Дін феноменологиясы
6 лекция Дін феноменологиясы
Дін феноменологиясы пәні. Дін ұғымы. Діннің мақсат-мұраты. Дінді
ұйымдастырудың әлеуметтік формалары.
Феномен-көрініп тұрған зат. Феноменология-көрініп тұрған заттың жүйелі
түрде жан-жақты талқылануы. Діннің көрінген, сыртқа білінген тарапын жүйелі
түрде зерттейтін білім саласының аты дін феномологиясы. Дін феномологиясы
тарихи дамуына тоқталмай, діни фактілерді, көрінісіне қарай көңіл бөледі.
Алуан түрлі діндердің ғибадат және діни рәсімдерін, қасиетті жер, уақыт,
зат және тұлғаларды зерттеп ортақ нәрселерді табуға тырысады. Мұнымен қатар
дінде көзбен көрінбейтін нәрселер де бар. Бұлар бір негізге орналасып,
пайда болғанда зерттеу обьектісі болады.
Дін феноменологиясы діни сезімнің және осы сезімдердің пайда
болуының бүткіл әлемде бір-біріне ұқсайтындығын айтады. Барлық діндердің
негізі мен мақсатының бір екендігін дәлелдеуге тырысады. Мұнымен қатар діни
символдарында құпия мағыналарды ортаға қоюмен және ауыспалы мағынада
қолданылған сөздердің қасиетті мағынасын анықтаумен айналысады.
Дін феноменологиясы мағлұматтарын діндер тарихынан алады.
Бірақ ол бұл материалдарды тарихи тұрғыда емес жүйелілік тұрғысынан
таразылайды. Осылайша діни ұстанымдарды, діни құбылыстарды даму сатыларымен
салыстырады. Дін феноменологиясы басқа ғылымдармен кейбір мәселелерде
біріккенімен, бір ғылым саласы ретінде де олардан ажырайтын жақтары да бар.
Ғылымда діннің мәні қалай бағаланып түсіндірілгенімен, социология қоғамның
дінге әсер ету жәйтін мойындамай алмайды, жоқ дегенде теологияға қарағанда
ол діннің мазмұнының және оны ұйымдастыру формаларының өзгерісін табиғи,
эмпирикалық белгіленіп отыратын күштердің, бірінші кезекте әлеуметтік
күштер әрекетінің нәтижесі ретінде түсінеді. Бұл дінді психология,
философия немесе тарих қалай көріп, бейнелейтінінен ерекшеленеді.
Дін социологиялық талдаудың нәтижесінде ең алдымен әлеуметтік
феномен ретінде алға шығады. Дінді ғылыми анықтаудың қарапайым және ең кең
тараған әдісі ол индуктивті әдіске негізделеді: мүмкіндігінше қарастырылып
отырған құбылысқа қатысы бар фактілердің бәрін жинап, оларды салыстыра
отырып, зерттеліп отырған феноменді сипаттаушы ретінде ұқсас жақтарын,
қайталанып отыратындарын, ортақ қасиеттерін бөліп қарастырады. Сонымен
бірге социология олар соншалықты әр түрлі болғанымен, барлық діндерге тән
қандай да бір ортақ қасиеттерін анықтау мүмкін емес екендігін көреді.
Айталық, мысалы, мұсылман және христиан діни дүниетанымдарына тән дүниенің
бөгде және о дүние болып екіге бөлінуі буддизм немесе индуизм дінінде жоқ.
Қандай да бір дінде адамдардың ғажайыпқа негізделген қоғамдастықтарға
ұйымдасуы еш анықтамаға келмейтін жағдайлар көп кездесетін басқа да
мысалдар бар. Социологтар мен басқалар арасында да діннің шіркеу, құдай,
діни сенім сияқты жекелеген элементтерін анықтау кезінде үлкен пікірлестік
байқалғаны көзге көрінсе, бірақ сонымен қатар діннің өзін тікелей анықтауда
үлкен келіспеушіліктер байқалады. Діндер түрлі қоғамдарда немесе әр түрлі
тарихи кезеңдерде бірдей қызмет етіп отыр ма деген сұраққа әзірге сенімді
жауап жоқ. Ал егер олай болса, онда оны қандай да бір ортақ анықтамаға әкеп
тіреуге болатын феномен ретіндегі дін жайлы түсініктердің өзі сенімсіздік
тудырады. Социология беретін немесе беруі мүмкін діннің анықтамасын
жеткілікті және мейлінше толық деп қарастырмау керек. Өйткені дін
әлеуметтік аспектімен - қоғаммен өзара әрекеттесу процестерімен, сондай-ақ
дінді зерттеудегі социологиялық әдістер шеңберімен шектелген сұрақтар
кешенімен шектеліп қалмайды.
Дін социологиясының ғылыми пән ретінде қалыптасуы көбінесе еуропалық
қоғамындағы әлеуметтік, экономикалық және мәдени процестердің арқасында.
Бұл сұрақтарды шешуге елеулі талпыныстардың бірін О.Конт (1798 - 1857)
жасады. Ол әлеуметтік өмірді зерттеуге жаратылыстану ғылымдары қолданып
жүрген индуктивті әдісті қолдануды ұсынды. Діннің рөлі және әлеуметтік
тәртіптің негізінде не нәрсе жатыр деген сұраққа байланысты О.Конт
“тарихтың үш сатысы жайлы заңында” жауап берді.
Бірінші саты діни немесе “теологиялық жағдай”, онда адам санасында
дәлелсіз ойға негізделген оқиғалар, субъективтік негізсіздіктер үстем
етеді.
Екіншісі - философиялық, “метафизикалық жағдай”, онда абстракция,
дөрекі дерексіздер шынайылық ретінде қабылданады.
Үшінші - позитивті, ол жерде ғылымның көмегімен қолда бар жағдайларға
дұрыс баға беруге қол жеткізіледі. Осы үш “сана жағдайының” әрбірі бүкіл
әлеуметтік ұйымдасудың негізін құрайды. Дін және позитивті білім, ғылым
арасындағы жанжалдың міндетті түрде болатындығын мойындай отырып, оның дами
түсуі діннің құлдырауына және міндетті түрде оның өліміне алып келеді дей
отырып, Конт әлеуметтік байланыстардың ыдырау қаупін болжады. Ақырында Конт
әлеуметтік байланыстардың рухани тірегі ретінде “екінші теологиялық синтез”
керек деген қорытындыға келіп, адамзаттың бірыңғай ортақ “ұлы тірі жан”
култі, барлық өмір сүргендердің, өмірден өткендердің және болашақ
ұрпақтардың үлкен әлеуметтік организмі ретінде “позитивті дінді” жасады.
К.Маркс (1818 - 1883) дінді қоғаммен өзара байланысында қарастырды,
бірақ оның түсінігінде ол екі дербес өмір сүретін шаманың өзара
әрекеттесуі болған жоқ. Маркс, шын мәнінде алғаш болып дін өзінің
табиғатымен әлеуметтік феномен болатынын көрсетті. Ол қоғамдық байланыстар,
қатынастар жүйесіне енгізілген және оның түп-тамыры әлеуметтік
құрылымдарда. Діннің түсіндірмесін содан іздеу керек. Жаратылыстан тыс,
қасиетті жайлы көзқарастар осындай негізде пайда болды: дін аспан есебінен
емес, жердің есебінен өмір сүреді.
Дінді әлеуметтік феномен ретінде түсіну оның қоғам өмірінде әбден
шынайы функциялар орындайды, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандырады
деп түсінуді білдіреді. Маркс осылайша дінді зерттеудегі функционалдық
әдістің негізін қалап кетті. Бірақ Маркс көзқарасының айрықша ерекшелігін
дін тарихи табиғатында мәңгілік емес, ауыспалы әлеуметтік жағдайлардың -
олардың негізіне басқаның еңбегін иемдену жүйесі, әлеуметтік теңсіздік
жүйесі құрайтын жағдайлардың туындысы ретінде сендіру құрайды, ол жерде
біреулердің бостандығы екіншілердің құлдығын білдіреді; қоғамның таптарға
бөлінуі, әлеуметтік антогонизмдер, таптық күрес осыдан келіп шығады. Маркс
пікірі бойынша, дін - идеология, ол оның ең ежелгі тарихи алғашқы формасы.
Оның әлеуметтік қызметі - идеологиялық қызмет: ол оны ақтайды немесе
сонысымен қолда бар тәртіптерді заңдастырады немесе оларды сынайды, оларға
өмір сүру құқығын беруден бас тартады. Ол қоғамдық дамудың тежеушісі
ретінде қызмет атқара отырып, әлеуметтік конформизмді сіңіруі мүмкін немесе
әлеуметтік наразылықты ынталандыруы мүмкін. К.Маркстың діннің шарасыз өлуі
немесе оның жеңіске жеткен жұмысшылар табы тарапынан жойылуы жайлы
айтарлықтай қатаң түрдегі қорытындысы осыдан шығады. Көріп отырғанымыздай,
олай болған жоқ және болып жатқан да жоқ, оған қоса Конт айтқандай, олардың
діннің дәл сол әлеуметтік қызметтерін иеленуімен діни идеологияның басқа
жүйелермен ауыстырылуы болып жатыр.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында еуропалық қоғамда діннің жағдайы
айтарлықтай өзгере бастады. Индустриалияландыру және урбанизациялануға
байланысты күшейе түскен әлеуметтік жіктелісі процестері қоғамды
біріктіруші факторлар жайындағы мәселені күрделі түрде қойды. Мұндай фактор
ретінде діннің жағымды рөлі жайында әлеуметтік қатынастарды, өрлеу,
тұрақтылық пен тәртіпті жете түсінуге әрекет жасаған ғалымдар айта бастады.
Француз ойшылы Э.Дюркгеймнің (1858 - 1917) көзқарасы тұрғысынан дін
қоғамның ынтымақтастығы мен оның тұтастығы үшін маңызды әлеуметтік
қажеттілікке жауап береді. Діннің шығу көзі - қоғамның өзі. Ол дінді
қасиетті немесе қарапайымнан бөлінген тиым салынған заттарға қатысты
сенімдер мен нанымдардың тұтас жүйесі ретінді анықтайды. Олар артынан
ерушілердің барлығын шіркеу деп аталатын моральдық қауымдастыққа
біріктіреді. Ол әлеуметтік сезімді оятады, ұжымдық көзқарастарды
қалыптастырады. Дінде адамдарға тән жай заттарды құдай деп тану қасиеті
жүзеге асады, оларға қасиетті мән беріледі, соның арқасында олар қоғамды
тұтас ортаға топтастыру қызметін атқара алатын болады. Олар салт-жоралық
әрекеттердің, құрметтеудің, ізгілік көрсетудің ерекше объектісіне айналады.
Олар сол әлеуметтік топтың символы ретінде қасиетті, оларда өмір және оның
құрамына кіретін адамдар әл-ауқатының жақсаруы іске асырылады.
Әлеуметтік өмір өзінің табиғатынан ұжымдық болып келеді. Сондықтан
сенушілердің оларды “жоғары күшпен” байланыстарын біріктіруші толғаныстары,
адамның туылуын, өлімінде қолданылатын салт-жоралық әрекеттер, бірігіп
жасалатын ырымдар бірігу және ынтымақтастық сезімдерін нығайтады. Осылайша
дін басқалардан өзінің қасиетті объектіге бағыттылығымен ерекшеленетін
айрықша әлеуметтік әрекет болады. Бірақ сенімнің қасиетті объектісін
құрметтеу - ол шындығында өз “социумын” құрметтеу, оның мықтылығы - топтың
ұйымдасып өмір сүруінің жалғасуының кепілі, бұл оның әрбіреуінің және
барлығының үстінен талассыз билігін мойындау. Сонымен діннің шығу көзі -
адамдардың өмір сүруінің әлеуметтік тәсілі.
Э.Дюркгейм шындығында әлеуметтік және діниді теңдестіре отырып, дінге
кеңейтілген түсіндірме береді. Алайда қазіргі қоғамда дүниені ғылыми
түсіндірумен байланысты жаңа мифтер мен символдар пайда болды. Сондықтан
оларға нақтылы тарихи тұрғыдан оның рөлі мен әсерін бағалау талаптары
қойылуда. Саяси, экономикалық және ғылыми қызметтер діни қызметтерден
біртіндеп босанып бөлінуіне, әлеуметтіктің дінимен бірлігінің өзгерісі
болып жатыр және ол бірте-бірте айқын көрінген зайырлы сипатқа ие болуда.
Сонымен, қоғам өмірінің бүкіл саласының діннің әсерінен құтылудың үздіксіз
процесі бар екендігі мойындалады. Солай бола тура Э.Дюркгеймнің
пайымдауындағы бір нәрсе ол бұл процестің дамуы діншілдіктің аяқталуын
білдірмейді. Оның ойынша дін К.Маркске қарағанда, мәңгі өмір сүреді.
Қоғамның бірлігі мен жеке даралығын айқындаушы ұжымдық сезімдер мен
идеяларды үнемі тірілтіп, нығайту қажеттілігін бастан кешірмеген қоғам өмір
сүруі мүмкін емес. Ол бұл процестің нәтижесінде діннің және құдайдың орнына
“адамгершілік дінінің” келетініне сенді.
Дюркгейммен қатар, дін социологиясының негізін салушы деп неміс
ғалымы М.Вебер (1864 - 1920) саналады. Ол социологияны әлеуметтікке
айналатын әлеуметтік жүріс-тұрыс жөніндегі ғылым деп қарастырды. Егер ол
мәнге ие болса онда олардың белгілі бір жүріс-тұрысын күтуге бағыт ұстанған
басқа адамдардың жүріс-тұрысымен субъективті саналы түрде ара қатынаста
болады, осыған сәйкес қандай да бір өзінің әрекеттерінің табысты болу
мүмкіндігін субъективті бағалаумен өз жалғасын табады дейді.
Осындай социология пәнінің жалпы тұжырымдамасына сәйкес М.Вебер дінді
зерттеуге социологиялық ыңғайдың спецификасын қалыптастырады. М.Вебер
тұрғысынан социолог, теолог пен философқа қарағанда діннің шығу көзі жайлы
мәселеге араласпау керек және діннің қандай да бір метафизикалық “мәнін”
орнатпай оның өмір сүру жағдайын орнатып немесе проблеманы сену
объектісінің шынайылығы, құдай болмысы, т.б. жөніндегі сұрақтарды шешумен
алмастыру керек. Басқаша айтқанда, дін социолог үшін тек адамдардың
әлеуметтік жүріс-тұрысы дәледенуінің ерекше түрі ретінде ғана қызық болады.
Сонымен, М.Вебердің ойынша социология діннің шынайылығы және жалғандығы,
оның шығу көздері жайындағы мәселесін қозғамай, көзқарастардың діни
идеялармен ынталандырушы әсерін зерттеумен, олардың қоғамдық өмірге әсерін
анықтаумен шектелуі керек. Бұл ХІХ ғасырдың соңында ұсынылған маңызды
ережелер, бұрын көбіне дінді атеистік дүниетанымдық үгіт шеңберінде сынау
үшін эмпирикалық материал жасаумен айналысуға үйреніп қалған қазіргі
заманғы социологтар үшін айрықша өзекті болып отыр.
Дін социологиясының пәніне мұндай баға беру діннің әлеуметтік қызметін
Вебер бойынша түсіндіруге негізделеді. М.Вебер дінді өзінде мәдени жүйенің
белгілерін сәйкестендіретін әлеуметтік-мәдени институт ретінде қарастырды,
яғни білім саласын, символдары және индивид пен қоғамның құндылықтарын
анықтайды және онымен бірге ол өзінше әлеуметтік институт ретінде қызмет
атқарады.
М.Вебер дінді құндылықтардың бастапқы негізі ретінде көрсетеді және
осындай тұрғыда ол әлеуметтік әрекетке мән берудің ең маңызды амалдардың
бірі болып табылады, оның мағынасы мен мақсаттарын анықтайды. Дәл осыдан
діни нұсқаулардың негізінде адам өмірінде болып жатқан оқиғалардың бәрі өз
тарапынан өмірлік маңызды немесе маңызды емес болып жіктелінеді. Дүниеге
діни түсіндірме беру ондағы бағыт ұстану және жүріс-тұрысты реттеу құралы
болып табылады. Дін дүниенің белгілі бір бейнесін суреттейді және сонымен
қатар құндылықтар мен нормалардың жүйесін ұсынады және соларға сәйкес бір
әрекеттерге тиым салынады, екіншілерге рұқсат етеді. Сонысымен ол адамның
жүріс-тұрысының моралдық нормаларын құрады.
Вебердің дін социологиясының тағы бір маңызды бөлігі - “шіркеу мен
секта” арақатынасын қарастыруға келіп тірейтін, діни ұйымдар түрлерін
зерттеу.
Діни социологияның негізін қалаушылар қатарына Б.Малиновский (1884 -
1942), дінтанушылар Дж. Фрэзер және соңынан Л.Леви-Брюль жатқызылуы тиіс.
Олар адамның дамуының еретеректегі сатысында оның санасы пралогиялық
сипатта болды деп санады және сиқырлық (магия) хабарсыздық пен надандыққа
негізделеді, одан көмек сұраған адамның талпынысын сәтсіздікке ұшыратады
деп есептеді. Сиқырлық пен діннің айырмашылығын көрсете отырып,
Б.Малиновский дін адамның әлеуметтік табиғатына негізделеді, ол сиқырлықты
өлімге ұшыратып, оның орнын басады деп санады. Ол шындығында, адамдар
олардың әрекеті өзіне бағынышты болған жерлерде - өзінің бау-бақшасында,
балық аулау жағасында кәдімгідей рационалды ойлайтынын көрсетті. Сиқырлық
іс-әрекет тәуелділік пен анықсыздық элементі жоғары болған кезде өз күшіне
енеді. Сиқырлықтың - адамның өмірі мен әрекетіне айтарлықтай мықты әсері
бар, өйткені олар толығымен еш уақытта адамның билігінде болмайды және ол
ешқандай есептеуге келмейді. Сиқырлық қандай да бір қоғамда әсер ету
көлемінің деңгейі сол қоғамдағы табиғи және әлеуметтік процестерге бақылау
орнатуға қол жеткізу деңгейіне байланысты болады. Малиновский сиқырлықты
таза функциялық түсінуді ұсынады. Ол Фрэзер сияқты оның дінмен ұқсастығын,
екі жағдайда да әңгіме ойдағы нәтижеге тексеруге келмейтін құралдар
көмегімен қол жеткізу жөнінде болып отырғанын көреді.
Дінге және мәдениетке жалпы фунциялық көзқарасқа сәйкес, өркениеттің
әрбір түрінде әрбір әдет-ғұрып, идея, сенім-нанымдар бірқатар өмірлік
қызмет атқарады. Оның ішінде ең бастысы - қоғамдық тәртіптің тұрақтылығын
сақтау. Малиновскиймен келісер болсақ, сиқырдың қызметі адамға бағынбайтын
үмітсіз жағдайды, үрей-қорқынышты жеңуге үміттенуге көмектесіп,
қиыншылықтардан өте білуінен тұрады. Функционализм тұрғысынан дін сол
сияқты рөл атқарады: ол Дюркгеймде секілді қоғамның бірігу факторы болып
табылады.
Жоғарыда келтірілген дін социологиясының негізін салғандардың
еңбектері оның кейінгі барлық дамуын, зерттеудің негізгі бағыттарын,
проблематикасын, методологиясын анықтады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
басында дін социологиясы жеке пән ретінде қалыптасты. Социология дінді
қоғамға қатынасында қарастырады, оның қоғамдық өмірді ұйымдастырумен
байланысы тұрғысынан талдайды. Бұл байланыс екі жақты болады. Қоғамның
дінге әсер етуі қалай бағаланып, түсіндірілмесін, социология мұндай әсер
ету фактісін мойындамай отыра алмайды. Діннің әлеуметтік тәртіптің
құрылуындағы, оны ұстап тұру мен өзгерісіндегі, тұлғаның іс әрекетінің
қалыптасуындағы рөліне баға беру мен түсіндіру әр түрлі болуы мүмкін,
алайда дәл діннің қоғамда қызмет етуі социологиялық талдаудың басты пәнін
құрайды.
2. Дін ұғымы
Дін ұғымы – мейлінше аумақты, көп нәрселерді қамтитың кең ұғым,
жаратылыстан тыс бір кереметке сену (құдай, тәңір), дүниеде болып жататын
алуан түрлі құбылыстар арасында бір сиқырлы сыр бар деп түсініп, соған нану
(магия, тотемизм), кейбір заттарда, табиғат¬та жоқ қасиеттер бар деп
түсініп, оларды кие тұту (фетшизм).
Тотемге табыну – діннің ең ертедегі формаларының бірі. Алайда оның арғы
тегінде діндік ұғымнан гөрі нысандық (нышандық) сипаты басымдау. Бұл сөз
(тотем) – төркінім және белгі (нышан) деген мағаналарды беретін, үндіс
тілінің дыбыстық аудармасы.
Рулық қоғамда санасы толыспаған әлеумет әр тайпа өз алдына белгілі нәрседен
пайда болған деген нанымды қалыптастырған. Сол нысаналы нәрсенің көбі
хайуанаттар (аң, құс, балық ...) болып келеді, одан қалса өсімдік (мұнда
аздаған басқа заттар да бар) болады. Әрбір тайпа өзінің тотемдік нәрселерін
ерекше қорғап, басына көтере қадірлейді.
Қазақ халқы арасындағы көне көз адамдардан бүгінде ағаш тотемнің
құбылыстарын кезіктіруге болады. Осындай бір мифте: Қазақ халқының
ұғымындағы 18 мың ғаламды жаратушы жасаған бір ғұмыр ағашын егеді. Ағаш
басындағы әрбір жапырақ тіршіліктегі бір адамның жанына, рухына уәкілдік
етеді. Дүниеге бір адам келсе, бір жапырақ өніп шығады. Ал бір адам өлсе,
бір жапырақ үзіліп жерге түседі. Үзілген жапырақ түсіп бара жатып, басқа
бір жапыраққа соғылса, бұл жапырақ уәкілдік еткен адам бір адамның
өлгендігін естиді. Кейде қазақ халқы: Орманға сыйыну жөнінде, тәңірінің
шапағаты ағашқа түсіп, ағашты биязы да сұлу бір қыз етіп жаратқан екен
дейді. Енді бірде ағаш 9 бала туып, тоғызы тоғыз рулы ел болған екен, –
дегенді айтады.
Қазақ халқынан өзге ұлттарда ағаш тотемінің құдірет-характері біртіндеп
өзгеріске түсе бастаған. Біреулерінде жал¬пы қорғаушы ретінде қаралса, енді
біреулерінде шаруашылықты, тіршілікті меңгеруші ретінде қаралады. Ал қазақ
халқында ағаш тотемі бұрынғы мәнін, ежелден келе жатқан рөлін жойған емес.
Түркі тектес халықтардың барлығы да ортақ табынған киелі, тотем жануарлары
әсем марал, көк бөрі, бүркіт екендігі бұрыннан белгілі. Көк түріктер
мемлекетінің туында көк бөрінің, қият Шыңғысхан құрған монғол мемлекетінің
байрағында сұңқардың суретінің болуы кездейсоқ емес. Байбөрі (Алпамыс
батырдың әкесі, Құртқа қасқыр деген сөз. Қобыландының зайыбы) секілді аттар
қазақтың әдеби мұраларында көп кездеседі. Монғолдың құпия шежіресінде
түрік монғолдар өздерінің шығу тегін әсем Марал, Бөрте Шонадан таралғанбыз
деп есептейді. Шона – қасқыр деген сөз. Бұл әпсананы Қозы Көрпеш-Баян
сұлу жырында Сарыбай досы Қарабайдың көңілін қимай буаз маралды атып,
киелі аңның зауалына ұшыраған. Ол сол жерде дереу дүние салып, жалғыз ұлы
Қозының тағдыр қасіретпен тамамдалатынын хикая сюжеті айқындап, маңызын
аша, әрлендіре түседі. Көшпенділер сол себепті де Ақмарал, Шона, Қасқырбай,
Маралхан, Бүркіт секілді есімдерді көп қолданған.Осымен қатар бұған ертеден
қалыптасып қалған діни салт-сана, әдет-ғұрыптар (культ), мешіт, шіркеу
сияқты діни меке¬мелер мен молда, қожа, бақсы, ишан, поп дейтін дін иелері,
тарихи діндерде адамдар орындауға міндетті деп есептелетін моральдық,
этикалық қағидалар жатады.
Көне замандардан бастап-ақ небір ғұлама ойшылдар, көреген елбасылары
бір отаға бірігіп, өмір сүрген адамдардың өзара жақсы қарым-қатынаста
болуына және түсінікпен тіршілік етуіне кедергі болатын жәйттердің алдын
алып отырған. Тыныштық, бейбітшілік үшін көп нәрселерге шек қоюға мәжбүр
болған. Оны бұзғандарға түрлі жазалар белгіленген. Сонымен қатар
жаратушымыз мұндай бір ортаға бірігіп өмір сүруші адамдарға өзінің нағыз
өміршең қағидаларын алға тартты. Оның аты бәрімізге аян – дін болатын. Дін
– адам өміріне қажетті рухани байлықтарды реттеу үшін түрлі заңдар мен
ереже, қағидалар белгіледі. Ислам дініндегі қағидалармен тәрбиленбеген адам
біреуге жаманшылық тілемейді және міндетті адалдықпен орындайды. Осы орайда
Мұхаммед пайғамбардың мына сөзін әр уақытта жадымызда ұстаған жөн: Өз
нәпсіңіз қалаған нәрсені басқалар үшін қаламаған тұста және өзіңіз жаман
көрген нәрселерді басқалар үшін де жаман деп білмеген тұста сіз нағыз
иманды жан бола алмайсыз. Осылайша хазырет Мұхаммед пайғамбар өзі өмір
сүрген қоғамын шапағаттыққа шақыра отырып, өзі де оның нұрына бөленген.
Осы орайда жалпы адамзат өркениетіндегі әйгілі мәдени ошақтардың ұдай
көшпелілер мекенімен жапсар өңірлерде дүниеге келіп отырғанын кездейсоқтық
деуге болмас. Басқа¬сын былай қойғанда, Зәрдеш (зороастризм), Будда
(буддизм), Яхуда (иудаизм), Мұхаммед (ислам) бастаған әлемдік дін¬дердің
көшпелілер мекенімен шекаралас өңірлерде дүниеге келгенін қалайша
кездейсоқтық деуге болар? Және осынау әлемдік діндердің бастау тегіне
Тәңірлік діннің (Тенгирианство) өзекті қағидаларының арқау болғанын
қайтерсіз? Ал Тәңірлік дін дегеніміз, түптеп келгенде, уақыт пен кеңістікті
игеруге талпынған, қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының
алғашқы таным-түсінігі еді. Бұл орайда Тәңірдік дін көшпелілердің өмір
сүруінің кепілі болды, өмір салтына айналды.
Үнді, Парсы, Ислам, Қытай, т.б. мәдениеттердің түркі халқының
мәдениетіне әр түрлі жолмен ілгерінді-кейінді ықпал етіп келгені белгілі.
Мәселен, біздің жыл санауымыздан бұрын парсылар мен сақтар тайпалары түрлі
мәдени байланыста болғаны ғылымда анықталған. Парсының Зороастр діні
Қазақстан қалаларында VI-VII ғасырларда соғдырлар арқылы енеді. Алайда оның
элементтері Оңтүстік Қазақстанда бұдан да көп бұрын сақ-массагет тайпалары
кезінде-ақ қалыптаса бастаған болатын. Ал қытай жазбаларында жыл
санауымыздың ІІ ғасырында Будда діні қазақ халқының негізін құрушы үлкен
рулардың бірі қаңлылар ішінде таралап қана қоймай, сонымен оны қаңлылардың
монахтары қытайларға таратқаны туралы мәліметтер бар. Христиан дінінің де
өте ерте кезден бастап түркілерге ықпал көрсеткендігі белгілі. Керей,
Найман қатарлы қазақ тайпалары христиан дінін бір мезетте қабылдағандығы
туралы парсы тарихшысы Рашид-Эддин өзінің Жамихаттауарих деген еңбегінде
мол деректер жазады. Ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан да оны Таңбалы тас жазуы
деген еңбегінде дәлелдейді. Шыңғыстау алыбы В. Бартольд та оны өз еңбегінде
айтып, Еуразияның көшпелілерінің соңғы тұяғы болып табылатын қазақтар күні
бүгінге дейін таңның атуы мен күннің батуына дейінгі уақытты беске бөледі:
таң, сәске, түс, екінді, ақшам. Осы дәстүр Сырдария бойында туған Зәрдеш
діні арқылы Яхуда дініне ауысты, одан ислам дініндегі бес уақыт намаздың
орнығуына себепші болды. Уақыт пен кеңістік туралы белгілі бір таным-
түсінік қалыптастырмай тұрып, көшпелілер өмір салтына ойысу мүмкін емес
еді. Бір жыл ішінде күн мен түннің теңелетін мерзімдерін білу, сол бір
жылдың төрт маусымының ерекшеліктерімен санасу көшпелілер үшін өмір сүрудің
қажеттілігі болған. Осы орайда отырықшылардың негізінен жаз бен күзге
тәуелді екенін айта кетуге болады. Күні бүгінге дейін қазақтар әрбір
маусымды өз ішінде үшке бөледі: қоңыр күз, сары ала күз, қара күз немесе
қыстың басы, қыстың ортасы, қыстың аяғы, т.б. Осынау өмір салтының өзегінен
бір жылды 12 айға бөлетін таным-түсініктің бастау тегі аңғарылады.
Қазақ қауымы осы күнге дейін қалыптасып үлгерген өзінің рухани қазыналарын
түгендеп, бір жүйеге салып, оның шынайы құндылығын әлі анықтай қойған жоқ.
Коммунистік идеологияның көлеңкесінде қалып қойған қазақ халқының іргелі
дүниелерінің ішіндегі діни болмысымызға жаңаша мән беріп, оның біртұтас
жүйесін жасап шығару үлкен қоғамдық-ғылыми жетістік болар еді.
Соңғы жылдары республикамызда ислам дінінің жанданып, мәдени-рухани
өмірімізге ықпал етіп, тіпті саяси-әлеуметтік мәселелерге араласа бастағаны
белгілі. Осынау әрекет-тірліктеріміздің мәні неде? Мәселенің мәні –
қоғамдық санадағы болмашы өзгерісінің ұлт тағдырына қарай ықпал ететінін
бажайлап отыруда болса керек. Себебі ұлттық болмысқа қоғамдық-әлеуметтік
күштердің әсер ететінін, нендей үрдістердің күшейіп бара жатқанын тап басып
біліп отыру арқылы және нақты әрекетке көшу арқылы ғана рухани шыңдалуға
болатыны ақиқат.
Діннің пайда болуы адам өмірінде, қоғамда болып жатқан әр түрлі
өзгерістерден туындайтыны тарихи анықталған жай. Дін шыққан уақытынан бері
қарай адамның бүкіл өмірінде реттеуші күшке айналуына көптеген тарихи
деректер куә. Сонымен бірге діннің қоғамдық сананың белсенді формасы
ретінде сақталып отырғандығы да рас. Қазір дін көптеген жылдар бойы
насихатталып келген адамгершілік ережелерінің әділетсіздіктің жетегінде
кеткенін сынау үстінде күшейіп отыр. Өйткені дін қоғам өмірінде жіберілген
саяси экономикалық қателерге, рухани адасушылыққа жауапты емес. Дін тарихын
тиянақты зерделеуші оны алдамшы деп бағалаудың қате пікір екендігін біледі.
Діннің мәдени дамуының жемісі екендігін оның тарихи, танымды, психологиялық
тамырлары шыққандығын мойындау қажет. Діни шешімдер адамдардың күнделікті
өмір салтын, қоғамдық заңдарды ескере отырып уағыздалады.
Ислам дінінің моральдық-этикалық нормалары және Қазақстандағы даму
ерекшеліктері. Кез келген дін сияқты ислам діні де адам қоғамына тән
моральдық-этикалық, кісілікті нормаларға сүйенген. Оған қоса ислам діні өзі
дүниеге келген ортаның сұранымымен үндесіп жатады. Ислам діні тек қана
наным-сенім аясымен шектелмей, сол діндегі елдердің өмір салтына, моральдық-
этикалық нормаларына, дәстүріне айналып отыр. Сондықтан біз бүгінгі таңда
жер бетінде миллиардқа тарта адамның зейінін өзіне тартқан ислам дінін ең
алдымен рухани құбылыс ретінде құрмет тұтамыз. Ал қазақ халқының тарихында
ислам дінінің толық дами алмағанына көшпенділік тұрмысының салты мен ғұрпы
кедергі болса керек. Қазақ исламы, қазақ мұсылманшылдығы догмалық исламнан
әлдеқайда өзгеше, тұрмыс ауқымынан алысқа бармайтын діни наным.
Егер халқымыздың барша өмір салты ғылыми зерде сүзгісімен өтер болса, қазақ
халқының тарихи-әлеуметтік болмысында ислам дінінен әлдеқайда басым екеніне
көзіміз жетер еді. Тәңірлік дін әлі түбегейлі зерттеліп, адам қоғамындағы
орны жете анықталған жоқ. Біздегі бақсылық деп аталған шамандық та түптен
келгенде тәңірлік діннің бір тарау көрінісі ғана.
Қазақ халқының өмір салты мен дүниетанымында, басқа тіршілік-
тынысымыздың баршасы тәңірлік дінмен қойындасып жатыр. Адам баласының
туғаннан өлгенге дейінгі қазақ қоғамындағы тіршілігінің бәрінде ислам
дінінің нышаны өте аз. Дәстүрлі наным-сеніміміз бойынша халқымыз не аспан-
көкті, не айды, не отты, не жерді, не суды, не әрбір құбылыс пен заттың
пірлерін кие тұтып, соған сәйкес жөн-жоралғысы мен ырымын жасаған. Дүниеге
келген нәрестенің жататын орнын отпен аластаудан бастап, дүниеден өткен
адамға ас беруге дейінгі жөн-жоралғының баршасы тәңірлік наным-сеніммен
астасып жатыр.
Сондықтан да саналы тіршілік иесінің табиғи аяқталуы болып саналатын
адам өлімін дін мен ілім жан-жақты қарастырып келді.
Мәселен, ертедегі египеттіктер адамның пәнилік ғұмырын, бар болғаны бақилық
ғұмырға барар алдындағы дайындық қана деп ұққан.
Олардың өліп қалған перғауындарға көбірек құлшылық етіп, оларға арнап
алып пирамидалар салып, денелерін бұзылмайтындай бальзамдаулары сондықтан.
Ал ертедегі жапондықтар адам өлгеннен кейін оның жаны ұрпақтарының жанына
кіріп, әрі қарай өмір сүре береді деп сенген.
Сондай-ақ буддизм, зороастризм, иудаизм және басқа діни ілімдер де
өлім табиғитын өздерінше түсіндіріп бағады. Бірақ бұл діни ілімдердің бәрі
де бір мәселеде – өлімді қорқынышты, жат құбылыс етіп көрсетуде бір-бірімен
үндес болып келеді. Ал өлімді заңды табиғи құбылыс деп пікір айтқан Сократ,
Платон, Аристотель ілімі болғаны аян. Бұл ілім бойынша, өлім деген – тәннен
жанның бөлініп шығуы. Яғни тән ғана өледі, ал жан мәңгілік. Сократтың,
Платон мен Аристотельдің өлімнің аса зор қайғылы ауыр қасіретін
жеңілдететін осы ілімін данышпан Абай қатты сезініп, терең ұғынған.
Сондықтан да ол:
Өлім бар да қорлық жоқ – бұл Сократ, Платон, Аристотель философиясының Абай
арқылы одан әрі тереңдеуі, жаңа мәнінің тосын мағынаға ие болуы.
Жалпы Абайды дүниетанымдық көзқарасы жағынан исламды насихаттаушы деп
атауға болады. Басты көзқарасы қарапайым: алла – дүниені жаратушы, адамды
жасаушы, ол имандылықтың негізі. Абай исламды қазақ халқын имандылыққа
тәрбиелеу құралына айналдырмақшы болды. Ол өз туыстарын адам өмірінің
бағасын оның рухани дүниесінің қасиетінен көре білуі керек дейді (6-сөзі).
Зороастризмде айтылатын өлімді жауыздықтың түрі деп есептеу шаманды
тұтынған халықтар аңыздарындағы өлімнен қашу түрінде көрсетіледі. Мысалы,
Қорқыттың өлімнен қашу туралы аңызы. Күлтегін ескерткіштерінде Отан туралы
салтанатты сөздер, түркілер суы туралы, шындық жолы туралы сөздер бар.
Олардың тегі, сөз жоқ – зороастралық. Тәңірлік-зороастралық ұғымдар біздің
дәстүрімізде, әдет-ғұрпымызда, сенімдерімізде, түсті жоруларымызда
сақталған. Қазақстанда ислам діні мен шамандықтың араласып келуі мен
тәңірін алламен, жер рухын шайтан, аруақ, әулиелермен, Әзірейіл,
Жебрейілдерді шамандық өліммен ұқсастырудан көрініс тапқан. Ертеден келе
жатқан әдет-ғұрып, салт-сананың қайнар көзі, қазіргі біз шамандық – ескі
наным деп атап жүрген, кезінде бүкіл халық табынған дін еді.
Ислам діні арадан ғасыр өткенде республикада қайта жанданса, біздің ұлттық
мәдениетімізбен қай тұрғыда тіл табысады деген мәселе туады. Соңғы жылдары
Наурыз мерекесі аталып өте бастады. Көк жүзін тәңірі тұта телміріп, ондағы
аспан денелерін өмір тіршілігінің бағдаршысы ете білген көшпенділер күн
менен түннің теңесер сәтін алдымен болжауы заңды еді. Ислам діні белең
алған заманда наурыз сөзінің парсылардан ауысқаны болмаса, бұл мереке
қазақ арасында Ұлыстың Ұлы күні деп аталады. Демек Мұхаммед пайғамбар
дүниеге келмей тұрғанда тойлана бастаған осы тарихи мәдени айғағымызды
ислам дінінің нәтижесі деуімізге болмайды. Неғұрлым тереңнен тамыр алатын
қазыналарға сенетін болсақ, болашақта ұлттың мықтылығы мен өміршеңдігі
соғұрлым анық көрінетін болады. Қазіргі кезде қазақ зиялы өкілдерінің бір
тобы қазаққа жаңа дін керек деп жүр. Қолдан құдай жасап немесе алыстан
келер әлдеқандай миссияны күтетін дәуір өткен сияқты. Бұрынғы Кеңес
Одағында ресми идеология ислам дінін жоққа шығарса, соңғы жылдары орын
алған оқиғалар мұсылман дінінің дүние жүзінде аса ықпалды күш екенін
көрсетті. Президентіміз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Қазақстан халқының 60
пайызынан астамы мұсылман дінін ұстанатыны белгілі. Мұны біз ескеруіміз
керек. Кеңес үкіметі кезінде бізді рухани, діни мұрамыздан аулақтатқысы
келді. Көп ретте солай болды да. Сондықтан қазақтар үшін, республика
халқының мұсылмандық бөлігі үшін рухани, мәдени қазыналарға қайтып оралу
маңызды дүние болып саналады.
Сондықтан біз исламды өмірге қайта келтірдік деп қуанышымыз қойнымызға
сыймай жүр. Ал ойлап қарасақ, исламға дейін де қазақ халқы өмір сүрген,
өзіндік рухани байлықтарға ие болған. Қазақ аруаққа сенген, отқа сыйынған,
тәңірге бағынған.
Иә, даланың өз дүниетанымы, өзіндік қайталанбас әлеуметтік тәжірибесі
болған емес пе. Тәңір, Жасаған ием. Осы шексіз де шетсіз ұғымдардың мазмұны
мен мәніне тоқталмай-ақ қоялық. Олар қазақтың ұлттық санасынан ешқашан
сарқылар емес. Рас, анилизм (қазақта ол ата-баба аруағына табыну) әлемдік
діндердің әлдеқайда төменгі сатыда, әрі олармен бәсекелесе де алмайды.
Бірақ ол халықтың тұрмысында, әлеуметтік қатынастарында мәңгі қалыптасып
қалды. Аруаққа сыйыну, оны қастерлеу қазақ үшін имандылық жолы. Бәлкім бұл
жаңа ұлттық идеологияның қарапайым бір элементі ретінде бағаланар. Алайда
мұндайда неғұрлым тереңнен тамыр алатын қазыналарға сенетін болсақ,
болашақта ұлттың мықтылығы мен өміршеңдігі соғұрлым анық көрініс беретін
болады. Сондықтан осындай қиын-қыстау кезеңдерде қазіргі толық қалыптасқан
халықтың дәстүрлі қазыналарына, әдет-ғұрып пен салт-санасына, діні мен
өркениетіне, әлеуметтік тәжірибесі мен әлеуметтік қатынастарына сүйену
қажет. Ислам қазір қазақ жерінде екі бағыттағы қазметімен көрінеді:
біріншісі – мәдени-ағартушылық; екіншісі – саяси-әлеуметтік. Бірінші бағыт:
халықты жалпы мұсылмандыққа насихаттау, халық дәстүрлерімен ұштасқан
исламның рухани мәнін түсіндіру. Екінші бағыт: саясаттанған ислам. Бірақ
исламның саяси мақсаттары және оған жетудің әдіс-тәсілдерін қазақ қауымы
қолдамайды. Әрине, отаршылықтың шеңберінен босаған қазақ үшін өзінің Орта
Азия аймағындағы тегі бір туыстарымен тіл табысып, біртұтас өмір кешуіне
себеп болатын аса маңызды фактор – мұсылман діні. Осындай қиын-қыстау
кезінде осыларға сүйену ешқандай көптік етпесе керек. Сонымен бірге ислам
дініне бой ұсынуымыз дәстүрлі мәдениетіміз бен дүниетанымымызды ығыстырып,
схоластика мен мистиканың бел алуына ұрындырғанынан сақтануымыз керек.
Сөйте тұра, республикамызда мешіттер болғанын, медреселердің ашылғанын
қалаймыз. Өйткені ислам дінінің де исламдыққа, сауапшылыққа, биік
адамгершілікке насихаттайтын ықпалын, қасиетін, сонымен бірге ұлтаралық
ынтымаққа дәнекер бола алатын қасиетін мейлінше икемділікпен бүгінгі
өмірімізге жарата білуіміз қажет. Сонда ғана ұлттық рухты, этникалық
ерекшелік пен рухани қазыналар жүйесін сақтап қалуға, оны келесі тарихи
кезеңдерге өркендетуге мүмкіндіктер туады. Қоғам дамуындағы дағдарыс
әлеуметтік саланың барлық буындарына дін әсерінің күшеюін жылдамдатады. Бұл
– тарихта талай рет орын алған құбылыс. Егер саясаткерлер сол дағдарыстан
шығу жолын таба алмай, әлсіздігін дін арқылы демегісі келсе, дін
мемлекеттік идеологияға айналады.
Қазақ ұлты исламға толық орнықпағанын және тез қабылдағыштығын ескерсек,
біз бұл салаға көңіл бөлуге тиістіміз. Ендеше, тұрмыстық деңгейде болсын,
қазақтар исламға көңіл бөлгені жөн. Бір ұлттың бірнеше дінге бас ұруының
салдарын тек өзге елдің тәжірибесінен көрсек деймін.
Дін және саясат
1. Діннің саясатқа қатысы. Биліктің киелілік сипаты. Билік пен дін туралы
көне заман ойшылдарының пікірлері.
2. Ислам дініндегі билік жүйесі сипаты. Құран аяттар билік туралы. Әл-
Фарабидің дін мен саясат туралы пікірлері.
3. Діннің саясиландырылуы.
Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы кұбылысын өте ерте заманнан
түсініп-білгісі келді. Ежелгі Шығыс, антикалық дәуірдін ойшылдары
мемлекеттің, саяси биліктің мән-мағынасы неде және кімге қызмет етеді,
қоғамдық құрылыстық қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең
қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бірақ ол кездегі
пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық сарында болатын. Себебі, ертедегі
адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдіретінен туған жалпы әлемдік
космостық тәртіптің ажырамас бөлігі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда
(Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда, сол кездегі мифтарға
сүйенсек, басқарушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі істерді
реттеп, тындырып отырады. Көне Кытай мифы бойынша билік құдайдың
құдіретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымем байланысты император
болып есептелген. Ежелгі гректерде ен алғашқы билікті жүргізуші құдайлардың
өздері болыпты-мыс.
Кейінірек адамзаттың іс-тәжірибесінің, ақыл-ойының, мәдениетінің
дамуына байланысты саясаттың ұғымдары, түсініктері, тұжырымдамалары пайда
бола бастады. Қоғамдық - әлеуметтік және саяси құрылымы мен қатынастарының
одан әрі күрделіленуі, материалдық өндірістің, халық санының өсуі оның
өміріне мемлекеттің тікелей араласуына әкеліп соқтырды. Мұндай жағдайда ұлы
ойшылдар саясатты ғылыми тұрғыдан түсініп, оны орынды пайдаланудың,
мемлекетті тиімді басқарудың жолдарын іздестіре бастады. Бұдан келіп саяси
теориялар туды.
Біздің з.б. бірінші мыңжылдықтың ортасында саясаты діни-мифологиялық
танудың орнына философиялық-этикалық түсіну түрі келеді. Мұнда аса зор
еңбек еткендер — Конфуций, Платон, Аристотель сияқты ғұлама ғалымдар. Бұл
ойшылдар саясатты теориялық тұрғыдан зерттеп, оны этикамен тығыз байланыста
қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат-мүддесіне сай келуге,
адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты.
Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Аристотельді
атайды. Өйткені ол өз заманында лицей ашып, сонда саяси ғылымды жеке пән
ретінде оқытып, өзі жүргізді. Саясат деген еңбек жазып, онда ежелгі грек
мемлекеттерінің (онда әрбір қала мемлекет болып есептелетін) саяси жүйесін
зерттеді. Дегенмен, ұлы ғалым саясаттанудың пәнін қазіргі біздің -
түсінігіміздей басын ашып бере алмады. Ол саясаттың негізі адамның өзімшіл,
хайуандық табиғатында жатыр деп ұқты. Жеке адам көзсіз құмарлыққа берілгіш
келеді. Сондықтан оның соқыр сезімін тежеп, жалпыға ортақ игілікке,
әділеттілікке жетуді жеңілдету, адамның адамгершілік қасиетін арттыру үшін
саясат жүргізу керек деп түсінді. Сонымең қатар ол саясаттану мәселелерін,
фәлсафа (философия) мәселелерімен бірге қарады.
Орта ғасырда саясаттың діни-этикалық түрі қалыптасады. Оның негізін
салушы Фома Аквинский саяси билікті құдай орнатады, бірақ мемлекет
басшылары кұдайдың калауына қарсы шықса, халықтың оларды құлатуына болады
деген байлам айтты.
Ал ислам дінінде мемлекеттегі, билік жүйесі жаратушының еркімен болады
дейді. Билеуші Тәңірдің қалауымен сол адам ішінен таңдалып алынады. Ол
туралы Құранда арнайы аят бар. Ол аятта өз іштеріңнен таңдап қойылған
адамдарға мойын ұсыныңдар деген үкім бар. Ислам дініндегі билік жүйесі
алғашында теократиялық сипатта болды. Мемлекеттегі бар билік Мұхаммед
Пайғамбардың қолында болды. Ол кезде мемлекеттегі бүкіл билік жүйесі бір
кісінің қолына шоғырланды. Мұхаммед Пайғамбар әрі рухани басшы, әрі саяси
басшы, әрі құқықты жүйенің иесі, әскери басшы т.с.с. қандай билік болса,
соның бәрін бір кісінің қолында шоғырланды. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс
болған оның орнына отырған Пайғамбардың сенімді серіктері кезінде де бұл
жүйе толық болмаса да, сақталды. Бірақ, билік жүйесінде жіктелушілік, әр
саланы басқаратын адамдар пайда бола бастады. Әділетті халифалар дәуірінен
кейін билік жүйесіндегі жіктелу мемлекеттік жүйенің біртіндеп
секуляризацияға түсе бастағанынан хабар береді. Осы кезеңдегі билік
жүйесіне қатысты ой-пікірлер діни ағымдардың шығуына байланысты өзгеріске
түсе бастады. Шиалардың, хариджилердің, билік туралы түсініктері әртүрлі
болды. Халифат Пайғамбар орынбасары деп танылып, мемлекет билігін Құран
аяттары мен Пайғамбар хадистері негізінде басқаруды жақтады. Шиалар болса,
мемлекет билігі Пайғамбардың күйеу баласы Әзірет Али ұрпақтары – Имамдардың
қолында болуы керек. Имам Пайғамбар қызметін жалғастырушы, ол уахи арқылы
Тәңірмен арадағы байланысты жалғастырушы. Имам да халыққа билікті Алланың
атынан жүргізеді. Мемлекетті басқарудың бұл жүйесі әлі күнге Иран ислам
Республикасында жалғасын тауып келеді.
Халифаттық билік жүйесі уақыт өте келе өзінің негізгі сипатынан
айырлып, тек рухани билік иесі ретінде танылды. Ал саяси билік сұлтандар
қолына өтті. Мемлекет басқару ислам әлемінде 8-9 ғасырларға қарай көне
парсылық, византиялық сипат ала бастады. Халифат ыдырап, әртүрлі жеке
мемлекеттерге жіктелді
Ал түркілерде мемлекетті басқару жүйсесінің өзіндік ерекшелігі болды.
Түркілердегі билік ру, тайпа басшыларының сайлауымен таққа отыратын билеуші
әркезде халықпен санасуға мәжбүр болды. Ал ислам діні келгеннен кейін
мелекетті басқару жүйесі өзгеріп, алдымен шиалық, одан кейін парсылық сипат
алды. Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін, Жошы ұлысында Йасауи жолы
мемлекеттік идеология дәрежесіне көтерілгеннен соң ғана мемлекетті
басқарудың көне түркілік жүйесі исламдық негізде қайта қалыптастырылды.
Негізгі билік заңға-шариғатқа беріліп, хан да, билер де, қара халық та
шариғатқа мойын ұсынды. Бұл билік жүйесін қазіргі кезде ғалымдар дала
демократиясы деп атап жүр.
Дін және саясат - қазіргі таңда, әлемде, оның ішінде түбегейлі бет-
бұрыс жасап, демократиялық өзгерістерді іске асырып жатқан әлемде,
саясаттан тыс тұрған адам жоқ. Яғни, саясат ол - әлеуметтік күрделі құбылыс
болып саналады. Өйткені, бүгінгі күні ешбір адам өзін саясаттан тыспын деп
айта алмайды. Саясат - қоғамның саяси саласы. Саясат қоғамның басқа да
салаларын қамтиды және сол салалармен байланыста болады. Мәселен, "саясат
және дін", онда діннің саясатпен байланысын кәреміз. Тіпті, ең алғашқы
кездегі саясаттың өзі де діни тұрғыда болған. Қоғамның саяси өмірінде дін
айтарлықтай орын алады. Адамзат тарихында мемлекет пен діннің ара қатынасы
үш түрлі шешіліп келеді:
Мемлекеттік билікті діннің орталығына айналдыру;
Мемлекеттік діни мекемелерге бағындыру;
Мемлекет пен діннің одағы. Қазір ол екі түрлі шешіледі:
1) мемлекет пен діннің имандылық негізінде;
2) мемлекет пен діннің бөлінуі, бір-бірінің ісіне араласпауы.
Алайда өз қызметін толық атқару үшін мемлекетке дін қажет. Өйткені дін
қоғамда этикалық қызметтерді атқарып, имандылық ережелерін қалыптастырады.
Дін әділетті, қайырымды болуға, кісі ақысын жемеуге, өтірік айтпауға,
туыстарын, үлкендерді сыйлауға, ұрлық-қарлық жасамауға және т.с.с.
үйретеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 22-бабына сәйкес әркімнің
ар-ождан бостандығына сай әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар. Ол
әркімнің дінге көзқарасын дербес белгілеуге, діннің кез келгенін
уағыздауға, ұстануға немесе ұстанбауға құқығы бар екендігін білдіреді.
2. Діннің саясиландырылуы .
Діннің саясиландырылуы - саяси құралдарды діни мақсатта қолдану.
Саясиландыру дамудың белгілі бір кезеңінде барлық діндерге тән. Саяси
діндер бүкіл қоғамда өз тәртібін орнатуга тырысады. Онда басқа
діндегілердің, дінге сенбеушілердің де құқықтары еленбейді. Онымен қоймай,
саяси діннің әлемдік және тайпалық діндерден (мысалы, индуизм мен ислам
арасындағы) айырмашылығы ажыратылмайды: индуистік радикалдар Үнді
шекараларында саяси-аумақтық тәртіп орнықтыруға талпынады, ал, ислам
фундаментализм! - исламға негізделген шексіз дүниетаным, әлемдік тәртіп
тұжырымы. Дінді саясиландыру себептері әсіресе, мұсылман әлеміне қатысты
тұсы өте жақсы зерттелген. Ғалымдардың көпшілігі саяси исламның "күрт"
өсуін халық жағдайының жақсаруымен, экономиканың өркендеуіне емес, терең
дағдарысқа әкелген сәтсіз модернизацияның салдарымен байланыстырады.
Көптеген белгілі жағдайлардан анықталғандай, діннің саясиландырылуы,
әдетте, дәстүрлі, халықтың басым көпшілігі діндар (салт-жоралғыларын
ұстанатын, ырымдарын жасайтын, дәстүрін берік сақтайтын, дін негіздерін
жатқа білетін) көнерген қоғамдарда емес, керісінше, жаңғырған әрі қоғамның,
жеке адамның дін ықпалынан арылған қоғамдарда жүзеге асырылуда. Мұның
себебі фундаментализм (діни ырым, жоралғыларды қатаң ұстау және діни
"сауаттылық") және оны бетке ұстайтын игі-жақсылары мен саяси діннің
арасындағы көпекөрнеу қайшылық болып табылады. Саясиландыру - қазіргі
заманның өткір мәселелеріне діни жауап беруге талпыныс. Саяси діннің пайда
болуы - модернизаңиядан бас тарту емес, сәтті, сол қоғамның талаптарына сай
модернизация жасау. Егер модернизация батыстық, либералдық негізде жүзеге
асырылмаса, онда оны дін негізінде жасауға талпыныстардың болатыны сөзсіз.
Бұл, әрине, саяси діндердің жақтаушыларына "дәстүрлі" құндылықтарға оралуга
шақыруга кедергі келтіре алмайды. Осындай үндеулерге қарамай-ақ, саяси дін
- қазіргі өркениет айбатына өз жауабы ретінде дамушы жаңа құбылыс.
3. Ислам дініндегі билік жүйесі сипаты. Құран аяттар билік туралы. Әл-
Фарабидің дін мен саясат туралы пікірлері.
Адамзат қоғамының негізгі реттеуші құралы ретінде дәстүр мен құқық
алынады. Дәстүр мен құқық негізідер діннен бастау алады. Құқықтың негізгі
жүйелері ислам дінінде Құран аяттары мен Пайғамбар хадистері арқылы
қалыптасқан. Шариғат үкімдері толымен дерлік Құран мен Пайғамбар
хадистеріне негізделіп, киелілік сипатқа ие. Сондықтан ислам дінің құқықтық
негізі – шариғаты ешқандай талқылауға түспейді. Ислам мемлекеттерінде осы
шариғат үкімдері негізге алынып, сол негізде ғана мемлекеттің құқықтық
жүйесі қалптысады. Ислам дінінің таралу аймақтарында алғашқы кезеңде
шариғат үкімдері белең алған болатын. Бұл көптеген халықтардың өзінің
дәстүрі мен мәдениетіне ажырауына әкелді. Мемлекеттің басқару жүйелері
өзгерді. Мысалы, түркілер ислам дінін қабылдаған соң мемлекетті басқарудың
түркілік жүйесі өзгеріп, парсылық сипат алды. Некелік қатынастар өзгерді.
Бұл түркі мемлекеттігнің негіз құраған рулық, тайпалық жүйелердің
ыдырауынак әкелді. Алайда, сопылық ілімнің дамып, тариқат дәрежесіне
көтерілуіне орай, этникалық шығу тегі әртүрлі болуына байланысты ол
халықтардың ислам дініне қарсы келмейтін дәстүрлері енгізіліп, ол
халықтардың өзіндік ерекшеліктерін сақтап қалуға мүмкіндік берілді. Қазіргі
қазақ халқының салт-дәстүрлері соплық ілім негізінде қалыптасқан болатын.
Бұл бір жағынан қазақ халқының ислам діні аясында өмір сүруіне мүмкіндік
берсе, екінші жағынан өзінің этникалық ерекшелітерін сақтап қалуға
мүмкіндік беріп отыр.
Қазіргі күні Қазақстан Республикасы өзінің діни саясатын айқындау
мақсатында Дін және діни сенім бостандығы туралы заңға толықтырулар мен
өзгерістер енгізді. Ол заңда былай делінген: Заң Қазақстан Республикасының
өзін демократиялық, зайырлы мемлекет ретiнде орнықтыратынын, әркiмнiң ар-
ождан бостандығы құқығын растайтынын, әркiмнiң дiни нанымына қарамастан тең
құқылы болуына кепілдік беретінін, ханафи бағытындағы исламның және
православиелік христиандықтың халықтың мәдениетінің дамуы мен рухани
өміріндегі тарихи рөлін танитынын, Қазақстан халқының рухани мұрасымен
үйлесетін басқа да діндерді құрметтейтінін, конфессияаралық келісімнің,
діни тағаттылықтың және азаматтардың діни нанымдарын құрметтеудің
маңыздылығын танитынын негізге алады.
Секуляризация дегеніміз қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан арылуы,
шіркеу меншігінің мемлекеттік меншікке алынуы.
Шиалар-
Хариджилер-
Халифат-0
Діни ұйымдар мен топтар.
1. Харизма және харизматикалық діни көшбасшылар.
2. Діни мекеме.
3. М. Вебер Идеалды тип туралы ретінде
.
Харизма – адамдар өзгелерге тиімді әсер ете алатын және адамдарды
ерекше дарынды иесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дін феноменологиясы пәні. Дін ұғымы. Діннің мақсат-мұраты. Дінді
ұйымдастырудың әлеуметтік формалары.
Феномен-көрініп тұрған зат. Феноменология-көрініп тұрған заттың жүйелі
түрде жан-жақты талқылануы. Діннің көрінген, сыртқа білінген тарапын жүйелі
түрде зерттейтін білім саласының аты дін феномологиясы. Дін феномологиясы
тарихи дамуына тоқталмай, діни фактілерді, көрінісіне қарай көңіл бөледі.
Алуан түрлі діндердің ғибадат және діни рәсімдерін, қасиетті жер, уақыт,
зат және тұлғаларды зерттеп ортақ нәрселерді табуға тырысады. Мұнымен қатар
дінде көзбен көрінбейтін нәрселер де бар. Бұлар бір негізге орналасып,
пайда болғанда зерттеу обьектісі болады.
Дін феноменологиясы діни сезімнің және осы сезімдердің пайда
болуының бүткіл әлемде бір-біріне ұқсайтындығын айтады. Барлық діндердің
негізі мен мақсатының бір екендігін дәлелдеуге тырысады. Мұнымен қатар діни
символдарында құпия мағыналарды ортаға қоюмен және ауыспалы мағынада
қолданылған сөздердің қасиетті мағынасын анықтаумен айналысады.
Дін феноменологиясы мағлұматтарын діндер тарихынан алады.
Бірақ ол бұл материалдарды тарихи тұрғыда емес жүйелілік тұрғысынан
таразылайды. Осылайша діни ұстанымдарды, діни құбылыстарды даму сатыларымен
салыстырады. Дін феноменологиясы басқа ғылымдармен кейбір мәселелерде
біріккенімен, бір ғылым саласы ретінде де олардан ажырайтын жақтары да бар.
Ғылымда діннің мәні қалай бағаланып түсіндірілгенімен, социология қоғамның
дінге әсер ету жәйтін мойындамай алмайды, жоқ дегенде теологияға қарағанда
ол діннің мазмұнының және оны ұйымдастыру формаларының өзгерісін табиғи,
эмпирикалық белгіленіп отыратын күштердің, бірінші кезекте әлеуметтік
күштер әрекетінің нәтижесі ретінде түсінеді. Бұл дінді психология,
философия немесе тарих қалай көріп, бейнелейтінінен ерекшеленеді.
Дін социологиялық талдаудың нәтижесінде ең алдымен әлеуметтік
феномен ретінде алға шығады. Дінді ғылыми анықтаудың қарапайым және ең кең
тараған әдісі ол индуктивті әдіске негізделеді: мүмкіндігінше қарастырылып
отырған құбылысқа қатысы бар фактілердің бәрін жинап, оларды салыстыра
отырып, зерттеліп отырған феноменді сипаттаушы ретінде ұқсас жақтарын,
қайталанып отыратындарын, ортақ қасиеттерін бөліп қарастырады. Сонымен
бірге социология олар соншалықты әр түрлі болғанымен, барлық діндерге тән
қандай да бір ортақ қасиеттерін анықтау мүмкін емес екендігін көреді.
Айталық, мысалы, мұсылман және христиан діни дүниетанымдарына тән дүниенің
бөгде және о дүние болып екіге бөлінуі буддизм немесе индуизм дінінде жоқ.
Қандай да бір дінде адамдардың ғажайыпқа негізделген қоғамдастықтарға
ұйымдасуы еш анықтамаға келмейтін жағдайлар көп кездесетін басқа да
мысалдар бар. Социологтар мен басқалар арасында да діннің шіркеу, құдай,
діни сенім сияқты жекелеген элементтерін анықтау кезінде үлкен пікірлестік
байқалғаны көзге көрінсе, бірақ сонымен қатар діннің өзін тікелей анықтауда
үлкен келіспеушіліктер байқалады. Діндер түрлі қоғамдарда немесе әр түрлі
тарихи кезеңдерде бірдей қызмет етіп отыр ма деген сұраққа әзірге сенімді
жауап жоқ. Ал егер олай болса, онда оны қандай да бір ортақ анықтамаға әкеп
тіреуге болатын феномен ретіндегі дін жайлы түсініктердің өзі сенімсіздік
тудырады. Социология беретін немесе беруі мүмкін діннің анықтамасын
жеткілікті және мейлінше толық деп қарастырмау керек. Өйткені дін
әлеуметтік аспектімен - қоғаммен өзара әрекеттесу процестерімен, сондай-ақ
дінді зерттеудегі социологиялық әдістер шеңберімен шектелген сұрақтар
кешенімен шектеліп қалмайды.
Дін социологиясының ғылыми пән ретінде қалыптасуы көбінесе еуропалық
қоғамындағы әлеуметтік, экономикалық және мәдени процестердің арқасында.
Бұл сұрақтарды шешуге елеулі талпыныстардың бірін О.Конт (1798 - 1857)
жасады. Ол әлеуметтік өмірді зерттеуге жаратылыстану ғылымдары қолданып
жүрген индуктивті әдісті қолдануды ұсынды. Діннің рөлі және әлеуметтік
тәртіптің негізінде не нәрсе жатыр деген сұраққа байланысты О.Конт
“тарихтың үш сатысы жайлы заңында” жауап берді.
Бірінші саты діни немесе “теологиялық жағдай”, онда адам санасында
дәлелсіз ойға негізделген оқиғалар, субъективтік негізсіздіктер үстем
етеді.
Екіншісі - философиялық, “метафизикалық жағдай”, онда абстракция,
дөрекі дерексіздер шынайылық ретінде қабылданады.
Үшінші - позитивті, ол жерде ғылымның көмегімен қолда бар жағдайларға
дұрыс баға беруге қол жеткізіледі. Осы үш “сана жағдайының” әрбірі бүкіл
әлеуметтік ұйымдасудың негізін құрайды. Дін және позитивті білім, ғылым
арасындағы жанжалдың міндетті түрде болатындығын мойындай отырып, оның дами
түсуі діннің құлдырауына және міндетті түрде оның өліміне алып келеді дей
отырып, Конт әлеуметтік байланыстардың ыдырау қаупін болжады. Ақырында Конт
әлеуметтік байланыстардың рухани тірегі ретінде “екінші теологиялық синтез”
керек деген қорытындыға келіп, адамзаттың бірыңғай ортақ “ұлы тірі жан”
култі, барлық өмір сүргендердің, өмірден өткендердің және болашақ
ұрпақтардың үлкен әлеуметтік организмі ретінде “позитивті дінді” жасады.
К.Маркс (1818 - 1883) дінді қоғаммен өзара байланысында қарастырды,
бірақ оның түсінігінде ол екі дербес өмір сүретін шаманың өзара
әрекеттесуі болған жоқ. Маркс, шын мәнінде алғаш болып дін өзінің
табиғатымен әлеуметтік феномен болатынын көрсетті. Ол қоғамдық байланыстар,
қатынастар жүйесіне енгізілген және оның түп-тамыры әлеуметтік
құрылымдарда. Діннің түсіндірмесін содан іздеу керек. Жаратылыстан тыс,
қасиетті жайлы көзқарастар осындай негізде пайда болды: дін аспан есебінен
емес, жердің есебінен өмір сүреді.
Дінді әлеуметтік феномен ретінде түсіну оның қоғам өмірінде әбден
шынайы функциялар орындайды, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандырады
деп түсінуді білдіреді. Маркс осылайша дінді зерттеудегі функционалдық
әдістің негізін қалап кетті. Бірақ Маркс көзқарасының айрықша ерекшелігін
дін тарихи табиғатында мәңгілік емес, ауыспалы әлеуметтік жағдайлардың -
олардың негізіне басқаның еңбегін иемдену жүйесі, әлеуметтік теңсіздік
жүйесі құрайтын жағдайлардың туындысы ретінде сендіру құрайды, ол жерде
біреулердің бостандығы екіншілердің құлдығын білдіреді; қоғамның таптарға
бөлінуі, әлеуметтік антогонизмдер, таптық күрес осыдан келіп шығады. Маркс
пікірі бойынша, дін - идеология, ол оның ең ежелгі тарихи алғашқы формасы.
Оның әлеуметтік қызметі - идеологиялық қызмет: ол оны ақтайды немесе
сонысымен қолда бар тәртіптерді заңдастырады немесе оларды сынайды, оларға
өмір сүру құқығын беруден бас тартады. Ол қоғамдық дамудың тежеушісі
ретінде қызмет атқара отырып, әлеуметтік конформизмді сіңіруі мүмкін немесе
әлеуметтік наразылықты ынталандыруы мүмкін. К.Маркстың діннің шарасыз өлуі
немесе оның жеңіске жеткен жұмысшылар табы тарапынан жойылуы жайлы
айтарлықтай қатаң түрдегі қорытындысы осыдан шығады. Көріп отырғанымыздай,
олай болған жоқ және болып жатқан да жоқ, оған қоса Конт айтқандай, олардың
діннің дәл сол әлеуметтік қызметтерін иеленуімен діни идеологияның басқа
жүйелермен ауыстырылуы болып жатыр.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында еуропалық қоғамда діннің жағдайы
айтарлықтай өзгере бастады. Индустриалияландыру және урбанизациялануға
байланысты күшейе түскен әлеуметтік жіктелісі процестері қоғамды
біріктіруші факторлар жайындағы мәселені күрделі түрде қойды. Мұндай фактор
ретінде діннің жағымды рөлі жайында әлеуметтік қатынастарды, өрлеу,
тұрақтылық пен тәртіпті жете түсінуге әрекет жасаған ғалымдар айта бастады.
Француз ойшылы Э.Дюркгеймнің (1858 - 1917) көзқарасы тұрғысынан дін
қоғамның ынтымақтастығы мен оның тұтастығы үшін маңызды әлеуметтік
қажеттілікке жауап береді. Діннің шығу көзі - қоғамның өзі. Ол дінді
қасиетті немесе қарапайымнан бөлінген тиым салынған заттарға қатысты
сенімдер мен нанымдардың тұтас жүйесі ретінді анықтайды. Олар артынан
ерушілердің барлығын шіркеу деп аталатын моральдық қауымдастыққа
біріктіреді. Ол әлеуметтік сезімді оятады, ұжымдық көзқарастарды
қалыптастырады. Дінде адамдарға тән жай заттарды құдай деп тану қасиеті
жүзеге асады, оларға қасиетті мән беріледі, соның арқасында олар қоғамды
тұтас ортаға топтастыру қызметін атқара алатын болады. Олар салт-жоралық
әрекеттердің, құрметтеудің, ізгілік көрсетудің ерекше объектісіне айналады.
Олар сол әлеуметтік топтың символы ретінде қасиетті, оларда өмір және оның
құрамына кіретін адамдар әл-ауқатының жақсаруы іске асырылады.
Әлеуметтік өмір өзінің табиғатынан ұжымдық болып келеді. Сондықтан
сенушілердің оларды “жоғары күшпен” байланыстарын біріктіруші толғаныстары,
адамның туылуын, өлімінде қолданылатын салт-жоралық әрекеттер, бірігіп
жасалатын ырымдар бірігу және ынтымақтастық сезімдерін нығайтады. Осылайша
дін басқалардан өзінің қасиетті объектіге бағыттылығымен ерекшеленетін
айрықша әлеуметтік әрекет болады. Бірақ сенімнің қасиетті объектісін
құрметтеу - ол шындығында өз “социумын” құрметтеу, оның мықтылығы - топтың
ұйымдасып өмір сүруінің жалғасуының кепілі, бұл оның әрбіреуінің және
барлығының үстінен талассыз билігін мойындау. Сонымен діннің шығу көзі -
адамдардың өмір сүруінің әлеуметтік тәсілі.
Э.Дюркгейм шындығында әлеуметтік және діниді теңдестіре отырып, дінге
кеңейтілген түсіндірме береді. Алайда қазіргі қоғамда дүниені ғылыми
түсіндірумен байланысты жаңа мифтер мен символдар пайда болды. Сондықтан
оларға нақтылы тарихи тұрғыдан оның рөлі мен әсерін бағалау талаптары
қойылуда. Саяси, экономикалық және ғылыми қызметтер діни қызметтерден
біртіндеп босанып бөлінуіне, әлеуметтіктің дінимен бірлігінің өзгерісі
болып жатыр және ол бірте-бірте айқын көрінген зайырлы сипатқа ие болуда.
Сонымен, қоғам өмірінің бүкіл саласының діннің әсерінен құтылудың үздіксіз
процесі бар екендігі мойындалады. Солай бола тура Э.Дюркгеймнің
пайымдауындағы бір нәрсе ол бұл процестің дамуы діншілдіктің аяқталуын
білдірмейді. Оның ойынша дін К.Маркске қарағанда, мәңгі өмір сүреді.
Қоғамның бірлігі мен жеке даралығын айқындаушы ұжымдық сезімдер мен
идеяларды үнемі тірілтіп, нығайту қажеттілігін бастан кешірмеген қоғам өмір
сүруі мүмкін емес. Ол бұл процестің нәтижесінде діннің және құдайдың орнына
“адамгершілік дінінің” келетініне сенді.
Дюркгейммен қатар, дін социологиясының негізін салушы деп неміс
ғалымы М.Вебер (1864 - 1920) саналады. Ол социологияны әлеуметтікке
айналатын әлеуметтік жүріс-тұрыс жөніндегі ғылым деп қарастырды. Егер ол
мәнге ие болса онда олардың белгілі бір жүріс-тұрысын күтуге бағыт ұстанған
басқа адамдардың жүріс-тұрысымен субъективті саналы түрде ара қатынаста
болады, осыған сәйкес қандай да бір өзінің әрекеттерінің табысты болу
мүмкіндігін субъективті бағалаумен өз жалғасын табады дейді.
Осындай социология пәнінің жалпы тұжырымдамасына сәйкес М.Вебер дінді
зерттеуге социологиялық ыңғайдың спецификасын қалыптастырады. М.Вебер
тұрғысынан социолог, теолог пен философқа қарағанда діннің шығу көзі жайлы
мәселеге араласпау керек және діннің қандай да бір метафизикалық “мәнін”
орнатпай оның өмір сүру жағдайын орнатып немесе проблеманы сену
объектісінің шынайылығы, құдай болмысы, т.б. жөніндегі сұрақтарды шешумен
алмастыру керек. Басқаша айтқанда, дін социолог үшін тек адамдардың
әлеуметтік жүріс-тұрысы дәледенуінің ерекше түрі ретінде ғана қызық болады.
Сонымен, М.Вебердің ойынша социология діннің шынайылығы және жалғандығы,
оның шығу көздері жайындағы мәселесін қозғамай, көзқарастардың діни
идеялармен ынталандырушы әсерін зерттеумен, олардың қоғамдық өмірге әсерін
анықтаумен шектелуі керек. Бұл ХІХ ғасырдың соңында ұсынылған маңызды
ережелер, бұрын көбіне дінді атеистік дүниетанымдық үгіт шеңберінде сынау
үшін эмпирикалық материал жасаумен айналысуға үйреніп қалған қазіргі
заманғы социологтар үшін айрықша өзекті болып отыр.
Дін социологиясының пәніне мұндай баға беру діннің әлеуметтік қызметін
Вебер бойынша түсіндіруге негізделеді. М.Вебер дінді өзінде мәдени жүйенің
белгілерін сәйкестендіретін әлеуметтік-мәдени институт ретінде қарастырды,
яғни білім саласын, символдары және индивид пен қоғамның құндылықтарын
анықтайды және онымен бірге ол өзінше әлеуметтік институт ретінде қызмет
атқарады.
М.Вебер дінді құндылықтардың бастапқы негізі ретінде көрсетеді және
осындай тұрғыда ол әлеуметтік әрекетке мән берудің ең маңызды амалдардың
бірі болып табылады, оның мағынасы мен мақсаттарын анықтайды. Дәл осыдан
діни нұсқаулардың негізінде адам өмірінде болып жатқан оқиғалардың бәрі өз
тарапынан өмірлік маңызды немесе маңызды емес болып жіктелінеді. Дүниеге
діни түсіндірме беру ондағы бағыт ұстану және жүріс-тұрысты реттеу құралы
болып табылады. Дін дүниенің белгілі бір бейнесін суреттейді және сонымен
қатар құндылықтар мен нормалардың жүйесін ұсынады және соларға сәйкес бір
әрекеттерге тиым салынады, екіншілерге рұқсат етеді. Сонысымен ол адамның
жүріс-тұрысының моралдық нормаларын құрады.
Вебердің дін социологиясының тағы бір маңызды бөлігі - “шіркеу мен
секта” арақатынасын қарастыруға келіп тірейтін, діни ұйымдар түрлерін
зерттеу.
Діни социологияның негізін қалаушылар қатарына Б.Малиновский (1884 -
1942), дінтанушылар Дж. Фрэзер және соңынан Л.Леви-Брюль жатқызылуы тиіс.
Олар адамның дамуының еретеректегі сатысында оның санасы пралогиялық
сипатта болды деп санады және сиқырлық (магия) хабарсыздық пен надандыққа
негізделеді, одан көмек сұраған адамның талпынысын сәтсіздікке ұшыратады
деп есептеді. Сиқырлық пен діннің айырмашылығын көрсете отырып,
Б.Малиновский дін адамның әлеуметтік табиғатына негізделеді, ол сиқырлықты
өлімге ұшыратып, оның орнын басады деп санады. Ол шындығында, адамдар
олардың әрекеті өзіне бағынышты болған жерлерде - өзінің бау-бақшасында,
балық аулау жағасында кәдімгідей рационалды ойлайтынын көрсетті. Сиқырлық
іс-әрекет тәуелділік пен анықсыздық элементі жоғары болған кезде өз күшіне
енеді. Сиқырлықтың - адамның өмірі мен әрекетіне айтарлықтай мықты әсері
бар, өйткені олар толығымен еш уақытта адамның билігінде болмайды және ол
ешқандай есептеуге келмейді. Сиқырлық қандай да бір қоғамда әсер ету
көлемінің деңгейі сол қоғамдағы табиғи және әлеуметтік процестерге бақылау
орнатуға қол жеткізу деңгейіне байланысты болады. Малиновский сиқырлықты
таза функциялық түсінуді ұсынады. Ол Фрэзер сияқты оның дінмен ұқсастығын,
екі жағдайда да әңгіме ойдағы нәтижеге тексеруге келмейтін құралдар
көмегімен қол жеткізу жөнінде болып отырғанын көреді.
Дінге және мәдениетке жалпы фунциялық көзқарасқа сәйкес, өркениеттің
әрбір түрінде әрбір әдет-ғұрып, идея, сенім-нанымдар бірқатар өмірлік
қызмет атқарады. Оның ішінде ең бастысы - қоғамдық тәртіптің тұрақтылығын
сақтау. Малиновскиймен келісер болсақ, сиқырдың қызметі адамға бағынбайтын
үмітсіз жағдайды, үрей-қорқынышты жеңуге үміттенуге көмектесіп,
қиыншылықтардан өте білуінен тұрады. Функционализм тұрғысынан дін сол
сияқты рөл атқарады: ол Дюркгеймде секілді қоғамның бірігу факторы болып
табылады.
Жоғарыда келтірілген дін социологиясының негізін салғандардың
еңбектері оның кейінгі барлық дамуын, зерттеудің негізгі бағыттарын,
проблематикасын, методологиясын анықтады. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың
басында дін социологиясы жеке пән ретінде қалыптасты. Социология дінді
қоғамға қатынасында қарастырады, оның қоғамдық өмірді ұйымдастырумен
байланысы тұрғысынан талдайды. Бұл байланыс екі жақты болады. Қоғамның
дінге әсер етуі қалай бағаланып, түсіндірілмесін, социология мұндай әсер
ету фактісін мойындамай отыра алмайды. Діннің әлеуметтік тәртіптің
құрылуындағы, оны ұстап тұру мен өзгерісіндегі, тұлғаның іс әрекетінің
қалыптасуындағы рөліне баға беру мен түсіндіру әр түрлі болуы мүмкін,
алайда дәл діннің қоғамда қызмет етуі социологиялық талдаудың басты пәнін
құрайды.
2. Дін ұғымы
Дін ұғымы – мейлінше аумақты, көп нәрселерді қамтитың кең ұғым,
жаратылыстан тыс бір кереметке сену (құдай, тәңір), дүниеде болып жататын
алуан түрлі құбылыстар арасында бір сиқырлы сыр бар деп түсініп, соған нану
(магия, тотемизм), кейбір заттарда, табиғат¬та жоқ қасиеттер бар деп
түсініп, оларды кие тұту (фетшизм).
Тотемге табыну – діннің ең ертедегі формаларының бірі. Алайда оның арғы
тегінде діндік ұғымнан гөрі нысандық (нышандық) сипаты басымдау. Бұл сөз
(тотем) – төркінім және белгі (нышан) деген мағаналарды беретін, үндіс
тілінің дыбыстық аудармасы.
Рулық қоғамда санасы толыспаған әлеумет әр тайпа өз алдына белгілі нәрседен
пайда болған деген нанымды қалыптастырған. Сол нысаналы нәрсенің көбі
хайуанаттар (аң, құс, балық ...) болып келеді, одан қалса өсімдік (мұнда
аздаған басқа заттар да бар) болады. Әрбір тайпа өзінің тотемдік нәрселерін
ерекше қорғап, басына көтере қадірлейді.
Қазақ халқы арасындағы көне көз адамдардан бүгінде ағаш тотемнің
құбылыстарын кезіктіруге болады. Осындай бір мифте: Қазақ халқының
ұғымындағы 18 мың ғаламды жаратушы жасаған бір ғұмыр ағашын егеді. Ағаш
басындағы әрбір жапырақ тіршіліктегі бір адамның жанына, рухына уәкілдік
етеді. Дүниеге бір адам келсе, бір жапырақ өніп шығады. Ал бір адам өлсе,
бір жапырақ үзіліп жерге түседі. Үзілген жапырақ түсіп бара жатып, басқа
бір жапыраққа соғылса, бұл жапырақ уәкілдік еткен адам бір адамның
өлгендігін естиді. Кейде қазақ халқы: Орманға сыйыну жөнінде, тәңірінің
шапағаты ағашқа түсіп, ағашты биязы да сұлу бір қыз етіп жаратқан екен
дейді. Енді бірде ағаш 9 бала туып, тоғызы тоғыз рулы ел болған екен, –
дегенді айтады.
Қазақ халқынан өзге ұлттарда ағаш тотемінің құдірет-характері біртіндеп
өзгеріске түсе бастаған. Біреулерінде жал¬пы қорғаушы ретінде қаралса, енді
біреулерінде шаруашылықты, тіршілікті меңгеруші ретінде қаралады. Ал қазақ
халқында ағаш тотемі бұрынғы мәнін, ежелден келе жатқан рөлін жойған емес.
Түркі тектес халықтардың барлығы да ортақ табынған киелі, тотем жануарлары
әсем марал, көк бөрі, бүркіт екендігі бұрыннан белгілі. Көк түріктер
мемлекетінің туында көк бөрінің, қият Шыңғысхан құрған монғол мемлекетінің
байрағында сұңқардың суретінің болуы кездейсоқ емес. Байбөрі (Алпамыс
батырдың әкесі, Құртқа қасқыр деген сөз. Қобыландының зайыбы) секілді аттар
қазақтың әдеби мұраларында көп кездеседі. Монғолдың құпия шежіресінде
түрік монғолдар өздерінің шығу тегін әсем Марал, Бөрте Шонадан таралғанбыз
деп есептейді. Шона – қасқыр деген сөз. Бұл әпсананы Қозы Көрпеш-Баян
сұлу жырында Сарыбай досы Қарабайдың көңілін қимай буаз маралды атып,
киелі аңның зауалына ұшыраған. Ол сол жерде дереу дүние салып, жалғыз ұлы
Қозының тағдыр қасіретпен тамамдалатынын хикая сюжеті айқындап, маңызын
аша, әрлендіре түседі. Көшпенділер сол себепті де Ақмарал, Шона, Қасқырбай,
Маралхан, Бүркіт секілді есімдерді көп қолданған.Осымен қатар бұған ертеден
қалыптасып қалған діни салт-сана, әдет-ғұрыптар (культ), мешіт, шіркеу
сияқты діни меке¬мелер мен молда, қожа, бақсы, ишан, поп дейтін дін иелері,
тарихи діндерде адамдар орындауға міндетті деп есептелетін моральдық,
этикалық қағидалар жатады.
Көне замандардан бастап-ақ небір ғұлама ойшылдар, көреген елбасылары
бір отаға бірігіп, өмір сүрген адамдардың өзара жақсы қарым-қатынаста
болуына және түсінікпен тіршілік етуіне кедергі болатын жәйттердің алдын
алып отырған. Тыныштық, бейбітшілік үшін көп нәрселерге шек қоюға мәжбүр
болған. Оны бұзғандарға түрлі жазалар белгіленген. Сонымен қатар
жаратушымыз мұндай бір ортаға бірігіп өмір сүруші адамдарға өзінің нағыз
өміршең қағидаларын алға тартты. Оның аты бәрімізге аян – дін болатын. Дін
– адам өміріне қажетті рухани байлықтарды реттеу үшін түрлі заңдар мен
ереже, қағидалар белгіледі. Ислам дініндегі қағидалармен тәрбиленбеген адам
біреуге жаманшылық тілемейді және міндетті адалдықпен орындайды. Осы орайда
Мұхаммед пайғамбардың мына сөзін әр уақытта жадымызда ұстаған жөн: Өз
нәпсіңіз қалаған нәрсені басқалар үшін қаламаған тұста және өзіңіз жаман
көрген нәрселерді басқалар үшін де жаман деп білмеген тұста сіз нағыз
иманды жан бола алмайсыз. Осылайша хазырет Мұхаммед пайғамбар өзі өмір
сүрген қоғамын шапағаттыққа шақыра отырып, өзі де оның нұрына бөленген.
Осы орайда жалпы адамзат өркениетіндегі әйгілі мәдени ошақтардың ұдай
көшпелілер мекенімен жапсар өңірлерде дүниеге келіп отырғанын кездейсоқтық
деуге болмас. Басқа¬сын былай қойғанда, Зәрдеш (зороастризм), Будда
(буддизм), Яхуда (иудаизм), Мұхаммед (ислам) бастаған әлемдік дін¬дердің
көшпелілер мекенімен шекаралас өңірлерде дүниеге келгенін қалайша
кездейсоқтық деуге болар? Және осынау әлемдік діндердің бастау тегіне
Тәңірлік діннің (Тенгирианство) өзекті қағидаларының арқау болғанын
қайтерсіз? Ал Тәңірлік дін дегеніміз, түптеп келгенде, уақыт пен кеңістікті
игеруге талпынған, қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының
алғашқы таным-түсінігі еді. Бұл орайда Тәңірдік дін көшпелілердің өмір
сүруінің кепілі болды, өмір салтына айналды.
Үнді, Парсы, Ислам, Қытай, т.б. мәдениеттердің түркі халқының
мәдениетіне әр түрлі жолмен ілгерінді-кейінді ықпал етіп келгені белгілі.
Мәселен, біздің жыл санауымыздан бұрын парсылар мен сақтар тайпалары түрлі
мәдени байланыста болғаны ғылымда анықталған. Парсының Зороастр діні
Қазақстан қалаларында VI-VII ғасырларда соғдырлар арқылы енеді. Алайда оның
элементтері Оңтүстік Қазақстанда бұдан да көп бұрын сақ-массагет тайпалары
кезінде-ақ қалыптаса бастаған болатын. Ал қытай жазбаларында жыл
санауымыздың ІІ ғасырында Будда діні қазақ халқының негізін құрушы үлкен
рулардың бірі қаңлылар ішінде таралап қана қоймай, сонымен оны қаңлылардың
монахтары қытайларға таратқаны туралы мәліметтер бар. Христиан дінінің де
өте ерте кезден бастап түркілерге ықпал көрсеткендігі белгілі. Керей,
Найман қатарлы қазақ тайпалары христиан дінін бір мезетте қабылдағандығы
туралы парсы тарихшысы Рашид-Эддин өзінің Жамихаттауарих деген еңбегінде
мол деректер жазады. Ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан да оны Таңбалы тас жазуы
деген еңбегінде дәлелдейді. Шыңғыстау алыбы В. Бартольд та оны өз еңбегінде
айтып, Еуразияның көшпелілерінің соңғы тұяғы болып табылатын қазақтар күні
бүгінге дейін таңның атуы мен күннің батуына дейінгі уақытты беске бөледі:
таң, сәске, түс, екінді, ақшам. Осы дәстүр Сырдария бойында туған Зәрдеш
діні арқылы Яхуда дініне ауысты, одан ислам дініндегі бес уақыт намаздың
орнығуына себепші болды. Уақыт пен кеңістік туралы белгілі бір таным-
түсінік қалыптастырмай тұрып, көшпелілер өмір салтына ойысу мүмкін емес
еді. Бір жыл ішінде күн мен түннің теңелетін мерзімдерін білу, сол бір
жылдың төрт маусымының ерекшеліктерімен санасу көшпелілер үшін өмір сүрудің
қажеттілігі болған. Осы орайда отырықшылардың негізінен жаз бен күзге
тәуелді екенін айта кетуге болады. Күні бүгінге дейін қазақтар әрбір
маусымды өз ішінде үшке бөледі: қоңыр күз, сары ала күз, қара күз немесе
қыстың басы, қыстың ортасы, қыстың аяғы, т.б. Осынау өмір салтының өзегінен
бір жылды 12 айға бөлетін таным-түсініктің бастау тегі аңғарылады.
Қазақ қауымы осы күнге дейін қалыптасып үлгерген өзінің рухани қазыналарын
түгендеп, бір жүйеге салып, оның шынайы құндылығын әлі анықтай қойған жоқ.
Коммунистік идеологияның көлеңкесінде қалып қойған қазақ халқының іргелі
дүниелерінің ішіндегі діни болмысымызға жаңаша мән беріп, оның біртұтас
жүйесін жасап шығару үлкен қоғамдық-ғылыми жетістік болар еді.
Соңғы жылдары республикамызда ислам дінінің жанданып, мәдени-рухани
өмірімізге ықпал етіп, тіпті саяси-әлеуметтік мәселелерге араласа бастағаны
белгілі. Осынау әрекет-тірліктеріміздің мәні неде? Мәселенің мәні –
қоғамдық санадағы болмашы өзгерісінің ұлт тағдырына қарай ықпал ететінін
бажайлап отыруда болса керек. Себебі ұлттық болмысқа қоғамдық-әлеуметтік
күштердің әсер ететінін, нендей үрдістердің күшейіп бара жатқанын тап басып
біліп отыру арқылы және нақты әрекетке көшу арқылы ғана рухани шыңдалуға
болатыны ақиқат.
Діннің пайда болуы адам өмірінде, қоғамда болып жатқан әр түрлі
өзгерістерден туындайтыны тарихи анықталған жай. Дін шыққан уақытынан бері
қарай адамның бүкіл өмірінде реттеуші күшке айналуына көптеген тарихи
деректер куә. Сонымен бірге діннің қоғамдық сананың белсенді формасы
ретінде сақталып отырғандығы да рас. Қазір дін көптеген жылдар бойы
насихатталып келген адамгершілік ережелерінің әділетсіздіктің жетегінде
кеткенін сынау үстінде күшейіп отыр. Өйткені дін қоғам өмірінде жіберілген
саяси экономикалық қателерге, рухани адасушылыққа жауапты емес. Дін тарихын
тиянақты зерделеуші оны алдамшы деп бағалаудың қате пікір екендігін біледі.
Діннің мәдени дамуының жемісі екендігін оның тарихи, танымды, психологиялық
тамырлары шыққандығын мойындау қажет. Діни шешімдер адамдардың күнделікті
өмір салтын, қоғамдық заңдарды ескере отырып уағыздалады.
Ислам дінінің моральдық-этикалық нормалары және Қазақстандағы даму
ерекшеліктері. Кез келген дін сияқты ислам діні де адам қоғамына тән
моральдық-этикалық, кісілікті нормаларға сүйенген. Оған қоса ислам діні өзі
дүниеге келген ортаның сұранымымен үндесіп жатады. Ислам діні тек қана
наным-сенім аясымен шектелмей, сол діндегі елдердің өмір салтына, моральдық-
этикалық нормаларына, дәстүріне айналып отыр. Сондықтан біз бүгінгі таңда
жер бетінде миллиардқа тарта адамның зейінін өзіне тартқан ислам дінін ең
алдымен рухани құбылыс ретінде құрмет тұтамыз. Ал қазақ халқының тарихында
ислам дінінің толық дами алмағанына көшпенділік тұрмысының салты мен ғұрпы
кедергі болса керек. Қазақ исламы, қазақ мұсылманшылдығы догмалық исламнан
әлдеқайда өзгеше, тұрмыс ауқымынан алысқа бармайтын діни наным.
Егер халқымыздың барша өмір салты ғылыми зерде сүзгісімен өтер болса, қазақ
халқының тарихи-әлеуметтік болмысында ислам дінінен әлдеқайда басым екеніне
көзіміз жетер еді. Тәңірлік дін әлі түбегейлі зерттеліп, адам қоғамындағы
орны жете анықталған жоқ. Біздегі бақсылық деп аталған шамандық та түптен
келгенде тәңірлік діннің бір тарау көрінісі ғана.
Қазақ халқының өмір салты мен дүниетанымында, басқа тіршілік-
тынысымыздың баршасы тәңірлік дінмен қойындасып жатыр. Адам баласының
туғаннан өлгенге дейінгі қазақ қоғамындағы тіршілігінің бәрінде ислам
дінінің нышаны өте аз. Дәстүрлі наным-сеніміміз бойынша халқымыз не аспан-
көкті, не айды, не отты, не жерді, не суды, не әрбір құбылыс пен заттың
пірлерін кие тұтып, соған сәйкес жөн-жоралғысы мен ырымын жасаған. Дүниеге
келген нәрестенің жататын орнын отпен аластаудан бастап, дүниеден өткен
адамға ас беруге дейінгі жөн-жоралғының баршасы тәңірлік наным-сеніммен
астасып жатыр.
Сондықтан да саналы тіршілік иесінің табиғи аяқталуы болып саналатын
адам өлімін дін мен ілім жан-жақты қарастырып келді.
Мәселен, ертедегі египеттіктер адамның пәнилік ғұмырын, бар болғаны бақилық
ғұмырға барар алдындағы дайындық қана деп ұққан.
Олардың өліп қалған перғауындарға көбірек құлшылық етіп, оларға арнап
алып пирамидалар салып, денелерін бұзылмайтындай бальзамдаулары сондықтан.
Ал ертедегі жапондықтар адам өлгеннен кейін оның жаны ұрпақтарының жанына
кіріп, әрі қарай өмір сүре береді деп сенген.
Сондай-ақ буддизм, зороастризм, иудаизм және басқа діни ілімдер де
өлім табиғитын өздерінше түсіндіріп бағады. Бірақ бұл діни ілімдердің бәрі
де бір мәселеде – өлімді қорқынышты, жат құбылыс етіп көрсетуде бір-бірімен
үндес болып келеді. Ал өлімді заңды табиғи құбылыс деп пікір айтқан Сократ,
Платон, Аристотель ілімі болғаны аян. Бұл ілім бойынша, өлім деген – тәннен
жанның бөлініп шығуы. Яғни тән ғана өледі, ал жан мәңгілік. Сократтың,
Платон мен Аристотельдің өлімнің аса зор қайғылы ауыр қасіретін
жеңілдететін осы ілімін данышпан Абай қатты сезініп, терең ұғынған.
Сондықтан да ол:
Өлім бар да қорлық жоқ – бұл Сократ, Платон, Аристотель философиясының Абай
арқылы одан әрі тереңдеуі, жаңа мәнінің тосын мағынаға ие болуы.
Жалпы Абайды дүниетанымдық көзқарасы жағынан исламды насихаттаушы деп
атауға болады. Басты көзқарасы қарапайым: алла – дүниені жаратушы, адамды
жасаушы, ол имандылықтың негізі. Абай исламды қазақ халқын имандылыққа
тәрбиелеу құралына айналдырмақшы болды. Ол өз туыстарын адам өмірінің
бағасын оның рухани дүниесінің қасиетінен көре білуі керек дейді (6-сөзі).
Зороастризмде айтылатын өлімді жауыздықтың түрі деп есептеу шаманды
тұтынған халықтар аңыздарындағы өлімнен қашу түрінде көрсетіледі. Мысалы,
Қорқыттың өлімнен қашу туралы аңызы. Күлтегін ескерткіштерінде Отан туралы
салтанатты сөздер, түркілер суы туралы, шындық жолы туралы сөздер бар.
Олардың тегі, сөз жоқ – зороастралық. Тәңірлік-зороастралық ұғымдар біздің
дәстүрімізде, әдет-ғұрпымызда, сенімдерімізде, түсті жоруларымызда
сақталған. Қазақстанда ислам діні мен шамандықтың араласып келуі мен
тәңірін алламен, жер рухын шайтан, аруақ, әулиелермен, Әзірейіл,
Жебрейілдерді шамандық өліммен ұқсастырудан көрініс тапқан. Ертеден келе
жатқан әдет-ғұрып, салт-сананың қайнар көзі, қазіргі біз шамандық – ескі
наным деп атап жүрген, кезінде бүкіл халық табынған дін еді.
Ислам діні арадан ғасыр өткенде республикада қайта жанданса, біздің ұлттық
мәдениетімізбен қай тұрғыда тіл табысады деген мәселе туады. Соңғы жылдары
Наурыз мерекесі аталып өте бастады. Көк жүзін тәңірі тұта телміріп, ондағы
аспан денелерін өмір тіршілігінің бағдаршысы ете білген көшпенділер күн
менен түннің теңесер сәтін алдымен болжауы заңды еді. Ислам діні белең
алған заманда наурыз сөзінің парсылардан ауысқаны болмаса, бұл мереке
қазақ арасында Ұлыстың Ұлы күні деп аталады. Демек Мұхаммед пайғамбар
дүниеге келмей тұрғанда тойлана бастаған осы тарихи мәдени айғағымызды
ислам дінінің нәтижесі деуімізге болмайды. Неғұрлым тереңнен тамыр алатын
қазыналарға сенетін болсақ, болашақта ұлттың мықтылығы мен өміршеңдігі
соғұрлым анық көрінетін болады. Қазіргі кезде қазақ зиялы өкілдерінің бір
тобы қазаққа жаңа дін керек деп жүр. Қолдан құдай жасап немесе алыстан
келер әлдеқандай миссияны күтетін дәуір өткен сияқты. Бұрынғы Кеңес
Одағында ресми идеология ислам дінін жоққа шығарса, соңғы жылдары орын
алған оқиғалар мұсылман дінінің дүние жүзінде аса ықпалды күш екенін
көрсетті. Президентіміз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Қазақстан халқының 60
пайызынан астамы мұсылман дінін ұстанатыны белгілі. Мұны біз ескеруіміз
керек. Кеңес үкіметі кезінде бізді рухани, діни мұрамыздан аулақтатқысы
келді. Көп ретте солай болды да. Сондықтан қазақтар үшін, республика
халқының мұсылмандық бөлігі үшін рухани, мәдени қазыналарға қайтып оралу
маңызды дүние болып саналады.
Сондықтан біз исламды өмірге қайта келтірдік деп қуанышымыз қойнымызға
сыймай жүр. Ал ойлап қарасақ, исламға дейін де қазақ халқы өмір сүрген,
өзіндік рухани байлықтарға ие болған. Қазақ аруаққа сенген, отқа сыйынған,
тәңірге бағынған.
Иә, даланың өз дүниетанымы, өзіндік қайталанбас әлеуметтік тәжірибесі
болған емес пе. Тәңір, Жасаған ием. Осы шексіз де шетсіз ұғымдардың мазмұны
мен мәніне тоқталмай-ақ қоялық. Олар қазақтың ұлттық санасынан ешқашан
сарқылар емес. Рас, анилизм (қазақта ол ата-баба аруағына табыну) әлемдік
діндердің әлдеқайда төменгі сатыда, әрі олармен бәсекелесе де алмайды.
Бірақ ол халықтың тұрмысында, әлеуметтік қатынастарында мәңгі қалыптасып
қалды. Аруаққа сыйыну, оны қастерлеу қазақ үшін имандылық жолы. Бәлкім бұл
жаңа ұлттық идеологияның қарапайым бір элементі ретінде бағаланар. Алайда
мұндайда неғұрлым тереңнен тамыр алатын қазыналарға сенетін болсақ,
болашақта ұлттың мықтылығы мен өміршеңдігі соғұрлым анық көрініс беретін
болады. Сондықтан осындай қиын-қыстау кезеңдерде қазіргі толық қалыптасқан
халықтың дәстүрлі қазыналарына, әдет-ғұрып пен салт-санасына, діні мен
өркениетіне, әлеуметтік тәжірибесі мен әлеуметтік қатынастарына сүйену
қажет. Ислам қазір қазақ жерінде екі бағыттағы қазметімен көрінеді:
біріншісі – мәдени-ағартушылық; екіншісі – саяси-әлеуметтік. Бірінші бағыт:
халықты жалпы мұсылмандыққа насихаттау, халық дәстүрлерімен ұштасқан
исламның рухани мәнін түсіндіру. Екінші бағыт: саясаттанған ислам. Бірақ
исламның саяси мақсаттары және оған жетудің әдіс-тәсілдерін қазақ қауымы
қолдамайды. Әрине, отаршылықтың шеңберінен босаған қазақ үшін өзінің Орта
Азия аймағындағы тегі бір туыстарымен тіл табысып, біртұтас өмір кешуіне
себеп болатын аса маңызды фактор – мұсылман діні. Осындай қиын-қыстау
кезінде осыларға сүйену ешқандай көптік етпесе керек. Сонымен бірге ислам
дініне бой ұсынуымыз дәстүрлі мәдениетіміз бен дүниетанымымызды ығыстырып,
схоластика мен мистиканың бел алуына ұрындырғанынан сақтануымыз керек.
Сөйте тұра, республикамызда мешіттер болғанын, медреселердің ашылғанын
қалаймыз. Өйткені ислам дінінің де исламдыққа, сауапшылыққа, биік
адамгершілікке насихаттайтын ықпалын, қасиетін, сонымен бірге ұлтаралық
ынтымаққа дәнекер бола алатын қасиетін мейлінше икемділікпен бүгінгі
өмірімізге жарата білуіміз қажет. Сонда ғана ұлттық рухты, этникалық
ерекшелік пен рухани қазыналар жүйесін сақтап қалуға, оны келесі тарихи
кезеңдерге өркендетуге мүмкіндіктер туады. Қоғам дамуындағы дағдарыс
әлеуметтік саланың барлық буындарына дін әсерінің күшеюін жылдамдатады. Бұл
– тарихта талай рет орын алған құбылыс. Егер саясаткерлер сол дағдарыстан
шығу жолын таба алмай, әлсіздігін дін арқылы демегісі келсе, дін
мемлекеттік идеологияға айналады.
Қазақ ұлты исламға толық орнықпағанын және тез қабылдағыштығын ескерсек,
біз бұл салаға көңіл бөлуге тиістіміз. Ендеше, тұрмыстық деңгейде болсын,
қазақтар исламға көңіл бөлгені жөн. Бір ұлттың бірнеше дінге бас ұруының
салдарын тек өзге елдің тәжірибесінен көрсек деймін.
Дін және саясат
1. Діннің саясатқа қатысы. Биліктің киелілік сипаты. Билік пен дін туралы
көне заман ойшылдарының пікірлері.
2. Ислам дініндегі билік жүйесі сипаты. Құран аяттар билік туралы. Әл-
Фарабидің дін мен саясат туралы пікірлері.
3. Діннің саясиландырылуы.
Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы кұбылысын өте ерте заманнан
түсініп-білгісі келді. Ежелгі Шығыс, антикалық дәуірдін ойшылдары
мемлекеттің, саяси биліктің мән-мағынасы неде және кімге қызмет етеді,
қоғамдық құрылыстық қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең
қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бірақ ол кездегі
пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық сарында болатын. Себебі, ертедегі
адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдіретінен туған жалпы әлемдік
космостық тәртіптің ажырамас бөлігі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда
(Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда, сол кездегі мифтарға
сүйенсек, басқарушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі істерді
реттеп, тындырып отырады. Көне Кытай мифы бойынша билік құдайдың
құдіретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымем байланысты император
болып есептелген. Ежелгі гректерде ен алғашқы билікті жүргізуші құдайлардың
өздері болыпты-мыс.
Кейінірек адамзаттың іс-тәжірибесінің, ақыл-ойының, мәдениетінің
дамуына байланысты саясаттың ұғымдары, түсініктері, тұжырымдамалары пайда
бола бастады. Қоғамдық - әлеуметтік және саяси құрылымы мен қатынастарының
одан әрі күрделіленуі, материалдық өндірістің, халық санының өсуі оның
өміріне мемлекеттің тікелей араласуына әкеліп соқтырды. Мұндай жағдайда ұлы
ойшылдар саясатты ғылыми тұрғыдан түсініп, оны орынды пайдаланудың,
мемлекетті тиімді басқарудың жолдарын іздестіре бастады. Бұдан келіп саяси
теориялар туды.
Біздің з.б. бірінші мыңжылдықтың ортасында саясаты діни-мифологиялық
танудың орнына философиялық-этикалық түсіну түрі келеді. Мұнда аса зор
еңбек еткендер — Конфуций, Платон, Аристотель сияқты ғұлама ғалымдар. Бұл
ойшылдар саясатты теориялық тұрғыдан зерттеп, оны этикамен тығыз байланыста
қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат-мүддесіне сай келуге,
адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты.
Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Аристотельді
атайды. Өйткені ол өз заманында лицей ашып, сонда саяси ғылымды жеке пән
ретінде оқытып, өзі жүргізді. Саясат деген еңбек жазып, онда ежелгі грек
мемлекеттерінің (онда әрбір қала мемлекет болып есептелетін) саяси жүйесін
зерттеді. Дегенмен, ұлы ғалым саясаттанудың пәнін қазіргі біздің -
түсінігіміздей басын ашып бере алмады. Ол саясаттың негізі адамның өзімшіл,
хайуандық табиғатында жатыр деп ұқты. Жеке адам көзсіз құмарлыққа берілгіш
келеді. Сондықтан оның соқыр сезімін тежеп, жалпыға ортақ игілікке,
әділеттілікке жетуді жеңілдету, адамның адамгершілік қасиетін арттыру үшін
саясат жүргізу керек деп түсінді. Сонымең қатар ол саясаттану мәселелерін,
фәлсафа (философия) мәселелерімен бірге қарады.
Орта ғасырда саясаттың діни-этикалық түрі қалыптасады. Оның негізін
салушы Фома Аквинский саяси билікті құдай орнатады, бірақ мемлекет
басшылары кұдайдың калауына қарсы шықса, халықтың оларды құлатуына болады
деген байлам айтты.
Ал ислам дінінде мемлекеттегі, билік жүйесі жаратушының еркімен болады
дейді. Билеуші Тәңірдің қалауымен сол адам ішінен таңдалып алынады. Ол
туралы Құранда арнайы аят бар. Ол аятта өз іштеріңнен таңдап қойылған
адамдарға мойын ұсыныңдар деген үкім бар. Ислам дініндегі билік жүйесі
алғашында теократиялық сипатта болды. Мемлекеттегі бар билік Мұхаммед
Пайғамбардың қолында болды. Ол кезде мемлекеттегі бүкіл билік жүйесі бір
кісінің қолына шоғырланды. Мұхаммед Пайғамбар әрі рухани басшы, әрі саяси
басшы, әрі құқықты жүйенің иесі, әскери басшы т.с.с. қандай билік болса,
соның бәрін бір кісінің қолында шоғырланды. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс
болған оның орнына отырған Пайғамбардың сенімді серіктері кезінде де бұл
жүйе толық болмаса да, сақталды. Бірақ, билік жүйесінде жіктелушілік, әр
саланы басқаратын адамдар пайда бола бастады. Әділетті халифалар дәуірінен
кейін билік жүйесіндегі жіктелу мемлекеттік жүйенің біртіндеп
секуляризацияға түсе бастағанынан хабар береді. Осы кезеңдегі билік
жүйесіне қатысты ой-пікірлер діни ағымдардың шығуына байланысты өзгеріске
түсе бастады. Шиалардың, хариджилердің, билік туралы түсініктері әртүрлі
болды. Халифат Пайғамбар орынбасары деп танылып, мемлекет билігін Құран
аяттары мен Пайғамбар хадистері негізінде басқаруды жақтады. Шиалар болса,
мемлекет билігі Пайғамбардың күйеу баласы Әзірет Али ұрпақтары – Имамдардың
қолында болуы керек. Имам Пайғамбар қызметін жалғастырушы, ол уахи арқылы
Тәңірмен арадағы байланысты жалғастырушы. Имам да халыққа билікті Алланың
атынан жүргізеді. Мемлекетті басқарудың бұл жүйесі әлі күнге Иран ислам
Республикасында жалғасын тауып келеді.
Халифаттық билік жүйесі уақыт өте келе өзінің негізгі сипатынан
айырлып, тек рухани билік иесі ретінде танылды. Ал саяси билік сұлтандар
қолына өтті. Мемлекет басқару ислам әлемінде 8-9 ғасырларға қарай көне
парсылық, византиялық сипат ала бастады. Халифат ыдырап, әртүрлі жеке
мемлекеттерге жіктелді
Ал түркілерде мемлекетті басқару жүйсесінің өзіндік ерекшелігі болды.
Түркілердегі билік ру, тайпа басшыларының сайлауымен таққа отыратын билеуші
әркезде халықпен санасуға мәжбүр болды. Ал ислам діні келгеннен кейін
мелекетті басқару жүйесі өзгеріп, алдымен шиалық, одан кейін парсылық сипат
алды. Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін, Жошы ұлысында Йасауи жолы
мемлекеттік идеология дәрежесіне көтерілгеннен соң ғана мемлекетті
басқарудың көне түркілік жүйесі исламдық негізде қайта қалыптастырылды.
Негізгі билік заңға-шариғатқа беріліп, хан да, билер де, қара халық та
шариғатқа мойын ұсынды. Бұл билік жүйесін қазіргі кезде ғалымдар дала
демократиясы деп атап жүр.
Дін және саясат - қазіргі таңда, әлемде, оның ішінде түбегейлі бет-
бұрыс жасап, демократиялық өзгерістерді іске асырып жатқан әлемде,
саясаттан тыс тұрған адам жоқ. Яғни, саясат ол - әлеуметтік күрделі құбылыс
болып саналады. Өйткені, бүгінгі күні ешбір адам өзін саясаттан тыспын деп
айта алмайды. Саясат - қоғамның саяси саласы. Саясат қоғамның басқа да
салаларын қамтиды және сол салалармен байланыста болады. Мәселен, "саясат
және дін", онда діннің саясатпен байланысын кәреміз. Тіпті, ең алғашқы
кездегі саясаттың өзі де діни тұрғыда болған. Қоғамның саяси өмірінде дін
айтарлықтай орын алады. Адамзат тарихында мемлекет пен діннің ара қатынасы
үш түрлі шешіліп келеді:
Мемлекеттік билікті діннің орталығына айналдыру;
Мемлекеттік діни мекемелерге бағындыру;
Мемлекет пен діннің одағы. Қазір ол екі түрлі шешіледі:
1) мемлекет пен діннің имандылық негізінде;
2) мемлекет пен діннің бөлінуі, бір-бірінің ісіне араласпауы.
Алайда өз қызметін толық атқару үшін мемлекетке дін қажет. Өйткені дін
қоғамда этикалық қызметтерді атқарып, имандылық ережелерін қалыптастырады.
Дін әділетті, қайырымды болуға, кісі ақысын жемеуге, өтірік айтпауға,
туыстарын, үлкендерді сыйлауға, ұрлық-қарлық жасамауға және т.с.с.
үйретеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 22-бабына сәйкес әркімнің
ар-ождан бостандығына сай әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар. Ол
әркімнің дінге көзқарасын дербес белгілеуге, діннің кез келгенін
уағыздауға, ұстануға немесе ұстанбауға құқығы бар екендігін білдіреді.
2. Діннің саясиландырылуы .
Діннің саясиландырылуы - саяси құралдарды діни мақсатта қолдану.
Саясиландыру дамудың белгілі бір кезеңінде барлық діндерге тән. Саяси
діндер бүкіл қоғамда өз тәртібін орнатуга тырысады. Онда басқа
діндегілердің, дінге сенбеушілердің де құқықтары еленбейді. Онымен қоймай,
саяси діннің әлемдік және тайпалық діндерден (мысалы, индуизм мен ислам
арасындағы) айырмашылығы ажыратылмайды: индуистік радикалдар Үнді
шекараларында саяси-аумақтық тәртіп орнықтыруға талпынады, ал, ислам
фундаментализм! - исламға негізделген шексіз дүниетаным, әлемдік тәртіп
тұжырымы. Дінді саясиландыру себептері әсіресе, мұсылман әлеміне қатысты
тұсы өте жақсы зерттелген. Ғалымдардың көпшілігі саяси исламның "күрт"
өсуін халық жағдайының жақсаруымен, экономиканың өркендеуіне емес, терең
дағдарысқа әкелген сәтсіз модернизацияның салдарымен байланыстырады.
Көптеген белгілі жағдайлардан анықталғандай, діннің саясиландырылуы,
әдетте, дәстүрлі, халықтың басым көпшілігі діндар (салт-жоралғыларын
ұстанатын, ырымдарын жасайтын, дәстүрін берік сақтайтын, дін негіздерін
жатқа білетін) көнерген қоғамдарда емес, керісінше, жаңғырған әрі қоғамның,
жеке адамның дін ықпалынан арылған қоғамдарда жүзеге асырылуда. Мұның
себебі фундаментализм (діни ырым, жоралғыларды қатаң ұстау және діни
"сауаттылық") және оны бетке ұстайтын игі-жақсылары мен саяси діннің
арасындағы көпекөрнеу қайшылық болып табылады. Саясиландыру - қазіргі
заманның өткір мәселелеріне діни жауап беруге талпыныс. Саяси діннің пайда
болуы - модернизаңиядан бас тарту емес, сәтті, сол қоғамның талаптарына сай
модернизация жасау. Егер модернизация батыстық, либералдық негізде жүзеге
асырылмаса, онда оны дін негізінде жасауға талпыныстардың болатыны сөзсіз.
Бұл, әрине, саяси діндердің жақтаушыларына "дәстүрлі" құндылықтарға оралуга
шақыруга кедергі келтіре алмайды. Осындай үндеулерге қарамай-ақ, саяси дін
- қазіргі өркениет айбатына өз жауабы ретінде дамушы жаңа құбылыс.
3. Ислам дініндегі билік жүйесі сипаты. Құран аяттар билік туралы. Әл-
Фарабидің дін мен саясат туралы пікірлері.
Адамзат қоғамының негізгі реттеуші құралы ретінде дәстүр мен құқық
алынады. Дәстүр мен құқық негізідер діннен бастау алады. Құқықтың негізгі
жүйелері ислам дінінде Құран аяттары мен Пайғамбар хадистері арқылы
қалыптасқан. Шариғат үкімдері толымен дерлік Құран мен Пайғамбар
хадистеріне негізделіп, киелілік сипатқа ие. Сондықтан ислам дінің құқықтық
негізі – шариғаты ешқандай талқылауға түспейді. Ислам мемлекеттерінде осы
шариғат үкімдері негізге алынып, сол негізде ғана мемлекеттің құқықтық
жүйесі қалптысады. Ислам дінінің таралу аймақтарында алғашқы кезеңде
шариғат үкімдері белең алған болатын. Бұл көптеген халықтардың өзінің
дәстүрі мен мәдениетіне ажырауына әкелді. Мемлекеттің басқару жүйелері
өзгерді. Мысалы, түркілер ислам дінін қабылдаған соң мемлекетті басқарудың
түркілік жүйесі өзгеріп, парсылық сипат алды. Некелік қатынастар өзгерді.
Бұл түркі мемлекеттігнің негіз құраған рулық, тайпалық жүйелердің
ыдырауынак әкелді. Алайда, сопылық ілімнің дамып, тариқат дәрежесіне
көтерілуіне орай, этникалық шығу тегі әртүрлі болуына байланысты ол
халықтардың ислам дініне қарсы келмейтін дәстүрлері енгізіліп, ол
халықтардың өзіндік ерекшеліктерін сақтап қалуға мүмкіндік берілді. Қазіргі
қазақ халқының салт-дәстүрлері соплық ілім негізінде қалыптасқан болатын.
Бұл бір жағынан қазақ халқының ислам діні аясында өмір сүруіне мүмкіндік
берсе, екінші жағынан өзінің этникалық ерекшелітерін сақтап қалуға
мүмкіндік беріп отыр.
Қазіргі күні Қазақстан Республикасы өзінің діни саясатын айқындау
мақсатында Дін және діни сенім бостандығы туралы заңға толықтырулар мен
өзгерістер енгізді. Ол заңда былай делінген: Заң Қазақстан Республикасының
өзін демократиялық, зайырлы мемлекет ретiнде орнықтыратынын, әркiмнiң ар-
ождан бостандығы құқығын растайтынын, әркiмнiң дiни нанымына қарамастан тең
құқылы болуына кепілдік беретінін, ханафи бағытындағы исламның және
православиелік христиандықтың халықтың мәдениетінің дамуы мен рухани
өміріндегі тарихи рөлін танитынын, Қазақстан халқының рухани мұрасымен
үйлесетін басқа да діндерді құрметтейтінін, конфессияаралық келісімнің,
діни тағаттылықтың және азаматтардың діни нанымдарын құрметтеудің
маңыздылығын танитынын негізге алады.
Секуляризация дегеніміз қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан арылуы,
шіркеу меншігінің мемлекеттік меншікке алынуы.
Шиалар-
Хариджилер-
Халифат-0
Діни ұйымдар мен топтар.
1. Харизма және харизматикалық діни көшбасшылар.
2. Діни мекеме.
3. М. Вебер Идеалды тип туралы ретінде
.
Харизма – адамдар өзгелерге тиімді әсер ете алатын және адамдарды
ерекше дарынды иесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz