Діннің тарихы
ДІН ПСИХОЛОГИЯСЫ ПӘНІ
Кіріспе. Діннің тарихы адамзат баласының тарихымен тығыз байланысты.
Тарихшылар, антропологтар, мәдениеттанушылар діни құбылыстар пен заттарды
тарихтың барлық дәуірлерінен және жер бетінің түкпір-түкпірінен кездестіріп
келеді. Алуан түрлі көріністермен, формалармен діни сенімдер мен
тәжірибелер, діни дәстүрлер мен белсенділіктер, әртүрлі ғибадаттар,
символикалық фигуралар үнемі кездесіп отырады және бүгінгі күнге дейін
өмірден көптеп жолықтыруға болады. Алғашқы қауымдық діндер, буддизм,
индуизм, иудаизм, христиандық және ислам тәрізді алуан түрлі діндердің
сенімдері мен ілімдерін қабылдаған милиардтаған адам өмірлерін осы
сенімдері бойынша сүріп келеді.
Өткен уақыттардағы тәрізді бүгінгі күні де адамдардың өмірлерінде діннің
маңызды ықпалы бар екендігі белгілі. Тамырын тереңге жайған діни символдар,
дәстүрлер мен ұйымдар қоғамдағы ықпалын айқын байқауға болады. Кез келген
адамға сен кімсің? - деп сұрақ қойылса, олардың көпшілігі мұсылманмын,
христианмын, яһудимін, буддистпін деп өз дініне негізделген жауапты
береді. Осылай, көптеген адамдар үшін дін қоғам алдындағы өз болмысын паш
ететін маңызын сақтап келеді.
Демек, дін – қоғамдағы жекелеген индивидтердің жан дүниесінде терең орын
алатын сезімі мен қалауының, сенімдік қажеттілігі мен жан дүниесін
қанағаттандыратын рухани азықтың бастауы. Діни сенім мен құндылықтарының
жөн сілтеуімен адамдар жақсы мен жаманның, туралық пен қателіктің өлшеміне
қол жеткізе алады және оларды қорғауға, дамытуға тырысады. Діннің аясында
көптеген адамдар өмірлері мен қоғамдарына қажетті материалдық
мұқтаждықтарынан басқа, жан дүниесіне қажет мақсаттар қойып, өздерін осы
діни мақсаттарға арнап жатады.
Кейбір адамдардің білімі мен қалауы бойынша дінге сенбейді немесе
немқұрайды қарайды, тіпті, өздерін атеист ретінде таныстыратындар да
кездеседі. Бірақ, олардың күнделікті сөйлеу мәнерлерінде, өзге адамдармен
қатынастарында, қоғамдық әдет-ғұрыптарында көбінесе діни сарынды, діни сөз
тіркестерін қолданып жатады. Демек, дін кезкелген адамның ойлау жүйесінде,
сезімінде, түсініктерінде, әрекеттерінде, сөйлеу мәнерлерінде, өзгелермен
қатынастарында маңызды рөлді ойнайтын жетекші психологиялық фактор болып
табылады. Осы психологиялық фактордың қалай жұмыс атқаратынын, дамитынын,
адамның жан дүниесінде әсер ететінін, қандай нәтижелерге жол бастайтынын
білу – дінтанушылар мен теолог мамандардың басты міндеті.
Дін психологиясының анықтамасы, тақырыбы және әдістері. Дін психологиясы –
индивидтердің қасиетті деп есептейтін болмыспен (немесе болмыстармен)
қатынастары аясында ортаға қойған әртүрлі сөздерді, тәжірибелер мен іс-
әрекеттерді эмпирикалық әдіспен зерттейтін ғылым саласы. Индивидтердің
рухани тіршіліктері мен қатынастары аясында пайда болатын діни оқиғалар
дін психологиясының негізгі тақырыбы болып табылады. Әсіресе, адамдардың
жүзеге асыратын діндарлықты түсінуге бағытталуы жағынан дін
психологиясының өзіне тән тақырыбы мен алаңы бар. Дін психологиясы –
индивидтердің сүрген діни өмірді қалыптасу, құрылымдық, даму шарттары мен
кезеңдері, нәтижелері және әсерлері тұрғысынан қарастыратын ғылым саласы.
Аталған ғылым саласы дін құбылысын адам санасындағы құрылымдануын рухани
тәжірибе мен қатынас ретінде өзін айқындауын әртүрлі қырларымен
қуаттандырады және сипаттама жасайды. Сонымен қатар, аталған ғылым олардың
айқын түсініктемесіне қол жеткізуге тырысады. Діндар индивидті немесе
топтың жан дүниесі мен ішкі әлемін түсінуді мақсат ететін дін психологиясы
өзіне тән ұстаныммен дінтану ғылымдарынан ерекшеленеді.
Дін психологиясының тақырыбы. Дін психологиясы – діндар адаммен немесе оң
яки теріс формадағы дінмен байланысы бар адамды психологиялық тұрғыда
зерделеу. Осыған орай, аталған ғылым индивидтің рухани тіршілігі мен
әрекеті аясында діни сипаттағы оқиғаларды қарастырады. Дін психологиясы
діннің немесе дінге қайшы келетін көзқарастар мен түсініктер алдында
индивидтің ортаға қоятын оң немесе теріс субъективті ұстанымдарын
зерттейді. Бір жағынан діни сенім мен әрекеттің индивидке әсерлері (жан
саулығына, адамдық қасиетіне, әлеуметтік қатынастарына), келесі жағынан
адамның әртүрлі сезімдері мен қалауларының, характері мен адамдық
тұлғасының, ұстанымдары мен қатынастарының діни сенім мен тіршілікке
ықпалын салыстырмалық түрде зерделейді. Діндарлықтың түрлі-түрлі
формаларының пайда болу, даму, құрылымдану, өзгеру және дінге қайта оралу
тақырыптары – дін психологиясының негізгі зерттеу нысанасы.
Индивидтердің діни сенімдері, ұстанымдары мен қатынастары белгілі бір
әлеуметтік-мәдени шартта қалыптасады және дамиды. Осы себепті дін адамның
діндарлық тіршілігін тек қана оның сенген діни дәстүрді назарға ала отырып
түсінуге болады. Демек, дін психологиясы діннің адам жан дүниесінде орын
алатын және әртүрлі формалармен сыртқа көрініс беретін (сөз, сезім және
интуиция, тілек пен қалау, идея мен түсінік, ұстаным мен қатынас, әрекет
пен белсенділік) түсініктемелер мен ерекшеліктер аясында дамыған құрылымды
және оның динамикаларын, ішкі және сыртқы ортамен болатын қатынастары мен
әрекеттесулері біртұтас тұрғыда зерттеуге тырысады.
Дін психологиясының мақсаты және маңызы. Дін психологиясы индивидтердің жан
дүниелік өмірі мен әрекеттерінде пайда болатын діни оқиғаларды түсіну,
түсініктеме жасау мақсатымен зерттеу жасайды. Осыған орай, дін
психологтарының міндеті – дінге, діни мәтіндерге негізделген зерттеу жасау
емес, адам тәжірибесі мен қатынастарында пайда болатын діни белгілерді
түсінуге талпыну, діннің адамдық және мәдени ақиқат өлшемдерін жарыққа
шығару, әлеуметтік және мәдени ортада өмір сүретін және әрекеттестік ішінде
діни құндылықтарды игерген діндар адамның жан дүниесін түсіну. Осылай дін
психологиясы дінді тек адам өміріндегі әсерлері мен өлшемдері тұрғысынан
қарастырады және оның объективтік бейнесін жасауға тырысады. Одан соң ол
осы бейненің шынайы мәнін ашу үшін түсініктеме жасауға, өзіне тән концепция
қалыптастыруға тырысады.
Діннің шынайы бастауы мен мәні, діни ұғымдар мен құндылықтардың негізгі
ақиқаты тәрізді тақырыптарда баға беру дін психологтарының жұмысы емес.
Құдайдың бар екендігін дәлелдеуге немесе жоққа шығаруға жол ашатын
дәлелдерді дамыту сияқты мәселелер дін психологиясының мақсатына жатпайды.
Бұл ғылымның діни сенімдерге құрметпен қарап, бейтарап, зайырлы және
бақылаушы ұстаныммен өмірде бар ақиқат құбылыс ретінде түсіндіруі тиіс.
Сондай-ақ дін психологтары қандай да бір діннің, мазхабтың, дәстүр мен діни
ілімнің өзгелерінен артық екендігін тартысқа салмайды, керісінше, діни
оқиғаларға қатысты объективті мәліметтерге қол жеткізуге тырысады.
Практикалық ғылым ретінде дін психологиясы діннің ақиқаттығы мәселесіне
кірмейді, оның есесіне, діни оқиғаларды сана мен әрекеттің мазмұндары мен
тақырыптары тұрғысынан талдайды, сипаттайды және бақылайды, діни
ұстанымның, діндарлық тіршіліктің ішіндегі психологиялық факторлар пен
құрылымдардың мәнін ашуға талпынады.
Адамға бағытталған барлық жұмыстарда субъективті нәтижеге қол жеткізу үшін
психология ғылымының әдісіне жүгінген жөн. Адамның кім екендігін, қалай
ойлайтынын, неге сенетіндігін, қалаулары мен қажеттіліктерін, қатынастары
мен қабілеттерін меңгермей, тәрбиелік, жолбасшылық жұмыстарды көзделген
нәтиже шықпайды. Бұл дін саласына да қатысты. Діни тәлім-тәрбие, діни
ақиқатқа жету, діни кеңесші мен сараптамашы тәрізді жұмыстар тек дін
психологиясының ашқан жаңалығын, қуаттауын назарға ала отырып, алға баса
алады. Дін жолымен жүру, діндар өмір сүру адамның тыныштығына, бақытты өмір
сүруіне көмекші болатыны тәрізді, керісінше ол конфликт, сәйкессіздік және
рухани ауруға себеп те бола алады. Осыған орай, аталған ғылым оңды
құндылықтарды дамытатын діндарлықтың психологиялық шарттары негізінде жаны
сау діндар адамды жетілдіру жағынан маңызы зор. Дінді түсіндіру және оқыту
жұмыстарында діннің жан-жақты, білікті жеткізілуі керек болғаны тәрізді
тыңдаушы көпшіліктің ерекшеліктеріне қарай бейімділік танытудың да өзіндік
маңызы бар. Дін психологиясы осы тақырыптардың барлығында маңызды
мүмкіндіктер ұсынады.
Дін психологиясының өзге ғылым салаларымен байланысы. Дін психологиясы –
өзінің аумағы жағынан әлеуметтік ғылымдар мен теологиялық ілімдер арасында
орын алатын дінтану ғылымдарының ішіндегі ғылым. Осыған орай, аталған
ғылымдар мен ілімдердің барлығы – бір-бірімен байланысты және бірінің орнын
бірі толтыратын ғылым салалары.
Әлеуметтік ғылымдар. Дін психологиясы – психологиялық ұстаныммен зерттеу
жасайтын ғылым саласы. Сондықтан, оның жалпы психологиямен ортақ жақтары
көп. Аталған екі ғылым саласы да бірдей ғылыми принциптермен, әдістерімен
және техникаларымен зерттеулерін жүргізеді. Дін психологиясы жалпы
психологияда қолданылатын барлық ұғымдарды, ұстанымдарды және әдістерді
керегінше пайдаланады. Осы себепті психология мен оның барлық салаларының
(әлеуметтік психология, жалпы психология, психологиялық антропология,
дифференциялдық психология, жас психологиясы, экспериментальдық психология,
медициналық психология, этнопсихология, құқықтық психология, экономикалық
психология, өнер психологиясы, шығармашылық психология, ғылым психологиясы,
психо-лингвистика, психология тарихы) зерттеулерімен тығыз байланысты.
Сонда әртүрлі теориялық ұстанымдар (феноменологиялық, танымдық,
психоаналитикалық концепциялар) мен практикалық қолданыстарды
(жолбасшылық, жан емі, діни кеңесшілік, дін қызметтері психологиясы)
пайдаланады. Сонымен қатар, тарих, филология, социология, антропология
тәрізді әлеуметтік ғылымдардың зерттеулері негізге алынады және олардан
пайдаланады. Бірақ тақырыптары жағынан олар өз алдына бөлек ғылымдар болып
табылады. Осыған орай дін психологиясы жалпы психологияның ішіндегі бір
сала емес, дінтану ғылымдары арасында орын алуы тиіс.
Теологиялық ілімдер. Тафсир, хадис, фиқһ, калам, суфизм, мазхабтар тарихы
сияқты исламдық ілім салалары діни мәтіндерді түсінумен және түсініктеме
жасаумен айналысады. Діни оқиғаларды, адамның сүрген діни өмірдің сыртқы
көріністері мен формаларын түсіндіру, осыларға қайнар көз болып табылатын
діни сенім мен ілімдер жайлы маман болуды қажет етеді. Адамдардың өздеріне
жолбасшы ететін діни ритуалдар мен табыну типтерін әлгі діннің құлшылық
жүйесінде қандай орынға ие екендігін білмей, тек сыртқы бақылауға
негізделген сипаттама білікті түсініктемеге жол ашпайды. Белгілі бір діннің
өзіне тән қасиеттілері, сенімдері мен ілімдері, мазхабтық, жамағаттық
ерекшеліктері оған сенетін адамдардың әрекеттерін түсінуге көп пайдасын
тигізеді. Сондықтан, орнына қарай аталған бүкіл ілім салаларының беретін
мәліметтерге жүгінуге тура келеді. Осы ілімдермен қатар діни өнер мен
әдебиет, ислам тарихы, ислам философиясы сияқты салаларда жүргізілген
зерттеулер бүгінгі күнгі, тарих бойындағы діни оқиғаларды түсінуде және
түсініктеме жасауда маңызды орынды иеленеді.
Дінтану ғылымдары. Дінтану ғылымдары теологиялық ілімдер мен әлеуметтік
ғылымдардың түйіскен жерде орналасқан. Атап айтар болсақ олар мыналар:
Дін социологиясы. Дін социологиясы дін мен қоғам қатынасы мен
әрекеттестігін және осы қатынаста пайда болған оқиғаларды, кезеңдерді, діни
ұйымдарды және топтарды зерттейді. Дін психологтары діни оқиғаларды
индивидтік тұрғыда қарастырған кезде, дін социологтары оны қоғамдық тұрғыда
зерделейді. Негізінде діни оқиғалар индивидттік деңгейде орын алатын
тәрізді қоғамдық деңгейде де кездесетіндіктен, діни ақиқат екі ғылымның да
ортақ тақырыбы. Сондықтан, аталған екі ғылым саласының зерттеушелері діни
оқиғаны зерделеуде бір-бірін толықтырушы сипатта болып, кейде бір-бірімен
мәлімет алмастырады, осылай, өз алаңдарын кеңейте түседі.
Дін феноменологиясы. Аталған ғылым – діни оқиғалардың негізгі мағынасын
құрайтын тұрақты мәні, негізгі құрылымын паш етуге тырысатын ғылым саласы.
Феноменологтар діни оқиғаның уақытша, ауыспалы типін емес, негізгі сипатын
игеруге тырысады. Осыған орай, дін феноменологтарының талдаулары мен
сипаттамаларынан дін психологтары едәуір деңгейде пайдалады. Ең маңыздысы –
діни тәжірибенің діни ақиқаттарға құрмет, толеранттық қатынасы аясында
қарастырған дін феноменологтарының екпіні дін психологтарының
зерттеулерінде көрініс табады.
Дін антропологиясы. Бұл ғылым – белгілі бір уақыттар пен кеңістіктерде
кейбір арнайы діни сенімдері мен тәжірибелердің (арнайы миф, арнайы,
ритуал) көріністерін зерттейтін ғылым саласы. Бастапқыда алғашқы қауымдық
құрлыстың діндерін зерттеген дін антропологиясы бүгінгі күні кең аумақта
діни тәжірибе мен қолданыстардың ғылыми зерттеуін жүзеге асырады. Алуан
түрлі қоғамдарда пайда болған мифтердің, діни символдардің, діни
ғұрыптардың, діни әрекеттердің көріністері мен мәндерін, функциялары мен
құрылымдары ұқсастықтары мен айырмашылықтарын қоса зерделеуге тырысылды.
Дін психологтары діндарлықтың жергілікті мәдениетпен және қоғамдық
құрылымдармен байланысты әлемдік көріністері мен мағыналарын түсінуде дін
антропологтарының зерттеулеріне жүгінеді.
Дін философиясы. Бұл – діни сенім, тәжірибе және оқиғаны философиялық
тұрғыда қарастарытан ғылым саласы. Дін философы діни алаңды, алдымен бұл
алаңда не болғанын, сенетін нәрсенің мәні неде екендігін зерделеуге
бағытталады. Олар зерттеулерінде теологтардың, дінге сенушілердің,
таришылардың, психологтардың, социологтардың, антропологтардың,
философтардың осы тақырыптағы мәліметтерін ойша талдайды. Дін психологтары
діни таным мен ұғымдарды құрар, діни оқиғалардың мәніне зерттеу жасаған
кезде, дін философтарының зерттеулеріне үңіледі.
Діндер тарихы. Адамзат тарихы бойында пайда болған барлық діндерді
салыстырмалы түрде тәжірибелік, объективті ғылыми әдіспен зерттейтін ғылым
саласы – діндер тарихы. Діндер тарихы теологиялық қуаттауларға арқа
сүйемей, антропологиялық көзқараспен діндерді зерттейді. Діндер тарихының
әдістері, ұғымдары, теориялық құрылымдары мен моделдері әлеуметтік
ғылымдардың жетістіктеріне негізделеді. Діни оқиғалардың индивидтік және
әлеуметтік деңгейде болғаны сияқты тарихи өткен жолы мен мұрасы баршылық.
Дін психологтарының индивидтердің өмірінде бақыланған діни оқиғалардың
мәнін анық ортаға қою үшін олардың өткен тарихтағы бастауларын және даму
ерекшеліктерін зерттеуіне тура келеді. Міне, осы себепті діндер тарихының
ұсынған мәліметтеріне жүгінеді.
Дін психологиясының әдістері. Дін психологиясы – ең алдымен діни
тәжірибелерді, діни сенімдер мен түсініктерді, діни ұстанымдарды жүйелі
түрде зерттейтін ғылым. Мұнда психологиялық зерттеулерге тән зерттеу
техникалары қолданылады.
Бақылау. Ғылыми зерттеу ең алдымен оқиғаларды бақылаумен бастайды. Оқиғалар
сырттай өзінің табиғи ағымы аясында (табиғи бақылау) немесе зерттеушінің
өзі де сол оқиғаның ішінде орын алып (қатысумен бақылау) зерттеуге
тырысады. Алайда психологияның өзіне тән әдісі – ішкі бақылау (өзін-өзі
бақылау). Бір адамның жан дүниесіндегі тіршілік тек өзінің жан дүниесіне
бақылау қоюмен жүзеге асырылады. Дін психологы діндардың тұрмыс-тіршілігін
бақылауға алғаны тәрізді өзінің діни тіршілігі жайында өзін өзі бақылау
арқылы мәлімет алу үшін әртүрлі құралдардан пайдаланады.
Индивидтердің құжаттарын жүйелі зерттеу. Индивидтің діни өміріне сәуле
берген, өзге адамдар тарапынан жазылған (өмірбаян) немесе өзінің хатқа
түсірген өмірбаяны, естелік жазбалары, мұрағат материалдары, хаттар, саяхат
естеліктері, жеке материалдар әлгі адамның жан дүниесін түсінуге көп
септігін тигізеді. Алғашқы дін психологтарылың бірі – В.Джеймс атақты діни
тұлғаларға осы жолмен жасаған зерттеулері нәтижесінде аталған ғылымның
іргесін қалыптастырды.
Анкеталар. Жазбаша сұрақ қағаздары - осы салада ең көп қолданылатын
құралдардың басында келеді. Э.Д.Старбек пен Г.Стэнли Хол тәрізді дін
психологиясының негізін салушылар жастардан әртүрлі анкеталар алып,
олардағы діни өзгерістерді анықтауға талпыныс жасады. Бүгінгі күні де
анкеталық зерттеулер әсіресе жастарға бағытталып, қолданылып келеді.
Кездесулер (репортаж). Бұл әдіс түрі – белгілі бір тақырыпқа қатысты ауызша
сұрақтар мен жауаптарды хатқа түсіріп отыруы. Дін ауыстыру факттеріне
жасалған зерттеулерде кездесу әдісі ең үздік әдіс ретінде қолданылады.
Жүріс-тұрыс өлшемдері (көрсеткіштері). Діни сенім мен қатынастың қырларын
(жағымды-жағымсыз) және қуаттық деңгейлерін (күшті, әлсіз, шешімсіз)
анықтау үшін дамытылған өлшемдер.
Әрекеттерді талдау. Бақылаумен және тест алумен қол жеткізілген діни
әрекеттер жайлы мәліметтерге талдаулар жасалынады. Сұрыптаулар, жіктеулер
жасалып, элементтер арасындағы ортақ және ерекше қырлар анықталуға талпыныс
жасалынады.
Семантикалық талдау. Діни ұғымдардың индивидтер тарапынан қалай түсінілгені
өлшеніп, мағыналық естеліктер қалыптастыруға талпыныс жасалады.
Клиникалық әдісте қолданылатын талдау. Адамдармен жеке-жеке кездесу арқылы
индивидтердің өткен өміріндегі діни тұрмыс-тіршілікті, есте қалған ойлар
мен қасіреттерді анықтауға тырысады. Діни жолбасшылық, кеңесшілік жұмыстары
көбінесе осы жолға бағытталған.
Статикалық талдау. Анкеталар мен тесттер арқылы қол жеткізілген сапалық
мәліметтер өзгергендер арасындағы байланыстардың мәнділігін анықтау
мақсатымен алуан түрлі статистикалық талдауларға жүгініледі.
Тәжірибелер. Дін психологиясында аз болса да тәжірибелер мен жартылай
тәжірибелік зерттеулер жасалынады. Ақылдан адастыратын материалдардың жол
ашатын сананың өзгеруіне байланысты діни, мистикалық оқиғалар немесе діни-
мистикалық кейбір тұрмыс-тіршіліктердің қалыптасуында адам миындағы кейбір
клеткалардың оянуы арасындағы байланысқа тақырып болып табылатын зерттеулер
осыған мысал болып табылады.
Түсініктеме және сипаттама әдісі. Әртүрлі техникалар мен құралдар арқылы
қол жеткізілген оқиғалар, психологияда қабылданатын түсініктеме жасау
әдістеріне ден қоя отырып, сипатама жасалынады. Осылай дін психологтары
сандық және сапалық әдістерге жүгініле отырып зерттеулер жасайды.
ДІН ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫ
Ислам дін психологиясы тарихы
Діни дереккөздер. Ислам мәдениеті тарихында Құран мен Пайғамбар хадистері
бастаған діни дереккөздерде бірнеше психологиялық ұғымдар мен тақырыптарға
орын берілген. Құранда үш жүзге жақын жерде нафс термині адамның пенделік
құрылымын, жан дүниесі пен әрекетін білдіреді. Нафстың сөздік мағынасы –
бір нәрсенің өзі, мәні, субстанциясы деген сөз. Құранда нафс жалпылық
тұрғыда рухани және тәндік, саналық және санадан тысқары барлық
функциялардың тұтастығынан құралған адамның психологиялық құрылымы
мағынасында қолданылады. Демек, адамдық мендігіміздің барлық құрылымдары,
қабілеттері, функциялары мен кезеңдері нафс терминінде жинақталған. Нафста
бір жағынан табиғи, пенделік өлшем, келесі жағынан саналық, рухани өлшем
орын алады (91\7-01). Осыған қарағанда нафс бір-біріне қарама-қайшы
сезімдік күштердер құралған, даму мен өзгерістерге, кемелдену мен
азғындауға икемді, саналуан динамикалық құрылым (12\53; 75\2; 89\27-28)
ретінде суреттеледі.
Құранның түсініктемесі бойынша адамның жаратылысында өзгермейтін, тұрақты
мән ретінде табиғи сенім қабілеті (фитрат) (30\30) орын алады. Ардақты
Пайғамбардың хадистерінде аталған сену қабілетіне қатысты кең
түсініктемелер кездеседі. Пайғамбар хадистеріне қарағанда сенім қабілеті
(фитрат) нәресте сөйлей алғанға дейін осы пәк деңгейінде сақталады. Бала
өскен ортасының тілін игеріп, қолдана бастаған шақтан бастап, әлеуметтік
факторларға (ата-ана, қоғам, мәдениет) қарай бейімделіп, белгілі бір
сенімнің жетегінде кетеді. Егер әлгі сену қабілеті өз деңгейінде, амас-сау
дамитын болса, Аллаға сенумен, оның жолында жүрумен нәтижеленеді (6\76-79).
Діни сенім мен дін жолымен жүру адамның санасы мен жүріс-тұрысына функция
атқару деңгейіне қарай, адамның рухани өмірі мен әрекеттерін реттейтін ішкі
факторға айналады. Ал оған қайшы жағдайда адам өзіндік мендігіне, немесе
әлеуметтік қалаулар мен идеологияға табынуға бет алады (25\43; 30\29;
38\26; 45\23; 53\23-24).
Құранның түсіндіруі бойынша нафстың, ішкі сезімдер мен интуициялардың,
сенімдердің, саналық белсенділіктердің , қысқаша бүкіл психологиялық
функциялардың орны мен бастауы – жүрек. Жүрек – ойлану, құдай жолына түсу,
жан ашу, рухани арылу, ар тазалығы, қорқыныш, мазасыздық, имандылық пен
тақуалық, күмән, екі жүзділік пен күпірлік тәрізді бүкіл психологиялық
кезеңдер мекені. Мендік түсінігі де жүректе орын тебеді.
Құран адамның психологиялық қабілеті мен функциялары, алуан түрлі әрекет,
адам және сенім типтері жайлы мәлімет береді. Алайда Құранда иман мен
имансыздық психологиясы кең түрде орын берілген. Оларды былай тізбектеуге
болады: нафстың жаратылысында орын алатын мотивтер мен қасиеттер
(менмендік, тәкәппарлық, өзімбілемдік), сансыз адамдық қалау-тілектер мен
қорқыныштар (жыныстық, дүние және байлық құмарлығы, күш пен билікке
құмарлық, қоғамнан сырт қалу, қор болу қорқынышы), қоғамдағы жергілікті
түсініктер мен дәстүрлер (ата-бабаларға табыну) және күшті топтардың
озбырлығына бой ұсыну құдайлық үндеуге негізделген діни ұстанымның
мойындалуы мен орналасуына үлкен кедерді болып табылады. Шарасыздық
жағдайларда Алланы ойлап, онымен байланысқа түсетіндердің көпшілігі барлығы
қалыпқа келген кезде бұрынғы немқұрайдылыққа қайта бет бұру сипатына ие
болады (7\134-135, 189-190; 10\12, 21, 22-23; 17\67; 29\65, 67; 30\32;
43\48, 49, 50) Діни сенім мен құндылықтардың қоғамда үстем болған кезде
бастапқы қоғамдағы орны мен мәртебесі өзгеріске ұшыраған кейбір адамдардың
екі жүзді, формальді бір діни тұлғаға (мұнафық) айналатындығы баяндалады.
Исламдық ілімдер. Ислам әлемінде дамыған ілім салалары тәрізді жан ілімінің
де исламдық дереккөздер аясында пайда болғандығын одан соң ежелгі
философиялық және мәдени мұралар арқылы дамытылғандығын атап кетуге болады.
Орта ғасырларда энциклопедиялық және әмбебап ғылыми дәстүр ішінде жетілген
ғұламалар мен ойшылдардың көпшілігі психологияның алаңына кіретін
мәселелерге көп көңіл аударғандығы белгілі. Осы ғылым саласында жазылған
жекелеген кітаптармен, трактаттармен қатар, кейбір исламдық ілімдердің
ішінде де аталған ілімге тән тақырыптарға да орын берілгендігі байқалады.
Мысалы, каламдық еңбектерде сезім, түсінік, қалау, иман, құдай жолы сияқты
тақырыптар орын алады. Мұндағы негізгі мақсат – психологиялық зерттеу жасау
емес, сеніммен байланысы жағынан аталған тақырыптардың мәні мен маңызын
ашу. Адам жанына қатысты терең талдауларды суфилер жасағаны белгілі. Жанның
терең де күңгірт алқаптарына сүңгіп, олар рухани кемелдену жолында басынан
өткерген ішкі, құпия (эзотеориялық) тәжірибелерге сипаттама жасауға
тырысты. Рухани сапар кезінде үнемі өзгеріп отыратын діни сезім мен
экстаздар (хал) және белгілі тұрақ болып табылатын діни саналар (мақам)
жайлы мәлімет беріледі. Сопылық дәстүрде Илми Ахуал деп аталатын ілім –
суфидің тәжірибеге асыратын ішкі практикалары, сезімдері мен рухани
толқулары жиындығы. Жанның табиғатын және ондағы дамып, кемелдену қуатын
суфилерден артық ешкім меңгере алмайды.
Ислам әлемінде психологиямен тығыз байланысты келесі бір ілім саласы –
ахлақ (этика). Осы салада жазылған еңбектер көбінесе психологиялық негізге
арқа сүйейді. Діннің мақсат тұтатын кемелдік пен ұлылыққа жанның қол
жеткізуіне кедергі болатын немесе жетелейтін күш пен ықпалдық қайнарларды
анықтау, оған анализ жасау белгілі бір тәсілге негізделуі тиіс. Осы жағынан
жанның табиғаты мен күштері, деңгейлері, жақсы және жаман мінездердің
бастауы, қалау мен құмарлықтардың бақылауға алыну жолдары аталған ілімнің
негізгі аумағын құрайды.
Мұсылман ойшылдары
Харис әл-Мухасиби (781-857). Сопылық ілімнің ірі тұлғасы және ойшылы
ретінде танымал Харис әл-Мухасиби еңбектерінде адамның ішкі жан дүниесін
негізгі тақырып ретінде алып, діни көзқарас тұрғысынан оларға талдаулар
жасауға тырысқан. Кемел діни тәжірибе мен санаға қол жеткізудің
психологиялық шарттары бойынша дамытқан көзқарастар тұрғысынан оны нағыз
дін психологы қатарына жатқызуға болады. Оның еңбектерінде шет елдік
мәдениеттің ықпалдарын кездестіре алмаймыз, керісінше онда ұғымдар мен
терминдер толығымен Құраннан алынған. Осы жағынан Харис әл-Мухасиби алғашқы
мұсылман психологы ретінде саналады.
Жанды тануда өзін бақылауға алу әдісі. әл-Мухасиби адамның саналық және жан
дүниеге тән жағдайларда жүйелі зерттеуді әдіс ретінде дамытқан мұсылман
психологы ретінде жоғарыда баяналды. Өзіне анализ жасау – оның адам
әрекетін түсінуде және түсініктеме жасауда көп қолданған тәсілі. Онда ол
екі мақсат қойды: біріншісі – нәпсілік құмарлықтардың әрекеттерге жағымсыз
ықпалдарын бақылауға алуды қамтамасыз ететін ішкі нәтижеге қол жеткізу.
Осыған орай, ол тәжірибеге негізделген тәсілге көп мән береді, себебі, оған
сын көзбен бақылауға алмай, жанның ішкі келбеті ашылмайды. Келесісі –
адамның болмыстық құрылымын дүниеге әкелген психологиялық күш пен
функцияларына және олардың негізгі ерекшеліктеріне талдаулар жасау. әл-
Мухасибидің адам жанына жасаған аталған талдаулары бүгінгі күнгі гуманистік
психологияның қуаттаған көзқарастарына жақын келеді.
Психологиялық орталықтар және функциялары. әл-Мухасиби адамның болмыстық
құрылымын жүрек (қалб), ақыл және жан (нафс) үштігінен пайда болғандығын
қуаттады. Оның көзқарасы бойынша психологиялық өмірдің орталығы – жүрек.
Сезім (эмоция), ой және қалау сияқты жанның функциялары осыдан бастау
алады. Сонымен қатар жүрек – ойлана, сезіне, қалай алатын уақыт пен
кеңістіктің ар жағындағы, ғайып әлеммен адамның байланысын қамтамасыз
ететін, қамтамасыз еткен байланысты адамның белсенділігін қалыпқа түсіретін
деңгейге жеткізетін күштердің жиындығы. Ақылдан, жаннан (нафс) және
шайтаннан келетін әсерлер жүрек қалыбында бір әрекетті ортаға тастайды.
Әсер бастауларынан жүрекке келетін себепкерлер онда сезімнің, ойдың,
қалаудың және шешімнің қалыптасуына жол ашады. Олардың арасында жүрекке
үйлесімді келгендер және оның бейіміне үндескендер ғана жүзеге асады, ал
үндеспегендерге, лайықты келмегендеріне тосқауыл қойылады.
Жаратылысында қабілетті болған ақыл – адамның білімді мүшесі болып
табылады. Ақыл екі түрмен біле алады. Біріншісі - әл-Мухасиби фахм деп
атаған, діни және діни емес адамдарда ортақ, әдеттегі сөздерді түсіну
қабілеті. Бұл – сезім мүшелері арқылы қабылданған әсерлерді мағыналық
деңгейде біріктіру және ұғымға айналдыру қуаты. Келесісі – басират деп
аталатын ақылдың практикалық жағы. Ол Алланы, діннің үкімдерін, бар
нәрселердің құндылықтарын тікелей біуді, ұғынуды қамтамасыз етеді.
әл-Мухасибидің нафс ұғымын адам жан дүниесінде орын алатын инстинкт,
қалау және бейімділіктер жиындығы ретінде түсіндіреді. Нафстың негізгі
нәпсісі құмарлық деп аталады. Нафстағы аталған құмарлықтың шегі жоқ.
Шайтанның адамға өз ықпалын жүргізуі аталған құмарлықтар мен қалаулар
арқылы жүзеге асады. Адам жан дүниесіндегі құмарлықтар мен қалауларды
толығымен жою мүмкін емес. Бірақ, аталған қалаулар жүрекке жеткен кезде
белгілі себепсіз өз ықпалын жүргізе алмайды. Себебі, нафс адамның жүрегінен
тәуелсіз бір әрекетті автоматты түрде жүзеге асыра алмайды.
Діни сана және діни қалау. Жүректің өзіне тән таным түрін әл-Мухасиби
мағрифат деп атады. Мағрифат - интуициялық, құралсыз, тікелей меңгеру
деген сөз. Ол – толықтай интуициялық тәжірибе, жан дүниенің жоғары деңгейі.
Мағрифат бүкіл психологиялық функциялардың негізін құрайды және қалау да
осыдан туындайды. Үзіліссіз, шексіз бір кезең, үнемі саналық ағыс болып
табылатын мағрифаттың негізгі тақырыбы – Алла. Сонымен қатар, ол
интуициялық, сезімдік тәжірибе жолымен қол жеткізілген түсініктердің
құпиялығына ерекше тоқталып өтеді. Оның пікірі бойынша мағрифат әрекет
жағынан ұғынылатын танымнан анағұрлым қуатты, ауқымды болып келеді. Бірақ,
онда дұрыс пен бұрысты ажырата білу қабілеті жоқ. Яғни, жүрекке келетін
әсерлердің шыққан бастауын мағрифаттың өзімен білу мүмкін емес. Ал ол ілім
мен ой арқылы ғана жүзеге асырылады.
әл-Мухасибидің пікірі бойынша діни-этикалық әрекеттің құндылығын
айқындайтын нәрсе – ниет. Ниет – бір амалды белгілі бір мақсатқа қарай
жүзеге асыру. Діни ниеттің мазмұны – Аллаға деген құрмет пен сүйіспеншілік.
Аталған ниет аясында дамыған рух халдері мен әрекеттер шынайы діни
құндылықты айшықтайды. Мүмін адам қорқыныш пен үміт арасы психологиялық
толқыныс ішінде өмір сүреді, ал бұл ондағы діни сананы қуаттандырады және
безендіреді. Діни тәжірибе ішінде орын алған қорқыныштың объектісі –
құдайлық мән (Алланың заты) емес, адамның Алла алдында сезінген діни
жауапкершілік. әл-Мухасиби өлім жайлы түсінікке де талдаулар жасап, өлім
жайлы түсінік адамның діни қалауы мен ниетін қуаттандыратын құрал ретінде
санаған.
Әбу Наср әл-Фараби. Атақты ойшыл әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары
көбінесе Аристотельдің ықпалында қалған. Барлық философиялық ой-
толғауларында орын алғаны тәрізді оның психология жайлы ойлары исламдық
сенім мен антика философиясын үндестіру талпынысы төңірегінде өрбиді.
Адам жанының қуаттары. әл-Фарабидің пікірі бойынша адам жаны ойлау (әл-
қууату-н-натиқа), қалау (әл-қууату-н-нузуия) қиял немесе елестету (әл-
қууату-л-мутахаййила) және сезім (әл-қууату-л-хассаса) қуаттарынан тұрады.
Ойлау қуаты – ілімнің, өнердің және моральдың бастау бұлағы. Сондай-ақ адам
мұнымен нені істеу, нені істемеу керек екендігін біледі, пайдалы мен
зияндыны, тәтті мен ащыны ажыратады. Қалау қуаты арқылы адам қалаған
нәрсесін қалайды немесе одан қашады, оны сағынады немесе жиренеді. Кектену
мен сүйсіну, достық пен дұшпандық, тас бауырлық пен бауырмалдық т.б. жанға
тән қасиеттер осы қуаттың арқасында қалыптасады. Қиял (елестету) қуаты
сезімнің қызметі аяқталғаннан соң (ұйқыда немесе ояу кезде) сезінетін
объекттердің көріністерін сақтап қалады, оларды бір-бірімен біріктіреді
немесе бір-бірінен ажыратады. Аталған біріктіру мен ажырату кейде дұрыс
немесе бұрыс болуы мүмкін. Сонымен қатар, елестету қуаты жақсылық пен
жамандықтан тысқары әрекеттерден, әсіресе, этикалық әрекеттерден пайдалы
мен зияндыны, рахат немесе қасірет әкелетін нәрселерді қабылдайды. Сезім
қуаты бес сезім мүшесі арқылы объекттерді игереді. Ол рахат немесе
ауыртпалық әкелетін нәрселерді де сезінеді, бірақ зиянды мен пайдалыны,
жақсылық пен жамандықты ажырата алмайды.
Адам жанындағы аталған қуаттар әрекеттерінің барлығы негізінде қалау
қуатына байланған. Қалау қуаты сезіну, елестету және ойлау қуатының
әрбіріне қызмет етеді. Аталған қуаттардың барлығы өз функцияларын тек қалау
қуаты арқылы жүзеге асыра алады.
Таным. Адамдағы ойлану қуатының мүшесі болып табылатын ақыл бастапқы кезде
ой деңгейіндегі қабілет болып табылды және сатылап даму арқылы нақты
объекттерден бастап, абстрактілі ақиқаттарды ұғыну шыңына қол жеткізеді.
Бірақ аталған сатылап жоғарылау өздігінен емес, адамнан жоғары
метафизикалық ақиқат болып табылатын белсенді ақыл (фаал ақыл, руху-л-амин,
руху-л-қудс) арқылы жүзеге асады. Адамдағы фаал ақылдың орны көз алдындағы
күннің деңгейі тәрізді. Фаал ақыл ойлану қуатына ықпал ете бастаған кезде,
сезім мүшелеріміз (елестету қуатында сақталған кейіпте) ұғынылатын
нәрселерге айналады. Демек, әл-Фарабидің пікірі бойынша саналық таным
интуиция мен илһам, тікелей ұғыну болып табылады. Адам ұғына білу қабілетін
тек аспаннан келетін нұрлану арқылы қол жеткізеді.
Түс пен уахи. әл-Фарабидің пікірі бойынша түс пен уахи бірдей психологиялық
механизм немесе процесс аясында қалыптасады. Пайғамбардың басынан кешірген
уахи тәжірибесін түсіну үшін түс жолбасшылық қызметін атқарады. Өйткені
аталған екеуі де қиял (елестету) қуаты арқылы жүзеге асады.
Елестету қуаты сезім және ойлану қуатының аралығында орын алатын және
әдеттегі ояу, саналы кезде екеуінің әрекетінен әсер алатын қалау қуатын
әрекетке түсіретін әлгі аралық қуат. Ұйқы кезіндегі тәрізді саналық әрекет
уақытша тоқтатылған кезде елестету қуаты толықтай еркіндікке қол жеткізеді
де басқа қуаттармен байланысын үзеді. Осы сәтте ол тәуелсіз түрде әрекетке
көшеді және өзінің есінде сақталған белгілермен айналысады. Бастыпқыдағы
сананы жайлап алған барлық сезімдер, ұғымдар, қалаулар мен эмоциялар оның
жұмыс атқару алаңын ортаға шығарады.. Елестету қуаты нақты объекттердің
бейнелерін сақтау, оларды біріктіру және ажырату, ұқсату және еліктеу
жолдарымен жаңа қиялдар дамытады немесе зейінде сақталған түсініктерден
жаңа ұғымдар қалыптастырады. Осылайша түстер сақталған естердің, жан
тыныштығын іздеген немесе қанағаттанбаған қалаулардың, адамдағы мінез-
құлықтар мен бейімділіктердің, алуан түрлі физикалық-рухани жағдайлардың
түсініктемесі ретінде жүзеге асады. Осыған орай жан дүниеміз тыныштыққа қол
жеткізген кездерде түстерде су көрінеді немесе суда жүзеді. Түстер кейде
қалған нәрсеміздің жүзеге асуын яки қорқыныштан сақтануды тұспалдайды.
Ұйқыға кеткен адам белгілі эмоцияларға реакция беріп, төсекте оң мен солға
аунайды немесе төсегінен аунап кетеді.
Елестету қуаты ойдың негізгі тақырыбы болып табылатан рухани, физикалық
болмыстардан тыс абстрактілі ақиқаттарды объективті болмыстардың ең
жоғарғы, ең кемел және көркем нәрселерімен түсіндіреді. Осы арада елестету
қуаты фаал ақылмен де байланысқа түсе алады және оның ықпалы аясында
сананың қажеттілігінсіз-ақ кейбір түсініктерді дүниеге әкеледі. Фаал
ақылдың елестету қуатына ұсынған жекелеген мәліметтері қарапайым немесе
шынайы (садық) түстермен өзін көрсетеді. Олардың бірі осы шаққа, келесісі
болашаққа қатысты. Фаал ақылдың аян еткен (илһам) мәліметтер түстерде
көрініс бергені сияқты құдайлық білімге қатысты көрікпелдік түрінде де
байқалады. Елестету қуатының іске кірісіуі ұйқыда болғаны сияқты ояу сәтте
де жүзеге асады. Бірақ оның ояу кезде жүзеге асуы өте сирек кездеседі.
Демек, елестету қуатының ұйқыда немесе ояу кезде фаал ақылмен бірлесетін
күш деңгейіне қол жеткізу кезінде шынайы түс немесе уахи жүзеге асады. Егер
бір адамда елестету қуаты кемел болса, сыртқы және ішкі сезімдерден
толықтай құтылса, фаал ақылдың аян еткен мәліметтері сезім мүшелерінің
берген қалыптары ішінде баяндау қуатына да қол жеткізе алады. Елестету
қуатының соңғы шегіне қол жеткізген адам фаал ақылдан ояу кезінде де
илһамдар алады және оларды сезім мүшесіне тән қалыптарға сала отырып,
жеткізеді, рухани және қасиетті болмыстарға куә болып, олардың ықпалында
қалса, пайғамбарлар тәрізді құдайлық ақиқаттардан хабар бере алады. Бұл –
елестету қуатының ең биік асқар шыңы.
Әбу Али ибн Сина (980-1038). Ислам ойлау жүйесі тарихындағы психология
саласында ауқымды зерттеулер жүргізген, осы салада көлемді еңбектер жазған
ойшылдардың басында ибн Сина келеді. Сонымен қатар ол дарынды емшілігімен
адамның тәндік қозғалыстары жайлы тәжірибеге негізделген зерттеулер жасап,
көптеген ғылыми мұралар қалдырып кеткен.
Жан дүниеге тән жағдайлар, сезім мен эмоциялардың әрекеттерге әсері. Адам
жан дүниесіне тән жағдайлардың, сезімдер мен мазасыздықтардың әрекетке
ықпал ететіндігі бүгінгі күні дәлелденген. Ибн Сина өз дәуірінде осыны
дәлелдеуге тырысып, түсініктемелер жасаған. Ол медициналық тәжірибелеріне
сүйене отырып, денесі ауруға шалдыққан адамдардың өз қалауымен, қуатымен
жазыла алатынын және дәл сол сияқты дені сау адамның аурумын деген сезіммен
ауруға шалдыға алатынын қуаттады. Сондай-ақ қорқыныш сияқты қуатты
мазасыздықтардың организмнің тепе-теңдігін іс жүзінде бұзатынын, тіпті
өлімге жол бастайтынын алға тартты. Сезімдер мен мазасыздықтардың аталған
қуатты әсері ойшылдың пікірі бойынша рухта сенім мен үкімнің қалыптасқан
және осыны қуаныш немесе қасірет одан ары жалғастыратын кезде байқалады.
Ибн Сина гипноз, мұғжиза, көз тию және сиқыр сияқты құбылыстарды да рухтың
өзге рухтар мен денелерге әсері, яғни, оларға ықпал еткен жан дүниеге тән
жағдайлар, ерекшеліктер ретінде түсіндіреді.
Сезімдер концепциясы. Ибн Сина сезімдерді ішкі және сыртқы деп бөліп, оның
ішкі сезімдері жайлы көзқарастары ибн Синаның төл ойлары болып табылады.
Сыртқы сезімдер. Сыртқы сезімдер баршаға белгілі ұстау (ламс). Дәм тату
(зауқ), иіскеу (шамм), есту (сами), көру (басар) деген сезім мүшелерінен
тұрады. ибн Сина ұстау сезімін төрт немесе одан да көп сезімдерді
қамтитынын алға тартты. Ұстау сезімі деп есептеген әлгі сезім түрлері:
суықтық-ыстықты, құрғақтық-сулылық, қаттылық-жұмсақтық, қарабайырлық-
тегістік, рахаттық-ауыртпалық сияқты сезімдер.
Ішкі сезімдер де – беске бөлінеді. Барлық сезімдердің нәтижелері (сыртық
сезімдерден басқа) ортақ сезімде (хисси муштарак немесе қууа бантасия)
жиналады және түсінікке айналады. Түйсінік қуаты ортақ сезімнің бес
сезімнен алған сезімдік нәтижелер сезілетін объекттердің ықпалы жойылса да
сақталады. Елестету, қиялдау қуаты түйсіну қуатында орын алатын бейнелерді
біріктіру және ажырату жұмысымен айналысады. Болжам қуаты материалдық емес
идеяларды, түсініктерді қабылдайды. Бұлар - қабылданған нәрселердің
табиғатында бар деп саналатын және сезілетін пайымдау деңгейінде
сезімдермен қабылданбайтын достық-дұшпандық, жақсылық-жамандық, жиреніш-
сүйсіну сияқты түсініктер. Аталған сезім адамдықтың негізі болып табылады.
Ішкі сезімнің соңғысы болып табылатын еске сақтау қабілеті болжам қуатында
орын алатын мәндер мен идеяларды еске сақтайды.
Илһам, түс және уахи. Осы тақырыпта ибн Сина әл-Фарабидің идеяларын негізге
алумен қатар оның пікірлерін одан ары дамыта отырып, өз алдына бір төбе
концепцияларын ортаға қойды. Ойшылдың пікірі бойынша кейбір психологиялық
өмір жолымыздың бастауында елестету қуатының (қиял) еңбегі зор. Қиял
қуаты ойларымызды, қалауларымызды, психологиялық толқуларымызды
символдармен көрсетеді, оларды рухтандырады. Бұл қабілет ақиқатпен ешбір
байланысы жоқ көріністерді қабылдауда басты рөл ойнағаны сияқты, ұйқыда
немесе ояу кезде ақиқатпен байланысты көріністердің қабылдануын қамтамасыз
етеді. Бұл қиялдауға және ойлауға байланысты бір себеппен ортаға шығатыны
тәрізді адамнан жоғары құпия күштың (фаал ақыл) ықпалымен де ортаға
қойылады.
Адам жанында ғайып әлемге бейімделген және сол әлеммен байланысқа түсу
қабілетіне ие өлшем бар. Бұл ең төменгі дәрежеде қиял күші арқылы жүзеге
асады және ол ұйқы кезінде көрінетін түстермен немесе ояу кезде көрінетін
көріністермен байқалады. Демек, әлемнен тыс дүниені қабылдау (әлемнен тыс
дүниемен байланыс құру) қабілетіне барлығы ие. Осыған орай илһам мен
шынайы түс (садиқ түс) барлық адамға тиесілі. Осындай типтегі илһамдар
беймәлім жағдайдағы кейбір байланыстардың нәтижесінде жанда кенеттен пайда
болады. Аталған илһамдардан жанның қол жеткізетін нәрсесі әдетке,
жаратылысқа лайықты, адам ақылына сай болатыны тәрізді, ескерту, белгі
болуы да мүмкін. Жан аталған илһамдарды өз деңгейінде игергенше олар қиял
қуатының әрекеті нәтижесінде жабулы символдар күйінде қалады. Оларды еске
түсіру және олардың мәнін ашу қажет.
Өте қуатты және ережеден тыс қиял күшке ие пайғамбарлар қатардағы
адамдардың ұйықтағанда көретін нәрселерін ояу кезде де көре алады және түс
көрген адамның жағдайындағы тәрізді көрінбейтін болмыстарды ақиқат түрдегі
тәрізді немесе ұқсастарымен көре алады. Уахи келген сәтте көбінесе
пайғамбарлар сезім мүшелерімен байланысын үзіп, ес-түссіз жағдайға түседі.
Уахи кезінде пайғамбарлардың санасы психологиялық қысымның ықпалында
толықтай саналық ақиқаттар мен ұғымдарды жанды қиялдар мен символдарға
айналдырады.
Рух саулығы және емшілігі. Бүгінгі күнгі психология мен психиатрияның
қарастыратын кейбір тақырыптарды ибн Сина зерттеулері арасында орын алады.
Оның осы салада дамытқан көзқарастары арасында ғылым мен білім дамыған
бүгінгі күні де өз құнын жоғалтқан емес. Соңғы ғасырда Юнгтың қолданған
және атын байланыс тесттері деп атаған тесттер арқылы адамның өткен
өмірінде болған және есте қалған естеліктерге қол жеткізу мүмкіндігіне ие
бола алады. Ибн Сина осы әдісті алғаш ойлап тапқан және қолданған адам
ретінде мойындалады. Ол осы әдіспен махаббат жолында ауруға шалдыққан
науқасты емдейді. Сондай-ақ оның бала психологиясы мен психиатриясына тән
идеялары бүгінгі күні де қолданады.
Ибн Сина Өлім қорқынышынан құтылу (Рисала фи Дафи Ғами-л-Маут) атты
трактатында ортағасырлық мұсылман дін психологы ретінде өлімнен қорқу
себептері, әсерлері және осылардан құтылу жолдарын зерттеген. Қайғы (әл-
Хузн) және Қамығу мен мазасыздықты жеңу (Дами-л-Ғамм уа-л-Хамм) атты екі
трактатында айығу жолдарын ұсынады. Ал Намаз және оның мәні (ас-Салат уа
Махуиятуһа) атты трактатында намаздың адам рухына әсерін философиялық
тұрғыда түсініктеме жасауға тырысады. Ибн Сина түс және түс жору
тақырыбында да өз ойларын білдірген, Түс және түс жору (Руия уа-т-Табир)
атты еңбегінде түстің мәні, түрлері және түс жору заңдылықтары, түс
жорудағы түсініспестіктер тәрізді мәселелер орын алады. Ибн Синаның әл-
Ишарат, Хайй бин Язкан, Ашқ, Қасидаи Нафс сияқты еңбектерінде
сопылық психологиясына жол көрсететін құнды ойларын ортаға тастайды.
әл-Ғаззали (1059-1111). Ислам психологиясы тарихында өзге ойшылдармен
салыстыруға болмайтын шоқтығы биік ұлы ойшыл ретінде әл-Ғазалиді ерекше
атауға болады. Оның жан дүниесінде орын алған тебіреністер мен күмәндер
адамның ішкі әлемі мен жан дүниелік тәжірибелеріне зерделеуге жол ашты.
Соңында жантану ілімі оның еңбектерінде толығымен орын алғаны сияқты діни
әрекеттердің адамда орын тепкен мотивтер мен ниеттер тұрғысынан
қарастырылып, оған түсініктеме жасалуы бір әдіс ретінде алдыңғы қатарға
шыққан. Осы себепті әл-Ғаззалидің шығармаларында психологиялық тереңдік пен
ауқымдылық бірден байқалады. Ол өзін өзі анализ жасау әдісіне негізделген
әрекет талдауларына саналық және теориялық ой-пікірлерден де көп мән
береді. Сондықтан, психологиялық тақырыптарда ортаға қойған ой-пікірлері
мен концепцияларының бірнешесін өзінің жеке ішкі тәжірибесіне негіздегені
бекер емес. Сондай-ақ өзінің басынан кешірген саналық жағдайларды және ішкі
тәжірибелерді, өзге адамдардың да өз жан дүниесін бақылай алатынын ортаға
қойды.
әл-Ғаззалидің жалпы психологиямен қатар дін психологиясына да қатысты ойлар
айтқандығы белгілі. Осы тақырыпта ол әл-Мухасибиді өзіне пір тұтқандығы
белгілі.
Адамдағы төрт негізгі мотив. әл-Ғаззали адамның болмыстық құрылымы бір-
біріне бөлек ерекшеліктерге ие төрт элементтен құралғанын, бүкіл
психологиялық бейімділіктердің осылардан туындатынын қуаттады:
Менменшілдік мотиві (раббаният): тәуелсіздік, үстемдік, билеу, сәтті болу,
кедергілерді жеңу, мақсатына жету, басшы болу, ұнау және мақтауға құмарлық
сияқты қалаулардың бастауы осы мотивке тән.
Физиологиялық мотивтер (бахимият, хайуаният): жеу, ішу, жыныстық рахатқа
ұмтылу сияқты қалаулар мен қажеттіліктер адамның біршама әрекеттерінің
негізінде орын алады. Мұны құмарлық (шахуат) деп те атайды.
Агрессивтік мотив (сабуият): ашу, ерегісу, ұрысу, ұру сияқты әрекеттер
Жамандық жасау мотиві (шайтаният): ашу, құмарлық тұрғысынан хайуанға ортақ
ерекшелікке ие болған кезде, түсіну мен ойлау арқылы зұлымдық жасау жағынан
одан ерекшеленеді. Осы ерекшелігімен адам ақылы мен ой-санасын жаман
жолдарға қолданады, алдау, айлакерлік жасауға бет бұрады, зұлымдығын
ізгілік ретінде көрсетуге талпынады.
Мотивация және әрекет. әл-Ғаззали адам әрекетінің динамикасына бүгінгі
психологияда орын алатын мотивация концепцияларына өте жақын түрде
сипаттама жасаған. Оның пікірі бойынша адамның психологиялық алаңы, жүрегі
екі бастаудан келетін әсерлер арқылы әрекетке көшеді. Біріншісі – сезім
мүшелері арқылы қабылданатын сыртқы әсерлер болса, келесісі – қиял, еске
сақтау қабілеті, құмарлық, ашу-ыза, сияқты адамда орын тепкен адамның ішкі
табиғаты. Адам сезім мүшелері арқылы бір нәрсені қабылдаған кезде, оның
жүректе ізі қалады. Сонымен қатар, адам нәпсісіндегі қуаттың ықпалымен
құмарлық артқан кезде, бұл адамға бір әсерді қалыптастырады және сезім
мүшелерімен ешбір байланыс болмаса да санада пайда болатын қиялдар орын
алады. Осылай, бір тақырыптан келесісіне өздігінен өтетін қиял сананы
ықпалында ұстайды. Міне, аталған алуан түрлі бастаулар арқылы қалыптасқан
бүкіл стимулдар жиындығы немесе бүгінгі психология тілімен айтқанда
мотивациялық шаблон әрекеттердің негізінде орын алады. әл-Ғаззали бүгінгі
психологияда мотивациялық кезең деп аталатын жан дүниелік құбылыстар
жиындығын былай тізбектейді: алдымен, белгілі немесе белгісіз сезім, идея,
есте сақтау қабілеті (санадағы естелік) адамда орын алады. Мысалы, кетіп
бара жатқан адамға артта келе жатқан әйелдің бейнесі пайда болады, егер
артқа бұрылып қараса оны көрері анық. Міне, санаға алғаш келетін нәрсе
санадағы естелік немесе хадиси нафс деп аталады. Одан соң әлгі санадағы
естелік (еске сақтау қабілеті) адамда қалауды, мазасыздықты ояндырады. Осы
кезде әлгі адамда әлгі әйелге бұрылып қарау қалауы қалыптасады, бұл – адам
табиғатындағы құмарлықтың әрекетке көшуі деген сөз. Бұл - әл-Ғаззалидің
майл, рағбат, шаһуат деп атаған қалаудың ояну кезеңі. Аталған екі
кезеңдегі даму – адамның қалауынан тысқары дүние. Одан соң сана қалаудан
тысқары түрде бір шешім, үкім шығаруға міндеттеледі. Бір тосқауыл әлгі адам
үшін маңызды болмаса, ол артындағы әйелді қызықтауға ниеттенеді. Адам бір
нәрсеге бейімділік танытса, ниеттенсе, тосқауылдар күшін жоймағанша,
талпыныс пен ниет туындамайды. Осы кезде, адамды ұялу немесе қорқу сезімін
ояндыратын себеп бар болса, екі ойлылық, ұяттылық сезімдері пайда болады
және көздеген мақсатқа жеткізбейді. әл-Ғаззали бұл кезеңді хукм және
итиқад деп атаған. Яғни, бұл – зерделеу кезеңі. Соңғы кезең – адамды өз
ықпалына алатын мәселеде мақсатқа жету үшін кесінді шешім қабылдау,
әрекетке көшуге ниет ету. Бастапқыда адамның талпынысы мен ниеті әлсіз
болуы мүмкін, бірақ, мотивацияны тудыратын себептің тартымдылығына
байланысты одан соң осы мәселеде әрекетте болу қуатты талпыныс пен қалауға
айналады. Алайда, қалау кесіндікке қол жеткізгенмен, кейде өкініш сезіміне
беріліп, бас тарту мүмкіндігі де болуы мүмкін. Кейде бір кедергі араға
қыстырылуы мүмкін де істің жүзеге асуы қиындай түседі. әл-Ғазали осы соңғы
кезеңді ниет, хамм, қаст, азим, ирада деп атаған. Осы кезеңдерден
соң әрекет жүзеге асырылады және мақсатқа қол жеткізіледі.
Психология және дін. әл-Ғаззали діни әрекетті жеке, тәуелсіз ақиқат ретінде
қарастырмаған. Ол адам әрекетін тұтас қарастырып, діни әрекеттерді осы
жалпы зерттеу объектісінің ішінде зерделеген. Демек, оның пікірі бойынша
адамның дін психологиясын жалпы психологиядан бөлек ойлауы мүмкін емес.
Себебі, оның пікірі бойынша діннің мәні дін тақырыптары аясында түзілген
жалпы сезімдерден, ойлардан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. Діннің тарихы адамзат баласының тарихымен тығыз байланысты.
Тарихшылар, антропологтар, мәдениеттанушылар діни құбылыстар пен заттарды
тарихтың барлық дәуірлерінен және жер бетінің түкпір-түкпірінен кездестіріп
келеді. Алуан түрлі көріністермен, формалармен діни сенімдер мен
тәжірибелер, діни дәстүрлер мен белсенділіктер, әртүрлі ғибадаттар,
символикалық фигуралар үнемі кездесіп отырады және бүгінгі күнге дейін
өмірден көптеп жолықтыруға болады. Алғашқы қауымдық діндер, буддизм,
индуизм, иудаизм, христиандық және ислам тәрізді алуан түрлі діндердің
сенімдері мен ілімдерін қабылдаған милиардтаған адам өмірлерін осы
сенімдері бойынша сүріп келеді.
Өткен уақыттардағы тәрізді бүгінгі күні де адамдардың өмірлерінде діннің
маңызды ықпалы бар екендігі белгілі. Тамырын тереңге жайған діни символдар,
дәстүрлер мен ұйымдар қоғамдағы ықпалын айқын байқауға болады. Кез келген
адамға сен кімсің? - деп сұрақ қойылса, олардың көпшілігі мұсылманмын,
христианмын, яһудимін, буддистпін деп өз дініне негізделген жауапты
береді. Осылай, көптеген адамдар үшін дін қоғам алдындағы өз болмысын паш
ететін маңызын сақтап келеді.
Демек, дін – қоғамдағы жекелеген индивидтердің жан дүниесінде терең орын
алатын сезімі мен қалауының, сенімдік қажеттілігі мен жан дүниесін
қанағаттандыратын рухани азықтың бастауы. Діни сенім мен құндылықтарының
жөн сілтеуімен адамдар жақсы мен жаманның, туралық пен қателіктің өлшеміне
қол жеткізе алады және оларды қорғауға, дамытуға тырысады. Діннің аясында
көптеген адамдар өмірлері мен қоғамдарына қажетті материалдық
мұқтаждықтарынан басқа, жан дүниесіне қажет мақсаттар қойып, өздерін осы
діни мақсаттарға арнап жатады.
Кейбір адамдардің білімі мен қалауы бойынша дінге сенбейді немесе
немқұрайды қарайды, тіпті, өздерін атеист ретінде таныстыратындар да
кездеседі. Бірақ, олардың күнделікті сөйлеу мәнерлерінде, өзге адамдармен
қатынастарында, қоғамдық әдет-ғұрыптарында көбінесе діни сарынды, діни сөз
тіркестерін қолданып жатады. Демек, дін кезкелген адамның ойлау жүйесінде,
сезімінде, түсініктерінде, әрекеттерінде, сөйлеу мәнерлерінде, өзгелермен
қатынастарында маңызды рөлді ойнайтын жетекші психологиялық фактор болып
табылады. Осы психологиялық фактордың қалай жұмыс атқаратынын, дамитынын,
адамның жан дүниесінде әсер ететінін, қандай нәтижелерге жол бастайтынын
білу – дінтанушылар мен теолог мамандардың басты міндеті.
Дін психологиясының анықтамасы, тақырыбы және әдістері. Дін психологиясы –
индивидтердің қасиетті деп есептейтін болмыспен (немесе болмыстармен)
қатынастары аясында ортаға қойған әртүрлі сөздерді, тәжірибелер мен іс-
әрекеттерді эмпирикалық әдіспен зерттейтін ғылым саласы. Индивидтердің
рухани тіршіліктері мен қатынастары аясында пайда болатын діни оқиғалар
дін психологиясының негізгі тақырыбы болып табылады. Әсіресе, адамдардың
жүзеге асыратын діндарлықты түсінуге бағытталуы жағынан дін
психологиясының өзіне тән тақырыбы мен алаңы бар. Дін психологиясы –
индивидтердің сүрген діни өмірді қалыптасу, құрылымдық, даму шарттары мен
кезеңдері, нәтижелері және әсерлері тұрғысынан қарастыратын ғылым саласы.
Аталған ғылым саласы дін құбылысын адам санасындағы құрылымдануын рухани
тәжірибе мен қатынас ретінде өзін айқындауын әртүрлі қырларымен
қуаттандырады және сипаттама жасайды. Сонымен қатар, аталған ғылым олардың
айқын түсініктемесіне қол жеткізуге тырысады. Діндар индивидті немесе
топтың жан дүниесі мен ішкі әлемін түсінуді мақсат ететін дін психологиясы
өзіне тән ұстаныммен дінтану ғылымдарынан ерекшеленеді.
Дін психологиясының тақырыбы. Дін психологиясы – діндар адаммен немесе оң
яки теріс формадағы дінмен байланысы бар адамды психологиялық тұрғыда
зерделеу. Осыған орай, аталған ғылым индивидтің рухани тіршілігі мен
әрекеті аясында діни сипаттағы оқиғаларды қарастырады. Дін психологиясы
діннің немесе дінге қайшы келетін көзқарастар мен түсініктер алдында
индивидтің ортаға қоятын оң немесе теріс субъективті ұстанымдарын
зерттейді. Бір жағынан діни сенім мен әрекеттің индивидке әсерлері (жан
саулығына, адамдық қасиетіне, әлеуметтік қатынастарына), келесі жағынан
адамның әртүрлі сезімдері мен қалауларының, характері мен адамдық
тұлғасының, ұстанымдары мен қатынастарының діни сенім мен тіршілікке
ықпалын салыстырмалық түрде зерделейді. Діндарлықтың түрлі-түрлі
формаларының пайда болу, даму, құрылымдану, өзгеру және дінге қайта оралу
тақырыптары – дін психологиясының негізгі зерттеу нысанасы.
Индивидтердің діни сенімдері, ұстанымдары мен қатынастары белгілі бір
әлеуметтік-мәдени шартта қалыптасады және дамиды. Осы себепті дін адамның
діндарлық тіршілігін тек қана оның сенген діни дәстүрді назарға ала отырып
түсінуге болады. Демек, дін психологиясы діннің адам жан дүниесінде орын
алатын және әртүрлі формалармен сыртқа көрініс беретін (сөз, сезім және
интуиция, тілек пен қалау, идея мен түсінік, ұстаным мен қатынас, әрекет
пен белсенділік) түсініктемелер мен ерекшеліктер аясында дамыған құрылымды
және оның динамикаларын, ішкі және сыртқы ортамен болатын қатынастары мен
әрекеттесулері біртұтас тұрғыда зерттеуге тырысады.
Дін психологиясының мақсаты және маңызы. Дін психологиясы индивидтердің жан
дүниелік өмірі мен әрекеттерінде пайда болатын діни оқиғаларды түсіну,
түсініктеме жасау мақсатымен зерттеу жасайды. Осыған орай, дін
психологтарының міндеті – дінге, діни мәтіндерге негізделген зерттеу жасау
емес, адам тәжірибесі мен қатынастарында пайда болатын діни белгілерді
түсінуге талпыну, діннің адамдық және мәдени ақиқат өлшемдерін жарыққа
шығару, әлеуметтік және мәдени ортада өмір сүретін және әрекеттестік ішінде
діни құндылықтарды игерген діндар адамның жан дүниесін түсіну. Осылай дін
психологиясы дінді тек адам өміріндегі әсерлері мен өлшемдері тұрғысынан
қарастырады және оның объективтік бейнесін жасауға тырысады. Одан соң ол
осы бейненің шынайы мәнін ашу үшін түсініктеме жасауға, өзіне тән концепция
қалыптастыруға тырысады.
Діннің шынайы бастауы мен мәні, діни ұғымдар мен құндылықтардың негізгі
ақиқаты тәрізді тақырыптарда баға беру дін психологтарының жұмысы емес.
Құдайдың бар екендігін дәлелдеуге немесе жоққа шығаруға жол ашатын
дәлелдерді дамыту сияқты мәселелер дін психологиясының мақсатына жатпайды.
Бұл ғылымның діни сенімдерге құрметпен қарап, бейтарап, зайырлы және
бақылаушы ұстаныммен өмірде бар ақиқат құбылыс ретінде түсіндіруі тиіс.
Сондай-ақ дін психологтары қандай да бір діннің, мазхабтың, дәстүр мен діни
ілімнің өзгелерінен артық екендігін тартысқа салмайды, керісінше, діни
оқиғаларға қатысты объективті мәліметтерге қол жеткізуге тырысады.
Практикалық ғылым ретінде дін психологиясы діннің ақиқаттығы мәселесіне
кірмейді, оның есесіне, діни оқиғаларды сана мен әрекеттің мазмұндары мен
тақырыптары тұрғысынан талдайды, сипаттайды және бақылайды, діни
ұстанымның, діндарлық тіршіліктің ішіндегі психологиялық факторлар пен
құрылымдардың мәнін ашуға талпынады.
Адамға бағытталған барлық жұмыстарда субъективті нәтижеге қол жеткізу үшін
психология ғылымының әдісіне жүгінген жөн. Адамның кім екендігін, қалай
ойлайтынын, неге сенетіндігін, қалаулары мен қажеттіліктерін, қатынастары
мен қабілеттерін меңгермей, тәрбиелік, жолбасшылық жұмыстарды көзделген
нәтиже шықпайды. Бұл дін саласына да қатысты. Діни тәлім-тәрбие, діни
ақиқатқа жету, діни кеңесші мен сараптамашы тәрізді жұмыстар тек дін
психологиясының ашқан жаңалығын, қуаттауын назарға ала отырып, алға баса
алады. Дін жолымен жүру, діндар өмір сүру адамның тыныштығына, бақытты өмір
сүруіне көмекші болатыны тәрізді, керісінше ол конфликт, сәйкессіздік және
рухани ауруға себеп те бола алады. Осыған орай, аталған ғылым оңды
құндылықтарды дамытатын діндарлықтың психологиялық шарттары негізінде жаны
сау діндар адамды жетілдіру жағынан маңызы зор. Дінді түсіндіру және оқыту
жұмыстарында діннің жан-жақты, білікті жеткізілуі керек болғаны тәрізді
тыңдаушы көпшіліктің ерекшеліктеріне қарай бейімділік танытудың да өзіндік
маңызы бар. Дін психологиясы осы тақырыптардың барлығында маңызды
мүмкіндіктер ұсынады.
Дін психологиясының өзге ғылым салаларымен байланысы. Дін психологиясы –
өзінің аумағы жағынан әлеуметтік ғылымдар мен теологиялық ілімдер арасында
орын алатын дінтану ғылымдарының ішіндегі ғылым. Осыған орай, аталған
ғылымдар мен ілімдердің барлығы – бір-бірімен байланысты және бірінің орнын
бірі толтыратын ғылым салалары.
Әлеуметтік ғылымдар. Дін психологиясы – психологиялық ұстаныммен зерттеу
жасайтын ғылым саласы. Сондықтан, оның жалпы психологиямен ортақ жақтары
көп. Аталған екі ғылым саласы да бірдей ғылыми принциптермен, әдістерімен
және техникаларымен зерттеулерін жүргізеді. Дін психологиясы жалпы
психологияда қолданылатын барлық ұғымдарды, ұстанымдарды және әдістерді
керегінше пайдаланады. Осы себепті психология мен оның барлық салаларының
(әлеуметтік психология, жалпы психология, психологиялық антропология,
дифференциялдық психология, жас психологиясы, экспериментальдық психология,
медициналық психология, этнопсихология, құқықтық психология, экономикалық
психология, өнер психологиясы, шығармашылық психология, ғылым психологиясы,
психо-лингвистика, психология тарихы) зерттеулерімен тығыз байланысты.
Сонда әртүрлі теориялық ұстанымдар (феноменологиялық, танымдық,
психоаналитикалық концепциялар) мен практикалық қолданыстарды
(жолбасшылық, жан емі, діни кеңесшілік, дін қызметтері психологиясы)
пайдаланады. Сонымен қатар, тарих, филология, социология, антропология
тәрізді әлеуметтік ғылымдардың зерттеулері негізге алынады және олардан
пайдаланады. Бірақ тақырыптары жағынан олар өз алдына бөлек ғылымдар болып
табылады. Осыған орай дін психологиясы жалпы психологияның ішіндегі бір
сала емес, дінтану ғылымдары арасында орын алуы тиіс.
Теологиялық ілімдер. Тафсир, хадис, фиқһ, калам, суфизм, мазхабтар тарихы
сияқты исламдық ілім салалары діни мәтіндерді түсінумен және түсініктеме
жасаумен айналысады. Діни оқиғаларды, адамның сүрген діни өмірдің сыртқы
көріністері мен формаларын түсіндіру, осыларға қайнар көз болып табылатын
діни сенім мен ілімдер жайлы маман болуды қажет етеді. Адамдардың өздеріне
жолбасшы ететін діни ритуалдар мен табыну типтерін әлгі діннің құлшылық
жүйесінде қандай орынға ие екендігін білмей, тек сыртқы бақылауға
негізделген сипаттама білікті түсініктемеге жол ашпайды. Белгілі бір діннің
өзіне тән қасиеттілері, сенімдері мен ілімдері, мазхабтық, жамағаттық
ерекшеліктері оған сенетін адамдардың әрекеттерін түсінуге көп пайдасын
тигізеді. Сондықтан, орнына қарай аталған бүкіл ілім салаларының беретін
мәліметтерге жүгінуге тура келеді. Осы ілімдермен қатар діни өнер мен
әдебиет, ислам тарихы, ислам философиясы сияқты салаларда жүргізілген
зерттеулер бүгінгі күнгі, тарих бойындағы діни оқиғаларды түсінуде және
түсініктеме жасауда маңызды орынды иеленеді.
Дінтану ғылымдары. Дінтану ғылымдары теологиялық ілімдер мен әлеуметтік
ғылымдардың түйіскен жерде орналасқан. Атап айтар болсақ олар мыналар:
Дін социологиясы. Дін социологиясы дін мен қоғам қатынасы мен
әрекеттестігін және осы қатынаста пайда болған оқиғаларды, кезеңдерді, діни
ұйымдарды және топтарды зерттейді. Дін психологтары діни оқиғаларды
индивидтік тұрғыда қарастырған кезде, дін социологтары оны қоғамдық тұрғыда
зерделейді. Негізінде діни оқиғалар индивидттік деңгейде орын алатын
тәрізді қоғамдық деңгейде де кездесетіндіктен, діни ақиқат екі ғылымның да
ортақ тақырыбы. Сондықтан, аталған екі ғылым саласының зерттеушелері діни
оқиғаны зерделеуде бір-бірін толықтырушы сипатта болып, кейде бір-бірімен
мәлімет алмастырады, осылай, өз алаңдарын кеңейте түседі.
Дін феноменологиясы. Аталған ғылым – діни оқиғалардың негізгі мағынасын
құрайтын тұрақты мәні, негізгі құрылымын паш етуге тырысатын ғылым саласы.
Феноменологтар діни оқиғаның уақытша, ауыспалы типін емес, негізгі сипатын
игеруге тырысады. Осыған орай, дін феноменологтарының талдаулары мен
сипаттамаларынан дін психологтары едәуір деңгейде пайдалады. Ең маңыздысы –
діни тәжірибенің діни ақиқаттарға құрмет, толеранттық қатынасы аясында
қарастырған дін феноменологтарының екпіні дін психологтарының
зерттеулерінде көрініс табады.
Дін антропологиясы. Бұл ғылым – белгілі бір уақыттар пен кеңістіктерде
кейбір арнайы діни сенімдері мен тәжірибелердің (арнайы миф, арнайы,
ритуал) көріністерін зерттейтін ғылым саласы. Бастапқыда алғашқы қауымдық
құрлыстың діндерін зерттеген дін антропологиясы бүгінгі күні кең аумақта
діни тәжірибе мен қолданыстардың ғылыми зерттеуін жүзеге асырады. Алуан
түрлі қоғамдарда пайда болған мифтердің, діни символдардің, діни
ғұрыптардың, діни әрекеттердің көріністері мен мәндерін, функциялары мен
құрылымдары ұқсастықтары мен айырмашылықтарын қоса зерделеуге тырысылды.
Дін психологтары діндарлықтың жергілікті мәдениетпен және қоғамдық
құрылымдармен байланысты әлемдік көріністері мен мағыналарын түсінуде дін
антропологтарының зерттеулеріне жүгінеді.
Дін философиясы. Бұл – діни сенім, тәжірибе және оқиғаны философиялық
тұрғыда қарастарытан ғылым саласы. Дін философы діни алаңды, алдымен бұл
алаңда не болғанын, сенетін нәрсенің мәні неде екендігін зерделеуге
бағытталады. Олар зерттеулерінде теологтардың, дінге сенушілердің,
таришылардың, психологтардың, социологтардың, антропологтардың,
философтардың осы тақырыптағы мәліметтерін ойша талдайды. Дін психологтары
діни таным мен ұғымдарды құрар, діни оқиғалардың мәніне зерттеу жасаған
кезде, дін философтарының зерттеулеріне үңіледі.
Діндер тарихы. Адамзат тарихы бойында пайда болған барлық діндерді
салыстырмалы түрде тәжірибелік, объективті ғылыми әдіспен зерттейтін ғылым
саласы – діндер тарихы. Діндер тарихы теологиялық қуаттауларға арқа
сүйемей, антропологиялық көзқараспен діндерді зерттейді. Діндер тарихының
әдістері, ұғымдары, теориялық құрылымдары мен моделдері әлеуметтік
ғылымдардың жетістіктеріне негізделеді. Діни оқиғалардың индивидтік және
әлеуметтік деңгейде болғаны сияқты тарихи өткен жолы мен мұрасы баршылық.
Дін психологтарының индивидтердің өмірінде бақыланған діни оқиғалардың
мәнін анық ортаға қою үшін олардың өткен тарихтағы бастауларын және даму
ерекшеліктерін зерттеуіне тура келеді. Міне, осы себепті діндер тарихының
ұсынған мәліметтеріне жүгінеді.
Дін психологиясының әдістері. Дін психологиясы – ең алдымен діни
тәжірибелерді, діни сенімдер мен түсініктерді, діни ұстанымдарды жүйелі
түрде зерттейтін ғылым. Мұнда психологиялық зерттеулерге тән зерттеу
техникалары қолданылады.
Бақылау. Ғылыми зерттеу ең алдымен оқиғаларды бақылаумен бастайды. Оқиғалар
сырттай өзінің табиғи ағымы аясында (табиғи бақылау) немесе зерттеушінің
өзі де сол оқиғаның ішінде орын алып (қатысумен бақылау) зерттеуге
тырысады. Алайда психологияның өзіне тән әдісі – ішкі бақылау (өзін-өзі
бақылау). Бір адамның жан дүниесіндегі тіршілік тек өзінің жан дүниесіне
бақылау қоюмен жүзеге асырылады. Дін психологы діндардың тұрмыс-тіршілігін
бақылауға алғаны тәрізді өзінің діни тіршілігі жайында өзін өзі бақылау
арқылы мәлімет алу үшін әртүрлі құралдардан пайдаланады.
Индивидтердің құжаттарын жүйелі зерттеу. Индивидтің діни өміріне сәуле
берген, өзге адамдар тарапынан жазылған (өмірбаян) немесе өзінің хатқа
түсірген өмірбаяны, естелік жазбалары, мұрағат материалдары, хаттар, саяхат
естеліктері, жеке материалдар әлгі адамның жан дүниесін түсінуге көп
септігін тигізеді. Алғашқы дін психологтарылың бірі – В.Джеймс атақты діни
тұлғаларға осы жолмен жасаған зерттеулері нәтижесінде аталған ғылымның
іргесін қалыптастырды.
Анкеталар. Жазбаша сұрақ қағаздары - осы салада ең көп қолданылатын
құралдардың басында келеді. Э.Д.Старбек пен Г.Стэнли Хол тәрізді дін
психологиясының негізін салушылар жастардан әртүрлі анкеталар алып,
олардағы діни өзгерістерді анықтауға талпыныс жасады. Бүгінгі күні де
анкеталық зерттеулер әсіресе жастарға бағытталып, қолданылып келеді.
Кездесулер (репортаж). Бұл әдіс түрі – белгілі бір тақырыпқа қатысты ауызша
сұрақтар мен жауаптарды хатқа түсіріп отыруы. Дін ауыстыру факттеріне
жасалған зерттеулерде кездесу әдісі ең үздік әдіс ретінде қолданылады.
Жүріс-тұрыс өлшемдері (көрсеткіштері). Діни сенім мен қатынастың қырларын
(жағымды-жағымсыз) және қуаттық деңгейлерін (күшті, әлсіз, шешімсіз)
анықтау үшін дамытылған өлшемдер.
Әрекеттерді талдау. Бақылаумен және тест алумен қол жеткізілген діни
әрекеттер жайлы мәліметтерге талдаулар жасалынады. Сұрыптаулар, жіктеулер
жасалып, элементтер арасындағы ортақ және ерекше қырлар анықталуға талпыныс
жасалынады.
Семантикалық талдау. Діни ұғымдардың индивидтер тарапынан қалай түсінілгені
өлшеніп, мағыналық естеліктер қалыптастыруға талпыныс жасалады.
Клиникалық әдісте қолданылатын талдау. Адамдармен жеке-жеке кездесу арқылы
индивидтердің өткен өміріндегі діни тұрмыс-тіршілікті, есте қалған ойлар
мен қасіреттерді анықтауға тырысады. Діни жолбасшылық, кеңесшілік жұмыстары
көбінесе осы жолға бағытталған.
Статикалық талдау. Анкеталар мен тесттер арқылы қол жеткізілген сапалық
мәліметтер өзгергендер арасындағы байланыстардың мәнділігін анықтау
мақсатымен алуан түрлі статистикалық талдауларға жүгініледі.
Тәжірибелер. Дін психологиясында аз болса да тәжірибелер мен жартылай
тәжірибелік зерттеулер жасалынады. Ақылдан адастыратын материалдардың жол
ашатын сананың өзгеруіне байланысты діни, мистикалық оқиғалар немесе діни-
мистикалық кейбір тұрмыс-тіршіліктердің қалыптасуында адам миындағы кейбір
клеткалардың оянуы арасындағы байланысқа тақырып болып табылатын зерттеулер
осыған мысал болып табылады.
Түсініктеме және сипаттама әдісі. Әртүрлі техникалар мен құралдар арқылы
қол жеткізілген оқиғалар, психологияда қабылданатын түсініктеме жасау
әдістеріне ден қоя отырып, сипатама жасалынады. Осылай дін психологтары
сандық және сапалық әдістерге жүгініле отырып зерттеулер жасайды.
ДІН ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫ
Ислам дін психологиясы тарихы
Діни дереккөздер. Ислам мәдениеті тарихында Құран мен Пайғамбар хадистері
бастаған діни дереккөздерде бірнеше психологиялық ұғымдар мен тақырыптарға
орын берілген. Құранда үш жүзге жақын жерде нафс термині адамның пенделік
құрылымын, жан дүниесі пен әрекетін білдіреді. Нафстың сөздік мағынасы –
бір нәрсенің өзі, мәні, субстанциясы деген сөз. Құранда нафс жалпылық
тұрғыда рухани және тәндік, саналық және санадан тысқары барлық
функциялардың тұтастығынан құралған адамның психологиялық құрылымы
мағынасында қолданылады. Демек, адамдық мендігіміздің барлық құрылымдары,
қабілеттері, функциялары мен кезеңдері нафс терминінде жинақталған. Нафста
бір жағынан табиғи, пенделік өлшем, келесі жағынан саналық, рухани өлшем
орын алады (91\7-01). Осыған қарағанда нафс бір-біріне қарама-қайшы
сезімдік күштердер құралған, даму мен өзгерістерге, кемелдену мен
азғындауға икемді, саналуан динамикалық құрылым (12\53; 75\2; 89\27-28)
ретінде суреттеледі.
Құранның түсініктемесі бойынша адамның жаратылысында өзгермейтін, тұрақты
мән ретінде табиғи сенім қабілеті (фитрат) (30\30) орын алады. Ардақты
Пайғамбардың хадистерінде аталған сену қабілетіне қатысты кең
түсініктемелер кездеседі. Пайғамбар хадистеріне қарағанда сенім қабілеті
(фитрат) нәресте сөйлей алғанға дейін осы пәк деңгейінде сақталады. Бала
өскен ортасының тілін игеріп, қолдана бастаған шақтан бастап, әлеуметтік
факторларға (ата-ана, қоғам, мәдениет) қарай бейімделіп, белгілі бір
сенімнің жетегінде кетеді. Егер әлгі сену қабілеті өз деңгейінде, амас-сау
дамитын болса, Аллаға сенумен, оның жолында жүрумен нәтижеленеді (6\76-79).
Діни сенім мен дін жолымен жүру адамның санасы мен жүріс-тұрысына функция
атқару деңгейіне қарай, адамның рухани өмірі мен әрекеттерін реттейтін ішкі
факторға айналады. Ал оған қайшы жағдайда адам өзіндік мендігіне, немесе
әлеуметтік қалаулар мен идеологияға табынуға бет алады (25\43; 30\29;
38\26; 45\23; 53\23-24).
Құранның түсіндіруі бойынша нафстың, ішкі сезімдер мен интуициялардың,
сенімдердің, саналық белсенділіктердің , қысқаша бүкіл психологиялық
функциялардың орны мен бастауы – жүрек. Жүрек – ойлану, құдай жолына түсу,
жан ашу, рухани арылу, ар тазалығы, қорқыныш, мазасыздық, имандылық пен
тақуалық, күмән, екі жүзділік пен күпірлік тәрізді бүкіл психологиялық
кезеңдер мекені. Мендік түсінігі де жүректе орын тебеді.
Құран адамның психологиялық қабілеті мен функциялары, алуан түрлі әрекет,
адам және сенім типтері жайлы мәлімет береді. Алайда Құранда иман мен
имансыздық психологиясы кең түрде орын берілген. Оларды былай тізбектеуге
болады: нафстың жаратылысында орын алатын мотивтер мен қасиеттер
(менмендік, тәкәппарлық, өзімбілемдік), сансыз адамдық қалау-тілектер мен
қорқыныштар (жыныстық, дүние және байлық құмарлығы, күш пен билікке
құмарлық, қоғамнан сырт қалу, қор болу қорқынышы), қоғамдағы жергілікті
түсініктер мен дәстүрлер (ата-бабаларға табыну) және күшті топтардың
озбырлығына бой ұсыну құдайлық үндеуге негізделген діни ұстанымның
мойындалуы мен орналасуына үлкен кедерді болып табылады. Шарасыздық
жағдайларда Алланы ойлап, онымен байланысқа түсетіндердің көпшілігі барлығы
қалыпқа келген кезде бұрынғы немқұрайдылыққа қайта бет бұру сипатына ие
болады (7\134-135, 189-190; 10\12, 21, 22-23; 17\67; 29\65, 67; 30\32;
43\48, 49, 50) Діни сенім мен құндылықтардың қоғамда үстем болған кезде
бастапқы қоғамдағы орны мен мәртебесі өзгеріске ұшыраған кейбір адамдардың
екі жүзді, формальді бір діни тұлғаға (мұнафық) айналатындығы баяндалады.
Исламдық ілімдер. Ислам әлемінде дамыған ілім салалары тәрізді жан ілімінің
де исламдық дереккөздер аясында пайда болғандығын одан соң ежелгі
философиялық және мәдени мұралар арқылы дамытылғандығын атап кетуге болады.
Орта ғасырларда энциклопедиялық және әмбебап ғылыми дәстүр ішінде жетілген
ғұламалар мен ойшылдардың көпшілігі психологияның алаңына кіретін
мәселелерге көп көңіл аударғандығы белгілі. Осы ғылым саласында жазылған
жекелеген кітаптармен, трактаттармен қатар, кейбір исламдық ілімдердің
ішінде де аталған ілімге тән тақырыптарға да орын берілгендігі байқалады.
Мысалы, каламдық еңбектерде сезім, түсінік, қалау, иман, құдай жолы сияқты
тақырыптар орын алады. Мұндағы негізгі мақсат – психологиялық зерттеу жасау
емес, сеніммен байланысы жағынан аталған тақырыптардың мәні мен маңызын
ашу. Адам жанына қатысты терең талдауларды суфилер жасағаны белгілі. Жанның
терең де күңгірт алқаптарына сүңгіп, олар рухани кемелдену жолында басынан
өткерген ішкі, құпия (эзотеориялық) тәжірибелерге сипаттама жасауға
тырысты. Рухани сапар кезінде үнемі өзгеріп отыратын діни сезім мен
экстаздар (хал) және белгілі тұрақ болып табылатын діни саналар (мақам)
жайлы мәлімет беріледі. Сопылық дәстүрде Илми Ахуал деп аталатын ілім –
суфидің тәжірибеге асыратын ішкі практикалары, сезімдері мен рухани
толқулары жиындығы. Жанның табиғатын және ондағы дамып, кемелдену қуатын
суфилерден артық ешкім меңгере алмайды.
Ислам әлемінде психологиямен тығыз байланысты келесі бір ілім саласы –
ахлақ (этика). Осы салада жазылған еңбектер көбінесе психологиялық негізге
арқа сүйейді. Діннің мақсат тұтатын кемелдік пен ұлылыққа жанның қол
жеткізуіне кедергі болатын немесе жетелейтін күш пен ықпалдық қайнарларды
анықтау, оған анализ жасау белгілі бір тәсілге негізделуі тиіс. Осы жағынан
жанның табиғаты мен күштері, деңгейлері, жақсы және жаман мінездердің
бастауы, қалау мен құмарлықтардың бақылауға алыну жолдары аталған ілімнің
негізгі аумағын құрайды.
Мұсылман ойшылдары
Харис әл-Мухасиби (781-857). Сопылық ілімнің ірі тұлғасы және ойшылы
ретінде танымал Харис әл-Мухасиби еңбектерінде адамның ішкі жан дүниесін
негізгі тақырып ретінде алып, діни көзқарас тұрғысынан оларға талдаулар
жасауға тырысқан. Кемел діни тәжірибе мен санаға қол жеткізудің
психологиялық шарттары бойынша дамытқан көзқарастар тұрғысынан оны нағыз
дін психологы қатарына жатқызуға болады. Оның еңбектерінде шет елдік
мәдениеттің ықпалдарын кездестіре алмаймыз, керісінше онда ұғымдар мен
терминдер толығымен Құраннан алынған. Осы жағынан Харис әл-Мухасиби алғашқы
мұсылман психологы ретінде саналады.
Жанды тануда өзін бақылауға алу әдісі. әл-Мухасиби адамның саналық және жан
дүниеге тән жағдайларда жүйелі зерттеуді әдіс ретінде дамытқан мұсылман
психологы ретінде жоғарыда баяналды. Өзіне анализ жасау – оның адам
әрекетін түсінуде және түсініктеме жасауда көп қолданған тәсілі. Онда ол
екі мақсат қойды: біріншісі – нәпсілік құмарлықтардың әрекеттерге жағымсыз
ықпалдарын бақылауға алуды қамтамасыз ететін ішкі нәтижеге қол жеткізу.
Осыған орай, ол тәжірибеге негізделген тәсілге көп мән береді, себебі, оған
сын көзбен бақылауға алмай, жанның ішкі келбеті ашылмайды. Келесісі –
адамның болмыстық құрылымын дүниеге әкелген психологиялық күш пен
функцияларына және олардың негізгі ерекшеліктеріне талдаулар жасау. әл-
Мухасибидің адам жанына жасаған аталған талдаулары бүгінгі күнгі гуманистік
психологияның қуаттаған көзқарастарына жақын келеді.
Психологиялық орталықтар және функциялары. әл-Мухасиби адамның болмыстық
құрылымын жүрек (қалб), ақыл және жан (нафс) үштігінен пайда болғандығын
қуаттады. Оның көзқарасы бойынша психологиялық өмірдің орталығы – жүрек.
Сезім (эмоция), ой және қалау сияқты жанның функциялары осыдан бастау
алады. Сонымен қатар жүрек – ойлана, сезіне, қалай алатын уақыт пен
кеңістіктің ар жағындағы, ғайып әлеммен адамның байланысын қамтамасыз
ететін, қамтамасыз еткен байланысты адамның белсенділігін қалыпқа түсіретін
деңгейге жеткізетін күштердің жиындығы. Ақылдан, жаннан (нафс) және
шайтаннан келетін әсерлер жүрек қалыбында бір әрекетті ортаға тастайды.
Әсер бастауларынан жүрекке келетін себепкерлер онда сезімнің, ойдың,
қалаудың және шешімнің қалыптасуына жол ашады. Олардың арасында жүрекке
үйлесімді келгендер және оның бейіміне үндескендер ғана жүзеге асады, ал
үндеспегендерге, лайықты келмегендеріне тосқауыл қойылады.
Жаратылысында қабілетті болған ақыл – адамның білімді мүшесі болып
табылады. Ақыл екі түрмен біле алады. Біріншісі - әл-Мухасиби фахм деп
атаған, діни және діни емес адамдарда ортақ, әдеттегі сөздерді түсіну
қабілеті. Бұл – сезім мүшелері арқылы қабылданған әсерлерді мағыналық
деңгейде біріктіру және ұғымға айналдыру қуаты. Келесісі – басират деп
аталатын ақылдың практикалық жағы. Ол Алланы, діннің үкімдерін, бар
нәрселердің құндылықтарын тікелей біуді, ұғынуды қамтамасыз етеді.
әл-Мухасибидің нафс ұғымын адам жан дүниесінде орын алатын инстинкт,
қалау және бейімділіктер жиындығы ретінде түсіндіреді. Нафстың негізгі
нәпсісі құмарлық деп аталады. Нафстағы аталған құмарлықтың шегі жоқ.
Шайтанның адамға өз ықпалын жүргізуі аталған құмарлықтар мен қалаулар
арқылы жүзеге асады. Адам жан дүниесіндегі құмарлықтар мен қалауларды
толығымен жою мүмкін емес. Бірақ, аталған қалаулар жүрекке жеткен кезде
белгілі себепсіз өз ықпалын жүргізе алмайды. Себебі, нафс адамның жүрегінен
тәуелсіз бір әрекетті автоматты түрде жүзеге асыра алмайды.
Діни сана және діни қалау. Жүректің өзіне тән таным түрін әл-Мухасиби
мағрифат деп атады. Мағрифат - интуициялық, құралсыз, тікелей меңгеру
деген сөз. Ол – толықтай интуициялық тәжірибе, жан дүниенің жоғары деңгейі.
Мағрифат бүкіл психологиялық функциялардың негізін құрайды және қалау да
осыдан туындайды. Үзіліссіз, шексіз бір кезең, үнемі саналық ағыс болып
табылатын мағрифаттың негізгі тақырыбы – Алла. Сонымен қатар, ол
интуициялық, сезімдік тәжірибе жолымен қол жеткізілген түсініктердің
құпиялығына ерекше тоқталып өтеді. Оның пікірі бойынша мағрифат әрекет
жағынан ұғынылатын танымнан анағұрлым қуатты, ауқымды болып келеді. Бірақ,
онда дұрыс пен бұрысты ажырата білу қабілеті жоқ. Яғни, жүрекке келетін
әсерлердің шыққан бастауын мағрифаттың өзімен білу мүмкін емес. Ал ол ілім
мен ой арқылы ғана жүзеге асырылады.
әл-Мухасибидің пікірі бойынша діни-этикалық әрекеттің құндылығын
айқындайтын нәрсе – ниет. Ниет – бір амалды белгілі бір мақсатқа қарай
жүзеге асыру. Діни ниеттің мазмұны – Аллаға деген құрмет пен сүйіспеншілік.
Аталған ниет аясында дамыған рух халдері мен әрекеттер шынайы діни
құндылықты айшықтайды. Мүмін адам қорқыныш пен үміт арасы психологиялық
толқыныс ішінде өмір сүреді, ал бұл ондағы діни сананы қуаттандырады және
безендіреді. Діни тәжірибе ішінде орын алған қорқыныштың объектісі –
құдайлық мән (Алланың заты) емес, адамның Алла алдында сезінген діни
жауапкершілік. әл-Мухасиби өлім жайлы түсінікке де талдаулар жасап, өлім
жайлы түсінік адамның діни қалауы мен ниетін қуаттандыратын құрал ретінде
санаған.
Әбу Наср әл-Фараби. Атақты ойшыл әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары
көбінесе Аристотельдің ықпалында қалған. Барлық философиялық ой-
толғауларында орын алғаны тәрізді оның психология жайлы ойлары исламдық
сенім мен антика философиясын үндестіру талпынысы төңірегінде өрбиді.
Адам жанының қуаттары. әл-Фарабидің пікірі бойынша адам жаны ойлау (әл-
қууату-н-натиқа), қалау (әл-қууату-н-нузуия) қиял немесе елестету (әл-
қууату-л-мутахаййила) және сезім (әл-қууату-л-хассаса) қуаттарынан тұрады.
Ойлау қуаты – ілімнің, өнердің және моральдың бастау бұлағы. Сондай-ақ адам
мұнымен нені істеу, нені істемеу керек екендігін біледі, пайдалы мен
зияндыны, тәтті мен ащыны ажыратады. Қалау қуаты арқылы адам қалаған
нәрсесін қалайды немесе одан қашады, оны сағынады немесе жиренеді. Кектену
мен сүйсіну, достық пен дұшпандық, тас бауырлық пен бауырмалдық т.б. жанға
тән қасиеттер осы қуаттың арқасында қалыптасады. Қиял (елестету) қуаты
сезімнің қызметі аяқталғаннан соң (ұйқыда немесе ояу кезде) сезінетін
объекттердің көріністерін сақтап қалады, оларды бір-бірімен біріктіреді
немесе бір-бірінен ажыратады. Аталған біріктіру мен ажырату кейде дұрыс
немесе бұрыс болуы мүмкін. Сонымен қатар, елестету қуаты жақсылық пен
жамандықтан тысқары әрекеттерден, әсіресе, этикалық әрекеттерден пайдалы
мен зияндыны, рахат немесе қасірет әкелетін нәрселерді қабылдайды. Сезім
қуаты бес сезім мүшесі арқылы объекттерді игереді. Ол рахат немесе
ауыртпалық әкелетін нәрселерді де сезінеді, бірақ зиянды мен пайдалыны,
жақсылық пен жамандықты ажырата алмайды.
Адам жанындағы аталған қуаттар әрекеттерінің барлығы негізінде қалау
қуатына байланған. Қалау қуаты сезіну, елестету және ойлау қуатының
әрбіріне қызмет етеді. Аталған қуаттардың барлығы өз функцияларын тек қалау
қуаты арқылы жүзеге асыра алады.
Таным. Адамдағы ойлану қуатының мүшесі болып табылатын ақыл бастапқы кезде
ой деңгейіндегі қабілет болып табылды және сатылап даму арқылы нақты
объекттерден бастап, абстрактілі ақиқаттарды ұғыну шыңына қол жеткізеді.
Бірақ аталған сатылап жоғарылау өздігінен емес, адамнан жоғары
метафизикалық ақиқат болып табылатын белсенді ақыл (фаал ақыл, руху-л-амин,
руху-л-қудс) арқылы жүзеге асады. Адамдағы фаал ақылдың орны көз алдындағы
күннің деңгейі тәрізді. Фаал ақыл ойлану қуатына ықпал ете бастаған кезде,
сезім мүшелеріміз (елестету қуатында сақталған кейіпте) ұғынылатын
нәрселерге айналады. Демек, әл-Фарабидің пікірі бойынша саналық таным
интуиция мен илһам, тікелей ұғыну болып табылады. Адам ұғына білу қабілетін
тек аспаннан келетін нұрлану арқылы қол жеткізеді.
Түс пен уахи. әл-Фарабидің пікірі бойынша түс пен уахи бірдей психологиялық
механизм немесе процесс аясында қалыптасады. Пайғамбардың басынан кешірген
уахи тәжірибесін түсіну үшін түс жолбасшылық қызметін атқарады. Өйткені
аталған екеуі де қиял (елестету) қуаты арқылы жүзеге асады.
Елестету қуаты сезім және ойлану қуатының аралығында орын алатын және
әдеттегі ояу, саналы кезде екеуінің әрекетінен әсер алатын қалау қуатын
әрекетке түсіретін әлгі аралық қуат. Ұйқы кезіндегі тәрізді саналық әрекет
уақытша тоқтатылған кезде елестету қуаты толықтай еркіндікке қол жеткізеді
де басқа қуаттармен байланысын үзеді. Осы сәтте ол тәуелсіз түрде әрекетке
көшеді және өзінің есінде сақталған белгілермен айналысады. Бастыпқыдағы
сананы жайлап алған барлық сезімдер, ұғымдар, қалаулар мен эмоциялар оның
жұмыс атқару алаңын ортаға шығарады.. Елестету қуаты нақты объекттердің
бейнелерін сақтау, оларды біріктіру және ажырату, ұқсату және еліктеу
жолдарымен жаңа қиялдар дамытады немесе зейінде сақталған түсініктерден
жаңа ұғымдар қалыптастырады. Осылайша түстер сақталған естердің, жан
тыныштығын іздеген немесе қанағаттанбаған қалаулардың, адамдағы мінез-
құлықтар мен бейімділіктердің, алуан түрлі физикалық-рухани жағдайлардың
түсініктемесі ретінде жүзеге асады. Осыған орай жан дүниеміз тыныштыққа қол
жеткізген кездерде түстерде су көрінеді немесе суда жүзеді. Түстер кейде
қалған нәрсеміздің жүзеге асуын яки қорқыныштан сақтануды тұспалдайды.
Ұйқыға кеткен адам белгілі эмоцияларға реакция беріп, төсекте оң мен солға
аунайды немесе төсегінен аунап кетеді.
Елестету қуаты ойдың негізгі тақырыбы болып табылатан рухани, физикалық
болмыстардан тыс абстрактілі ақиқаттарды объективті болмыстардың ең
жоғарғы, ең кемел және көркем нәрселерімен түсіндіреді. Осы арада елестету
қуаты фаал ақылмен де байланысқа түсе алады және оның ықпалы аясында
сананың қажеттілігінсіз-ақ кейбір түсініктерді дүниеге әкеледі. Фаал
ақылдың елестету қуатына ұсынған жекелеген мәліметтері қарапайым немесе
шынайы (садық) түстермен өзін көрсетеді. Олардың бірі осы шаққа, келесісі
болашаққа қатысты. Фаал ақылдың аян еткен (илһам) мәліметтер түстерде
көрініс бергені сияқты құдайлық білімге қатысты көрікпелдік түрінде де
байқалады. Елестету қуатының іске кірісіуі ұйқыда болғаны сияқты ояу сәтте
де жүзеге асады. Бірақ оның ояу кезде жүзеге асуы өте сирек кездеседі.
Демек, елестету қуатының ұйқыда немесе ояу кезде фаал ақылмен бірлесетін
күш деңгейіне қол жеткізу кезінде шынайы түс немесе уахи жүзеге асады. Егер
бір адамда елестету қуаты кемел болса, сыртқы және ішкі сезімдерден
толықтай құтылса, фаал ақылдың аян еткен мәліметтері сезім мүшелерінің
берген қалыптары ішінде баяндау қуатына да қол жеткізе алады. Елестету
қуатының соңғы шегіне қол жеткізген адам фаал ақылдан ояу кезінде де
илһамдар алады және оларды сезім мүшесіне тән қалыптарға сала отырып,
жеткізеді, рухани және қасиетті болмыстарға куә болып, олардың ықпалында
қалса, пайғамбарлар тәрізді құдайлық ақиқаттардан хабар бере алады. Бұл –
елестету қуатының ең биік асқар шыңы.
Әбу Али ибн Сина (980-1038). Ислам ойлау жүйесі тарихындағы психология
саласында ауқымды зерттеулер жүргізген, осы салада көлемді еңбектер жазған
ойшылдардың басында ибн Сина келеді. Сонымен қатар ол дарынды емшілігімен
адамның тәндік қозғалыстары жайлы тәжірибеге негізделген зерттеулер жасап,
көптеген ғылыми мұралар қалдырып кеткен.
Жан дүниеге тән жағдайлар, сезім мен эмоциялардың әрекеттерге әсері. Адам
жан дүниесіне тән жағдайлардың, сезімдер мен мазасыздықтардың әрекетке
ықпал ететіндігі бүгінгі күні дәлелденген. Ибн Сина өз дәуірінде осыны
дәлелдеуге тырысып, түсініктемелер жасаған. Ол медициналық тәжірибелеріне
сүйене отырып, денесі ауруға шалдыққан адамдардың өз қалауымен, қуатымен
жазыла алатынын және дәл сол сияқты дені сау адамның аурумын деген сезіммен
ауруға шалдыға алатынын қуаттады. Сондай-ақ қорқыныш сияқты қуатты
мазасыздықтардың организмнің тепе-теңдігін іс жүзінде бұзатынын, тіпті
өлімге жол бастайтынын алға тартты. Сезімдер мен мазасыздықтардың аталған
қуатты әсері ойшылдың пікірі бойынша рухта сенім мен үкімнің қалыптасқан
және осыны қуаныш немесе қасірет одан ары жалғастыратын кезде байқалады.
Ибн Сина гипноз, мұғжиза, көз тию және сиқыр сияқты құбылыстарды да рухтың
өзге рухтар мен денелерге әсері, яғни, оларға ықпал еткен жан дүниеге тән
жағдайлар, ерекшеліктер ретінде түсіндіреді.
Сезімдер концепциясы. Ибн Сина сезімдерді ішкі және сыртқы деп бөліп, оның
ішкі сезімдері жайлы көзқарастары ибн Синаның төл ойлары болып табылады.
Сыртқы сезімдер. Сыртқы сезімдер баршаға белгілі ұстау (ламс). Дәм тату
(зауқ), иіскеу (шамм), есту (сами), көру (басар) деген сезім мүшелерінен
тұрады. ибн Сина ұстау сезімін төрт немесе одан да көп сезімдерді
қамтитынын алға тартты. Ұстау сезімі деп есептеген әлгі сезім түрлері:
суықтық-ыстықты, құрғақтық-сулылық, қаттылық-жұмсақтық, қарабайырлық-
тегістік, рахаттық-ауыртпалық сияқты сезімдер.
Ішкі сезімдер де – беске бөлінеді. Барлық сезімдердің нәтижелері (сыртық
сезімдерден басқа) ортақ сезімде (хисси муштарак немесе қууа бантасия)
жиналады және түсінікке айналады. Түйсінік қуаты ортақ сезімнің бес
сезімнен алған сезімдік нәтижелер сезілетін объекттердің ықпалы жойылса да
сақталады. Елестету, қиялдау қуаты түйсіну қуатында орын алатын бейнелерді
біріктіру және ажырату жұмысымен айналысады. Болжам қуаты материалдық емес
идеяларды, түсініктерді қабылдайды. Бұлар - қабылданған нәрселердің
табиғатында бар деп саналатын және сезілетін пайымдау деңгейінде
сезімдермен қабылданбайтын достық-дұшпандық, жақсылық-жамандық, жиреніш-
сүйсіну сияқты түсініктер. Аталған сезім адамдықтың негізі болып табылады.
Ішкі сезімнің соңғысы болып табылатын еске сақтау қабілеті болжам қуатында
орын алатын мәндер мен идеяларды еске сақтайды.
Илһам, түс және уахи. Осы тақырыпта ибн Сина әл-Фарабидің идеяларын негізге
алумен қатар оның пікірлерін одан ары дамыта отырып, өз алдына бір төбе
концепцияларын ортаға қойды. Ойшылдың пікірі бойынша кейбір психологиялық
өмір жолымыздың бастауында елестету қуатының (қиял) еңбегі зор. Қиял
қуаты ойларымызды, қалауларымызды, психологиялық толқуларымызды
символдармен көрсетеді, оларды рухтандырады. Бұл қабілет ақиқатпен ешбір
байланысы жоқ көріністерді қабылдауда басты рөл ойнағаны сияқты, ұйқыда
немесе ояу кезде ақиқатпен байланысты көріністердің қабылдануын қамтамасыз
етеді. Бұл қиялдауға және ойлауға байланысты бір себеппен ортаға шығатыны
тәрізді адамнан жоғары құпия күштың (фаал ақыл) ықпалымен де ортаға
қойылады.
Адам жанында ғайып әлемге бейімделген және сол әлеммен байланысқа түсу
қабілетіне ие өлшем бар. Бұл ең төменгі дәрежеде қиял күші арқылы жүзеге
асады және ол ұйқы кезінде көрінетін түстермен немесе ояу кезде көрінетін
көріністермен байқалады. Демек, әлемнен тыс дүниені қабылдау (әлемнен тыс
дүниемен байланыс құру) қабілетіне барлығы ие. Осыған орай илһам мен
шынайы түс (садиқ түс) барлық адамға тиесілі. Осындай типтегі илһамдар
беймәлім жағдайдағы кейбір байланыстардың нәтижесінде жанда кенеттен пайда
болады. Аталған илһамдардан жанның қол жеткізетін нәрсесі әдетке,
жаратылысқа лайықты, адам ақылына сай болатыны тәрізді, ескерту, белгі
болуы да мүмкін. Жан аталған илһамдарды өз деңгейінде игергенше олар қиял
қуатының әрекеті нәтижесінде жабулы символдар күйінде қалады. Оларды еске
түсіру және олардың мәнін ашу қажет.
Өте қуатты және ережеден тыс қиял күшке ие пайғамбарлар қатардағы
адамдардың ұйықтағанда көретін нәрселерін ояу кезде де көре алады және түс
көрген адамның жағдайындағы тәрізді көрінбейтін болмыстарды ақиқат түрдегі
тәрізді немесе ұқсастарымен көре алады. Уахи келген сәтте көбінесе
пайғамбарлар сезім мүшелерімен байланысын үзіп, ес-түссіз жағдайға түседі.
Уахи кезінде пайғамбарлардың санасы психологиялық қысымның ықпалында
толықтай саналық ақиқаттар мен ұғымдарды жанды қиялдар мен символдарға
айналдырады.
Рух саулығы және емшілігі. Бүгінгі күнгі психология мен психиатрияның
қарастыратын кейбір тақырыптарды ибн Сина зерттеулері арасында орын алады.
Оның осы салада дамытқан көзқарастары арасында ғылым мен білім дамыған
бүгінгі күні де өз құнын жоғалтқан емес. Соңғы ғасырда Юнгтың қолданған
және атын байланыс тесттері деп атаған тесттер арқылы адамның өткен
өмірінде болған және есте қалған естеліктерге қол жеткізу мүмкіндігіне ие
бола алады. Ибн Сина осы әдісті алғаш ойлап тапқан және қолданған адам
ретінде мойындалады. Ол осы әдіспен махаббат жолында ауруға шалдыққан
науқасты емдейді. Сондай-ақ оның бала психологиясы мен психиатриясына тән
идеялары бүгінгі күні де қолданады.
Ибн Сина Өлім қорқынышынан құтылу (Рисала фи Дафи Ғами-л-Маут) атты
трактатында ортағасырлық мұсылман дін психологы ретінде өлімнен қорқу
себептері, әсерлері және осылардан құтылу жолдарын зерттеген. Қайғы (әл-
Хузн) және Қамығу мен мазасыздықты жеңу (Дами-л-Ғамм уа-л-Хамм) атты екі
трактатында айығу жолдарын ұсынады. Ал Намаз және оның мәні (ас-Салат уа
Махуиятуһа) атты трактатында намаздың адам рухына әсерін философиялық
тұрғыда түсініктеме жасауға тырысады. Ибн Сина түс және түс жору
тақырыбында да өз ойларын білдірген, Түс және түс жору (Руия уа-т-Табир)
атты еңбегінде түстің мәні, түрлері және түс жору заңдылықтары, түс
жорудағы түсініспестіктер тәрізді мәселелер орын алады. Ибн Синаның әл-
Ишарат, Хайй бин Язкан, Ашқ, Қасидаи Нафс сияқты еңбектерінде
сопылық психологиясына жол көрсететін құнды ойларын ортаға тастайды.
әл-Ғаззали (1059-1111). Ислам психологиясы тарихында өзге ойшылдармен
салыстыруға болмайтын шоқтығы биік ұлы ойшыл ретінде әл-Ғазалиді ерекше
атауға болады. Оның жан дүниесінде орын алған тебіреністер мен күмәндер
адамның ішкі әлемі мен жан дүниелік тәжірибелеріне зерделеуге жол ашты.
Соңында жантану ілімі оның еңбектерінде толығымен орын алғаны сияқты діни
әрекеттердің адамда орын тепкен мотивтер мен ниеттер тұрғысынан
қарастырылып, оған түсініктеме жасалуы бір әдіс ретінде алдыңғы қатарға
шыққан. Осы себепті әл-Ғаззалидің шығармаларында психологиялық тереңдік пен
ауқымдылық бірден байқалады. Ол өзін өзі анализ жасау әдісіне негізделген
әрекет талдауларына саналық және теориялық ой-пікірлерден де көп мән
береді. Сондықтан, психологиялық тақырыптарда ортаға қойған ой-пікірлері
мен концепцияларының бірнешесін өзінің жеке ішкі тәжірибесіне негіздегені
бекер емес. Сондай-ақ өзінің басынан кешірген саналық жағдайларды және ішкі
тәжірибелерді, өзге адамдардың да өз жан дүниесін бақылай алатынын ортаға
қойды.
әл-Ғаззалидің жалпы психологиямен қатар дін психологиясына да қатысты ойлар
айтқандығы белгілі. Осы тақырыпта ол әл-Мухасибиді өзіне пір тұтқандығы
белгілі.
Адамдағы төрт негізгі мотив. әл-Ғаззали адамның болмыстық құрылымы бір-
біріне бөлек ерекшеліктерге ие төрт элементтен құралғанын, бүкіл
психологиялық бейімділіктердің осылардан туындатынын қуаттады:
Менменшілдік мотиві (раббаният): тәуелсіздік, үстемдік, билеу, сәтті болу,
кедергілерді жеңу, мақсатына жету, басшы болу, ұнау және мақтауға құмарлық
сияқты қалаулардың бастауы осы мотивке тән.
Физиологиялық мотивтер (бахимият, хайуаният): жеу, ішу, жыныстық рахатқа
ұмтылу сияқты қалаулар мен қажеттіліктер адамның біршама әрекеттерінің
негізінде орын алады. Мұны құмарлық (шахуат) деп те атайды.
Агрессивтік мотив (сабуият): ашу, ерегісу, ұрысу, ұру сияқты әрекеттер
Жамандық жасау мотиві (шайтаният): ашу, құмарлық тұрғысынан хайуанға ортақ
ерекшелікке ие болған кезде, түсіну мен ойлау арқылы зұлымдық жасау жағынан
одан ерекшеленеді. Осы ерекшелігімен адам ақылы мен ой-санасын жаман
жолдарға қолданады, алдау, айлакерлік жасауға бет бұрады, зұлымдығын
ізгілік ретінде көрсетуге талпынады.
Мотивация және әрекет. әл-Ғаззали адам әрекетінің динамикасына бүгінгі
психологияда орын алатын мотивация концепцияларына өте жақын түрде
сипаттама жасаған. Оның пікірі бойынша адамның психологиялық алаңы, жүрегі
екі бастаудан келетін әсерлер арқылы әрекетке көшеді. Біріншісі – сезім
мүшелері арқылы қабылданатын сыртқы әсерлер болса, келесісі – қиял, еске
сақтау қабілеті, құмарлық, ашу-ыза, сияқты адамда орын тепкен адамның ішкі
табиғаты. Адам сезім мүшелері арқылы бір нәрсені қабылдаған кезде, оның
жүректе ізі қалады. Сонымен қатар, адам нәпсісіндегі қуаттың ықпалымен
құмарлық артқан кезде, бұл адамға бір әсерді қалыптастырады және сезім
мүшелерімен ешбір байланыс болмаса да санада пайда болатын қиялдар орын
алады. Осылай, бір тақырыптан келесісіне өздігінен өтетін қиял сананы
ықпалында ұстайды. Міне, аталған алуан түрлі бастаулар арқылы қалыптасқан
бүкіл стимулдар жиындығы немесе бүгінгі психология тілімен айтқанда
мотивациялық шаблон әрекеттердің негізінде орын алады. әл-Ғаззали бүгінгі
психологияда мотивациялық кезең деп аталатын жан дүниелік құбылыстар
жиындығын былай тізбектейді: алдымен, белгілі немесе белгісіз сезім, идея,
есте сақтау қабілеті (санадағы естелік) адамда орын алады. Мысалы, кетіп
бара жатқан адамға артта келе жатқан әйелдің бейнесі пайда болады, егер
артқа бұрылып қараса оны көрері анық. Міне, санаға алғаш келетін нәрсе
санадағы естелік немесе хадиси нафс деп аталады. Одан соң әлгі санадағы
естелік (еске сақтау қабілеті) адамда қалауды, мазасыздықты ояндырады. Осы
кезде әлгі адамда әлгі әйелге бұрылып қарау қалауы қалыптасады, бұл – адам
табиғатындағы құмарлықтың әрекетке көшуі деген сөз. Бұл - әл-Ғаззалидің
майл, рағбат, шаһуат деп атаған қалаудың ояну кезеңі. Аталған екі
кезеңдегі даму – адамның қалауынан тысқары дүние. Одан соң сана қалаудан
тысқары түрде бір шешім, үкім шығаруға міндеттеледі. Бір тосқауыл әлгі адам
үшін маңызды болмаса, ол артындағы әйелді қызықтауға ниеттенеді. Адам бір
нәрсеге бейімділік танытса, ниеттенсе, тосқауылдар күшін жоймағанша,
талпыныс пен ниет туындамайды. Осы кезде, адамды ұялу немесе қорқу сезімін
ояндыратын себеп бар болса, екі ойлылық, ұяттылық сезімдері пайда болады
және көздеген мақсатқа жеткізбейді. әл-Ғаззали бұл кезеңді хукм және
итиқад деп атаған. Яғни, бұл – зерделеу кезеңі. Соңғы кезең – адамды өз
ықпалына алатын мәселеде мақсатқа жету үшін кесінді шешім қабылдау,
әрекетке көшуге ниет ету. Бастапқыда адамның талпынысы мен ниеті әлсіз
болуы мүмкін, бірақ, мотивацияны тудыратын себептің тартымдылығына
байланысты одан соң осы мәселеде әрекетте болу қуатты талпыныс пен қалауға
айналады. Алайда, қалау кесіндікке қол жеткізгенмен, кейде өкініш сезіміне
беріліп, бас тарту мүмкіндігі де болуы мүмкін. Кейде бір кедергі араға
қыстырылуы мүмкін де істің жүзеге асуы қиындай түседі. әл-Ғазали осы соңғы
кезеңді ниет, хамм, қаст, азим, ирада деп атаған. Осы кезеңдерден
соң әрекет жүзеге асырылады және мақсатқа қол жеткізіледі.
Психология және дін. әл-Ғаззали діни әрекетті жеке, тәуелсіз ақиқат ретінде
қарастырмаған. Ол адам әрекетін тұтас қарастырып, діни әрекеттерді осы
жалпы зерттеу объектісінің ішінде зерделеген. Демек, оның пікірі бойынша
адамның дін психологиясын жалпы психологиядан бөлек ойлауы мүмкін емес.
Себебі, оның пікірі бойынша діннің мәні дін тақырыптары аясында түзілген
жалпы сезімдерден, ойлардан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz