ДІНИ ФИЛОСОФИЯ пәнінің ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ ЖӘНЕ ТЕОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДІНИ ФИЛОСОФИЯ пәнінің
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ
Мамандығы: 5В021100-Теология
Пән оқытушысы: дінтану магистрі Б.Сайфунов
Түркістан 2012-2013
Діни философия пәнінің оқу-әдістемелік нұсқаулары кафедраның ___
_____2012 ж. мәжілісінде (хаттама №___ ) талқыланды
Кафедра меңгерушісі доцент, С.Қ.Оразбай
Дайындаған пән оқытушысы Б.Сайфунов
Оқу-әдістемелік нұсқаулары факультеттің ___ 201_ ж.
(хаттама №___ ) ОӘК-де қаралып, мақұлданды.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент __________ Ү.Мелдебекова
Оқу-әдістемелік нұсқаулары университеттің ___ 201_ ж. (хаттама
№___ ) ОӘК-де талқыланып, қолданысқа ұсынылды.
МАЗМҰНЫ
1.Лекцияның тақырыптық жоспары
1.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
2.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы және жоспары
2.1.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы
2.2. Семинар сабақтарының жоспары
3.СӨЖ, ОБСӨЖ тапсырмалары, әдістемелік нұсқауы және таратылым материалдары
3.1. СӨЖ әдістемелік нұсқауы
3.2. СӨЖ тарсырмалары
3.3. СӨЖ таратылым материалдары
3.4. ОБСӨЖ тапсырмалары
4. Оқу сабақтарының бағдарламалық және мультимедиалық сүйемелденуі
4.1. Оқу сабақтарының бағдарламалық және мультимедиалық сүйемелденуі
мәліметі (кесте түрінде)
5.Аудиториялардың, кабинеттердің және зертханалардың мамандандыру тізбесі
5.1. Аудиториялардың мамандандыру тізбесі
5.2. Кабинеттердің мамандандыру тізбесі
5.3. Зертханалардың мамандандыру тізбесі
1.Лекция тақырыптық жоспары
1-модуль. 6 сағат. Лекция тақырыптары: Кіріспе: Философия, Ислам
философиясы,
Мұсылман философтар
1.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
І-Кіріспе: Философия
-Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
-Философия және Шындық
-Философия ғылымының пайда болуы
-Пәннің мақсаты мен міндеттері
-Пән әдебиеттері
ІІ- Ислам философиясы
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
- Сүннет және Шиизм философиясы
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
ІІІ-Мұсылман философтар
Кинди, Фараби, Ибн Сина, Ғазали, Ибн Рушд
2-модуль. 8 сағат. Лекция тақырыптары: Индуизм философиясы, Буддизм
философиясы,
Жайнизм философиясы
2.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ІҮ-Индуизм философиясы
-Философиялық мектептер
-НьяяВайшешика
-Санкхья
-Йога
-Миманса
-Веданта
-Үнді философияның негізгі мектептері:
-Ортодоксалдық, Ортодоксалдық емес
Ү-Буддизм философиясы
-Буддизмнің негізгі концепциялары:
-Пратитья Самутпаданың үш көрінісі
Анигта, Анатта, Дуккха
-Төрт қасиетті ақиқат
-Сегіз жол
-Үш жол
-Буддизм мектептері
1-Махаян Буддизмнің философиясы
-Махаяна философиясы
-Классикалық буддизм философиясы
-Мадхьямика (Шуньявада)
2-Йогачар Буддизмнің философиясы
-Йогачара және Татхагатагарбхи теориясы
-Ваджраяна (Тантарлық буддизм)
Жайнизм философиясы
-Махавира
-Жайнизмнің негізгі концепциялары:
Анекантавада, Атомизм және анимизм, Атеизм
3-модуль. 4 сағат. Лекция тақырыптары: Ежелгі Шығыстың діни философиясы,
Даосизм
философиясының мектептері
3.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ҮІ-Ежелгі Шығыстың діни философиясы
-Қытай философиясының тарихы
-Конфуциянствоның өзгеруі
-Жаңа конфуциянство
ҮІІ-Даосизм философиясының мектептері
-Даосизмнің негізгі концепциялары
-Дао
-Дэ
-Ци және Мин
-Өзгеріс және Дао
-Инь-ян
-Даосизм және өзге философиялық мектептер
4-модуль. 6 сағат. Лекция тақырыптары: Католик философиясы, Православтық
философия,
Протестанттық философия
4.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ҮІІІ-Католик философиясы
-ХХ-ғасырдағы католик философиясының негізгі тенденциялары
-А.Августин, Р.Ле Сенн, Л.Лавель,М.Блондель, П.Тейяр де Шарден, Фома
Аквинский, Г.Марсель
-Неотомизм
-Неоавгустиандық
-Тейярдизм
1-Православтық философия
-Академиялық философия
-Метафизика
-ХІХ-ғасыр соңы-ХХ ғасыр басындағы орыс дінифилософтарының
ой-толғамдарының негізгі тақырыптары
-В.Соловьев,П.Флоренский “метафизика”
2-Протестанттық философия
-Л.Лютер, Ж.Кальвин
-Ортодоксия
-К.Барт, Р.Бультман
-Неортодоксия
5-модуль. 6 сағат. Лекция тақырыптары: Дәстүрден тыс синкретикалық діни
философия,
Қазіргі шығыс философиясы, Қазақстандағы
діни философия
1.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ІХ-Дәстүрден тыс синкретикалық діни философия
-Мистицизм, Оккультизм, Спиритуализм ұғымдары
-Эзотеориялық ілім
-Герметикалық философия
-Теософия
-Антропософия
-Агни Йога
Х-Қазіргі шығыс философиясы
-Үнді философиясы
-Неоиндуизм философиясы
(С.Радхакришнан, Вивекананда, Шри Ауробиндо)
-Қазіргі жапон философиясы
-Дзен-буддизм философиясы
-Дзеннің негізгі ерекшеліктері.
ХІ-Қазақстандағы діни философия
-Қазақ халқының дәстүріндегі діни философиялық ізденіс
-Қорқыттың мәңгілікті діни-философиялық ізденуі
-Қазақ жырауларының дүниетанымы
-Абай және Шәкәрімнің діни-философиялық көзқарастары
2.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы және жоспары
2.1.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы
Семинар сабағы тақырып бойынша оқу материалдарын игерудің қорытынды кезеңі
болып табылады. Осыған орай, мұндай сабақта Студенттердың өзіндік жұмысы
қорытылып бағаланады. Лекция сабағымен салыстырғанда семинарда салмақ
толығымен студентке артылады, студент осындай сабақтарда негізгі рөлді
атқарады. Семинар сабағында Студенттер теориялық мәселелерді тереңінен
қарастырып, оларды практикада қолдану дағдыларын қалыптастырады.
Семинар сабағының ерекшеліктері
Студенттер талқыланатын проблеманы түсіндіру, талқылау, талдау және
бағалау әрекеттері арқылы өз пікірлерін, ұстанымдары мен позициясын
келтіреді: семинар сабағын топтық талқылау мен пікірталас арқылы
ұйымдастырған тиімді.
Семинар сабағының тағы бір ерекшелігі келесідей: әр студент
қарастырылатын мәселелерді талқылауға тең құқылы және белсенді түрде қатыса
алады. Ал оқытушы мұнда Студенттердың пікірлерін қорытындылаушы, күрделі
мәселелерді айқындаушы, кеңес-консультация беруші рөлдерін атқарады.
Семинар сабақтарында теориялық мәселелер практикалық тұрғыдан қолдану
аясында қарастырылып меңгеріледі. Ғылыми проблеманы талқылау практикада
кездескен ситуацияларды мысал ретінде немесе кемшіліктерді сынау түрінде
ғана өтпейді, мұндай жұмыстар талдау әрекеттерін қолдануды талап етеді.
Сабақта студенттер жүйелі түрде ойлау, негізгі мәселелердің аясында нақты
баяндау, логикалық тұжырымдау, басқалардың пікірін сыни тұрғыдан бағалау
сияқты біліктерін көрсете білуі керек.
Семинар сабақтарында теориялық оқу материалдарын меңгерудің келесі
тиімді нысандарын қолдануға болады: проблемалардың шешімін табу, ақпаратты
(статистикалық көрсеткіштер, ғылыми көзқарас, тұжырым, заңнамалық ережелер
т.б.) талдау мен бағалау, практикалық ситуацияларды жан-жақты талқылау мен
оларды шешу жолдарын қарастыру.
Семинарға дайындалу барысында студенттер силлабустарды келтірілген
өздік жұмыс тапсырмаларын орындап, қосымша әдебиетпен (ғылыми журналдарға
мақалалар, интернеттегі мәліметтер, жаңа ресми құжаттар, ғылыми басылымдар,
т.б.) танысуы керек.
Семинар сабақтары белгілі бір ғылыми проблеманы немесе пәннің бір
бөлімін тереңінен және жан-жақты қарастыру мен талқылауға арналып,
студенттерде келесі тәжірибе, білік, дағды, машықтарды қалыптастыруға
бағытталады:
- абстрактілік, логикалық және сыни ойлау қабілеттерін қалыптастыру;
- танымның методологиялық және әдістемелік тәсілдерін практикада қолдану
мен оларды жетілдіру;
- бірлесе жұмыс жасау (топ ішінде, команда құрамында) дағдыларын
жетілдіру;
- кез келген ақпаратты талдау қабілеттерін, таңдау жасау, қорытындылау мен
шешім жасау біліктерін қалыптастыру мен жетілдіру;
- теориялық білімді практикада, өндірістік ситуацияларда қолдану біліктерін
жетілдіру;
- қарастырылатын проблемалар бойынша өз ойы мен пікірін қысқа, айқын,
дәлелді түрде жеткізу;
- кез келген білімді өздігімен игеріп, оның негізінде шығармашылық арқылы
жаңа түсінік пен білім құрастыру.
Семинар сабағы құрылымының үлгісі
1.Мотивация (немесе Қызығушылықты ояту) кезеңі
Сабақ барысында оқытушы студенттерге талқыланатын проблеманы
(проблемаларды) ұсынып, сол мәселе бойынша білімдерін, пікірлері мен
көзқарастарын анықтау мақсатында оларға келесі тәртіппен төмендегідей
тапсырмаларды орындауды ұсынады:
- Жеке жұмыс. Әр студент Мен осы тақырып бойынша не білемін? Бұл мәселе
бойынша ойларым мен ұстанымдарым қандай? деген сынды сұрақтар
төңірегінде берілген уақыт ішінде (1-3 минут ішінде) жекелей ойланып, өз
идеяларын қағазға түсіреді.
- Топтық жұмыс. Шағын топ ішінде Студенттер жазғандарымен бөлісіп, талқылау
ұйымдастырады, өз ойларын толықтырады, оларға өзгерту енгізеді. Топтық
бақылау нәтижесінде студенттер бәріне де ортақ, жалпылама бір шешімге
тоқталуы керек. Бұл жұмысқа уақыт көбірек беріледі (шамамен 5-7
минуттай).
- Жариялау. Кезекпен әрбір топтан бір студент (шешен, спикер) топ
тұжырымдарын ауызша жария қылады.
- Қорытындылау. Оқытушы немесе оқытушының сұрауы бойынша бір студент
талқыланатын проблема бойынша бүкіл аудитория келтірген негізгі деректер
мен проблемалардың қысқаша тізімін тақтаға жазады.
- Негізгі проблеманы айқындау. Тақтаға жазылған тізім ішінен студенттер
оқытушының ұйымдастыруымен ең өзекті проблеманы таңдайды (проблемалардың
бірнешеуі болуы мүмкін, мұндай жағдайда әр топ сабақтың келесі кезеңінде
жеке проблеманы қарастыру ісімен шұғылданады.)
-
2. Білім құрастыру (немесе Мағынаны ажырату) кезеңі
Сабақтың бұл кезеңінде студент топтары өздері айқындаған және таңдап
алған проблеманы шешу жұмысымен айналысады. Оқытушы шешімнің теориялық
мағлұматты практикалық кеңістікке аудару тұрғысынан орындалуы керектігін
баса ескертеді.
Семинарға дайындалу барысында студенттер силлабустарда келтірілген
өздік жұмыс тапсырмаларын орындап, қосымша әдебиетпен (ғылыми журналдардағы
мақалалар, интернеттегі мәліметтер, жаңа ресми құжаттар, ғылыми басылымдар,
т.б.) танысуы керек.
Семинар сабақтары белгілі бір ғылыми проблеманы немесе пәннің бір
бөлімін тереңінен және жан-жақты қарастыру мен талқылауға арналып,
студенттерде келесі тәжірибе, білік, дағды, машықтарды қалыптастыруға
бағытталады:
абстрактылық, логикалық және сыни ойлау қабілеттерін қалыптастыру; танымның
методологиялық және әдістемелік тәсілдерін практикада қолдану мен оларды
жетілдіру;
бірлесе жұмыс жасау (топ ішінде, команда құрамында) дағдыларын жетілдіру;
кезкелген ақпаратты талдау қабілеттерін, таңдау жасау, қорытындылау мен
шешім жасау біліктерін қалыптастыру мен жетілдіру; теориялық білімді
практикада, өндірістік ситуацияларда қолдану біліктерін жетілдіру;
қарастырылатын проблемалар бойынша өз ойы мен пікірін қысқа, айқын, дәлелді
түрде жеткізу;
кез келген білімді өздігімен игеріп, оның негізінде шығармашылық арқылы
жаңа түсінік пен білім құрастыру.
Семинар сабағы құрылымының үлгісі
Мотивация (немесе Қызығушылықты ояту) кезеңі
Сабақ басында оқытушы студенттерге талқыланатын проблеманы
(проблемаларды) ұсынып, сол мәселе бойынша білімдерін, пікірлері мен
көзқарастарын анықтау мақсатында оларға келесі тәртіппен төмендегідей
тапсырмаларды орындауды ұсынады:
Жеке жұмыс. Әр студент Мен осы тақырып бойынша не білемін? Бұл
мәселе бойынша ойларым мен ұстанымдарым қандай? деген сынды сұрақтар
төңірегінде берілген уақыт ішінде (1-3 минут ішінде) жекелей ойланып, өз
идеяларын қағазға түсіреді.
Топтық жұмыс. Шағын топ ішіңде студенттер жазғандарымен бөлісіп,
талқылау ұйымдастырады, өз ойларын толықтырады, оларға өзгерту енгізеді.
Топтық бақылау нәтижесінде студенттер бәріне де ортақ, жалпылама бір
шешімге токталуы керек. Бұл жұмысқа уақыт көбірек беріледі (шамамен 5-7
минуттай).
Жариялау. Кезекпен әрбір топтан бір студент (шешен, спикер) топ
тұжырымдарын ауызша жария қылады.
Қорытындылау. Оқытушы немесе оқытушының сұрауы бойынша бір студент
талқыланатын проблема бойынша бүкіл аудитория келтірген негізгі деректер
мен проблемалардың қысқаша тізімін тақтаға жазады.
Негізгі проблеманы айқындау. Тақтаға жазылған тізім ішінен студенттер
оқытушының ұйымдастыруымен ең өзекті проблеманы таңдайды
(проблемалардың бірнешеуі болуы мүмкін, мұндай жағдайда әр топ сабақтың
келесі кезеңінде жеке проблеманы қарастыру ісімен шұғылданады).
2. Білім құрастыру (немесе Мағынаны ажырату) кезеңі
Сабақтың бұл кезеңінде студент топтары өздері айқындаған және тандап
алған проблеманы шешу жұмысымен айналысады. Оқытушы шешімнің теориялық
мағлұматты практикалық кеңістікке аудару тұрғысынан орындалуы керектігін
баса ескертеді.
Топтық жұмыс. Студенттер шағын топ ішінде (10-20 минут) проблеманы
шешу ісімен шұғылданады. Оқытушы оларға мәліметті жан-жақты қарастырып,
зерттеп, игеруге тиімді белсенді тәсілдерді ұсынады (мысалы, ой қозғау,
рөлдік ойын, т.б.). Жұмыс нәтижесі графикалық түрде көлемді қағазға
(плакат, АЗ форматындағы қағаз) түрлі-түсті маркерлермен түсіріліп,
қабырғаға ілінеді.
3. Түсінікті дамыту (немесе Ой-толғаныс) кезеңі
Сабақтың бұл кезеңінде оқытушы студенттердің өздерінің жаңа біліміне
баға беру процесін ұйымдастырып, болашақта (сабақтан кейін, ертеңгі күні)
жаңа білімді қалайша өздігімен толықтыру және жетілдіру ісімен
айналысатындығы туралы ойларымен бөлісуге шақырады.
Презентация. Кезекпен әрбір топтың атынан бір студент (шешен, спикер)
ортаға шығып, берілген уақыт ауқымында (1,5-2 минут) плакатта келтірілген
өз тұжырымдарын жария қылады. Оларды қорғайды, оқытушы мен басқа топтардың
сұрақтарына жауап береді.
Қорытындылау. Оқытушы әр топ келтірген шешімдердің тиімді жақтарына
тоқталып, қысқаша комментарий береді. Өз тарапынан проблема шешудің басқа
да жолдарын ұсынады, сол тұрғыдан студенттерді өз тұжырымдарына толықтыру
мен өзгертулерді енгізуді сұрайды.
Толықтыру. Студенттер топ ішінде (2-3 минут) өз ұсыныстарын тағы да
бір рет сараптап, жасаған өзгертулері жайында аудиторияны хабардар етеді.
Бағалау. Студенттердің алған білімдерін анықтау мақсатында оқытушы
оларға жекелей жазу жұмысын орындауды тапсырады (6-10 минут). Жазу
жұмысының Эссе, Еркін жазу, Дөңгелек үстел, т.б. тәсілдері арқылы жүзеге
асырылуы орынды.
Жариялау. Егерде уақыт жеткілікті болса, студенттер топ ішінде
өздерінің жазғандарын әріптестеріне оқып береді. Әр топтан бір жұмыс
(студенттің өз қалауы немес басқа студенттердің тілектері бойынша) бүкіл
аудиторияға оқылады. Оқытушы барлық студенттерден жазба жұмыстарын жинап
алуына болады немесе тек өзіне тексеру үшін керекті жұмыстарды жинап алып
(мәселен он шақты жұмыс), қалған жұмыстарды кабырғаға іліп қойып, үзілісте
студенттердің олармен танысуды және бағалауды (мәселен, ұнаған жұмысқа
жағымды комментарий жазылған постер іліп қоюға болады) сұрайды.
Оқытушы тексеру үшін жиналып алынбаған жұмыстар студенттердің
портфолиосында болуы керектігі туралы ескертеді.
Үй жұмысы. Сабақта меңгерген жаңа білімдерін тереңдету мақсатында
оқытушы студенттерге тапсырмалар беріп, олардың орындалуын жазбаша түрде
(мәселен, 3-4 беттік эссе немесе кесте, схема, график, жоспар, т.б.
түрінде) келесі сабақта өткізуді тапсырады.
Қорыту. Оқытушы сабақта қарастырылып, өз шешімін тапқан проблемаларға
қысқаша тоқталып, бір-екі студенттен сабақтың қалайша өткендігі (ұнады-
ұнамады, пайдасы бар - пайдасы шамалы тұрғысында) туралы пікірін сұрайды.
2.2. Семинар сабақтарының жоспары
1-модуль. Семинар сабағының тақырыбы: Кіріспе: Философия, Ислам
философиясы,
Мұсылман
философтар
Сабақ жоспары:
І-Кіріспе: Философия
-Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
-Философия және Шындық
-Философия ғылымының пайда болуы
-Пәннің мақсаты мен міндеттері
-Пән әдебиеттері
ІІ- Ислам философиясы
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
-Сүннет және Шиизм философиясы
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
ІІІ-Мұсылман философтар
Кинди, Фараби, Ибн Сина, Ғазали, Ибн Рушд
2. Сабақ мақсаты: Діни философия туралы студенттерге мағлұмат беру. Ол
туралы күнделікті өмірдегі қолданыстағы философиялық ұғымдардың мағынасы
мен мәнін түсіндіру.
3. Қысқаша теориялық мәліметтер
Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
Философия сөзі араб тіліндегі фәлсәфә көпше түрі фәлсафият сөзінен
келеді. Кинди, Хауаризми және Шахристани сияқты философтар және ойшылдардың
көзқарастары бойынша фәлсәфа сөзі грек тілінен еніп философия сөзі
арапшаға ыңғайлы етіп айтылды-дейді. Бұл грек сөзінің фило (сүйемін) және
софия (данышпандықты) деген екі тіркестің қосындысы екендігі айтылады.
Алғаш рет философия терминін Пифагор өз еңбектерінде қолданған. Ал айрықша
білім саласы ретінде философияны Платон енгізді.
Әбу Сүлеймен ас-Сижистаниге қарайтын болсақ мұсылман философтардың
философия сөзінің алты мағынасын білгендігі айтылады. Аристотелдің,
Платонның, Пифагордың т.б. көрсеткен алты анықтаманы ислам философтары тек
қана қайталап қоймай өздері де анықтаманы одан әрі дамытқан.
Алты анықтама:
1. Этимологиялық анықтама: Фәлсәфа, хикмет сүйіспеншілігі болып
табылады. (Пифагордың сөзі)
2. Жақын тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа болмысты сол қалпында
тану (Пифагор сөзі)
3. Ұзақ тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа, илаћи және адамдық
істердің жиынтығы. (Пифагор)
4. Жақын мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа, өлімге
дайындық. (Платон сөзі. Бұл сөзді Федон еңбегінде өлім
тәжірибесі деп қолданған.)
5. Ұзақ мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа,
адамның мүмкін болғанша өзін илаћқа ұқсатуы. (Платон сөзі. өз
еңбегінде Бұл әділетсіз дүниеден қашу деп қолданған.)
6. Ұлылыққа қарай анықтама: Фәлсәфа өнерлердің өнері және ғылым.
(Аристотель сөзі. Бұл сөзді метафизика деген еңбегінде
қолданылады.)
Осы философия анықтамаларына кішкене өзгешеліктер енгізген мұсылман
философтары өздерінің жеке көз-қарастарын білдірген.
Кейбір мұсылман философтары алты анықтаманы қайталайды.
Мысалыға Кинди, Хауаризми және ибн Араби сияқты философтар фәлсәфа хикмет
сүйіспеншілігі деген сөзді қайталайды.
Кинди, ибн Мискеуейх және ибн Хинди Фәлсәфа өлімге дайындық деген сөзді
(анықтаманы) қайталайды. Өлім деген кезде екі өлімді түсінеді. Бірі рухтың
денені тастап кетуі. Екіншісі шәхәуатты өлтіру. Мінеки олардың айтып жатқан
өлім осы өлім.
Фараби, ихуани сафа, ибн Хинди фәлсәфа адамның күші жеткенше ұлық Аллаћтың
іс-әрекеттеріне ұқсауға тырысуы деп қайталайды.
Кинди Ұлылығы тұрғысынан фәлсәфа өнерлердің өнері және хикметтердің
хикметі деп қайталайды.
Ислам философтарының анықтамаларына келетін болсақ Кинди фәлсәфа, адамның
ойлау қабілетіндегі мәңгі барлық заттардың ақиқаттылығы, түр-түсінің
себептерінің жиынтығы дейді.
Фараби, Фәлсәфа (хикмет) бизатихи Уажибул Ужуд болған ақиқат болмыстың
болмыс ретінде білінуі.
Ибн Рушд Фәлсәфа, болмысты өнердің нәтижесі ретінде қарап Жаратушыны
тану.
Ибн Хинди Фәлсәфа, рухтың ғылым және амал мен тәрбие етілуі-дейді.
Философия және Шындық
Философия- адамзат дамуының қайнарынан бастау алатын ғылым. Ол біздің
заманымызға дейінгі мыңжылдықтың басында дүниеге келген. Сол кезден бастап
ол үнемі даму үстінде. Философия дінге жақын, өйткені ол да философиялық
нақты фактылармен қатар дін сияқты догмаға сүйенеді. Бірақ ол дін емес.
Философия бүкіл әлемді, оның басты салалары – табиғат, қоғам, адам санасын
тұтас құбылыс ретінде алып, оның жалпы заңдылықтарын ашады. Объективтік
шындық жөніндегі белгілі қағидалар жүйесін қалыптастырады.
Адамзат дамуымен қатар философия да өз алдына дүниеге көзқарас ілімі
ретінде қалыптаса түсті. Сонымен қатар ол басқа ғылымдарға методологиялық
жол сілтейтін әдістемелік рөл де атқаруда. Философия адамзаттың рухани
табысы. Ол ғасырдан ғасырға бір халықтан бір халық үйреніп, біліп, ұғу
арқылы ойдан өрнек құрап, рухани дами береді.
Философияда екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол дүние
ұдайы қозғалыста, дамуда деп түсінеді. Екіншісі метафизикалық әдіс. Бұл
біріншіге қарсы дүниені өзгермейтін қозғалмайтын дамымайтын құбылыс деп
түсінетін ұғым.
Диалетикалық әдісті Гераклит, Аристотель қолдады оны одан ары Гегель
дамытты.
Метафизиктерге К.Маркске дейінгі материалисттердің басым көбі жатты.
Философия ғылымы басқа нақты ғылымдар арасында тығыз байланыс бар. Олар
бірінсіз бірі өмір сүре алмайды. өйткені философия жалпы теориялық ілім.
Сонымен философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам мен
қоғам жайлы адамзат ой-санасының дамуы барысында жинақталған, жүйеленген
ғылыми ой пікірдің теориялық жиынтығы.
Философия ғылымының пайда болуы
Философия құл иеленушілік қоғамда дүниеге келді. Ол кезеңде философия
адамның объективтік дүние және өзі туралы түсініктерінің жиынтығын құрайтын
ілім. Бұл жағдай, антика заманындағы білім деңгейінің төмен екендігін
көрсетеді. Философияның сана формасында пайда болуы белгілі бір
қажеттіліктергебайланысты туындайды. Біріншіден дүниені білу үшін ең
алдымен ол туралы жалпы көзқарас болуы қажет. Екіншіден дүниені тереңдей
тану үшін ол туралы дұрыс, рационалды ойлау әдісі, логика және дүниетаным
теориясы қалыптасуы керек. Осы қажеттіліктердің нәтижесінде философияның
ойлаудың болмысқа қатынасы туралы мәселесі алдыңғы қатарға шықты, ал оның
шешімі таным логикасының негізінде жатты. Философия көптеген салалардан
тұрады: онгология, гносеология, логика,этика, эстетика, психология,
социология, философия тарихы. Бір кезде философия ғылымдардың ғылымы деп
атанды. Бірте-бірте практиканың дамуына, ғылыми білімнің көбеюіне,
тереңдеуіне байланысты философияның ғылымдардың ғылымы деген функциясы
әлсірей бастады. Қазіргі өзінің қоғамдағы орнын, ролін проблемаларын
шеңберін нақты анықтап бұл функциядан мүлдем арылды.
Пәннің мақсаты мен міндеттері
Пәннің мақсаты мамандарды жоғарғы кәсіби деңгейде дайындау және
студенттерді әлем, таным, адам, қоғамдық өмірдің өзекті мәселелерін діни –
философиялық тұрғыда жете түсінудің негізгі жағдайлармен таныстыру. Сонымен
қатар өзге діндердің діни философиялық ілімін, философиялық мектептерін,
қазіргі заман философиясындағы адам және қоғам жайлы философиялық ой-
пікірлерді үйрету.
Пәннің міндеттері: діни философияның қалыптасуының негізгі кезеңдерін білу;
діни феномендерді талдау үшін біртұтас дүниетанымдық және методолгиялық
тәсілдер жасау; діни проблематикаға қатысты әртүрлі тәсілдерді жете түсіну;
ағымдардың көп түрлілігін қамтитын діни философияның тарихын жүйелі
баяндау; дүниетанымдық плюрализм шеңберінде студенттерді діни-философия,
теологиядағы әртүрлі тәсілдермен, сонымен қатар дін сынындағы негізгі
тәсілдермен, сонымен қатар дін сынындағы негізгі тәсілдермен таныстыру;
студенттерге діни-философияның категориялық және методолгиялық аппараттарын
оның негізгі теориялық тарауларында меңгеруге көмектесу; студенттердің
философиялық ойлау, діни проблематикаларды жете түсінуде құнды
дүниетанымдық тәсілдер мәдениетін дамыту; шектес және болып өткен пәндер:
Қазақстан тарихы, философия негіздері, дін филосфиясы,дін тарихы, қазіргі
дінтанудың өзекті мәселелері және бірнеше мамандану пәндері. Студенттерді
діни философия және болмыс туралы ілім және рух, теориялары және танудың
методтарымен таныстыру; Студенттерге діни мәселелеріне дүниетанымдық
тұрғыдан ұғынудың құндылығын және философиялық ой-мәдениетін меңгеру.
4. Бақылау сұрақтары:
Мұсылман құқығы методикасы;
Мұсылман құқығының қысқаша тарихы;
Мұсылман құқығына қатысты классикалық еңбектер мен авторлары.
5. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1.Основы религиоведение. Яблоков.И.Н.Выс.школа.М.,1994.
2. Мень.А .История религии.1-2том.Форум.М.,1997.
3. Кислюк.К.В.Кучер.О.Н Религиоведение.Феникс.Ростов на – Дону.,2003.
4. Васильев.Л.С. История религии Востока.Книж.дом.Университет.М.,199 8.
5. Тихонравов.Ю.В. Религии мира: Учеб.-справ.пособие.-М.,1996.
6. Поликарпов.В.С.История религии: Лекции и хрестоматия.-М.,1997.
7. Религия. История и современность: Учебник для вузов Под ред.
Ш.М.Мунчаева.-М., 1997.
8. Религия в истории и культуре: Учебник для студентов вузов Под
ред.М.Г.
Писманика.-2-е изд., перераб. и доп.-М., ЮНИТИ.2000.
Web сайттар:
1. http: www. relіgіovedenіe.ru
2.http: www. relіgіo.ru.
3.http: www. relіgіon.ru;
4.http: www. upelsіnka.com
5.http: www. relіgіon.ng.ru
Тақырыбы: ІІ- Ислам философиясы
Жоспары:
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
- Сүннит және Шиизм философиясы
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
Семианр мақсаты: Ислам философиясының пайда болуы мен қалыптасуын және
оған әсер еткен элементтерді білу. Сонымен қатар мұсылман философтарының
көзқарастарын білу.
Қысқаша теориялық мәлімет
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
Ислам тарихында, Мұхаммед пайғамбар дүние салғаннан кейін саяси-
әлеуметтік жағдайлардың нәтижесінде көптеген мәселелер туындады. Осы
проблемалардың анық-қанығына жету мақсатында мұсылмандар Құран мен
хадистерден жауаптар іздей бастайды. Сондай-ақ, сол кездегі ислам
жеңістерінің арқасында бөтен елдердің мәдениетімен, дүниетанымымен бетпе-
бет келуі секілді мәселелер жиналып келіп, исламда философияның немесе
ақылшылдық секілді түсініктердің пайда болуына негіз болды.
ҮІІІ, ІХ ғасырларда мұсылмандардың Басра қаласы, Куфа қаласы, Бағдат
қаласы сияқты, сол дәуірдің атақты мәдениет ошақтарында, Христиан, Яћуди
көзқарастарымен грек философиясының ықпалынан мұсылмандардың араларына жік
түсуіне байланысты жаңа пікірлер, жаңа мектептер қалыптаса бастайды.
Әсіресе, ҮІІІ.ІХ ғасырлардағы Мансур және Меймунның халифалық кезінде
жасалған аудармалардың нәтижесінде Аристотел, Платон секілді философтардың
тақылеттестері мұсылмандар арасынан шыға бастады.
ҮІІІ, ІХ-ғасырларда мұсылмандар арасында кәләм, сопылық секілді
философиялық мәндегі ғылымдармен қатар жүйелі философиялық ағымдар да
қалыптаса бастаған болатын.
Ислам фәлсафасы деп, тар және кең мағынада мұсылман фәлсафашылардың
фәлсафалық көзқарастарының жиынтығын білдіретін ұғымға айтамыз. Ислам
фәлсафасының Үнді философиясынан, Қазіргі заман философиясынан ешқандай
айырмашылық жағы жоқ. Алайда кез-келген философия өзінің географиялық
аймағындағы саяси-әлеуметтік, діни көзқарастың жүгін арқалағандықтан кейбір
өзіне тән мінезі, ерекшелігі болуы заңдылық. Осы тұрғыдан қарастыратын
болсақ, Ислам фәлсафасы философиялық жағынан өзгелерден айырмасы
болмағанымен, болмыс-бітімі жағынан олардан оқшауланып тұратын тұстары да
жоқ емес.
Философия тарихында кезкелген бір философияның аты аталып, түрі
түстелген кезде, пайда болған жері, өлкесі, немесе философтың этностық
ерекшелігімен ұлтына назар аударылған. Мысалы, Грек философиясы, Қытай
философиясы, немесе кезеңіне дәуіріне сай Антикалық дәуірдегі философия,
Жаңа заман философиясы немесе Философияның діни мәдени ерекшелігіне қарай
да аталып жатады. Кейде философтың атын ескеріп Аристотел философиясы,
Конфуци философиясы, Ибн Сина философиясы деп те аталады. Сол секілді
Ислам фәлсафасын да осындай атаулардың біреуі дей аламыз. Бұл философия
мұсылман ойшылдардың дүние танымын өз ішінде қамтиды.
Кейде Ислам философиясы деген атауды қате түсініп, Қалайша иламда
философия болады? - деген сын айтушылар да табылып жатады. Себебі, олар
сөйлемдегі ислам сөзінің мағынасын дін сөзімен алмастырып отыр. Сөйтіп,
Исламның, Құранның, сүннеттің де бір философия екен деген ойға келеді, бұл
қате түсінік. Ислам философиясы дегенімізде, Ислам діні мақсұт емес. Әрине,
Исламға дін ретінде философия дей алмаймыз. Өйткені, Ислам діні адамзаттың
ақылдан ойлап тапқан нәрсесі емес. Сондықтан Ислам сөзі жоғарыда атап
өткеніміздей философия сөзін анықтау үшін, яәни философия кімнің? Ненің?
екендігін анықтау үшін қолданылған анықтауыш ретінде білген дұрыс.
Ислам философиясының пайда болып, оның қалыптасуына ықпал еткен
элементтерге Ислам философиясының негізгі көздері немесе Исламда
ойшылдықтың негізгі бұлағы десек те болады. Бұларды өз ара ішкі және сыртқы
негізгі көздер деп қарастырамыз.
Ішкі әдебиеттер деп Құран мен пайғамбардың хадистерін айтамыз.
Мұсылман философтары ғана емес, сондай-ақ әулиелердің, әсіресе, сопылардың
барлығы Құранның аятынан нәр алып, өздерінің салаларында бітпес бұлақ
уахиден (Құран) сусындағандары, қалдырған еңбектерінен көрініп-ақ тұр.
Әйтсе де Батыстық ғалым Хенри Горбинның айтуынша; бертінге дейінгі
көптеген шығыстанушылар Исламдағы философияның, тасаууфтың қалыптасуына
Құран мен хадистің ешқандай әсер етуші факторлық орны жоқ деп келген
болатын. Батыстық шығыстанушылардың толығымен осындай қателікке баруларының
басты себебі олардың Ислам жайындағы үстірт пікірлері болып табылады.
Олардың ойынша, Құранда адамды философияға бейімдейтін ешқандай нәрсе жоқ,
және де олар Ислам философиясының өзіндік ерекшелігі болмағанын айтқан.
Олардың айтуынша: Ислам философиясы ежелгі грек философиясының қалдығы,
мұсылман философтардың жасаған қарапайым жорамалдарымен аудармалары ғана
дейді. Алайда, атын атаған Х.Горбин бастаған қазіргі Исламтанушылардың
көпшілігі, бұрынғы көзқарасты теріске шығарып, Құран мен хадистің мұсылман
философтары үшін илхам көзі болғанын, олар осы көздерден барынша сусындаған
деген ойда.
Сыртқы әдебиеттердің негізі Ислам философиясының қалыптасуына ықпалы
болған, басқа мәдениеттердегі философиялық дүниетаным қамтиды. Сондай-ақ
сол философиядағы еңбектердің көпшілігі негізгі әдебиет қызметін атқарады.
Тарихта, Ислам діні аз уақыт ішінде Арабстанның айналасын қоршаған
басқа мемлекеттерге қанат жая бастады. Осылайша, ол жердің тұрғындарымен
мұсылмандар арасында мәдени алмасулар болды. Сөйтіп, ҮІІІ ғасырдан бастап,
осы ғылымдарға қатысты құнды еңбектерді аудару жұмысы басталды. Алайда ол
кезде, бұл ғылымдардың көпшілігі аралас-құралас, барлығы бір философияның
шеңберіне кіргендіктен жанамалы түрде, сол білімдердің арқасында философия
ғылымы Ислам дүниесіне аяқ баса бастайды. Нақты ғылымдармен қатар
философияға да аудармалар жасалады. Аудармалар нәтижесінде мұсылмандар ескі
философиялық дүниетаным мен танысады. Осылайша сыртқы философиялық
көзқарастар Исламда философияның келіп шығуына себеп болады. Олардың
қатарына мыналарды жатқызса болады:Антикалық грек философиясы, Иран Сасани
философиясы, Үнді философиясы.
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
Мұсылмандардың бөтен философтардан әсерленуіне ең басты себеб –
аударма жолы болды. Екінші жол – Ислам дінін қабыл етіп, оның мәдениетіне,
бұрынғы жасаған ғылымдағы үлесін қайта жалғастырып үлес қосуы.Үшінші жол –
саяхаттар. Әсіресе Үндістан секілді ұзақ мемлекеттерге жасалған саяхаттар
болып табылады. Сол саяхаттар барысында ғылыми зерттеулер жасағандығы.
Мысалы: Бирунидің Үндістанды шарлап жүріп жасаған зерттеулерін, осы үшінші
жолға жатқызууға болады. Аталмыш, әсер етуші факторлардың арасында ең
құндысы Антикалық грек философиясы, сондай-ақ оның жаңаплатоншылдар
дәуіріндегі көрінісі.
Ислам философиясының ерекшелігі неде? деген сұраққа жауапты Мұсылман
философтардың Құран принциптері әсерінде қалғанына олардың еңбектерінде жиі
кездесетін Құран мен хадистен-ақ байқауға болады. Жалпы Ислам
философтарынан уахидің (Құран) лебі сезіледі. Егер біреулер, Ислам
философтарының Құран аяттарына қайшы тұстарын айтса, философтар өз
көзқарастарының Құранға қайшы келмейтіндігін уағыздайды.
Ислам философиясы материалистік философия емес. Мәселе түсінікті болуы
үшін; Ислам философиясында жаратылыс ұғымы бар. Әрине бұл ұғымның түбі
Исламнан келеді. Ислам философиясында болғандай, грек философиясында да
кездесуі мүмкін, алайда олардың түр-түсі мүлде басқа; мысалы, Аристотелдің
ойынша, Аллаћ табиғаттың ішіндегі күш-қуат, алатын орны материяның алғашқы
қозғаушысы ғана. Ал, Фарабидің философиясында, Аллаћ материадан бөлек, ұлы
бір болмыс. Ол материяға пішін беру мен шектелмейді, қашанда жаратқандармен
қоян-қолтық араласып отырады. Мінеки, Фарабидің Аристотельден мұндай
айырмашылығының болуы оның мұсылман философы болғандығының дәлелі дей
аламыз.
- Сүннит және Шиизм философиясы
Сунна араб тілінде жол деген мағына береді. Суннилер хадистерді
нағыз мұсылмандар жүретін жол деп таниды. Осыдан олар өздерін ахли ас-
сунна, немесе ахли әхли сунна уа жамағат-сунна адамдары- деп атайды.
Сонымен бірге олар Мұхаммед пайғамбардан соңғы төрт халиф құрметіне ахли
шариар деп те аталады. Суннилер негізгі төрт мәзћабқа бөлінеді. Олар-
ханефи, шафи, мәлики және ханбалилер.
Шийттердің Исмаилиттер, Шеткілер, Зайдиттер және Имамиттер деген төрт
тармағы бар.
Сунниттік бағыттың шийттік бағыттан басты айырмашылықтарының бірі,
олар Мұхаммед пайғамбарымыздан кейін адамдар мен Алла тағала арасында
елшінің болғандығын және Алидің басқа халифтерден басым ерекше екендігін,
әрі оның ұрпақтарының имаматқа толық мұрагер екендігін мойындамайды.
Шийттер үшін имаматтық Алла тағаланың әмірі. Сондықтан да болар шийтік
баспалардан шыққан Құран кәрімде Алиді ерекше марапаттаушы қосымша сүре
жазылған. Шийттіктер адам өміріне шын сенімі үшін қауіп төнетін болса, оны
жан амандығы үшін жасыруға болады деп санайды. Оны олар такийа - деп
атайды. Такийаның қаталырақ түрдегі нысаны суниттіктерде де кеңінен
қолданылады. Сунниттіктердің айтуларынша егер адамға діні үшін қауіп
төнетін болса немесе оны басқа дінге кіруге мәжбүр ететіндей жағдай туатын
болса, Құран ол адамға бөге жерге қоңыс аударуды бұйырады. Сонымен қатар
сунниттіктер шийттіктерде қалыптасқан, өз заманында Омар тыйым салған,
уақытша некені де мойындамайды. Бұдан басқа бұл екі бғыттағылардың құсыл
алуда, дәрет алуда, намаз оқуа және бірқатар ғибадат түрлерін орындау
тәртіптерінде өзіндік айырмашылықтары байқалады.
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
Ислам философиясын тарихи тұрғыда зерттегенде көптеген ғалым
зерттеушілер, Әл-Ғазалиге дейінгі және кейінгі ислам философиясы деп
қарастырады. Даналыққа махаббат, ғылымға ғашықтық деген мағынаға
келетін философия сөзінің түбі Гректен шығатыны белгілі. Сол үшін философ
деп ғылымға ғашық адамға айтамыз. Ислам философиясы дегенімізде мұсылман
кәләмшылардың, сопылардың дүние танымы есімізге түсуі тиіс. Құранмен
хадиске сүйенетін Ислами көзқарастың негізін осылар құрайды. Алайда Ислам
философиясы дегенімізде Құран мен хадиске негізделген ойшылдық емес, Ежелгі
грек философиясына сүйенген философиялық жүйе есімізге оралады.
Мешшай (Аристотизм) философиясы. Яхиа б Маскауайх (өн 243857), Хунейн
б Исхақ (ө263876), Матта б Юнус (ө 328939), Яхиа б Ади (ө 364974), Сабит
б Курра (ө 289902), Кутса б Лукка (ө 220837), Георг Бухтиши, Ескендір
Афрадоси, Яхия б Батрик және Урфалық Яғқиб сияқты мұсылмандардан басқа
кісілердің грек философиясына қатысты еңбектерді арап тіліне аударуы
мұсылман жастарын және сол кездің зиялыларының назарына ілікті. Қысқа уақыт
ішінде Александрияда, Антакияда, Харранда, Урфада, Нусайбинде, Жундишапурда
басқа діндегі философ ұстаздардан сабақ алған ірі мұсылман кісілер шыға
бастайды. Мұсылман емес философтардан философия үйренген мұсылман
философтар аз уақытта ұстаздарынан озып, ауқымды философиялық жетістіктерге
қол жеткізді.
Мешшай (Аристотизм) философиясының өкілдері: Кинди Мешшай
философиясының ең атақты өкілдерінің бірі Әбул Хукема және Фейлософул араб
атымен танымал Абу Юсуф Яқуб б. Исхақ әл-Кинди (800-873). Арабтың алғаш
философы атанған әл Кинди сол кезде халиф әл Мамунның (813-833) және оның
інісі халиф әл Мутасимнің ұнатқан адамы болған. Оның қалам тарпаған білім
саласы жоқ десе болғандай. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, оның
еңбектерінің ұзын-ырғасы 238-ге жеткен. Әл-Кинди еңбектері, метафизика,
логика, этика, математика, астрономия, медицина, метеорология музика
теориясы және оптика сияқты білім-ғылымға арналған. Мұның бәрі бір төбе іс
болса, әл-Киндидің ең үлкен еңбегі Аристотел еңбектерін грек тілінен
арабшаға аударып, оларға түсінік, яәни герменевтикалық талдау беруінде. Ол
Аристотелдің Метафизикасын, Поэтикасын, Категориясын, және Екінші
аналитикасын, аударып оларға түсінік берген. Ол дін философиясын діни
(ислам) білімдердің шындығы ақыл таразысымен өлшенуінде деп көрсетті.
Әл-Фараби (870-950) Киндиден кейінгі келген шығыс-мұсылман
философтарының бірі. Кинди толығымен Аристотелшіл болса, Фараби Платонның
идеялистік философиясымен Аристотелдің рационалистік философиясын ұштастыра
жазуға тырысып, өзінің философиясына мистикалық сипат берген. Оның
Аттағлиму-с-Сани(екінші сабақ) философиялық энциклопедия мәндегі еңбегі,
оған Муаллиму-с-Сани (екінші ұстаз) атануына негіз болды.
Музыка туралы еңбек жазған Фарабидің көзқарасында сопылықты теориялық
ғылым дегеннен гөрі хал ғылымы деген орынды деген. Оның психологиядағы
бағыты сопылыққа бейім болған. Ол өзінің Фусус атты еңбегінде жиі-жиі
философияның шеңберінен асып сопылыққа түсіп отырады.
Ибн Сина (980-1037). Ол, шығыс-мұсылман әлемінің ең үлкен ақиқатшы
философы ретінде танылады. Оның райсул-фалсафа(фалсафаның басшысы),
шайхул-фаласифа (фалсафаның атасы) деген лақабы да бар. Ибн Сина
мұсылман философтары арсындағы дінге ең жақын философтардың бірі.саложия
кітабына түсіндірме жазуы және Әл-Хикматул Мешрикия(ширак философиясы)
атты еңбегі оны мешшай (аристотизм) философиясынан
ишракилік(жаңаплатоншылдық) философияға қарай ойысқанын көрсетеді.
Ибн Синаның дін философиясымен қатысы бар еңбектері мыналар: Рисала фи
маћиятил ашқ(Ғашықтықтың мәні), Мақаматул арифин (Әулиелердің
дәрежелері), Әлфайзул иләћи(Құдайы сый), Исбатун нубуввет
(Пайғамбарлықтың дәлелі), Қасида фи нәфс (Жан туралы жыр) сияқты
еңбектерін жатқызамыз.
Ибн Сина өзінің Хай бин Якзан атты философиялық еңбегінде діни
көзқарастарды символикамен түсіндіреді. Илаћи ақиқаттарды ширак күшіменен
түсінуге болатынын айтқан Ибн Сина адам бойындағы қасиетті қуаттардан да
сөз етеді. Ол пайғамбарлардың муғжизаларына, әулиелердің кереметтеріне сене
отырып оларға психологиялық, философиялық тұрғыда түсініктемелер жазды.
Ибн Синаның пікірінше иләћи (құдайы) ақиқаттарды, рационалдық тұрғыда рәміз
немесе мысал арқылы түсіндірген дұрыс. Сондықтан қасиетті кітаптар
философияға сүйене отырып тәпсір, тәуил жасалынуы керек.
Шығыс Ислам әлемінен шыққан үш үлкен философ Кинди, Фараби, Ибн Сина
екендігін көрдік. Енді Батыс Ислам әлемінен шыққан үш үлкен философқа
тоқталамыз. Олар: Ибн Рушд, Ибн Туфейл, Ибн Бажже.
Ибн Бажже (1070-1138) мықты дәрігер, қабілетті әдебиетші және ұста
болған. Ол Мешшай философтарының қатарына жатады. Негізінде, оның сопылықта
да орны үлкен. Ибн Бажже артына Тедбирул-мутауаххид атты діни-
философиялық мәндегі еңбек қалдырған.
Ибн Туфейл (1110-1185) жайлы деректер аз. Оның толық аты Абу Бакр
Мұхаммед ибн Абдулла ибн Мұхаммед ибн Туфейл. Бірақ ол мұсылман іліміне Әбу
Бәкір ал Европаға Абубацер деген атпен танымал. Ол өзінің атақты еңбегі
Хай Яқзанұлы деген роман. ХҮІІ ғасырда латын тіліне аударылып, сол арқылы
Европа елдеріне кең тарады. Бұл романда үш мәселені шешуді алға қояды:
1. Адам рухын және белсенді ақылдың байланысымен және қауышуын ойлау
жолы және оны шешу.
2. Таза ақиқатты түсіну, аз болған күшті және рухтың кәмілдігіне қатысты
көзқарасын дәлелдеу.
3. Философиямен шариғатты біріктіре жазу. Олардың араларындағы
қайшылықтарды емес, үйлесімділіктерді көрсету. Бұл романда, ешкім жоқ
жалғыс бір аралда туып өскен адамның, сырттан ешқандай әсер, ескерту
болмастан Аллаћтың барлығын қалай тапқандығы туралы айтылады.
Ибн Рушд (1126-1198) Батыстағы Ислам әлемінің ең үлкен философтарынан
болып саналады. Мұсылман философтарының арасында Аристотелге ол сияқты
берілген философ болмаған. Жаратылыстану ғылымдарынан кең мағлұматқа ие
болғандығы айтылады. Ол мешшай философиясымен Ислам сенімдері арасында
негіз тұрғысынан сәйкестік бар екенін дәлелдеуге тырысқан.
Ең негізгі Аристотелші философтар және олардың дінмен байланысты
көзқарастары осылар. Мешшай философтары уақыт өте келе Ишрақилікке өтсе де,
әрқашан өздерінің сипаттарын сақтап қалған. Әрине олардың дін жайындағы
пайымдауларында өзгешеліктер бар. Алайда Мешшай философтарының өз
аралырында, жалпы алғанда көзқарастары бір-бірімен сәйкес келетін болған.
Ишрақи (Жаңа платоншылдық) философиясының өкілдері: Ишраки философиялық
ағымға келетін болсақ, Платоннан кейін Александрияда Платинустың бастауымен
пайда болған ежелгі Иран, Мысыр философиясымен тығыз байланысы бар
жаңаплатоншылдық философиясына Ишрақия аты берілді.
Мешшай философиясы барлық нәрсені ақылмен шешуге болатынын айтса,
Ишрақи философтары болса нақты илаћи (құдайы) ақиқатты ширақ жолымен
(пантейстік) және ішкі дүниесінің тазаруы түрінде жете алатынына сенетін
еді.
Ишрақи философиясын дамытқан Жамидің еңбегінде: Машшай мен Ишракиде
данышпандылық теңіздей мол деп танытқан Сухрауарди Мақтул (1153-
1191)болды.
Шейхул-ишрақи және хикматул ширақ деген атпен танылған Сухрауарди
өзінің Хикматул ширақ деген еңбегінде: Ежелден бері Иранда шыншыл,
ақиқатшыл үкім берген қасиетті адамдар болған. Біз осы еңбектерімізде
солардан қалған мұраны қайта жандандырмақпыз деп Ежелгі Греция мен Иран
арасындағы байланысты айтады.
Философ сөзі даналықты сүйуші кісіге айтылады. Ақылы толық кез-келген
адамның даналықты сүйетіндігі белгілі. Философия сөзіде даналықты сүйу
деген сөз. Мұсылмандардың хал және зауық иесі болған Платонды сүймеуі,
философия сөзінің түп мағынасын түсінбеулерінен туындауда.
Ибн Араби философиялық көзқарастар жайында; Бір философтың көзқарасын
терістегенде олардың көзқарасын қате деуден сақтаныңдар, өйткені философтың
түгел сөзі қате болмауы әбден мүмкін. Философтың айтқан пікірлерінің шындық
болуы да мүмкін. Себебі оның айтқан сөзін пайғамбарымыз немесе ғұламалар
айтқан болса жағдай басқаша болмақ. Философтың жазған еңбектері хикметке,
адамдық тәрбиеге толы.
Табиғат (натурализм) философиясының өкілдері: Барлық нәсенің бастауын
табиғат деп білетін философтардың Ислам әлеміндегі ең үлкен өкілі Әбу Бәкір
Закария Рази (өл 923). Ол Аристотелге қарсы өзінің философиялық
консепциясын жасаған кезде Сократтан бұрынғы натуралист философтар,
Оклидес, Батламиус, Гипократ сияқты философтарға негіздеді. Құдай тағала
мекенге, денеге, нәпсіге, уақытқа тәуелді деген түсінікке ие Разидің
философиясы, барлық нәрсені табиғаттан бөліп қарау емес, табиғаттың ішінен
іздеу керек дейді. әл-Хави атты медицинаға қатысты еңбегі Европа
университеттерінде ұзақ жылдар бойы оқытылып келген болатын. Разидің
философиясы атеистік мәнде емес, деистік мәнде болған. Пайғамбарлармен
діндерді терістеген еңбектерінде Хийелул мутенеббин, Мәћарикул әнбия,
Нақзул әдиян атты еңбектерінде былай дейді: Бүкіл адамдар тең
жаратылған, пайғамбарлардың ақылы жағынан немесе рухани жағынан
артықшылықтары жоқ. Муғжизалар болған нәрселер емес, шындыққа теріс аңыз
әңгімелер. Соғыстардың келіп шығуына, адамдардың қырылуына діндер себеп
болып жатыр. Дін адамдары философияның, ғылымның, өнердің жауы деген.
Адамзат үшін дін тұрғысынан пайдалы деп саналған кітаптары, философтардың
еңбектерінен пайдалы боларлығы шамалы. Дінде еру, сену, дәстүр, бұйрық,
қорқыныш басшылық етеді.
Ислам әлемінің ең атақты дәрігері аталған Разидің философиялық
көзқарасы, Х ғасырда пайда болған Мысырдағы Ихуану Сафа және Батинилік
ағымының келіп шығуына ықпал еткен.
Материялистік (дехриун, дінсіздік) философияның өкілдері:Ислам
тарихында материялистік философиясының ең ірі өкілі Ибн Рауанди (өл 910).
және Бассар бин Бурд, Салих бин Абдулқуддус сияқты материялист философтар
құрайды.
Ибн Рауанди әт-Таж атты еңбегінде әлемнің, материяның мәңгілігін
айтады. Фаранд атты еңбегінде ол, пайғамбарлардың пайғамбарлығын өте
қатты сынға алған. Оның ойынша, пайғамбарлар көз бояушылық жасап халықтың
ақиқаттарды біліуне кедергі болып жатыр. Ол өзінің дамия атты еңбегінде
Құранды және Исламның бірлік сенімін терістеген.
Рауандидің бұндай пікірлері Ислам әлемінде ортаға шыққан әртүрлі
ағымдардың пайда болуына негіз болды. Алғашында Мутазила, кейінірек Рафизи
атанған, одан кейінде мулхид(дінсіз) болған Ибн Рауанди бұл еңбектерді
Яћудилер тарапынан ақшаменен жаздырылғандығы туралы дерек көздері бар.
Ислам ойшылдар тарихында материялистік көзқарастан шығатын
материялистік уахдетул ужуд түсінігі бар. Уахдетул меужуд немесе Ужудие
(монизм) деп аталған бұл философия қоғамдық өмірде коммунизм ретінде
көрінді. Исламнан бұрын Иранда пайда болған Муздектің дініне жақын
көзқарастарын ішіне қамтыған Симауна Қадысұлы Шейх Бедреддиннің (өл 1420)
Уахдатул ужуд түсінігінде де осындай материялистік түсінік бар болған.
Ихуану-Сафа (Энциклепедист) ағымы: Ихуану-Сафа, шамамен 970 жылдары
пайда болған, жас еркін ойшылдар тарапынан құрылған философиялық ағым болып
табылады. Олардың көзқарастары Рисалатул Ихуан Сафа (Мысыр, 1928 де
басылған) деп аталатын энциклопедиялық еңбекте жиналған.
Олардың мақсаты ғылым мен өмірді, философиялық көзқарастармен діни
сенімдерді келісімге әкелу болды. Олардың пікірінше Мұхаммед пайғамбар өте
білімсіз адамдарға алғашқы қауымдықтардағы пайғамбар ретінде жіберілген.
Құранда осындай қоғамдарға айтылған аяттардың сыртқы, сезімдік және сөздік
мағыналары негізге алынған емес. Құқықтық және діни шындықтар Құран
хадистердің негізі ішінде бар екені белгілі. Нағыз ғылым адамдары сезімдік
мағыналардың арқасындағы ақылға сай мағыналарды түсініп сырларды шешеді.
Ихуану-Сафалардың пікірінше дін аңызбен теріс пікірлердің араласуынан
ақылдан философиядан алыстап кеткен. Бұндай аңыздармен бұрыс пікірлерден
тазартылса дін мен ғылым, Ислам мен философия арасында еш бір
айырмашылықтың жоқ екендігін байқар едік деген.
Ихуану-Сафалардың пікірінше Исламның түсіндіргеніндей Құдай - мейірімі,
жарылқауы өте көп болған Алла. Ашуы келсе адамдарды қинаған, олардан кегін
алатын Құдай ұғымы адамдардың ожданына мұң қайғы береді. Құдайтағала бұндай
ұсақ істермен шұғылданбайды. Құлына азап бергеннен рахаттанбайды. Жамандық
жасағандар онсызда бұл дүнияда жасаған жамандықтарының жазасын тартып
жатыр. Бұл дүниеде өзін тәрбиелей алмаған кісілерлардің рухтары бұл дүниеге
қайта келеді.
Ихуану-Сафа білім теориясы жайында мистикалық көзқарасты ұстанған, нұр,
шағылыс ширақ туралы айтқан. Құран мен хадиске символдық, эзотерикалық
мағына беріп, табиғат философтары арасынан көп орын алған. Бұл ағымды
Батинилермен байланыстырғандар болған.
Тарихи әлеуметтік философияының өкілі: Тарих философиясы мен әлеуметтік
философияның Исламдағы жалғыз өкілі Ибн Халдун (1332-1406) болып саналады.
Ибн Халдун негізінде жаңа философиялық ойлардың алғашқы өкілі болумен
қатар, философия тарихында үлкен өзгерістер әкелген кісі. Ол философиядағы
метафизикалық мәселелермен айналысудың орнына тарихи оқиғаларды зерттеуді,
әлеуметтік қарым-қатынастар арасында үстем болған заңдарды (социологияны)
зерттеуді дұрыс деп білді. Ибн Халдун еңбегінде былай дейді: Тарихтың
қойнауында жатқан жәдігерлердің мәнісі, зерттеу, ойлау, іздестіру, себебін
қарау, мұқият ұғыну, оқиғалардың ішкі рухын түсінуден тұрады. Сол үшін
тарих құрметке лайық. Сондай-ақ тарих тақырыбы қоғамның материялдық, рухани
құндылықтарының барлығын қамтиды. Сондықтан тарих барлық әлеуметтік
жүйелердің бәрін өз ішінде қарастырады, дейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Ислам философиясының пайда болуы мен қалыптасуы
2. Суннизм және шиизм философиясы
3. Газалиге дейінгі философиялық әрекеттер
4. Газалиден кейінгі философиялық әрекеттер
Тақырыбы: ІІІ-Мұсылман философтар
Жоспары
-Кинди
-Фараби
-Ибн Сина
-Ғазали
-Ибн Рушд
Семианр мақсаты: Мұсылман философтарын тану және олардың философиялық
дүниетанымымен таныс болу.
Қысқаша теориялық мәлімет
-Кинди
Абу-Юсуф Яқуб ибн Исқақ ал Кинди-Иемендегі Кинди аймағының
басшыларының ұрпағы. Әкесі Куфаның (Ирак) әмірі қызметін атқарған. Оның
туған жылы 800, ал қайтыс болған жылы туралы екі түрлі көзқарас бар. Бірі
860 жылы десе, екіншісі 879 жылы дейді. Демек Кинди не 60, не 79 жыл ғұмыр
сүрген. Туған жері Басра, білімді Бағдатта алған. Арабтың алғаш философы
деп танылған Кинди сол кезде халиф әл-Мамунның (813-833) және оның інісі
халиф әл-Мутасымның ұнатқан адамы болған. әл-Кинди жан-жақты білімді, терең
ойлы ғұлама. Оның еңбектері: метафизика, логика, этика, математика,
астрономия, медицина, музыка теориясы және оптика т.б. білім-ғылымға
арналған. Сонымен қатар Кинди Аристотельдің еңбектерін грек тілінен
арабшаға аударды. Оларға герменевтикалық талдау жасады. Кинди Аристотельді
философ ретінде аса құрмет тұтқан. Оның айтуынша егер біреу философиямен
шұғылданбақ болса Аристотельден бастау керек дейді. Әрине әрбір істің
басшысы Аллаћ екендігін ұмытпайды. Киндидің еңбектеріндегі құндылық
Аристотельдің барлық еңбектеріне араб тілінде түсініктеме бере білген.
-Фараби.
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ ЖӘНЕ ТЕОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДІНИ ФИЛОСОФИЯ пәнінің
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ
Мамандығы: 5В021100-Теология
Пән оқытушысы: дінтану магистрі Б.Сайфунов
Түркістан 2012-2013
Діни философия пәнінің оқу-әдістемелік нұсқаулары кафедраның ___
_____2012 ж. мәжілісінде (хаттама №___ ) талқыланды
Кафедра меңгерушісі доцент, С.Қ.Оразбай
Дайындаған пән оқытушысы Б.Сайфунов
Оқу-әдістемелік нұсқаулары факультеттің ___ 201_ ж.
(хаттама №___ ) ОӘК-де қаралып, мақұлданды.
Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к., доцент __________ Ү.Мелдебекова
Оқу-әдістемелік нұсқаулары университеттің ___ 201_ ж. (хаттама
№___ ) ОӘК-де талқыланып, қолданысқа ұсынылды.
МАЗМҰНЫ
1.Лекцияның тақырыптық жоспары
1.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
2.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы және жоспары
2.1.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы
2.2. Семинар сабақтарының жоспары
3.СӨЖ, ОБСӨЖ тапсырмалары, әдістемелік нұсқауы және таратылым материалдары
3.1. СӨЖ әдістемелік нұсқауы
3.2. СӨЖ тарсырмалары
3.3. СӨЖ таратылым материалдары
3.4. ОБСӨЖ тапсырмалары
4. Оқу сабақтарының бағдарламалық және мультимедиалық сүйемелденуі
4.1. Оқу сабақтарының бағдарламалық және мультимедиалық сүйемелденуі
мәліметі (кесте түрінде)
5.Аудиториялардың, кабинеттердің және зертханалардың мамандандыру тізбесі
5.1. Аудиториялардың мамандандыру тізбесі
5.2. Кабинеттердің мамандандыру тізбесі
5.3. Зертханалардың мамандандыру тізбесі
1.Лекция тақырыптық жоспары
1-модуль. 6 сағат. Лекция тақырыптары: Кіріспе: Философия, Ислам
философиясы,
Мұсылман философтар
1.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
І-Кіріспе: Философия
-Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
-Философия және Шындық
-Философия ғылымының пайда болуы
-Пәннің мақсаты мен міндеттері
-Пән әдебиеттері
ІІ- Ислам философиясы
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
- Сүннет және Шиизм философиясы
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
ІІІ-Мұсылман философтар
Кинди, Фараби, Ибн Сина, Ғазали, Ибн Рушд
2-модуль. 8 сағат. Лекция тақырыптары: Индуизм философиясы, Буддизм
философиясы,
Жайнизм философиясы
2.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ІҮ-Индуизм философиясы
-Философиялық мектептер
-НьяяВайшешика
-Санкхья
-Йога
-Миманса
-Веданта
-Үнді философияның негізгі мектептері:
-Ортодоксалдық, Ортодоксалдық емес
Ү-Буддизм философиясы
-Буддизмнің негізгі концепциялары:
-Пратитья Самутпаданың үш көрінісі
Анигта, Анатта, Дуккха
-Төрт қасиетті ақиқат
-Сегіз жол
-Үш жол
-Буддизм мектептері
1-Махаян Буддизмнің философиясы
-Махаяна философиясы
-Классикалық буддизм философиясы
-Мадхьямика (Шуньявада)
2-Йогачар Буддизмнің философиясы
-Йогачара және Татхагатагарбхи теориясы
-Ваджраяна (Тантарлық буддизм)
Жайнизм философиясы
-Махавира
-Жайнизмнің негізгі концепциялары:
Анекантавада, Атомизм және анимизм, Атеизм
3-модуль. 4 сағат. Лекция тақырыптары: Ежелгі Шығыстың діни философиясы,
Даосизм
философиясының мектептері
3.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ҮІ-Ежелгі Шығыстың діни философиясы
-Қытай философиясының тарихы
-Конфуциянствоның өзгеруі
-Жаңа конфуциянство
ҮІІ-Даосизм философиясының мектептері
-Даосизмнің негізгі концепциялары
-Дао
-Дэ
-Ци және Мин
-Өзгеріс және Дао
-Инь-ян
-Даосизм және өзге философиялық мектептер
4-модуль. 6 сағат. Лекция тақырыптары: Католик философиясы, Православтық
философия,
Протестанттық философия
4.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ҮІІІ-Католик философиясы
-ХХ-ғасырдағы католик философиясының негізгі тенденциялары
-А.Августин, Р.Ле Сенн, Л.Лавель,М.Блондель, П.Тейяр де Шарден, Фома
Аквинский, Г.Марсель
-Неотомизм
-Неоавгустиандық
-Тейярдизм
1-Православтық философия
-Академиялық философия
-Метафизика
-ХІХ-ғасыр соңы-ХХ ғасыр басындағы орыс дінифилософтарының
ой-толғамдарының негізгі тақырыптары
-В.Соловьев,П.Флоренский “метафизика”
2-Протестанттық философия
-Л.Лютер, Ж.Кальвин
-Ортодоксия
-К.Барт, Р.Бультман
-Неортодоксия
5-модуль. 6 сағат. Лекция тақырыптары: Дәстүрден тыс синкретикалық діни
философия,
Қазіргі шығыс философиясы, Қазақстандағы
діни философия
1.1. Лекция сабағының тақырыптық жоспары
ІХ-Дәстүрден тыс синкретикалық діни философия
-Мистицизм, Оккультизм, Спиритуализм ұғымдары
-Эзотеориялық ілім
-Герметикалық философия
-Теософия
-Антропософия
-Агни Йога
Х-Қазіргі шығыс философиясы
-Үнді философиясы
-Неоиндуизм философиясы
(С.Радхакришнан, Вивекананда, Шри Ауробиндо)
-Қазіргі жапон философиясы
-Дзен-буддизм философиясы
-Дзеннің негізгі ерекшеліктері.
ХІ-Қазақстандағы діни философия
-Қазақ халқының дәстүріндегі діни философиялық ізденіс
-Қорқыттың мәңгілікті діни-философиялық ізденуі
-Қазақ жырауларының дүниетанымы
-Абай және Шәкәрімнің діни-философиялық көзқарастары
2.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы және жоспары
2.1.Семинар сабағының әдістемелік нұсқауы
Семинар сабағы тақырып бойынша оқу материалдарын игерудің қорытынды кезеңі
болып табылады. Осыған орай, мұндай сабақта Студенттердың өзіндік жұмысы
қорытылып бағаланады. Лекция сабағымен салыстырғанда семинарда салмақ
толығымен студентке артылады, студент осындай сабақтарда негізгі рөлді
атқарады. Семинар сабағында Студенттер теориялық мәселелерді тереңінен
қарастырып, оларды практикада қолдану дағдыларын қалыптастырады.
Семинар сабағының ерекшеліктері
Студенттер талқыланатын проблеманы түсіндіру, талқылау, талдау және
бағалау әрекеттері арқылы өз пікірлерін, ұстанымдары мен позициясын
келтіреді: семинар сабағын топтық талқылау мен пікірталас арқылы
ұйымдастырған тиімді.
Семинар сабағының тағы бір ерекшелігі келесідей: әр студент
қарастырылатын мәселелерді талқылауға тең құқылы және белсенді түрде қатыса
алады. Ал оқытушы мұнда Студенттердың пікірлерін қорытындылаушы, күрделі
мәселелерді айқындаушы, кеңес-консультация беруші рөлдерін атқарады.
Семинар сабақтарында теориялық мәселелер практикалық тұрғыдан қолдану
аясында қарастырылып меңгеріледі. Ғылыми проблеманы талқылау практикада
кездескен ситуацияларды мысал ретінде немесе кемшіліктерді сынау түрінде
ғана өтпейді, мұндай жұмыстар талдау әрекеттерін қолдануды талап етеді.
Сабақта студенттер жүйелі түрде ойлау, негізгі мәселелердің аясында нақты
баяндау, логикалық тұжырымдау, басқалардың пікірін сыни тұрғыдан бағалау
сияқты біліктерін көрсете білуі керек.
Семинар сабақтарында теориялық оқу материалдарын меңгерудің келесі
тиімді нысандарын қолдануға болады: проблемалардың шешімін табу, ақпаратты
(статистикалық көрсеткіштер, ғылыми көзқарас, тұжырым, заңнамалық ережелер
т.б.) талдау мен бағалау, практикалық ситуацияларды жан-жақты талқылау мен
оларды шешу жолдарын қарастыру.
Семинарға дайындалу барысында студенттер силлабустарды келтірілген
өздік жұмыс тапсырмаларын орындап, қосымша әдебиетпен (ғылыми журналдарға
мақалалар, интернеттегі мәліметтер, жаңа ресми құжаттар, ғылыми басылымдар,
т.б.) танысуы керек.
Семинар сабақтары белгілі бір ғылыми проблеманы немесе пәннің бір
бөлімін тереңінен және жан-жақты қарастыру мен талқылауға арналып,
студенттерде келесі тәжірибе, білік, дағды, машықтарды қалыптастыруға
бағытталады:
- абстрактілік, логикалық және сыни ойлау қабілеттерін қалыптастыру;
- танымның методологиялық және әдістемелік тәсілдерін практикада қолдану
мен оларды жетілдіру;
- бірлесе жұмыс жасау (топ ішінде, команда құрамында) дағдыларын
жетілдіру;
- кез келген ақпаратты талдау қабілеттерін, таңдау жасау, қорытындылау мен
шешім жасау біліктерін қалыптастыру мен жетілдіру;
- теориялық білімді практикада, өндірістік ситуацияларда қолдану біліктерін
жетілдіру;
- қарастырылатын проблемалар бойынша өз ойы мен пікірін қысқа, айқын,
дәлелді түрде жеткізу;
- кез келген білімді өздігімен игеріп, оның негізінде шығармашылық арқылы
жаңа түсінік пен білім құрастыру.
Семинар сабағы құрылымының үлгісі
1.Мотивация (немесе Қызығушылықты ояту) кезеңі
Сабақ барысында оқытушы студенттерге талқыланатын проблеманы
(проблемаларды) ұсынып, сол мәселе бойынша білімдерін, пікірлері мен
көзқарастарын анықтау мақсатында оларға келесі тәртіппен төмендегідей
тапсырмаларды орындауды ұсынады:
- Жеке жұмыс. Әр студент Мен осы тақырып бойынша не білемін? Бұл мәселе
бойынша ойларым мен ұстанымдарым қандай? деген сынды сұрақтар
төңірегінде берілген уақыт ішінде (1-3 минут ішінде) жекелей ойланып, өз
идеяларын қағазға түсіреді.
- Топтық жұмыс. Шағын топ ішінде Студенттер жазғандарымен бөлісіп, талқылау
ұйымдастырады, өз ойларын толықтырады, оларға өзгерту енгізеді. Топтық
бақылау нәтижесінде студенттер бәріне де ортақ, жалпылама бір шешімге
тоқталуы керек. Бұл жұмысқа уақыт көбірек беріледі (шамамен 5-7
минуттай).
- Жариялау. Кезекпен әрбір топтан бір студент (шешен, спикер) топ
тұжырымдарын ауызша жария қылады.
- Қорытындылау. Оқытушы немесе оқытушының сұрауы бойынша бір студент
талқыланатын проблема бойынша бүкіл аудитория келтірген негізгі деректер
мен проблемалардың қысқаша тізімін тақтаға жазады.
- Негізгі проблеманы айқындау. Тақтаға жазылған тізім ішінен студенттер
оқытушының ұйымдастыруымен ең өзекті проблеманы таңдайды (проблемалардың
бірнешеуі болуы мүмкін, мұндай жағдайда әр топ сабақтың келесі кезеңінде
жеке проблеманы қарастыру ісімен шұғылданады.)
-
2. Білім құрастыру (немесе Мағынаны ажырату) кезеңі
Сабақтың бұл кезеңінде студент топтары өздері айқындаған және таңдап
алған проблеманы шешу жұмысымен айналысады. Оқытушы шешімнің теориялық
мағлұматты практикалық кеңістікке аудару тұрғысынан орындалуы керектігін
баса ескертеді.
Семинарға дайындалу барысында студенттер силлабустарда келтірілген
өздік жұмыс тапсырмаларын орындап, қосымша әдебиетпен (ғылыми журналдардағы
мақалалар, интернеттегі мәліметтер, жаңа ресми құжаттар, ғылыми басылымдар,
т.б.) танысуы керек.
Семинар сабақтары белгілі бір ғылыми проблеманы немесе пәннің бір
бөлімін тереңінен және жан-жақты қарастыру мен талқылауға арналып,
студенттерде келесі тәжірибе, білік, дағды, машықтарды қалыптастыруға
бағытталады:
абстрактылық, логикалық және сыни ойлау қабілеттерін қалыптастыру; танымның
методологиялық және әдістемелік тәсілдерін практикада қолдану мен оларды
жетілдіру;
бірлесе жұмыс жасау (топ ішінде, команда құрамында) дағдыларын жетілдіру;
кезкелген ақпаратты талдау қабілеттерін, таңдау жасау, қорытындылау мен
шешім жасау біліктерін қалыптастыру мен жетілдіру; теориялық білімді
практикада, өндірістік ситуацияларда қолдану біліктерін жетілдіру;
қарастырылатын проблемалар бойынша өз ойы мен пікірін қысқа, айқын, дәлелді
түрде жеткізу;
кез келген білімді өздігімен игеріп, оның негізінде шығармашылық арқылы
жаңа түсінік пен білім құрастыру.
Семинар сабағы құрылымының үлгісі
Мотивация (немесе Қызығушылықты ояту) кезеңі
Сабақ басында оқытушы студенттерге талқыланатын проблеманы
(проблемаларды) ұсынып, сол мәселе бойынша білімдерін, пікірлері мен
көзқарастарын анықтау мақсатында оларға келесі тәртіппен төмендегідей
тапсырмаларды орындауды ұсынады:
Жеке жұмыс. Әр студент Мен осы тақырып бойынша не білемін? Бұл
мәселе бойынша ойларым мен ұстанымдарым қандай? деген сынды сұрақтар
төңірегінде берілген уақыт ішінде (1-3 минут ішінде) жекелей ойланып, өз
идеяларын қағазға түсіреді.
Топтық жұмыс. Шағын топ ішіңде студенттер жазғандарымен бөлісіп,
талқылау ұйымдастырады, өз ойларын толықтырады, оларға өзгерту енгізеді.
Топтық бақылау нәтижесінде студенттер бәріне де ортақ, жалпылама бір
шешімге токталуы керек. Бұл жұмысқа уақыт көбірек беріледі (шамамен 5-7
минуттай).
Жариялау. Кезекпен әрбір топтан бір студент (шешен, спикер) топ
тұжырымдарын ауызша жария қылады.
Қорытындылау. Оқытушы немесе оқытушының сұрауы бойынша бір студент
талқыланатын проблема бойынша бүкіл аудитория келтірген негізгі деректер
мен проблемалардың қысқаша тізімін тақтаға жазады.
Негізгі проблеманы айқындау. Тақтаға жазылған тізім ішінен студенттер
оқытушының ұйымдастыруымен ең өзекті проблеманы таңдайды
(проблемалардың бірнешеуі болуы мүмкін, мұндай жағдайда әр топ сабақтың
келесі кезеңінде жеке проблеманы қарастыру ісімен шұғылданады).
2. Білім құрастыру (немесе Мағынаны ажырату) кезеңі
Сабақтың бұл кезеңінде студент топтары өздері айқындаған және тандап
алған проблеманы шешу жұмысымен айналысады. Оқытушы шешімнің теориялық
мағлұматты практикалық кеңістікке аудару тұрғысынан орындалуы керектігін
баса ескертеді.
Топтық жұмыс. Студенттер шағын топ ішінде (10-20 минут) проблеманы
шешу ісімен шұғылданады. Оқытушы оларға мәліметті жан-жақты қарастырып,
зерттеп, игеруге тиімді белсенді тәсілдерді ұсынады (мысалы, ой қозғау,
рөлдік ойын, т.б.). Жұмыс нәтижесі графикалық түрде көлемді қағазға
(плакат, АЗ форматындағы қағаз) түрлі-түсті маркерлермен түсіріліп,
қабырғаға ілінеді.
3. Түсінікті дамыту (немесе Ой-толғаныс) кезеңі
Сабақтың бұл кезеңінде оқытушы студенттердің өздерінің жаңа біліміне
баға беру процесін ұйымдастырып, болашақта (сабақтан кейін, ертеңгі күні)
жаңа білімді қалайша өздігімен толықтыру және жетілдіру ісімен
айналысатындығы туралы ойларымен бөлісуге шақырады.
Презентация. Кезекпен әрбір топтың атынан бір студент (шешен, спикер)
ортаға шығып, берілген уақыт ауқымында (1,5-2 минут) плакатта келтірілген
өз тұжырымдарын жария қылады. Оларды қорғайды, оқытушы мен басқа топтардың
сұрақтарына жауап береді.
Қорытындылау. Оқытушы әр топ келтірген шешімдердің тиімді жақтарына
тоқталып, қысқаша комментарий береді. Өз тарапынан проблема шешудің басқа
да жолдарын ұсынады, сол тұрғыдан студенттерді өз тұжырымдарына толықтыру
мен өзгертулерді енгізуді сұрайды.
Толықтыру. Студенттер топ ішінде (2-3 минут) өз ұсыныстарын тағы да
бір рет сараптап, жасаған өзгертулері жайында аудиторияны хабардар етеді.
Бағалау. Студенттердің алған білімдерін анықтау мақсатында оқытушы
оларға жекелей жазу жұмысын орындауды тапсырады (6-10 минут). Жазу
жұмысының Эссе, Еркін жазу, Дөңгелек үстел, т.б. тәсілдері арқылы жүзеге
асырылуы орынды.
Жариялау. Егерде уақыт жеткілікті болса, студенттер топ ішінде
өздерінің жазғандарын әріптестеріне оқып береді. Әр топтан бір жұмыс
(студенттің өз қалауы немес басқа студенттердің тілектері бойынша) бүкіл
аудиторияға оқылады. Оқытушы барлық студенттерден жазба жұмыстарын жинап
алуына болады немесе тек өзіне тексеру үшін керекті жұмыстарды жинап алып
(мәселен он шақты жұмыс), қалған жұмыстарды кабырғаға іліп қойып, үзілісте
студенттердің олармен танысуды және бағалауды (мәселен, ұнаған жұмысқа
жағымды комментарий жазылған постер іліп қоюға болады) сұрайды.
Оқытушы тексеру үшін жиналып алынбаған жұмыстар студенттердің
портфолиосында болуы керектігі туралы ескертеді.
Үй жұмысы. Сабақта меңгерген жаңа білімдерін тереңдету мақсатында
оқытушы студенттерге тапсырмалар беріп, олардың орындалуын жазбаша түрде
(мәселен, 3-4 беттік эссе немесе кесте, схема, график, жоспар, т.б.
түрінде) келесі сабақта өткізуді тапсырады.
Қорыту. Оқытушы сабақта қарастырылып, өз шешімін тапқан проблемаларға
қысқаша тоқталып, бір-екі студенттен сабақтың қалайша өткендігі (ұнады-
ұнамады, пайдасы бар - пайдасы шамалы тұрғысында) туралы пікірін сұрайды.
2.2. Семинар сабақтарының жоспары
1-модуль. Семинар сабағының тақырыбы: Кіріспе: Философия, Ислам
философиясы,
Мұсылман
философтар
Сабақ жоспары:
І-Кіріспе: Философия
-Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
-Философия және Шындық
-Философия ғылымының пайда болуы
-Пәннің мақсаты мен міндеттері
-Пән әдебиеттері
ІІ- Ислам философиясы
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
-Сүннет және Шиизм философиясы
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
ІІІ-Мұсылман философтар
Кинди, Фараби, Ибн Сина, Ғазали, Ибн Рушд
2. Сабақ мақсаты: Діни философия туралы студенттерге мағлұмат беру. Ол
туралы күнделікті өмірдегі қолданыстағы философиялық ұғымдардың мағынасы
мен мәнін түсіндіру.
3. Қысқаша теориялық мәліметтер
Философия сөзінің тілдік және терминдік мағыналары
Философия сөзі араб тіліндегі фәлсәфә көпше түрі фәлсафият сөзінен
келеді. Кинди, Хауаризми және Шахристани сияқты философтар және ойшылдардың
көзқарастары бойынша фәлсәфа сөзі грек тілінен еніп философия сөзі
арапшаға ыңғайлы етіп айтылды-дейді. Бұл грек сөзінің фило (сүйемін) және
софия (данышпандықты) деген екі тіркестің қосындысы екендігі айтылады.
Алғаш рет философия терминін Пифагор өз еңбектерінде қолданған. Ал айрықша
білім саласы ретінде философияны Платон енгізді.
Әбу Сүлеймен ас-Сижистаниге қарайтын болсақ мұсылман философтардың
философия сөзінің алты мағынасын білгендігі айтылады. Аристотелдің,
Платонның, Пифагордың т.б. көрсеткен алты анықтаманы ислам философтары тек
қана қайталап қоймай өздері де анықтаманы одан әрі дамытқан.
Алты анықтама:
1. Этимологиялық анықтама: Фәлсәфа, хикмет сүйіспеншілігі болып
табылады. (Пифагордың сөзі)
2. Жақын тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа болмысты сол қалпында
тану (Пифагор сөзі)
3. Ұзақ тақырыбына қарай анықтама: Фәлсәфа, илаћи және адамдық
істердің жиынтығы. (Пифагор)
4. Жақын мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа, өлімге
дайындық. (Платон сөзі. Бұл сөзді Федон еңбегінде өлім
тәжірибесі деп қолданған.)
5. Ұзақ мақсаты мен іс-әрекетіне қарай анықтама: Фәлсәфа,
адамның мүмкін болғанша өзін илаћқа ұқсатуы. (Платон сөзі. өз
еңбегінде Бұл әділетсіз дүниеден қашу деп қолданған.)
6. Ұлылыққа қарай анықтама: Фәлсәфа өнерлердің өнері және ғылым.
(Аристотель сөзі. Бұл сөзді метафизика деген еңбегінде
қолданылады.)
Осы философия анықтамаларына кішкене өзгешеліктер енгізген мұсылман
философтары өздерінің жеке көз-қарастарын білдірген.
Кейбір мұсылман философтары алты анықтаманы қайталайды.
Мысалыға Кинди, Хауаризми және ибн Араби сияқты философтар фәлсәфа хикмет
сүйіспеншілігі деген сөзді қайталайды.
Кинди, ибн Мискеуейх және ибн Хинди Фәлсәфа өлімге дайындық деген сөзді
(анықтаманы) қайталайды. Өлім деген кезде екі өлімді түсінеді. Бірі рухтың
денені тастап кетуі. Екіншісі шәхәуатты өлтіру. Мінеки олардың айтып жатқан
өлім осы өлім.
Фараби, ихуани сафа, ибн Хинди фәлсәфа адамның күші жеткенше ұлық Аллаћтың
іс-әрекеттеріне ұқсауға тырысуы деп қайталайды.
Кинди Ұлылығы тұрғысынан фәлсәфа өнерлердің өнері және хикметтердің
хикметі деп қайталайды.
Ислам философтарының анықтамаларына келетін болсақ Кинди фәлсәфа, адамның
ойлау қабілетіндегі мәңгі барлық заттардың ақиқаттылығы, түр-түсінің
себептерінің жиынтығы дейді.
Фараби, Фәлсәфа (хикмет) бизатихи Уажибул Ужуд болған ақиқат болмыстың
болмыс ретінде білінуі.
Ибн Рушд Фәлсәфа, болмысты өнердің нәтижесі ретінде қарап Жаратушыны
тану.
Ибн Хинди Фәлсәфа, рухтың ғылым және амал мен тәрбие етілуі-дейді.
Философия және Шындық
Философия- адамзат дамуының қайнарынан бастау алатын ғылым. Ол біздің
заманымызға дейінгі мыңжылдықтың басында дүниеге келген. Сол кезден бастап
ол үнемі даму үстінде. Философия дінге жақын, өйткені ол да философиялық
нақты фактылармен қатар дін сияқты догмаға сүйенеді. Бірақ ол дін емес.
Философия бүкіл әлемді, оның басты салалары – табиғат, қоғам, адам санасын
тұтас құбылыс ретінде алып, оның жалпы заңдылықтарын ашады. Объективтік
шындық жөніндегі белгілі қағидалар жүйесін қалыптастырады.
Адамзат дамуымен қатар философия да өз алдына дүниеге көзқарас ілімі
ретінде қалыптаса түсті. Сонымен қатар ол басқа ғылымдарға методологиялық
жол сілтейтін әдістемелік рөл де атқаруда. Философия адамзаттың рухани
табысы. Ол ғасырдан ғасырға бір халықтан бір халық үйреніп, біліп, ұғу
арқылы ойдан өрнек құрап, рухани дами береді.
Философияда екі түрлі әдіс қолданылады. Бірі диалектикалық әдіс. Ол дүние
ұдайы қозғалыста, дамуда деп түсінеді. Екіншісі метафизикалық әдіс. Бұл
біріншіге қарсы дүниені өзгермейтін қозғалмайтын дамымайтын құбылыс деп
түсінетін ұғым.
Диалетикалық әдісті Гераклит, Аристотель қолдады оны одан ары Гегель
дамытты.
Метафизиктерге К.Маркске дейінгі материалисттердің басым көбі жатты.
Философия ғылымы басқа нақты ғылымдар арасында тығыз байланыс бар. Олар
бірінсіз бірі өмір сүре алмайды. өйткені философия жалпы теориялық ілім.
Сонымен философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам мен
қоғам жайлы адамзат ой-санасының дамуы барысында жинақталған, жүйеленген
ғылыми ой пікірдің теориялық жиынтығы.
Философия ғылымының пайда болуы
Философия құл иеленушілік қоғамда дүниеге келді. Ол кезеңде философия
адамның объективтік дүние және өзі туралы түсініктерінің жиынтығын құрайтын
ілім. Бұл жағдай, антика заманындағы білім деңгейінің төмен екендігін
көрсетеді. Философияның сана формасында пайда болуы белгілі бір
қажеттіліктергебайланысты туындайды. Біріншіден дүниені білу үшін ең
алдымен ол туралы жалпы көзқарас болуы қажет. Екіншіден дүниені тереңдей
тану үшін ол туралы дұрыс, рационалды ойлау әдісі, логика және дүниетаным
теориясы қалыптасуы керек. Осы қажеттіліктердің нәтижесінде философияның
ойлаудың болмысқа қатынасы туралы мәселесі алдыңғы қатарға шықты, ал оның
шешімі таным логикасының негізінде жатты. Философия көптеген салалардан
тұрады: онгология, гносеология, логика,этика, эстетика, психология,
социология, философия тарихы. Бір кезде философия ғылымдардың ғылымы деп
атанды. Бірте-бірте практиканың дамуына, ғылыми білімнің көбеюіне,
тереңдеуіне байланысты философияның ғылымдардың ғылымы деген функциясы
әлсірей бастады. Қазіргі өзінің қоғамдағы орнын, ролін проблемаларын
шеңберін нақты анықтап бұл функциядан мүлдем арылды.
Пәннің мақсаты мен міндеттері
Пәннің мақсаты мамандарды жоғарғы кәсіби деңгейде дайындау және
студенттерді әлем, таным, адам, қоғамдық өмірдің өзекті мәселелерін діни –
философиялық тұрғыда жете түсінудің негізгі жағдайлармен таныстыру. Сонымен
қатар өзге діндердің діни философиялық ілімін, философиялық мектептерін,
қазіргі заман философиясындағы адам және қоғам жайлы философиялық ой-
пікірлерді үйрету.
Пәннің міндеттері: діни философияның қалыптасуының негізгі кезеңдерін білу;
діни феномендерді талдау үшін біртұтас дүниетанымдық және методолгиялық
тәсілдер жасау; діни проблематикаға қатысты әртүрлі тәсілдерді жете түсіну;
ағымдардың көп түрлілігін қамтитын діни философияның тарихын жүйелі
баяндау; дүниетанымдық плюрализм шеңберінде студенттерді діни-философия,
теологиядағы әртүрлі тәсілдермен, сонымен қатар дін сынындағы негізгі
тәсілдермен, сонымен қатар дін сынындағы негізгі тәсілдермен таныстыру;
студенттерге діни-философияның категориялық және методолгиялық аппараттарын
оның негізгі теориялық тарауларында меңгеруге көмектесу; студенттердің
философиялық ойлау, діни проблематикаларды жете түсінуде құнды
дүниетанымдық тәсілдер мәдениетін дамыту; шектес және болып өткен пәндер:
Қазақстан тарихы, философия негіздері, дін филосфиясы,дін тарихы, қазіргі
дінтанудың өзекті мәселелері және бірнеше мамандану пәндері. Студенттерді
діни философия және болмыс туралы ілім және рух, теориялары және танудың
методтарымен таныстыру; Студенттерге діни мәселелеріне дүниетанымдық
тұрғыдан ұғынудың құндылығын және философиялық ой-мәдениетін меңгеру.
4. Бақылау сұрақтары:
Мұсылман құқығы методикасы;
Мұсылман құқығының қысқаша тарихы;
Мұсылман құқығына қатысты классикалық еңбектер мен авторлары.
5. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1.Основы религиоведение. Яблоков.И.Н.Выс.школа.М.,1994.
2. Мень.А .История религии.1-2том.Форум.М.,1997.
3. Кислюк.К.В.Кучер.О.Н Религиоведение.Феникс.Ростов на – Дону.,2003.
4. Васильев.Л.С. История религии Востока.Книж.дом.Университет.М.,199 8.
5. Тихонравов.Ю.В. Религии мира: Учеб.-справ.пособие.-М.,1996.
6. Поликарпов.В.С.История религии: Лекции и хрестоматия.-М.,1997.
7. Религия. История и современность: Учебник для вузов Под ред.
Ш.М.Мунчаева.-М., 1997.
8. Религия в истории и культуре: Учебник для студентов вузов Под
ред.М.Г.
Писманика.-2-е изд., перераб. и доп.-М., ЮНИТИ.2000.
Web сайттар:
1. http: www. relіgіovedenіe.ru
2.http: www. relіgіo.ru.
3.http: www. relіgіon.ru;
4.http: www. upelsіnka.com
5.http: www. relіgіon.ng.ru
Тақырыбы: ІІ- Ислам философиясы
Жоспары:
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
- Сүннит және Шиизм философиясы
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
Семианр мақсаты: Ислам философиясының пайда болуы мен қалыптасуын және
оған әсер еткен элементтерді білу. Сонымен қатар мұсылман философтарының
көзқарастарын білу.
Қысқаша теориялық мәлімет
-Ислам философиясының пайда болуы және дамуы
Ислам тарихында, Мұхаммед пайғамбар дүние салғаннан кейін саяси-
әлеуметтік жағдайлардың нәтижесінде көптеген мәселелер туындады. Осы
проблемалардың анық-қанығына жету мақсатында мұсылмандар Құран мен
хадистерден жауаптар іздей бастайды. Сондай-ақ, сол кездегі ислам
жеңістерінің арқасында бөтен елдердің мәдениетімен, дүниетанымымен бетпе-
бет келуі секілді мәселелер жиналып келіп, исламда философияның немесе
ақылшылдық секілді түсініктердің пайда болуына негіз болды.
ҮІІІ, ІХ ғасырларда мұсылмандардың Басра қаласы, Куфа қаласы, Бағдат
қаласы сияқты, сол дәуірдің атақты мәдениет ошақтарында, Христиан, Яћуди
көзқарастарымен грек философиясының ықпалынан мұсылмандардың араларына жік
түсуіне байланысты жаңа пікірлер, жаңа мектептер қалыптаса бастайды.
Әсіресе, ҮІІІ.ІХ ғасырлардағы Мансур және Меймунның халифалық кезінде
жасалған аудармалардың нәтижесінде Аристотел, Платон секілді философтардың
тақылеттестері мұсылмандар арасынан шыға бастады.
ҮІІІ, ІХ-ғасырларда мұсылмандар арасында кәләм, сопылық секілді
философиялық мәндегі ғылымдармен қатар жүйелі философиялық ағымдар да
қалыптаса бастаған болатын.
Ислам фәлсафасы деп, тар және кең мағынада мұсылман фәлсафашылардың
фәлсафалық көзқарастарының жиынтығын білдіретін ұғымға айтамыз. Ислам
фәлсафасының Үнді философиясынан, Қазіргі заман философиясынан ешқандай
айырмашылық жағы жоқ. Алайда кез-келген философия өзінің географиялық
аймағындағы саяси-әлеуметтік, діни көзқарастың жүгін арқалағандықтан кейбір
өзіне тән мінезі, ерекшелігі болуы заңдылық. Осы тұрғыдан қарастыратын
болсақ, Ислам фәлсафасы философиялық жағынан өзгелерден айырмасы
болмағанымен, болмыс-бітімі жағынан олардан оқшауланып тұратын тұстары да
жоқ емес.
Философия тарихында кезкелген бір философияның аты аталып, түрі
түстелген кезде, пайда болған жері, өлкесі, немесе философтың этностық
ерекшелігімен ұлтына назар аударылған. Мысалы, Грек философиясы, Қытай
философиясы, немесе кезеңіне дәуіріне сай Антикалық дәуірдегі философия,
Жаңа заман философиясы немесе Философияның діни мәдени ерекшелігіне қарай
да аталып жатады. Кейде философтың атын ескеріп Аристотел философиясы,
Конфуци философиясы, Ибн Сина философиясы деп те аталады. Сол секілді
Ислам фәлсафасын да осындай атаулардың біреуі дей аламыз. Бұл философия
мұсылман ойшылдардың дүние танымын өз ішінде қамтиды.
Кейде Ислам философиясы деген атауды қате түсініп, Қалайша иламда
философия болады? - деген сын айтушылар да табылып жатады. Себебі, олар
сөйлемдегі ислам сөзінің мағынасын дін сөзімен алмастырып отыр. Сөйтіп,
Исламның, Құранның, сүннеттің де бір философия екен деген ойға келеді, бұл
қате түсінік. Ислам философиясы дегенімізде, Ислам діні мақсұт емес. Әрине,
Исламға дін ретінде философия дей алмаймыз. Өйткені, Ислам діні адамзаттың
ақылдан ойлап тапқан нәрсесі емес. Сондықтан Ислам сөзі жоғарыда атап
өткеніміздей философия сөзін анықтау үшін, яәни философия кімнің? Ненің?
екендігін анықтау үшін қолданылған анықтауыш ретінде білген дұрыс.
Ислам философиясының пайда болып, оның қалыптасуына ықпал еткен
элементтерге Ислам философиясының негізгі көздері немесе Исламда
ойшылдықтың негізгі бұлағы десек те болады. Бұларды өз ара ішкі және сыртқы
негізгі көздер деп қарастырамыз.
Ішкі әдебиеттер деп Құран мен пайғамбардың хадистерін айтамыз.
Мұсылман философтары ғана емес, сондай-ақ әулиелердің, әсіресе, сопылардың
барлығы Құранның аятынан нәр алып, өздерінің салаларында бітпес бұлақ
уахиден (Құран) сусындағандары, қалдырған еңбектерінен көрініп-ақ тұр.
Әйтсе де Батыстық ғалым Хенри Горбинның айтуынша; бертінге дейінгі
көптеген шығыстанушылар Исламдағы философияның, тасаууфтың қалыптасуына
Құран мен хадистің ешқандай әсер етуші факторлық орны жоқ деп келген
болатын. Батыстық шығыстанушылардың толығымен осындай қателікке баруларының
басты себебі олардың Ислам жайындағы үстірт пікірлері болып табылады.
Олардың ойынша, Құранда адамды философияға бейімдейтін ешқандай нәрсе жоқ,
және де олар Ислам философиясының өзіндік ерекшелігі болмағанын айтқан.
Олардың айтуынша: Ислам философиясы ежелгі грек философиясының қалдығы,
мұсылман философтардың жасаған қарапайым жорамалдарымен аудармалары ғана
дейді. Алайда, атын атаған Х.Горбин бастаған қазіргі Исламтанушылардың
көпшілігі, бұрынғы көзқарасты теріске шығарып, Құран мен хадистің мұсылман
философтары үшін илхам көзі болғанын, олар осы көздерден барынша сусындаған
деген ойда.
Сыртқы әдебиеттердің негізі Ислам философиясының қалыптасуына ықпалы
болған, басқа мәдениеттердегі философиялық дүниетаным қамтиды. Сондай-ақ
сол философиядағы еңбектердің көпшілігі негізгі әдебиет қызметін атқарады.
Тарихта, Ислам діні аз уақыт ішінде Арабстанның айналасын қоршаған
басқа мемлекеттерге қанат жая бастады. Осылайша, ол жердің тұрғындарымен
мұсылмандар арасында мәдени алмасулар болды. Сөйтіп, ҮІІІ ғасырдан бастап,
осы ғылымдарға қатысты құнды еңбектерді аудару жұмысы басталды. Алайда ол
кезде, бұл ғылымдардың көпшілігі аралас-құралас, барлығы бір философияның
шеңберіне кіргендіктен жанамалы түрде, сол білімдердің арқасында философия
ғылымы Ислам дүниесіне аяқ баса бастайды. Нақты ғылымдармен қатар
философияға да аудармалар жасалады. Аудармалар нәтижесінде мұсылмандар ескі
философиялық дүниетаным мен танысады. Осылайша сыртқы философиялық
көзқарастар Исламда философияның келіп шығуына себеп болады. Олардың
қатарына мыналарды жатқызса болады:Антикалық грек философиясы, Иран Сасани
философиясы, Үнді философиясы.
-Исламда философиялық ой-пікірлердің пайда болуы
Мұсылмандардың бөтен философтардан әсерленуіне ең басты себеб –
аударма жолы болды. Екінші жол – Ислам дінін қабыл етіп, оның мәдениетіне,
бұрынғы жасаған ғылымдағы үлесін қайта жалғастырып үлес қосуы.Үшінші жол –
саяхаттар. Әсіресе Үндістан секілді ұзақ мемлекеттерге жасалған саяхаттар
болып табылады. Сол саяхаттар барысында ғылыми зерттеулер жасағандығы.
Мысалы: Бирунидің Үндістанды шарлап жүріп жасаған зерттеулерін, осы үшінші
жолға жатқызууға болады. Аталмыш, әсер етуші факторлардың арасында ең
құндысы Антикалық грек философиясы, сондай-ақ оның жаңаплатоншылдар
дәуіріндегі көрінісі.
Ислам философиясының ерекшелігі неде? деген сұраққа жауапты Мұсылман
философтардың Құран принциптері әсерінде қалғанына олардың еңбектерінде жиі
кездесетін Құран мен хадистен-ақ байқауға болады. Жалпы Ислам
философтарынан уахидің (Құран) лебі сезіледі. Егер біреулер, Ислам
философтарының Құран аяттарына қайшы тұстарын айтса, философтар өз
көзқарастарының Құранға қайшы келмейтіндігін уағыздайды.
Ислам философиясы материалистік философия емес. Мәселе түсінікті болуы
үшін; Ислам философиясында жаратылыс ұғымы бар. Әрине бұл ұғымның түбі
Исламнан келеді. Ислам философиясында болғандай, грек философиясында да
кездесуі мүмкін, алайда олардың түр-түсі мүлде басқа; мысалы, Аристотелдің
ойынша, Аллаћ табиғаттың ішіндегі күш-қуат, алатын орны материяның алғашқы
қозғаушысы ғана. Ал, Фарабидің философиясында, Аллаћ материадан бөлек, ұлы
бір болмыс. Ол материяға пішін беру мен шектелмейді, қашанда жаратқандармен
қоян-қолтық араласып отырады. Мінеки, Фарабидің Аристотельден мұндай
айырмашылығының болуы оның мұсылман философы болғандығының дәлелі дей
аламыз.
- Сүннит және Шиизм философиясы
Сунна араб тілінде жол деген мағына береді. Суннилер хадистерді
нағыз мұсылмандар жүретін жол деп таниды. Осыдан олар өздерін ахли ас-
сунна, немесе ахли әхли сунна уа жамағат-сунна адамдары- деп атайды.
Сонымен бірге олар Мұхаммед пайғамбардан соңғы төрт халиф құрметіне ахли
шариар деп те аталады. Суннилер негізгі төрт мәзћабқа бөлінеді. Олар-
ханефи, шафи, мәлики және ханбалилер.
Шийттердің Исмаилиттер, Шеткілер, Зайдиттер және Имамиттер деген төрт
тармағы бар.
Сунниттік бағыттың шийттік бағыттан басты айырмашылықтарының бірі,
олар Мұхаммед пайғамбарымыздан кейін адамдар мен Алла тағала арасында
елшінің болғандығын және Алидің басқа халифтерден басым ерекше екендігін,
әрі оның ұрпақтарының имаматқа толық мұрагер екендігін мойындамайды.
Шийттер үшін имаматтық Алла тағаланың әмірі. Сондықтан да болар шийтік
баспалардан шыққан Құран кәрімде Алиді ерекше марапаттаушы қосымша сүре
жазылған. Шийттіктер адам өміріне шын сенімі үшін қауіп төнетін болса, оны
жан амандығы үшін жасыруға болады деп санайды. Оны олар такийа - деп
атайды. Такийаның қаталырақ түрдегі нысаны суниттіктерде де кеңінен
қолданылады. Сунниттіктердің айтуларынша егер адамға діні үшін қауіп
төнетін болса немесе оны басқа дінге кіруге мәжбүр ететіндей жағдай туатын
болса, Құран ол адамға бөге жерге қоңыс аударуды бұйырады. Сонымен қатар
сунниттіктер шийттіктерде қалыптасқан, өз заманында Омар тыйым салған,
уақытша некені де мойындамайды. Бұдан басқа бұл екі бғыттағылардың құсыл
алуда, дәрет алуда, намаз оқуа және бірқатар ғибадат түрлерін орындау
тәртіптерінде өзіндік айырмашылықтары байқалады.
-Ғазалиге дейінгі және кейінгі философиялық әрекеттер
Ислам философиясын тарихи тұрғыда зерттегенде көптеген ғалым
зерттеушілер, Әл-Ғазалиге дейінгі және кейінгі ислам философиясы деп
қарастырады. Даналыққа махаббат, ғылымға ғашықтық деген мағынаға
келетін философия сөзінің түбі Гректен шығатыны белгілі. Сол үшін философ
деп ғылымға ғашық адамға айтамыз. Ислам философиясы дегенімізде мұсылман
кәләмшылардың, сопылардың дүние танымы есімізге түсуі тиіс. Құранмен
хадиске сүйенетін Ислами көзқарастың негізін осылар құрайды. Алайда Ислам
философиясы дегенімізде Құран мен хадиске негізделген ойшылдық емес, Ежелгі
грек философиясына сүйенген философиялық жүйе есімізге оралады.
Мешшай (Аристотизм) философиясы. Яхиа б Маскауайх (өн 243857), Хунейн
б Исхақ (ө263876), Матта б Юнус (ө 328939), Яхиа б Ади (ө 364974), Сабит
б Курра (ө 289902), Кутса б Лукка (ө 220837), Георг Бухтиши, Ескендір
Афрадоси, Яхия б Батрик және Урфалық Яғқиб сияқты мұсылмандардан басқа
кісілердің грек философиясына қатысты еңбектерді арап тіліне аударуы
мұсылман жастарын және сол кездің зиялыларының назарына ілікті. Қысқа уақыт
ішінде Александрияда, Антакияда, Харранда, Урфада, Нусайбинде, Жундишапурда
басқа діндегі философ ұстаздардан сабақ алған ірі мұсылман кісілер шыға
бастайды. Мұсылман емес философтардан философия үйренген мұсылман
философтар аз уақытта ұстаздарынан озып, ауқымды философиялық жетістіктерге
қол жеткізді.
Мешшай (Аристотизм) философиясының өкілдері: Кинди Мешшай
философиясының ең атақты өкілдерінің бірі Әбул Хукема және Фейлософул араб
атымен танымал Абу Юсуф Яқуб б. Исхақ әл-Кинди (800-873). Арабтың алғаш
философы атанған әл Кинди сол кезде халиф әл Мамунның (813-833) және оның
інісі халиф әл Мутасимнің ұнатқан адамы болған. Оның қалам тарпаған білім
саласы жоқ десе болғандай. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, оның
еңбектерінің ұзын-ырғасы 238-ге жеткен. Әл-Кинди еңбектері, метафизика,
логика, этика, математика, астрономия, медицина, метеорология музика
теориясы және оптика сияқты білім-ғылымға арналған. Мұның бәрі бір төбе іс
болса, әл-Киндидің ең үлкен еңбегі Аристотел еңбектерін грек тілінен
арабшаға аударып, оларға түсінік, яәни герменевтикалық талдау беруінде. Ол
Аристотелдің Метафизикасын, Поэтикасын, Категориясын, және Екінші
аналитикасын, аударып оларға түсінік берген. Ол дін философиясын діни
(ислам) білімдердің шындығы ақыл таразысымен өлшенуінде деп көрсетті.
Әл-Фараби (870-950) Киндиден кейінгі келген шығыс-мұсылман
философтарының бірі. Кинди толығымен Аристотелшіл болса, Фараби Платонның
идеялистік философиясымен Аристотелдің рационалистік философиясын ұштастыра
жазуға тырысып, өзінің философиясына мистикалық сипат берген. Оның
Аттағлиму-с-Сани(екінші сабақ) философиялық энциклопедия мәндегі еңбегі,
оған Муаллиму-с-Сани (екінші ұстаз) атануына негіз болды.
Музыка туралы еңбек жазған Фарабидің көзқарасында сопылықты теориялық
ғылым дегеннен гөрі хал ғылымы деген орынды деген. Оның психологиядағы
бағыты сопылыққа бейім болған. Ол өзінің Фусус атты еңбегінде жиі-жиі
философияның шеңберінен асып сопылыққа түсіп отырады.
Ибн Сина (980-1037). Ол, шығыс-мұсылман әлемінің ең үлкен ақиқатшы
философы ретінде танылады. Оның райсул-фалсафа(фалсафаның басшысы),
шайхул-фаласифа (фалсафаның атасы) деген лақабы да бар. Ибн Сина
мұсылман философтары арсындағы дінге ең жақын философтардың бірі.саложия
кітабына түсіндірме жазуы және Әл-Хикматул Мешрикия(ширак философиясы)
атты еңбегі оны мешшай (аристотизм) философиясынан
ишракилік(жаңаплатоншылдық) философияға қарай ойысқанын көрсетеді.
Ибн Синаның дін философиясымен қатысы бар еңбектері мыналар: Рисала фи
маћиятил ашқ(Ғашықтықтың мәні), Мақаматул арифин (Әулиелердің
дәрежелері), Әлфайзул иләћи(Құдайы сый), Исбатун нубуввет
(Пайғамбарлықтың дәлелі), Қасида фи нәфс (Жан туралы жыр) сияқты
еңбектерін жатқызамыз.
Ибн Сина өзінің Хай бин Якзан атты философиялық еңбегінде діни
көзқарастарды символикамен түсіндіреді. Илаћи ақиқаттарды ширак күшіменен
түсінуге болатынын айтқан Ибн Сина адам бойындағы қасиетті қуаттардан да
сөз етеді. Ол пайғамбарлардың муғжизаларына, әулиелердің кереметтеріне сене
отырып оларға психологиялық, философиялық тұрғыда түсініктемелер жазды.
Ибн Синаның пікірінше иләћи (құдайы) ақиқаттарды, рационалдық тұрғыда рәміз
немесе мысал арқылы түсіндірген дұрыс. Сондықтан қасиетті кітаптар
философияға сүйене отырып тәпсір, тәуил жасалынуы керек.
Шығыс Ислам әлемінен шыққан үш үлкен философ Кинди, Фараби, Ибн Сина
екендігін көрдік. Енді Батыс Ислам әлемінен шыққан үш үлкен философқа
тоқталамыз. Олар: Ибн Рушд, Ибн Туфейл, Ибн Бажже.
Ибн Бажже (1070-1138) мықты дәрігер, қабілетті әдебиетші және ұста
болған. Ол Мешшай философтарының қатарына жатады. Негізінде, оның сопылықта
да орны үлкен. Ибн Бажже артына Тедбирул-мутауаххид атты діни-
философиялық мәндегі еңбек қалдырған.
Ибн Туфейл (1110-1185) жайлы деректер аз. Оның толық аты Абу Бакр
Мұхаммед ибн Абдулла ибн Мұхаммед ибн Туфейл. Бірақ ол мұсылман іліміне Әбу
Бәкір ал Европаға Абубацер деген атпен танымал. Ол өзінің атақты еңбегі
Хай Яқзанұлы деген роман. ХҮІІ ғасырда латын тіліне аударылып, сол арқылы
Европа елдеріне кең тарады. Бұл романда үш мәселені шешуді алға қояды:
1. Адам рухын және белсенді ақылдың байланысымен және қауышуын ойлау
жолы және оны шешу.
2. Таза ақиқатты түсіну, аз болған күшті және рухтың кәмілдігіне қатысты
көзқарасын дәлелдеу.
3. Философиямен шариғатты біріктіре жазу. Олардың араларындағы
қайшылықтарды емес, үйлесімділіктерді көрсету. Бұл романда, ешкім жоқ
жалғыс бір аралда туып өскен адамның, сырттан ешқандай әсер, ескерту
болмастан Аллаћтың барлығын қалай тапқандығы туралы айтылады.
Ибн Рушд (1126-1198) Батыстағы Ислам әлемінің ең үлкен философтарынан
болып саналады. Мұсылман философтарының арасында Аристотелге ол сияқты
берілген философ болмаған. Жаратылыстану ғылымдарынан кең мағлұматқа ие
болғандығы айтылады. Ол мешшай философиясымен Ислам сенімдері арасында
негіз тұрғысынан сәйкестік бар екенін дәлелдеуге тырысқан.
Ең негізгі Аристотелші философтар және олардың дінмен байланысты
көзқарастары осылар. Мешшай философтары уақыт өте келе Ишрақилікке өтсе де,
әрқашан өздерінің сипаттарын сақтап қалған. Әрине олардың дін жайындағы
пайымдауларында өзгешеліктер бар. Алайда Мешшай философтарының өз
аралырында, жалпы алғанда көзқарастары бір-бірімен сәйкес келетін болған.
Ишрақи (Жаңа платоншылдық) философиясының өкілдері: Ишраки философиялық
ағымға келетін болсақ, Платоннан кейін Александрияда Платинустың бастауымен
пайда болған ежелгі Иран, Мысыр философиясымен тығыз байланысы бар
жаңаплатоншылдық философиясына Ишрақия аты берілді.
Мешшай философиясы барлық нәрсені ақылмен шешуге болатынын айтса,
Ишрақи философтары болса нақты илаћи (құдайы) ақиқатты ширақ жолымен
(пантейстік) және ішкі дүниесінің тазаруы түрінде жете алатынына сенетін
еді.
Ишрақи философиясын дамытқан Жамидің еңбегінде: Машшай мен Ишракиде
данышпандылық теңіздей мол деп танытқан Сухрауарди Мақтул (1153-
1191)болды.
Шейхул-ишрақи және хикматул ширақ деген атпен танылған Сухрауарди
өзінің Хикматул ширақ деген еңбегінде: Ежелден бері Иранда шыншыл,
ақиқатшыл үкім берген қасиетті адамдар болған. Біз осы еңбектерімізде
солардан қалған мұраны қайта жандандырмақпыз деп Ежелгі Греция мен Иран
арасындағы байланысты айтады.
Философ сөзі даналықты сүйуші кісіге айтылады. Ақылы толық кез-келген
адамның даналықты сүйетіндігі белгілі. Философия сөзіде даналықты сүйу
деген сөз. Мұсылмандардың хал және зауық иесі болған Платонды сүймеуі,
философия сөзінің түп мағынасын түсінбеулерінен туындауда.
Ибн Араби философиялық көзқарастар жайында; Бір философтың көзқарасын
терістегенде олардың көзқарасын қате деуден сақтаныңдар, өйткені философтың
түгел сөзі қате болмауы әбден мүмкін. Философтың айтқан пікірлерінің шындық
болуы да мүмкін. Себебі оның айтқан сөзін пайғамбарымыз немесе ғұламалар
айтқан болса жағдай басқаша болмақ. Философтың жазған еңбектері хикметке,
адамдық тәрбиеге толы.
Табиғат (натурализм) философиясының өкілдері: Барлық нәсенің бастауын
табиғат деп білетін философтардың Ислам әлеміндегі ең үлкен өкілі Әбу Бәкір
Закария Рази (өл 923). Ол Аристотелге қарсы өзінің философиялық
консепциясын жасаған кезде Сократтан бұрынғы натуралист философтар,
Оклидес, Батламиус, Гипократ сияқты философтарға негіздеді. Құдай тағала
мекенге, денеге, нәпсіге, уақытқа тәуелді деген түсінікке ие Разидің
философиясы, барлық нәрсені табиғаттан бөліп қарау емес, табиғаттың ішінен
іздеу керек дейді. әл-Хави атты медицинаға қатысты еңбегі Европа
университеттерінде ұзақ жылдар бойы оқытылып келген болатын. Разидің
философиясы атеистік мәнде емес, деистік мәнде болған. Пайғамбарлармен
діндерді терістеген еңбектерінде Хийелул мутенеббин, Мәћарикул әнбия,
Нақзул әдиян атты еңбектерінде былай дейді: Бүкіл адамдар тең
жаратылған, пайғамбарлардың ақылы жағынан немесе рухани жағынан
артықшылықтары жоқ. Муғжизалар болған нәрселер емес, шындыққа теріс аңыз
әңгімелер. Соғыстардың келіп шығуына, адамдардың қырылуына діндер себеп
болып жатыр. Дін адамдары философияның, ғылымның, өнердің жауы деген.
Адамзат үшін дін тұрғысынан пайдалы деп саналған кітаптары, философтардың
еңбектерінен пайдалы боларлығы шамалы. Дінде еру, сену, дәстүр, бұйрық,
қорқыныш басшылық етеді.
Ислам әлемінің ең атақты дәрігері аталған Разидің философиялық
көзқарасы, Х ғасырда пайда болған Мысырдағы Ихуану Сафа және Батинилік
ағымының келіп шығуына ықпал еткен.
Материялистік (дехриун, дінсіздік) философияның өкілдері:Ислам
тарихында материялистік философиясының ең ірі өкілі Ибн Рауанди (өл 910).
және Бассар бин Бурд, Салих бин Абдулқуддус сияқты материялист философтар
құрайды.
Ибн Рауанди әт-Таж атты еңбегінде әлемнің, материяның мәңгілігін
айтады. Фаранд атты еңбегінде ол, пайғамбарлардың пайғамбарлығын өте
қатты сынға алған. Оның ойынша, пайғамбарлар көз бояушылық жасап халықтың
ақиқаттарды біліуне кедергі болып жатыр. Ол өзінің дамия атты еңбегінде
Құранды және Исламның бірлік сенімін терістеген.
Рауандидің бұндай пікірлері Ислам әлемінде ортаға шыққан әртүрлі
ағымдардың пайда болуына негіз болды. Алғашында Мутазила, кейінірек Рафизи
атанған, одан кейінде мулхид(дінсіз) болған Ибн Рауанди бұл еңбектерді
Яћудилер тарапынан ақшаменен жаздырылғандығы туралы дерек көздері бар.
Ислам ойшылдар тарихында материялистік көзқарастан шығатын
материялистік уахдетул ужуд түсінігі бар. Уахдетул меужуд немесе Ужудие
(монизм) деп аталған бұл философия қоғамдық өмірде коммунизм ретінде
көрінді. Исламнан бұрын Иранда пайда болған Муздектің дініне жақын
көзқарастарын ішіне қамтыған Симауна Қадысұлы Шейх Бедреддиннің (өл 1420)
Уахдатул ужуд түсінігінде де осындай материялистік түсінік бар болған.
Ихуану-Сафа (Энциклепедист) ағымы: Ихуану-Сафа, шамамен 970 жылдары
пайда болған, жас еркін ойшылдар тарапынан құрылған философиялық ағым болып
табылады. Олардың көзқарастары Рисалатул Ихуан Сафа (Мысыр, 1928 де
басылған) деп аталатын энциклопедиялық еңбекте жиналған.
Олардың мақсаты ғылым мен өмірді, философиялық көзқарастармен діни
сенімдерді келісімге әкелу болды. Олардың пікірінше Мұхаммед пайғамбар өте
білімсіз адамдарға алғашқы қауымдықтардағы пайғамбар ретінде жіберілген.
Құранда осындай қоғамдарға айтылған аяттардың сыртқы, сезімдік және сөздік
мағыналары негізге алынған емес. Құқықтық және діни шындықтар Құран
хадистердің негізі ішінде бар екені белгілі. Нағыз ғылым адамдары сезімдік
мағыналардың арқасындағы ақылға сай мағыналарды түсініп сырларды шешеді.
Ихуану-Сафалардың пікірінше дін аңызбен теріс пікірлердің араласуынан
ақылдан философиядан алыстап кеткен. Бұндай аңыздармен бұрыс пікірлерден
тазартылса дін мен ғылым, Ислам мен философия арасында еш бір
айырмашылықтың жоқ екендігін байқар едік деген.
Ихуану-Сафалардың пікірінше Исламның түсіндіргеніндей Құдай - мейірімі,
жарылқауы өте көп болған Алла. Ашуы келсе адамдарды қинаған, олардан кегін
алатын Құдай ұғымы адамдардың ожданына мұң қайғы береді. Құдайтағала бұндай
ұсақ істермен шұғылданбайды. Құлына азап бергеннен рахаттанбайды. Жамандық
жасағандар онсызда бұл дүнияда жасаған жамандықтарының жазасын тартып
жатыр. Бұл дүниеде өзін тәрбиелей алмаған кісілерлардің рухтары бұл дүниеге
қайта келеді.
Ихуану-Сафа білім теориясы жайында мистикалық көзқарасты ұстанған, нұр,
шағылыс ширақ туралы айтқан. Құран мен хадиске символдық, эзотерикалық
мағына беріп, табиғат философтары арасынан көп орын алған. Бұл ағымды
Батинилермен байланыстырғандар болған.
Тарихи әлеуметтік философияының өкілі: Тарих философиясы мен әлеуметтік
философияның Исламдағы жалғыз өкілі Ибн Халдун (1332-1406) болып саналады.
Ибн Халдун негізінде жаңа философиялық ойлардың алғашқы өкілі болумен
қатар, философия тарихында үлкен өзгерістер әкелген кісі. Ол философиядағы
метафизикалық мәселелермен айналысудың орнына тарихи оқиғаларды зерттеуді,
әлеуметтік қарым-қатынастар арасында үстем болған заңдарды (социологияны)
зерттеуді дұрыс деп білді. Ибн Халдун еңбегінде былай дейді: Тарихтың
қойнауында жатқан жәдігерлердің мәнісі, зерттеу, ойлау, іздестіру, себебін
қарау, мұқият ұғыну, оқиғалардың ішкі рухын түсінуден тұрады. Сол үшін
тарих құрметке лайық. Сондай-ақ тарих тақырыбы қоғамның материялдық, рухани
құндылықтарының барлығын қамтиды. Сондықтан тарих барлық әлеуметтік
жүйелердің бәрін өз ішінде қарастырады, дейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Ислам философиясының пайда болуы мен қалыптасуы
2. Суннизм және шиизм философиясы
3. Газалиге дейінгі философиялық әрекеттер
4. Газалиден кейінгі философиялық әрекеттер
Тақырыбы: ІІІ-Мұсылман философтар
Жоспары
-Кинди
-Фараби
-Ибн Сина
-Ғазали
-Ибн Рушд
Семианр мақсаты: Мұсылман философтарын тану және олардың философиялық
дүниетанымымен таныс болу.
Қысқаша теориялық мәлімет
-Кинди
Абу-Юсуф Яқуб ибн Исқақ ал Кинди-Иемендегі Кинди аймағының
басшыларының ұрпағы. Әкесі Куфаның (Ирак) әмірі қызметін атқарған. Оның
туған жылы 800, ал қайтыс болған жылы туралы екі түрлі көзқарас бар. Бірі
860 жылы десе, екіншісі 879 жылы дейді. Демек Кинди не 60, не 79 жыл ғұмыр
сүрген. Туған жері Басра, білімді Бағдатта алған. Арабтың алғаш философы
деп танылған Кинди сол кезде халиф әл-Мамунның (813-833) және оның інісі
халиф әл-Мутасымның ұнатқан адамы болған. әл-Кинди жан-жақты білімді, терең
ойлы ғұлама. Оның еңбектері: метафизика, логика, этика, математика,
астрономия, медицина, музыка теориясы және оптика т.б. білім-ғылымға
арналған. Сонымен қатар Кинди Аристотельдің еңбектерін грек тілінен
арабшаға аударды. Оларға герменевтикалық талдау жасады. Кинди Аристотельді
философ ретінде аса құрмет тұтқан. Оның айтуынша егер біреу философиямен
шұғылданбақ болса Аристотельден бастау керек дейді. Әрине әрбір істің
басшысы Аллаћ екендігін ұмытпайды. Киндидің еңбектеріндегі құндылық
Аристотельдің барлық еңбектеріне араб тілінде түсініктеме бере білген.
-Фараби.
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz