалдық және т.б. біріктірілген. Оған экономикалық жүйе элементі
ретіндегі субъектінің өздігінен қайта өндіру қызметі бағындырылған.
Мүдденің мазмұны мен сипаты адамның уәжі мен қажеттілігінің құрылымымен
және серпінімен байланысты. Оның объективтік негізі осы қоғамның
экономикалық қатыныстары болып табылады.
Қоғамның және оның мүдделерінің әлеуметтік құрылымының негізін меншік
қатынастары құрайды. Әрбір меншік формасында өзінің ерекше мүддесі бар
әлеуметтік қабат тұрады. Әлеуметтік топтардың мүдделері әртүрлі болып қана
қоймайды, сондай-ақ олардағы қарама-қайшылықтардың объективтік сипаты
айқын. Адам, ұжым, қоғам мүдделері арасындағы қайшылықтар да соншалықты
объективті.
Сөйтіп, жеке мүддені шектеу өндірістік еңбекте уәж, тілек серпінінің
өшуіне соқтырады. Соның салдарынан еңбекке ынталандыруды іске асыру
мүмкіндігі тарылады, сондай-ақ ұжымдық және қоғамдық мүдденің іске асу
мүмкіндігі кемиді. Жеке мүддені қанағаттандырмайынша, еңбекке ынталандыруды
тұрақты жүзеге асыру мүмкін емес. Демек, жеке мүдде экономикалық мүдденің
біріншілік формасы болып табылады. Оны қанағаттандыру еңбек өнімділігі мен
өндіріс тиімділігі деңгейіне әсер етеді.
Адамдар бір-бірімен экономикалық қатынасқа түсіп, ұжымдық мүддені
қалыптастырады. Жеке және ұжымдық мүдделердің алуан түрлілігі экономикалық
мүдденің мейлінше күрделі түрі – қоғамдық (мемлекеттік) мүдденің көрінуіне
негіз болады. Қоғамдық мүддені қанағаттандыру экономикалық заң талаптарын
ескерумен байланысты. Мемлекет экономикалық реформаларды жүзеге асырып,
түрлі экономикалық ынталандыру шараларын қолданып, қоғам, ұжым, адам
арасындағы объективтік қарама-қайшылықтарды шешуге ұмтылады. Оларға
бағалар, салықтар, кредиттер және т.б. жатады.
В.И.Клецкийдің пікірінше, экономикалық мүдде – экономикалық
қатынастардың субъектілері қызметінің олардың экономикалық қажеттіліктерін
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нәтижелер алуға бағытталуы... [12].
А.И.Милюков экономикалық мүддені қажеттіліктерді қанағаттандыру қажеттілігі
ретінде анықтайды: ...Экономикалық мүдде негізінде адамдардың материалдық
өмір жағдайы мен қажеттіліктері жатыр [13]. Г.С.Щербаков: экономикалық
мүдделер – қоғамдық өндіріс қатысушылары арасында объективтік материалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз етуге байланысты туындайтын
қоғамдық қатынастар [14, 20б.].
Жоғарыда берілген анықтамаларды қорытындылап: экономикалық мүдделер
өндірістік қатынастардың барлық жиынтығының көріну формасы болып табылады
деп тұжырымдауға болады. Олар өндірістік қызмет нәтижелері мен экономикалық
заңдарды қолдануға байланысты өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру
арасындағы өзара байланысты көрсетеді, қоғам оны шаруашылық іс-тәжірибе
арқылы саналы және мақсатты түрде жүзеге асырады. М.Н.Лаптиннің пікірінше,
...материалдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың танылған мүмкіндігі
адамдарда белгілібір экономикалық мүдде түрінде көрініс табады. Ол кейде
өндірістік қатынастар мәнінің көрінуіндегі негізі формалардың бірі болып
шығады [15, 20-28б.].
Айтылған түсініктемелерге сүйеніп, экономикалық мүдденің мазмұнын
айқындауға болады. Экономикалық мүдделерді қоғамдық еңбек бөлінісі
жүйесінде адамдардың орнына байланысты және белгілібір өндірістік
қатынастар ықпалында болатын олардың шаруашылық-экономикалық қызметінің
қозғаушы уәждері ретінде қарастыру керек. Мұндай түсінікте экономикалық
мүдделер адамдардың бірлескен еңбегі процесінде, яғни белгілібір өндірістік
қатынастар шеңберінде қалыптасады.
Қоғамдық қатынастар саласында экономикалық мүдделер формасына ең
алдымен қанағаттандырылуы адамдардың өндірістік мақсаты болатын, сондай-ақ
қоғамның шаруашылық тетігін іске қосатын қозғаушы күшті құрайтын қажеттілік
ие болады. Еңбекке, қызметке бастапқы себеп бола отырып, экономикалық
мүдделер экономиканың және бүкіл қоғамның ілгері басуының қозғаушы күші
болып табылады.
Экономикалық мүдделер субъект қажеттілігін оның мақсатына ұластырады.
Қажеттілікті жасауды нақты субъект жүзеге асыратындықтан, экономикалық
мүдделер объективтік те, субъективтік те болады. Олардың ішкі және сыртқы
мазмұны осымен түсіндіріледі. Осыған қарамастан мүддені, біріншіден,
субъектіден тыс объективтік түрде жүзеге асатын категория ретінде және,
екіншіден, субъектіні экономикалық мүдделерді қабылдауға субъективтік
бағдарлаушы ретінде ажырата қарастыру керек.
Мұндай пікірді, мысалы, М.Н.Лаптин айтады: алдағы уақытта танылатын
экономикалық мүдделер ынталандыруда нақты көрініс табады, – дейді. Алайда,
ол ынталандыруға арнайы тоқтала отырып, ынталандырумен материалдық
мүдделер тығыз байланысты дей тұрып, бірақ олар туралы өте аз айтады [15,
16б.]. А.Маршалл: ...егер біз табиғи қажеттіліктерді қанағаттандырудың алуан
түрін салыстырғымыз келсе, біз оны тікелей емес, іс-әрекетке себеп болатын
ынталандыру арқылы жанама жасаймыз [6, 71б.]. Кейбір авторлар (Радаев
В.В., Белоусов Р.А) ынталандыруды жалпы іс-әрекетке итермелеуші ретінде
анықтауға болады дейтін пікірде.
Біздің ойымызша, экономикалық мүдделер толығымен іс-әрекеттік
материалдық ынталандыру қолданылған жағдайда ғана іске асырылады.
Материалдық мүдде субъектінің (қоғамның, ұжымның, жеке адамның) өз мүддесін
танығаннан кейін ғана оның еңбек немесе өзге де қоғамдық қызмет
ынталандыруына айналады.
Көптеген авторлардың еңбектерінде экономикалық мүдделер мен ынталандыру
іс жүзінде материалдық ынталандыру арқылы жүзеге асырылатыны, экономикалық
мүдделер негізінде материалдық мүдделілік категориясы жататыны айтылады.
Мысалы, Г.С.Щербаковта материалдық мүдделілік экономикалық мүддеге
қарағанда әлдеқайда көрнекті категория [14, 30б.]. Ал М.Н.Лаптин
материалдық мүдделілік туралы айта келіп, материалдық мүдде мен
материалдық мүдделілік бір емес, өйткені материалдық мүдделілік материалдық
мүдде элементтерінің бірі, – дейді [15, 14б.].
Материалдық мүдделілік категориясының мазмұнын негіздей отырып, бұл
қажеттілік пен мүддені іске асырудың нақты формасы болып табылатынын аңғару
қажет деп санаймыз. Ынталандыру іс-қимылға ниеттендіруді білдіреді, бірақ,
іс-қимылдың өзін, яғни адам қызметін өзгертетін, қоғамдық жүйелер
қозғалысын жүзеге асыратын іс-қимылды сипаттамайды. Осы қызметтің нақты
формалары материалдық мүдделілік категориясында көрінеді.
Осыған байланысты жекелеген авторлар материалдық мүдделілік материалдық
ынталандыру болған кезде белгілібір экономикалық жағдайлар нәтижесінде
туындайтынын болжайды, ол талап етілген әрекеттер экономикалық мүдделердің
жүзеге асырылуының шарты болғанда ғана орындалатынын айтады [16]. Немесе
материалдық мүдделілік қоғамдық өндірістегі қоғамның, ұжымның және жеке
еңбеккердің еңбек салымы арасындағы елеулі байланысты көрсетеді [14,
31б.].
