Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар- әйгілі тарихшы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Мұхаммед Хайдар Дулати

Дүниеге келгені:1499
Ташкент
Қайтыс болғаны: 1551
Үндістан, Кашмир уалаяты
Мансабы: Әйгілі тарихшы, әдебиетші

Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар (1499-1551) - әйгілі тарихшы, әдебиетші,
Моғолстан мен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды деректер
беретін Тарихи Рашиди кітабы мен Жаханнама дастанының авторы, Жетісу
жеріндегі ежелгі Дулат тайпасы әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жөні –
Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед Хайдар. Мұндағы Мұхаммед Хайдар
- өз аты, Мұхаммед Хұсайын - әкесінің аты, мырза - текті әулеттің
тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны
секілді), дулат - шыққан тайпасының аты.

Өмірбаяны

Мұхаммед Хайдардың ата – бабалары кезінде Моғолстан мемлекетінің құрамына
енген қазіргі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғызстан және Шығыс Түркстан
жерлерінде ұлысбегі, тархан қызметтерін атқарған, өздерінің мұрагерлік
иеліктері – Маңлай-Сүбені дербес басқарған. Өз әкесі Мұхаммед Хұсайын
Моғолстанның Жүніс ханының күйеу баласы, Ташкентті билеген. Оны кейін Әмір
Темірдің немересі Мұхаммед Шайбани хан өлтірген. Анасы Хуб-Нигар ханым –
Жүніс ханның қызы. Бұл ретте Мұхаммед Хайдар Моғолстанның Сұлтан Саид
ханмен және Үндістандағы баласы Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы
Захираддин Мұхаммед Бабырмен бөле. Әкесі өлгеннен кейін Мұхаммед Хайдар
біраз уақыт осы Бабырдың қолында тұрады. Содан кейін Бабырдың рұқсатымен
Сұлтан Саид ханға келіп, оның Қашқардағы сарайында тұрып, сарай қызметін
басқарады. Саид ханның Әбубәкірге қарсы соғыстарына қатысады. Жан-жақты
білімді, сарай қызметін жетік білетін адам ретінде ханның мұрагер баласы
Әбу ар-Рашид сұлтанның тәрбиешісі болады.
Сұлтан Саид өлгеннен кейін таққа отырған Рашид дулат тайпасының
басшыларынан қауіптеніп, оларды қуғындай бастайды. Мұхаммед Хайдардың
немере ағасы – Саид Мұхаммедті өлтіреді. Осыдан кейін өз басына қауіп бұлты
үйіріліп келе жатқанын сезген Мұхаммед Хайдар Үндістанға қашады. Ол мұнда
ұлы Моғолдар сарайында әскербасы болып, Кашмирді жаулап алу соғысына
қатысады. Жаулап алғаннан кейін Ұлы Моғолдар атынан біраз уақыт Кашмирді
билеп тұрады. Ол осында өзінің атақты еңбегі Тарихи Рашидиді жазуға
кіріседі.
"Тарихи Рашиди" атты еңбекте қазақ хандығының қалыптасуы туралы, мұнан
кейінгі Жетісу мен Шығыс Дешті— Қыпшақта болған оқиғалар, Моғолстанның
құлауы, феодалдық соғыстар, қазақтар, қырғыздар және өзбектердің сыртқы
жауға қарсы күресте өзара одақтасуы туралы көптеген мәліметтер бар. Сонымен
бірге бұл еңбекте ХV-ХVI ғасырлардағы Оңтүстік жөне Шығыс Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жағдайы, орта ғасырлық Қазақстандағы Жетісудың
тарихи жағрапиясы, қалалық және егіншілік мәдениеті туралы құнды мәліметтер
бар. 1533 жылы хандық таққа қайта отырған Абу-ар-Рашид, өз тайпаларынан
қауіп тоне ме деген оймен, оларды қуғындай бастады. Мұхаммед Хайдар
Дулатидің немере ағасы Сайд Мүхаммед мырза Дулатты өлтірді. Мүхаммед Хайдар
Дулати Үндістанға қашып кетті. Онда ол Ұлы Моғолдар сарайында әскерлерді
басқарды.
Ол сол кездегі саяси оқиғалар мен оған қатысқан қайраткерлерді, сондай-ақ
Моғолстан мемлекетінің, Қазақ хандығының өткен тарихын жақсы білген. Оның
тікелей өзі куә болған жайлары да көп еді. Содан да болар ол орта ғасырдағы
қазақтарға, әсіресе дулат тайпасының тарихына қатысты өте құнды материалдар
береді. Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы, одан кейінгі кезеңдері,
олардың қырғыздармен, өзбектермен қарым қатынасы жайында кеңінен сөз
болады.

Мұхаммед Хайдар Дулати құрметіне аты Тараз мемлекеттік университетіне
берілген.
Қазақстан мен Орта Азия тарихнамасында кейінгі орта ғасырлар тарихы жайлы
айтқанда, еске түсірмей немесе айтпай кетуге болмайтын бір тұлға бар. Ол -
Мұхаммед Хайдар Дулати. Толықтай атасақ, Мұхаммед Хайдар бен Мұхаммед
Құсайын Керехан Дулат мырза. Әдеби шығармаларда Мырза Хайдар немесе Хайдар
мырза деген атпен беріледі .
Кейінгі орта ғасырдың көрнекті тарихшы -ғалымы, әдебиетшісі, талантты
қолбасшысы, ірі мемлекет қайраткері 1499 жылы Ташкент қаласында дүниеге
келіп, Кашмирде біраз уақыт табысты өмір сүріп, елу екі жасында сол жерде
қаза тапты.
Хайдар Мырза дулат тайпасының әмірлерінің ұрпағынан тарайды. өз заманында
оның ата-бабалары Моғолстан мемлекетінде ұлыс бектері мен тархандары
болған. Хайдар Мырза қарама-қайшылығы көп ауыр заманда өмір сүрді. Ата-
бабасының текті болғанына қарамастан оның тағдыры жеңіл болған жоқ. Оның
шешесі, моғол ханы Жүністің қызы - Құб Нигар ханым еді. Есімдері Орта Азия
тарихында көрнекті орын алатын қолбасшы, әрі әмір Әбу Сейіт хан, сондай-ақ
ұлы моғолдар мемлекетінің негізін салушы Захар ад-дин Бабыр оның туған
бөлелері еді. Мырза Хайдардың балалық шағы мен жас өспірім кезеңі Орта
Азияда "көшпелі өзбектерге" арқа сүйеген Мұхаммед Шайбанидің Темір
әулетімен билік үшін жүргізген күрестері кезеңіне сәйкес келді.
Әмір Темірдің жаулап алу жорықтары барысында құрылған империя бытыраңқылық
күй кешкен еді. Қуатты Моғолстан мемлекеті ішкі қайшылықтардан ыдырап,
Қазақ хандығы құрыла бастаған кез еді. Осындай қиын-қыстау кезеңде әкесі
Құсайын қайтыс болып, тоғыз жасар Хайдар Мырзаны жақын туысы, Кабулдың
билеушісі Захар ад-дин Бабырға жіберген еді. 1512 жылы Хайдар Мырза Әбу
Сейіт ханның қолына көшіп, Қашқарда әскери қызмет атқарды. Ол екі жылдан
кейін Жаркент қаласы үшін шайқасқа қатысады, артынан Тибет пен Қырғыз
жеріне жасалған жорықтарға қатысады. Осы оқиғалардан кейін оның өмірінде
бірқатар өзгерістер болады. Аяқ астынан Әбу Сейіт хан қайтыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.