Сөйтіп, материалдық мүдделілік өндірістік қызмет нәтижелері мен өмірлік
қажеттілікті қанағаттандыру арасындағы байланысты көрсетеді, оны саналы
және мақсатты түрде шаруашылық іс-тәжірибе арқылы қоғам жүзеге асырады.
В.В.Радаевтың мүдделілік – өндірістік қатынастардың қозғаушы күш жүйесінде
соңғы категория деуі кездейсоқ емес.
Ғалымдар, экономистер мүдделілік пен материалдық мүдделілік табиғатын
зерттей келе осы категорияның түрлі қызметтерін айқындайды, олар: қозғаушы
күш (Белоусов Р.А., Моор Г., Щербаков Г.С.), ынталандыру (Бородин Н.Н.,
Гершокович Б.Я., Клецкий В.И., Милюков А.И.), іс-қимылға талаптандыру
(Лаптин М.Н., Радаев В.В.). Сонымен қатар барлық авторлар мүдделілік
объективті категория ретінде әрқашан қажеттілік жеткен деңгейден жоғары
болуы тиіс деген пікірде. Оның экономикалық категория ретіндегі мағынасы
осыған саяды. Демек, әлі қанағаттандырылмаған қажеттіліктер әрқашан орын
алады.
Қоғамның басты өндірістік күші, ең алдымен, адамдар екені белгілі,
олардың еңбегімен өнім жасалады. Сондықтан ынталандырулар адам мүддесіне
тікелей байланысты (қатысты), еңбекке талаптандыру уәжі болып табылады.
Жоғарыда қарастырылған контексте еңбекке ынталандыру деп, біздің ойымызша,
адамдар қажеттілігінің жүйесі, жеке мүдделер құрылымын, жұмыскерлер
қабілетін ашуды дамытудың түрлі құралын түсіну қажет.
Бұған отандық және шетелдік белгілі авторлардың жекелеген пікірлері
дәлел. Мысалы, Г.С.Щербаков: ынталандыру ретінде адамдар: еңбекақы төлеу,
пайда, баға, тарифтер, экономикалық ынталандырудың шаруашылық формалары,
кредит және т.б. экономикалық категорияларды қолданады дейді [14, 34б.], ал
А.Маршалл Әрбір адам шаруашылық қызметке өзінің ең жақсы қабілеттерін
жұмсайды және мұнда басқа салалардағыдай өзі үйренген нәрсенің ықпалына
ұшырайды... Соған қарамастан, шаруашылық қызмет жүргізуіне ең тұрақты
ынталандыру ретінде жұмыс істегені үшін сыйлықақы болып табылатын оның
ақысын алуды айтуға болады, – деп жазған [6, 69б.].
Ынталандырудың алуан түрлілігінде едәуір материалдық сипаттама болатыны
– бұлар экономикалық ынталандырулар. Экономикалық ынталандыру мәселесін
зерттейтін ғалымдар экономикалық (Белоусов Р.А., Бородин Н.Н., Гершкович
Б.Я., Лившиц В.И., Лаптин М.Н., Маршалл А., Радаев В.В., Щербаков Г.С.) оны
объективтік категория деп түсіндіреді де ол белгілі бір экономикалық заң
талаптарына сәйкес келуі тиіс екенін айтады. Бұл заңдар өндірістік
қатынастар арқылы көрінеді және адамдардың экономикалық мүддесін білдіреді.
Экономикалық әдебиетте ынталандырма және ынталандыру ұғымдары
бөлініп беріледі. Б.Я. Гершкович пен В.И. Лившиц ынталандыру процесін
мемлекеттің, оның органдарының немесе жекелеген өндірістік ұжымдардың іс-
тәжірибелік қызметі ретінде қарастырады. Кей авторлар ынталандыру –
...ынта беру, бір нәрсеге итермелеу... деп санайды [17] немесе
ынталандыру... іс-қимылға ниеттендіру... талаптану себебі болады... [18].
Басқару теориясындағы уәждеу және ынталандыру мәселесін зерттеуге
сүйене отырып, кейбір авторлар ынталандыруды кез келген әлеуметтік
объектінің іс-әрекетін басқарудың тәсілі немесе әдісі ретінде түсіндіреді.
Осы анықтамалар бойынша ынталандыру – жоғары өнімділікпен, белсенділікпен,
жоғары сапамен жұмыс істеуін талаптандыру үшін жұмыскерге жасалатын сыртқы
әсер (Гершкович В.И.); жұмыскерді белсенді және тиімді еңбекке талаптандыру
уәжін ұйымдастыруды қалыптастыру (Лафта Дж.К).
Мынадай да анықтама бар: Экономикалық ынталандырулар – объективті
мүдделер мен ынталандыруды жүзеге асыру үшін саналы түрде қоғам
ұйымдастыратын көтермелеу және өндіріп алу формалары мен әдістерінің жүйесі
және экономикалық саясаттың, яғни мемлекеттік субъективтік қызметінің
құрамдас бөлігі. Экономикалық ынталандыру жүйесі ынталандырудың объективтік
қажетті формаларына, олардың сандық өзара қатынасына сәйкес келмеуі мүмкін.
Мұндай жағдайда ол тиімсіз [19].
Тағы бір анықтамаға сәйкес жеке адамды экономикалық ынталандыру,
еңбекақы төлеу, оны ұйымдастыру қоғамдық тұтыну қорлары жолымен материалдық
игіліктер бөлігін алу арқылы жүзеге асырылады. Осындай пікірді өз
еңбектерінде көптеген авторлар (Белоусов Р.А., Тихонов В.А. және т.б.)
негіздеді.
Жалпы экономикалық ынталандырулар дегенді көптеген ғалымдар өндіріс
қатысушыларды қоғамдық өнім жасауға, еңбектенуге талаптандыру мақсатымен
құндық категорияны пайдаланатын шаралар жүйесі ретінде түсінеді. Кейбір
авторлар экономикалық ынталандырудың сипаты, формалары мен әдістері
өндірістік қатынастарға байланысты деген пікір айтады. Сонымен қатар,
кейбір экономистер экономикалық ынталандыру түпкілікті нәтижемен еңбек
бойынша бөлінуге негізделуі тиіс екенін растайды.
Осы айтылғандарды қорытындылай келіп, экономикалық ынталандыруға
мынадай анықтама беруге болады: экономикалық ынталандыру деп адамдарды
еңбекке (қызметке) тарту мен олардың экономикалық белсенділігін арттыру
формаларының, әдістері мен құралдарының жиынтығын түсіну қажет [20].
Ынталандыру мәселесін зерттегенде экономикалық әдебиет, әдетте,
экономикалық және материалдық ынталандырумен шектеледі. Сонымен қатар
экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда едәуір кең
ұғым ретінде қарастырылады. Осыған байланысты экономикалық ынталандыруды
өндірістік қатынастар субъектілерінің қабілеттерін ашу, сондай-ақ олардың
экономикалық және әлеуметтік жауапкершілігін көтеру мақсатында материалдық
және бейматериалдық құралдарды қолданатын шаралар жүйесі ретінде
қарастыруға болады.
Түрлі ғалымдардың (Вепрев А.Ф., Голованов А., Гусманов У.Г., Добрынин
А.И., Лубков А., Милюков А.И., Рязанов В.Г., Санулин В.А., Эрматов И. және
т.б.) пікірлерін зерделеп, олардың зерттеулерінің негізгі идеясын айтуымыз
өте маңызды, осыған сәйкес өндірістің дамуындағы ынталандыру рөлін адам
өндірістік еңбекке материалдық және моральдық жағынан мүдделі болғанда ғана
орындайды.
Экономикалық мүдделерді жүзеге асыру контексіндегі еңбекке ынталандыру
тәсілі осындай. Алайда, жоғарыда айтылғандай, ынталандыруды қазіргі заманғы
басқару теориясы тұрғысынан қарастыратын болсақ, оны түсінудің өзіндік
ерекшелігі бар. Дәлірек айтқанда, адамдық қызмет уәждену тұжырымдамаларынан
көрініс тапты.
Осыған байланысты, біздің пікірімізше, тікелей ғылыми және іс-
тәжірибелік мүдде еңбек уәжі мен ынталандырудың өзара байланысу және өзара
шарттасу мәселесін білдіреді. Экономикалық әдебиетті зерттеу бұл мәселені
шешудің кем дегенде үш тәсілін айқындауға мүмкіндік береді.
Бірінші тәсіл өкілдері – ынталандыруды уәжденудің негізгі құрамдас
бөлігі деп санайды. Олардың пікірінше, уәжденуге ынталандыру, яғни жағымды
уәж және санкциялар, яғни теріс уәж кіреді [6, 69-70б.].
Екінші тәсіл өкілдері уәждену және ынталандыру ұғымы ұқсас, бірдей
мағынаға ие деп пайымдайды. Ынталандыру адамның мәнді қажеттілігін
қанағаттандыратын кез келген игілік және олар еңбек қызметі арқылы
қамтамасыз етілуі керек. Игілік еңбек уәжін қалыптастыратын жағдайда ол,
еңбекке ынталандыру болады. Мұның бірінде еңбек қызметі арқылы игілік алуға
ұмтылатын жұмыскер туралы, ал екіншісінде – жұмыскерге қажетті игіліктер
жинағы бар әрі оны жұмыскерге тиімді еңбек қызметі жағдайында ұсынатын
басқару органы туралы әңгіме болып отыр. Сонымен қатар еңбекке ынталандыру
алдын ала көзделген нәтиже беретін белсенді еңбек қызметі жұмыскердің мәнді
және әлеуметті келісілген қажеттіліктерін қанағаттандыруын және онда еңбек
уәжі қалыптасуының қажетті әрі жеткілікті шарты болатын жағдай жасалуын
көздейді [21].
Үшінші тәсіл өкілдері еңбек уәжі мен еңбекке ынталандыру ұғымын басқаша
(еңбек дағдарысының мәселелері арқылы) талдайды. Уәждену еңбек дағдарысын
жеңу стратегиясы ретінде берілген өлшемдер бойынша құндылықты бағдарлану
мен мүдделер құрылымын, тиісті уәжділік өзегін қалыптастыруды және осы
негізде еңбек әлеуетінің дамуын өзгерту мақсатымен жұмыскерге ұзақ уақыт
бойы әсер етуді білдіреді. Ынталандыру еңбек дағдарысы проблемасын шешудің
тәсілі ретінде жұмыскердің құндылықты бағдарлануы мен мүдделерінің нақты
құрылымына, қолда бар еңбек әлеуетінің едәуір толық жүзеге асырылуына бағыт
болып табылады. Ғалымдардың пікірінше, уәждену мен ынталандыру еңбекті
басқару әдісі ретінде бағыты жөнінен қарама-қайшы: біріншісі қазіргі
жағдайды өзгертуге бағытталса, екіншісі оны бекітуге бағытталған, бірақ
олар бір- бірін өзара толықтырады. Экономистер сапалы еңбек уәжін
өзгертпейінше, біз дағдарыстан шыға алмаймыз деп санайды. Уәждену және
ынталандыру процестері бір-біріне сәйкес келіп, бірін бірі күшейтіп қана
қоймайды, сонымен бірге бір-біріне қарама-қарсы болуы да мүмкін. Мысалы,
жеткілікті материалдық өтеу болмағанда ақшалай табыстың өсуі еңбек уәжін
көтеріп қана қоймайды, оны төмендетуі де мүмкін. Еңбекке ынталандыратын
факторларды кез келген реформалау, егер ол өзіндік мақсатқа айналатын болса
және оларға адамның мінез-құлық әрекетін ескермесе, күткен нәтиже бермейді.
Еңбекке ынталандыру жұмыскердің қажеттіліктеріне, мүдделеріне және
қабілеттеріне сәйкес келуі тиіс, яғни ынталандыру тетігі жұмыскердің
уәждену тетігіне бара-бар болуы керек [22, 50б.].
Еңбекке уәждену мен ынталандыру ұғымдарының өзара байланысы жайында
авторлық ұстанымдарды талдай отырып, бүгінгі күн талаптарына сай деп соңғы
пікірді айтуға болады. Еңбекке уәждену мен ынталандыруға байланысты
мұндай түсініктеме негізді әрі қисынды, өйткені қазіргі уақытта белгілері
көріне бастаған: еңбек құндылықтары толық құнсызданған; еңбек өзінің мағына
туғызушы қызметінен айрылып, тұрмыс қалпы негізіне, күнкөріс құралына
айналып отыр.
Біздің ойымызша, уәждену еңбекке ынталандыруға қарағанда әлдеқайда кең
және ауқымды ұғым. Еңбек уәжділігі жұмыскерлердің жеке уәжіне әсер ету
арқылы еңбек қызметіне ниеттендіру жайына қатысты күрделі жүйені білдіреді.
Еңбекке ынталандыру – жеке адамның немесе адамдар тобының еңбек әрекетін,
ең алдымен еңбек белсенділігі шараларын қолдау нәтижесімен мақсатты немесе
мақсатсыз түрде әсер ету деген сөз.
Сөйтіп, нақты іс-әрекетте әлеуетті объектілер мінез-құлқын реттеу –
уәжденудің өзара байланысты тәсілдер кешенінің негізінде жүзеге асыру
мақсаты. Сонымен қатар, қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайда
елдің қоғамдық дамуын тұрақтандыру қоғамның барлық салаларының нарықтық
кезеңінде жұмыскерлермен еңбек ұжымдарының қызметін ынталандырудың жаңа
тәсілін іздеу негізінде ғана мүмкін болмақшы.
Шаруашылық жүргізудің социалистік тетігі кезінде зерттеушілердің басым
көпшілігі материалдық және моральдық ынталандыру дегенді пайдаланды. Одан
кейін шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайына көшу кезеңінде көптеген
ғалымдар моральдық терминін материалдық емес деп өзгерте бастады. Дәл осы
себептен қазіргі уақытта ынталандырудың екі бағыты айқындалған: материалдық
және бейматериалдық. Персоналды басқару энциклопедиялық сөздігінде
ынталандырудың мынадай түрлері берілген: материалдық, моральдық, бос
уақытты ынталандыру, еңбек (ұйымдастырушылық). Ал Э.А.Уткин материалдық
ынталандыруды ақшалай және ақшалай емес деп бөледі, мұны алғаш рет 1985 ж.
Б.Г. Прошкин мен
И.П. Поварич ұсынған болатын.
Тағы бір назар аударарлық жағдай: соңғы кезде ғалымдар бейматериалдық
сипаттағы ынталандыруды жекелеген құрамдас элементтерге бөліп те, бөлмей де
пайдаланып жүр. Э.А.Уткин мұның әлеуметтік, моральдық және творчестволық
сияқты түрлерін ұсынады. Оның пікірінше:
– әлеуметтік ынталандыру жұмыскердің өзін таныту қажеттілігімен,
сондай-ақ оның қоғамда белгілі бір орын алуға мүдделігімен, соған
сәйкес белгілі бір мөлшерде билік қажеттілігімен байланысты;
– моральдық ынталандыру адамның ұжым тарапынан құрметке ие болу,
жұмыскер ретінде, өнегелі тұлға ретінде танылу қажеттілігімен
байланысты;
– шығармашылық ынталандыру жұмыскердің өзін-өзі таныту, өзін-өзі
жетілдіру және өзін-өзі көрсету қажеттілігімен байланысты.
Н.Комарова өзінің Еңбек уәждемесі және жұмыс тиімділігін арттыру
деген еңбегінде кезінде елде қалыптасқан экономикалық өте күрделі жағдайда
еңбекақымен қамтамасыз ету қиын дей отырып, жұмыскерлер еңбегін бағалап,
оларға икемді жеңілдіктер жүйесін жасап, бейматериалдық ынталандыру рөлін
күшейту қажеттгін айтқан болатын.
Ғалымдардың пікірінше, көптеген шетелдік кәсіпорындарда еңбекақыға
тікелей төлемдермен қатар ынталандырудың басқа да алуан түрлері кіреді,
олардың ішінде: табиғи төлем, әлеуметтік сақтандыру, жұмыс істелмеген уақыт
ақысы, әр түрлі тұрақсыз үстем ақылар, жәрдемақы, төлемнің жанама түрлері
немесе жеңілдіктер [23, 24, 25, 26].
Американ ғалымдарының (Гибсон Дж., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х.)
еңбектерінде ынталандыру сөзі қолданылмаса да немесе ол уәждеме
терминімен алмастырылып отырса да, ұйымдастыруда сыйақы жүйесінің мейлінше
қызықты әрі ерекше жіктелімі беріледі. Олар ішкі және сыртқы, сондай-ақ
дәстүрлі емес сыйақы болып бөлініп көрсетіледі. Ғалымдар адамның еңбек
қызметіне қанағаттану сезіміне оның ішкі және сыртқы сыйақыға қанағаттануы
әсер ететінін айтады. Сонымен қатар ішкі сыйақы деп өзін-өзі бағалауын,
жұмыстың орындалуын айтуға болады. Мысалға, ақшалай сыйақы, еңбекақы,
қосымша төлем және қызметі бойынша жоғарылату. Дәстүрлі емес сыйақы
ретінде олар кафетерий стиліндегі төлемдерді, бос уақыт банкін құруды,
кәсіби шеберлік немесе пайдаға қатысу негізіндегі төлемдерді ұсынады [27].
Н.В. Чайковский мен Н.Б. Буцанец ұсынған еңбекке ынталандыру
жіктелімінің тәсілі едәуір қызықты [28]. Олар барлық ынталандыруды бірнеше
топқа бөлген, олардың әрқайсысында бір-біріне қарама-қарсы
ынталандыруларды бөлу мақсатты. Осыған толығырақ тоқталайық.
Бірінші топқа үйлесімді, үдемелі және кемімелі ынталандыруларды
жатқызуға болады. Бұл, ең алдымен, еңбекақы төлеу пайымдарының белгілі бір
үлгісі, ол нақты төлеммен сәйкес келмеуі де мүмкін. Ынталандырудың
үйлесімді түрінде еңбек белсенділігі басынан бастап анықталып, қабылданған
ынталандырудың тұрақты өлшеміне негізделеді; олардың ұзақтылығына немесе
қарқындылығына жұмсалатын күш-қуаттың өзгеруі ынталандырудың үйлесімді
өзгеруін білдіреді. Еңбек белсенділігі ынталандырудың өсу мөлшеріне
негізделетін болса, үйлесімді ынталандыру туралы айтуға болады; еңбек
күшінің бірдей шығыны уақыт бойынша ынталандырудың ең жоғары өлшемін
білдіреді, өйткені ынталандырудың өзіне бейімделу жүріп жатады. Кемімелі
ынталандыру жағдайында еңбек белсенділігі ынталандырудың кему үстіндегі
өлшеміне негізделеді. Еңбек белсенділігінде ынталандырудың үйлесімді үлгісі
басым болады, дегенмен қалған екеуінің де ықпал-әсері кеш емес.
Екінші топқа авторлар көкейтесті және келешекті ынталандыруды
жатқызады. Егер көкейтесті ынталандыру күнделікті тіршілік көзі ретінде
еңбекақы мәнімен байланысты болса, келешекті ынталандыру меншіктің,
байлықтың, биліктің, әлеуметтік өсудің және тұрақтылықтың едәуір терең
түйсіктерін қанағаттандыруға бағытталған. Келешекті ынталандыру ерекше
тиімді болуы мүмкін. Егер әлдеқайда үлкен құндылықтарға жету туралы сөз
болса, олардың жету мүмкіндігі жоғары, көрнекті; адамдық алғышарттар бар,
оларға, мысалы, адамдардың сенім, шыдамдылық, мақсаттылық сияқты қасиеттері
жатады. Дәл осы жағдайлар адамдардың еңбекте бүгін емес, ертең емес,
болашақта алатын сыйақыға бағдарлану мүмкіндігін анықтайды.
Ынталандыру жіктеліміне қарастырылған тәсіл, біздің ойымызша, толық
емес және іс-тәжірибелік бағыттылығы да аз сияқты. Шаруашылық жүргізудің
нарықтық жағдайындағы ынталандыру теориясы мен іс-тәжірибесін одан әрі
дамыту тұрғысынан біз жіктелімді еңбек қызметін ынталандырудың тағы бір
тобымен толықтырамыз. Біз әкімшілік және либералдық ынталандыру дейтінді
даралауды жөн санадық.
Әкімшілік ынталандыру адамды әкімшілік тарапынан күш шығынына
мәжбүрлеуге негізделген. Мәжбүрлеу тетігі қандай да бір құндылықты
минимумға бағдалау, яғни белгілі бір құндылықты ала алмай қалу қорқынышы;
мұның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz