ДҮНИЕТАНУДЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
I тарау. ДҮНИЕТАНУДЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. "Дүниетану" ұғымыньщ ғылыми негізі
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударынып отыр. Мұның
дәлелі республикамыздағы "Білім туралы" заңының қабылдануы.
Президент Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты Қазақстан халқына
Жоддауында болашақ қоғам мүшелері — жастардың қандай болуға тиіс екендігін
айта келіп, "Біздің балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер,
инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері,
мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа
делдалдары және спортшы-лары болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын,
тамақ өнімдерін өндіретін, өрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз
ететін болады...", — дейді.
Жастардың болашақка деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, Жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында
қалыптасады. Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін
өсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі. Мемлекетіміз осының бәрін
ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге
көтерілуіне аса мән беруде. Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған
жастары-мыздың болашақта мемлекеттік жауапты қызметтерді атқа-ратындай, өз
мүддесінен гері халықтық мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін
оларға сапалы білім беру, саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеру
оқу-ағарту саласының үлесіне тиеді. ,
Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты
ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Білімнің ербір бөлігі оқушы дүниетанымын қалыптастыруға септігін тигізіп,
олардың өлем туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Орта білім
стандартында "Мектептің әрбір саласында жеке тұлғаны дамыту міндетіне сай
білім мазмұнының толык, жүзеге асуын қамтамасыз ету" талабы қойылып отыр.
Мұнда әсіресе, оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі басты орынды
алмақ.
"Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз — айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршілікгін мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы".
Дүниетанымның көзі — білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
"Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты...", "...адамның
өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи
процестер" — дейді, философтар Д.Кішібеков пен Ү.Сыдықов. Табиғатты танып,
білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды, қуатты ықпал ете алатын
күш екенін және осы қарым-қатынас барысында дүниетанымы қалыптасатынын
АТ.Спиркин, В.С.Степин, Д.П.Горский, А.П.Шептулин, А.Ф.Файзуллаев еңбектері
де өр саладан дәлелдейді. Адам тіршілігінің кезі — табиғат. Осы табиғат
заттары туралы оқып, оны танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа
түседі, оның заттарын пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған заттар
шығарады. "Екінші затты жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның
нәтижесінде "екінші табиғат" заттары пайда болады. Бұл "екінші табиғат"
дүниелері қоғамның дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана
емес, оның құбылыстары жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп,
табиғаттың даму зандылықтарын ашатын да — адам. Мұндай жетістіктерге ол
қоршаған ортаға бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми-зерттеулер жүргізу
нәтижесінде жетеді.
Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне
пайдаланады. Сонымен қатар бүкіл білімін, дағдысын, шеберлігін жұмсап, оны
өндіру үшін еңбек етеді. Осының нәтижесінде жасалған заттарды әлеутметтік
өмірде қолданып, қажетіне жаратады.
Ғылым мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді.
Осының бәрі табиғат байлығын игерудегі адам миы мен күшінің жұмысы. Адам
табйгат, қоғам — біртұтас дүние. Тұтас дүниені өз мәнінде бір-бірімен
байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады.
Дүниетану ұғымы диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен
біртұтастығына сүйенбей өте алмайды. Дүние — ол тек бізді қоршаған табиғат
қана емес, ол — адам, адам мен адамның қарым-қатысы, ол — табиғат, табиғат
заттары мен құбылыстары, ол — қоғам. Әр қоғам-ның өркендеуіне адамның ойы
мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да сондай керек.
Осының озі дүниенің бір-бірімен байланысты дамитын, оны бір-бірінен бөліп
қарауға болмайтын орта екенін көрсетеді.
Дүниетану — "дүние" және "тану" деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Алдымен нені танып-білу керектігін анықтауымыз керек. Оқушыларға танытқалы
отырғанымыз — дүние. Сол дүниені танып-білу әдістері мен оларды қаруландыру
жолын іздестіріп, тиімділерін іс жүзйде қолдануға ұсынбақпыз. Дүние —
қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса бұған енбейтін, оның
құрамына кірмейтін бірде бір зат не құбылыс жоқ. Адам дүниені өмір бойы
танып, білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бакылап, байқаумен
айналысатыны анық. Бірақ оның сыръін түгел біліп шегіне шыға меңгеру мүмкін
емес. Дүниені өз дөрежесінде танып-білу әр адамның меңгерген білім деңгейі
мен оның мазмұнына байланысты жүзеге асады.
Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның
мәнін ұғыну дөрежесі терендей түседі. Әр кезеңнің психологиялық
ерекшелігіне байланысты дүние тану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз
мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамуы керек.
Керісінше дүниені танып-білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі,
сана-сезімі кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп,
диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады.
"Материалды дүниеге айналадағы қоршаған заттардың бәрі, яғни адамның
санасынан, ой-жүйесінен тысқары, әрі одан тәуелсіз, объективті түрде өмір
сүретіннің бәрі жатады".
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным — адам санасын
дамытуды" негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де
үйренеді.
"Таным" — философиялық ұғым, "...айналадағы материалдық шындықты" адам
санасында бейнеленуі". Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамыды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Ол затты
құбылысты танығаннан кейін, енді таныс еместерін білуге ұмтылады, ізденеді.
Сөйтіп, әлде де толық емес білім, толығырақ, дәлірек білімге қарай дамиды.
Тану үшін адам дүниеге белсенді әсер етеді, оған ықпал жасап, өзгертеді,
екінші зат өңдіреді, соның нәтижесінде өзі де өзгереді.
Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері, ұқсастықтары
мен айырмашылықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде ұғым туады.
"Таным... практикалық қызмет барысында іске асады".
Осылайша таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе,
оны өз мәнінде танып-білу үшін ғылым керек. Дүниетанымды қалыптастыру үшін
биологиялық, химиялық, тілдік және басқа ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың
мәдениеті, әдебиеті, казіргі таңда рухани өмірде жеткен жетістіктерін бір-
бірімен байланыстыра отырып білім беруді қамтамасыз ету керек.
Дамыған қоғам мен биологиялық ғылымның, техниканың ара қатысынан айқын
тартылған шекараны табу қиын.
Академик В.В.Струминский философия ғылымы мен биологиялық ғылымның
бірін-бірі толықтырып, біріне-бірі сүйене отырып, дүниетаным шекарасын
күшейте түсетінін айта келіп, "Искать границу раздела — это значит
воздвигнуть стену между естественными и общественными науками" дейді.
Қазіргі таңда адамның дүниені тани білу ауқымын тіпті күшейте, кеңейте
түсу талабы туып отыр. Бүкіл өлемді, галактиканы, жүлдыздардың пайда болуы
мен дамуын зерттеп отырған астрофизика ғылымы болса, маман емес адамдардың
өзі онда болып жатқан жаңалықты біліп, түсінуге тырысады.
Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі
тандағы ғылым мен техниканың дамуын, ірі ашылыстарды ғана есепке алып
қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғамаралық қатынасты да
қадағалай білген жөн.
Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен өндіріс күшіне айналуына байланысты
өндіріс күшін өндірістік қатынастан бөліп қарауға болмайды. Керісінше,
қадағалау арқылы ғылыми-техникалық революцияның қоғамға тигізер пайдасымен
қатар, табиғи ортаға, адам тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен
қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала
қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып,
адам денсаулығы мен өміріне қауіп тенуде. Түрлі машиналардан, зауыттар мен
өңдіріс орындарынан шыққан улы газдар көбейіп, тіршілікке қауіп туғызуда.
"Адамзат өмір сүретін табиғат аясы да азып-тозып барады, ендігі жас
ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге
айналуда".
Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-
түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне
зиян келтіретіндігі белгілі болып отыр.
Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға
тигізіп отырған зияны үшан-теңіз. Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі,
судың тартылуынан аса бағалы халық байлығы — балықтың азаюы — осының бәрі
де бізді қоршаған дүниеге адам баласының өз қолымен жасап отырған зияны.
Пайдалы қазбалар өндірген шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды.
Ол жерлерде тіршілік ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті.
Топырақтың табиғи қалпывдағы құрамы органикалық затқа соншама бай, оны
санап болмайды. Егер оны микроскоп арқылы қарасақ, 1 шаршы метр жерде
мывдаған бактериялар, миллиондаған балдырлар, мындаған бунакденелілер
тіршілік ететінін білеміз. Ал, сол өте құнды да бай тіршілік ортасы —
топырақты жырту оның құрылымының бұзылып, құрамындағы тіршіліктердің
жоғалуына өкеліп соғады. Тірі табиғаттың топырақ құрудағы пайдасы жайында
оқып, білген адамға бұл айтылған зиянды түсіну қиын емес. Осындай есепсіз,
жауапсыз ысыраптан дүниені сақтау үшін әр адам-ның дүниетану сауаттылығы
болуға тиіс. Дүниеге енжарлық, сауатсыз қарау, жауапсыз іс-әрекет жасау
өдейі зиян келтірумен бірдей.
Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның кейбір
ерекшеліктерін техниканың өркендеуіне пақцалануға мүмкіндік береді. Осының
нәтижесінде аралық ғылымдар пайда болды. Мәселен, бионика ғынымы
биологияны, техниканы, физиканы байланыстырады. Жаңа ғылым — ғаламдық
биология дамьщы. Табиғат байлығын, адам еңбегін үнемді пайдалану
экологиялық білімі жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымның
өсуін қажет етіп отыр.
Биологиялық ғылымдардың зерттеу нәтижесі бүкіл шаруашылық түрлеріне
енуде. Күннен күнге, өсіп дамып келе жатқан халық саны, азайып бара жатқан
табиғи ресурстар адам, табиғат, қоғам арасындағы байланыстың мәнісіне
түсініп, сауатты қатынас жасауды керек етеді. Адам, табиғат және қоғамның
бір-бірімен байланысынсыз бір де бір ғылым дамуы мүмкін емес. Сондықтан да
орта білм беру саласына биологиялық білімнің бастамасы болып саналатын
дүниетанымдық мазмұн енуін және оны оқытуды бастауыш сыныптан қолға алу
қарастырылып отыр.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдық көзқарас философиялық
тұрғыдан қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы
философиялық ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты
дәпіртеу, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының
менін түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған. Мәселен, ақыңдар, жыраулар,
хандар мен батырлар, билер — осылардың бәрі де әділдік, адамгершілік,
табиғат байлығын меңгеру сияқты тіршілік қамына тікелей байланысты
мәселелер тұрғысында ой қозғады.
Халық арасынан шыққан ақындар табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы
туралы біршама шығармашылық үлгі көрсетті. Философия ғылымы біртіндеп дами
отырып, заттар мси құбылыстардың мәнін, олардың байланысын, қоғам, адам,
табиғат арасындағы ішкі — сыртқы тұтастықтары жайында тиімді ойлауға, сол
арқылы дүниені танып-білудегі кайшылықтарды шешуге тырысады. Әр қоғамда да
білім мсн сананың байланысы айқын байқалады. Адам санасы мсңгерген
біліміне, өмір тәжірибесіне, алдыңғы қатарлы дапалық пікірлер жиынтығына
байланысты дамиды.
Алдыңғы қатарлы ойшылдар да өздерінің керген-білгендерін терең
біліммен байланыстыра отырып, ауқымды ой жүйесін құрады. Осыдан халықтық
философия және ғылыми көзқарастар туады. Қоғамдық сананың өсуімен
байланысты адамның ойлау дәрежесінің шеңбері де ұлғаяды. Сойтіп "...қоршап
тұрғандүниені, қоғамды, және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету"
көзделеді.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп,
күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған
сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі
де өзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын
қалыпта қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай езгертуші дөрежесіне жетті.
Сөйтіп табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен
білімі де өсе түсті.
Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөз қоры молайып, заттар
мен құбылыстардың қасиетін бейне-лейтін ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді.
"...ұғымдар бай-лығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат
күштерін игеруге жақындата түседі". Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың
бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге
көтерілу мүмкіндігі болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек
еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін
жай байқау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу, ара қатынасын ашу
ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетаны-мын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де бірнеше кезеңнен өтті. Оның ең алғашқы кезеңі —
халық ауыз өдебиетінің басты түрлері — ертегілер, аңыздар, айтыстар,
батырлар жырлары негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезендегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан туындаған
дүниетанымдықпен сабақтаса байып отырды. Аңыз, ертегілерде қоршаған дүние
ішінде адамды жоғары ұстап, оның өзіне тән қасиеттердің (батырлық,
тапқырлық, күштілік, ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б.)
сол кездегі қоғаммен тығыз байла-ныста керсетеді.
Қай кезде де адам өзі өмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни, іс-әрекет
жасап, өз қажеттілігін өтеп, алдына мүлде, мақсат қойып, сол арқылы
көксеген мұратына ұмтылады. Бұл — адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай.
Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен
шыдамдылықтың қажеттілігі аңыз, ертегілерде атап айтылған.
Мұратқа жетудің жолы мен түрі көп болғанымен, халық оған батылдық,
адалдық, күш-қайрат арқылы жетуді айрықша армандап, көксеген. Сондықтан да
дүниетанымдық тұрғыдан өмір тежірибесінде кездескен практикалық жолға бой
үрып, соны жырлап, соны уағыздаған. Ол тұстағы аңыз, ертегілерде танымның
эмперикалық түрі басым. "Эм-пирикалық деңгейде білімнің мазмұны тәжірибе
негізінде жинақталады". Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін
уағыздап, ортаға салған. Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының
дүниетанымының негізі деп қарауынызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ
философтары М.С.Орын-беков пен Ә.Нысанбаев еңбеісгерінде кездестіреміз.
С.Мұқанов қазақтың эпостық жырларының, мифоло-гияға емес, реалистік
шындыққа құрылғанын атап көрсетеді. Шындықты уағыздайтын жырлар мен
айтыстар дүниетанымның нақтылана түсуіне әсерін тигізбей қоймайды.
Сонымен қатар, жоғарыда айтылған кезендерде табиғат күшіне
табынушылық, дінге сенушілік басым болды да, мдамның дүниетанымы да осы ой
пікірлерге лайықты тұрғыдан көрінді. Табиғат, қоғам, адам, төрт түлік мал,
торбие, түрлі қолөнері жайындағы түсініктер біртіндеп дамып, бүкіл халықтық
ой-санаға айналды.
Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге қарай нақтылы
шындықты түсіну кезеңіне көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүниетаным етек алды. Адамгершілік, батырлық, байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану — сезіну мен түйсінуге сүйеніп қоршаған орта заттарын көру,
ауызша нйту, эмоциялық бейнелі қабылдау тұрғысында жүзеге асты.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай және т.б.) ездерінің дүниетанымдық
көзқарастарында материалдық, рухани байлықтарды, ақын-парасатты,
адамгершілік, қоғамдық байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Ііүл
дүниетанымның ақыл-ой мен парасаттылық деңгейіне көтерілген шегі болатын.
Олардың көксегені теңдік, бостандық, жерді сақтау, табиғи ортаны құндау,
адамдар арасындағы қарым-қатынас, үлкенді сыйлау және т.б. өмір тіршілігіне
тікелей қатысы бар мәселелерді дәріптеу болды.
Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай тілімен айтқанда, "Жан азығы"
еді. "...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне
сәйкестендіріп, қол я гіл арқылы көріктендіріп жіберу ол жанға, яғни көңіл
күйіне, сезімге қатты әсер етеді".
Адамзаттың әлеуметтік тұрмысы материалдық және рухани болып қаралады.
Көшпелі қазақ елінің рухани жан азығы одебиет (өлең, ән, жыр, музыка,
айтыс, ертегі және т.б.) арқылы қалыптасатынын айтсақ, "...алғашқы адамдар
озін қоршаған дүниенің сырын білмегендіктен олардың бәрінен қорқатын болды.
Мысалы, табиғаттың сүрапыл, мылқау күштерінің бәрі — найзағай жарқылдап,
күн күркіреу, жер сілкіну, су тасу т.б. адамдарды үнемі үрейлендіріп
отыратын қаһарлы күштер қатарында саналады". "Ендеше алғашқы адамдардың
дүниетанымы айналаны қоршаған табиғат құбылыстарын түсіндіру талаптары да
осыған ұқсас". Осылайша адам дүниетанымының бастапқы көрінісін ашып жазган
жазушы С.Мұқанов "Еңбек етудің арқасында алғашқы адамдардың сана-сезімі
оянып, табиғатқа саналы түрде әсер ете бастаған кезде, айналаны қоршаған
алуан түрлі құбылыстарға назар аударып, оларды өздерінше түсіндіре
бастаған", — деп ой түйеді.
Мұнан өрі адам санасы, тілі, ұғымы дамып, табиғатты меңгеру жолындағы
өздігінен атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек
қабылдап қана қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге,
олардың себеп-салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына
байланысты дүниетаным да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар,
парасатты ойшылдарымыз да көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С.Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады. "Абай адам мен
қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен, принципшілдік және
қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету жолындағы
мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады", — дейді М.С.Орынбеков.
Бұл пікірдің түпкі тірегі — дүниетанымдық деңгейдің көтерілу сатысын
көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып талдау арқылы сол
затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала түсуінде.
Қоғам мен техниканың дамуы жаңа ойшылдардың шығып, олардың
дүниетанымдық көзқарасының өзгеруіне әсерін тигізді. Бұл кезеңдегі
дүниетанымдыққа теориялық тұрғыдан да, практикалық жағынан да қарауға
болады.
Теориялық тұрғыдан алғанда философиялық жене психологиялық қағидаларға
сүйенеміз. Философтар дүниетанымды адамның дүниеге көзқарасымен тікелей
байланысты дәлелдейді. Көзқарас адамның айналадан, қоршаған дүниеден
қабылдаған әр түрлі құбылыстары мен заттары туралы ұғымының жиынтығы ғана
емес, ол — түрлі нақты фактілер арқылы жинақталған, қорытылған, ғылым
негіздерімен байытылған білімдерден тұратын сана. Қалыптасқан көзқарас
бойынша адам өзінің қоғамдағы, тарихтағы орынын түсініп, тіршіліктің мәніне
жетіп, іс жүзінде де, саяси, мәдени өмірде де орынын айқындайды.
Адам көзқарасы ғылымға, қоршаған ортаға, алған білімді меңгеру және
ұғыну деңгейіне қарай өзгеріп, соған қарай қалыптасады, қалыптасқан
көзқарасқа байланысты дүние-таным да өзгереді. Адамның дүниетанымы,
біріншіден, қоғамның тарихи дамуына байланысты өзгерсе, екіншіден, сол
қоғамдағы халықтың сана-сезімінің өсуі, білімді меңгеру мүмкіндігіне қарай
өзгеріп отырады. Дүниетанудың ең өркендеу шыңы — ғылыми таным.
Дүниені ғылым жолымен тану үшін нақты объектілерді бақылау ,
эксперимент, анализ жасау, абстрактілі ойлау — бәрі қатысуға тиіс. "...Адам
сезім органдарының көмегімен заттың сыртқы қасиеттері мен ерекшеліктерін
қабылдап, біле алады, ал оның ішкі мәнін, даму заңдылықтарын тек
аспектрактілі ойлау арқылы игеруге болады". Сонда ғана дүниетаным ғылыми
теориялық деңгейге көтеріледі. "Ғылыми теория зерттеліп отырған объектінің
ішкі, қажетті жақтарымен байланыстырып, оның өмір сүру және даму
зандылықтарын бейнелейді".
Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын
орны ерекше. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай,
оны жаңартады, оиертеді. Дүниетанымды адамның дүние жайындағы кмлыптасқан
көзқарасы деп қарасақ, адам сол көзқарастың ажырамас бөлігі екенін
ұмытпауымыз керек. Адамды оның өмірге көзқарасынан бөліп қарауға болмайды.
Биология ғылымдары дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретінін
дәлелдесе, көзқарас сол дүниені адам ойынан откізіп, соған қажеттігіне
қарап бағалайды. Биология ғылы-мының салалары дүниені теориялық түрғьщан
дәлелдесе, козқарас бұл дүниенің адам үшін қандай мәні, маңызы барын, адам
осы қоршаған дүние ортасында өзін қалай ұстауы керек, неге талпынуы, неден
сақтануы жөн екенін қарастырады. Сөйтіп, биология ғылымы қоршаған дүниені,
пақты шындықты қабылдауды қамтамасыз етсе, қалыптасқан көзқарас осы ұғымды
бағалау тұрғысынан қарайды.
Қоршаған дүниенің адам миында бейнеленетін көрінісі көзқарастың бір
бөлігі ғана. Тұтас көзқарас қалыптасуы үшін адам мен қоршаған ортаның
қатысын, пайда-зиянын, мұқтаждықты өтеу деңгейін анықтау әрекеттерінің
қатысы керек.
Көзқарастың қалыптасуы мен даму тарихына көз жүгіртсек, оның адам
баласының табиғатты танып-білуіне тікелей байланыстылығын көреміз.
Табиғатты танып білу өте күрделі процесс. Оған қажетті алғы шарттар: адам
мен табиғаттың іс жүзіндегі ара қатысы; табиғат, қоғам, адам арасындағы
қарым-қатынас; қоғамның рухани мәдениеті, ой мәдениеті, ғылым жетістігі,
жалпы философиялық көз-қарастар және т.б.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына өсер етуге болады. Ғұлама ойшыл өл-Фараби айтқандай, адамдағы
үш қабілетті (ерекше жаралған дене құрылысы, жан қүмарлығы, ой-парасаты)
дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге мүмкіндік туады.
Дүниедегі ең бағалы байлық — адам болғандықтан, оның қоршаған дүниеге
көзқарасы, танып, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда және
өзінің тұлға ретінде қалыптасуывда негізгі орын алады. "Оның адамдық қасиет-
тері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы,
моральдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады". Сондықтан да, дүниетанымды дұрыс
қалыптастыру мектеп қабырғасында басталады да, өмір талабына, ғылым дамуына
орай жалғаса береді.
Ғылым мен техника жаңалықтары адамның табиғат пен арақатынасының түрін
өзгертіп, табиғат байлықтарын аса көп пайдалануға әкеліп соқты. Түрлі
химиялық косылыс-тарды тауып, жасанды заттарды өндіру кезеңі басталды.
Мұның салдарынан дүниетанымдық көзқарас өзгерді. Енді дүниенің пайдасы мен
қажеттілігіне баса көңіл бөлінді. Бірақ, қажеттілікке пайдаланылған заттың
орнын толтыру, кемшілігін жетілдіру, пайдалыларын көбейту және зиянсыз
өндіру, ортаны қорғау жақтары өз дәрежесінде жүзеге аспады. Бұл қоғамдағы
білім беру саласының жіберіп отыр-ған кемшілігінен туып отыр.
Адам табиғатты жақсы пайдалана білгенімен, оны қалпыпа келтіру жолын
меңгере алмай келеді. Дайын табиғат байлығын өндіру қиынға соқпағанымен,
оның қасиетін толық меңгеріп, қайта қалпына келтіру үшін ғылым салаларының
жетістігі, мәдени деңгейдің жоғарынығы, дүниеге дсген саналы көзқарас
қажет.
Буржуазиялық қоғамда "табиғатты жаулап алу, бағындыру" мақсаты басым
болса, үзамай-ақ, бұл көзқарастың қате екендігі байқалды. Адамның білімі,
мәдениеті, табиғатпен қарым-қатысы күшейіп, оған жасайтын әрекеті молайған
сайын өзін қоршаған сан-алуан дүниенің бір-бірімен байланыста,
сабақтастықта екендігін жете түсіне бастады. Табиғат тек материалдық
қажеттілікті ғана өтейтін орта емес, ол эстетикалық талғамның,
интеллекгуалдық дең-гейдің көзі екенін білді. Күн сайын табиғатқа деген
қажеттіліктің күшеюі дүниенің сан алуан бөліктерінің бірінсіз бірінің
болмайтынын түсінуге әкеліп соқты. Адам дүниетанымының деңгейі оның білімі
мен мәдениеттілігіне тікелей байланысты екендігі айқындалды.
Н.П.Депенчуктің пікірі бойынша "Связав воедино неживую, живую природу
и человека, принцип развития стал методологической основой решения
сложнейщих проблем, имеющих глобальный характер, в частности, проблем
экологий, биосферы и ряда других".
Қазіргі танда көтеріліп отырған проблемаларды адамның дүниетанымдық
деңгейін өзгертті. Дүниені тек пайдаланып қана қоймай, оны қалпына келтіру,
қорғау, экологиялық талаптарды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау етек алуда.
Дүниетанымдық деңгей философиялық ғылым саласында кеңінен зерттелуде.
Қазақ халқының дүниетанымының қалыптасу тарихы жайында көптеген зерттеулер
нотижесі жарық көрді. Олардың қатарывда белгілі философтар А.Қасабеков,
М.Орынбеков, Ж.Алтаев, О.Сегізбаев, Т.Ғабитовтың сңбектерін атауға болады.
"Қазақ халқының дүниетанымы" атты докторлық диссертацияның қорғалуы
дүниетанымдық қағидаларды философиялық тұрғыдан байытты.
Дүниетанымның психологиялық негізі адамның жекебас срекшелігіне
тікелей байланысты. Сонымен қатар, дүние-танымға ұлттық психологияның әсері
де күшті. Ұлттық психология өмір сүретін ортаға қарай салт-дәстүр
тұрғысынан көрініп, адамның мінез-құлқы арқылы көзге түседі. "Ұлттық мінез-
құлықты халықтардың өзі жасаған тарихтағы, материалдық және рухани
тіршілігінің бейнеленген көрінісі деп түсінеміз".
Мінез-құлық арқылы адамның дүниеге көзқарасы, талға-мы, эмоциясы,
мұқтаждығы байқалады. Талғам қоршаған дүниені тануға, түсінуге талпынады.
Талғам күшейген сайын адам тек материалдық мұқтаждығын қанағаттандырып
қоймайды, оның рухани мұқтаждығы да дамиды. Неғұрлым қоршаған дүние сырын
түсініп, оны меңгерген сайын талғам да өсіп, өзгереді, дүниетаным да кеңейе
түседі.
Жас өспірімдердің дүниетанымын қалыптастыруға алдыңғы қатарлы қазақ
жазушылары мен ақындарының өмірді, табиғатты, адамды, коғамды паш ететін
шығармалары да түбегейлі әсер етеді. І.Жансүгіров, С.Мұқанов, М.Әуезов,
Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты атақты ақын-жазушыла-рымыздың әрбір туындысы
дүниетанымдық негізде жазылған. Әсіресе, І.Жансүгіровтың "Жетісу суреттері"
поэмасында қазақ жері табиғатының сұлулығы, овда кездесетін көптеген
жануарлар мен өсімдіктердің сипаты көркем берілген.
Дүниетанымдық маңызы жоғары шығармалар туралы айтқанда, С.Мұқановтың
қазақ халқының тарихи этнографиясына арналған монофафиялық еңбегін атап
өтуге бола-ды. Жазушы қазақтың дінге қатысын, дүниетанымын, тілін, мекенін,
әлеуметтік жағдайын, шаруашылық жайын баяндай келіп, әсіресе халқымыздың
дүниетанымы оның тұрмыс тірлігімен тығыз байланысты екендігін ғылыми
тұрғыдан дәлелдейді.
С.Мұқановтың "Халық мұрасы" (тарихи-этнографиялық шолу) деген
еңбегінде қазақ халқының шежіре тарихын, ертедегі қоғамдық өмірін,
шаруашылығын, материалдық тұрмыс жайын, әдебиетін жан-жақты сипаттайды.
Академик жазушының бұл шығармасының әсіресе, қазіргі жастар үшін орасан зор
дүниетанымдық маңызы бар. Басқаны былай қойғанда, төрт түлік малдың кез
келген адам біле бермейтін сан қырлары түсінікті тілмен жан-жақты
баяндалғанын айтудың өзі жеткілікті (Бұл материалдар "Дүниетану"
хрестоматиясына енгізілді). Жазушының шығармалары қазақ өлкесінің табиғатын
шебер суреттеуге арналған.
Алматы маңайын, Алатау көрінісін, Шу, Сыр бойын, Каспий жағалауын
көркем кескіндеген еңбектерінің кез келгені жастар дүниетанымын кеңейте
түсетіні хақ.
Ғабит Мүсірепов болса, жастарға табиғатпен қоян-қолтық өмір сүруді,
ашық аспан, көк шалғын аясында еңбек сүруді уағыздайды. Сондай мәндегі
шығармаларының бірі Айгүл қойшының бір күні". "Туғанына бір-ақ жеті болған
жас қозылар жас баладай әлсіз де аянышты маңырайды" — дей келіп, оны
күтетін жас қыздың көрген бейнеті мен қызығын баяндайды. Осы арқылы таңмен
бірге ойанып, күнмен бірге шығатын қазақ баласының қоршаған ортадан
түйгенінің молдығын байқатады. Ғабиттің мұндай шығармаларының қатарына
"Талпақ танау", "Өмір жорығы", "Тарғыл қауын" т.б. атауға болады.
Ғабиден Мұстафин қазақ халқының еңбек барысында жақсарған қалін, егін
егуге, отырықшылыққа үйрену арқылы мәдениетке жеткенін баяндайтын
шығармаларында қоғамның дамуы адамның табиғаттан өндіретін табысына, алатын
өніміне байланыстылығын көрсетеді. Мәселен, "Еңбек бірлігі", "Алыптың
кереметтері", "Шыныдан туған мпы", "Туған жерде" және т.б. шығармалары
адам, табиғаттың және қоғамның ара-қатысын аша түскендей.
Дүниетанымдық деңгейге адамның қабылдау, сезіну, ойлау
ерекшеліктерімен бірге әр адамның ақпараттық мәдениеті үлкен әсер етеді.
Казіргі танда адам санасына ықпал жасайтын хабарлар, мәліметтер,
жаңалықтар, ғылыми жетістіктер өте көп. Олардың арасынан өмірге
қажеттісін, өте керектісін, ғылымға негізделген шынайысын таңдап түсіне
білу жеке бас ерекшелігіне байланысты.
Жеке бастың қоғамдық санасына, білім деңгейіне, психикасының
дәйектілігіне қарай өзін қоршаған ортадан керегін таңцай білу, қоғамдық
жағдайды түсіну, табиғатқа саналы қатынас жасау, тиімді әрекет ету
мүмкіндігі туады. Айтылып отырған саналы көзқарас және дүниетану деңгейінің
ғылыми тұрғыда қалыптасуы бастауыш сыныптан бастап жүйелі берілген білім
нәтижесінде жүзеге асады.
Адам, табиғат пен қоғам арасындағы қатынас пен байланысты ғылыми
тұрғыда меңгеру арқылы ғана оған сауатты қатынас жасау мүмкіндігі туады.
Адамның болмысы өте күрделі, ол биологиялық және қоғамдық сипатты қамтиды.
Адам өз басының әлеуметтік сипатын қоғамда, қоршаған ортада ғана көрсете
алады.
Адам дүниені танып, біліп меңгереді, оны керегіне жаратады, сол арқылы
қоғамға да әсер етеді. Ол дүниені тануға білім, ақыл-ой арқылы жететіні
белгілі. Адамға рухани әлем тән. Рухани дүние арқылы адам басқа тіршіліктен
айырма жасайды. Рухани дүниесі байыған сайын адамның дамуы да күшейе
түседі, сөйтіп "тұлғаға" айналады. "... Адам өмірден және жалпы тіршілік
дүниесінен өзінің орнын іздейді, сондықтан дүниетанымның басты
категориялары адам мен дүние болып табылады".
Білім, ақыл, ерік, қажеттілік, көзқарас және басқа әлеу-меттік,
психологиялық сипаттар арқылы адамның "тұлғаға" айналуы жүзеге асады.
"Тұлға — адамның қоғамдық бет пердесі. Ол адамның дамуының қорытындысы,
жемісі". Адам дүниетанымы кеңейген сайын тұлғаға айналады. Кез-келген адам
тұлға дәрежесіне жетеді деу қиын. Жеке басы жете дамыған, дүниетанымы
жоғары адамның бар мүмкіндігі шындыққа айналады. Тұлға өзін-өзі басқара
алатын, езіне-өзі баға бере алатын айналадағылармен (адам, табиғат, қоғам)
тиімді қарым-қатынас жасайтын адам. Тұлға біртіндеп дамыды.
Адамның жеке басының дамып, тұлғаға айналуына тек мектеп қабырғасында
берілген білім ғана емес, бүкіл оны қоршаған орта өсер етеді. "Бала кезінде
адамның тұлға ретіндегі қасиеттерінің 70% қаланады, сол себегаі дұрыс
тәрбие өте қажет". Балаға әсер ететін оны қоршаған орта: жанұя, ата-ана,
мектептегі, мектептен тыс қарым-қатынастар және күнделікті көпшілік ақпарат
құралдары (радио, теледидар, газет және т.б.).
"Дүниетаным — ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде
тұтастай алғанда адамның білімі мен нанымы, ар-ұждан мұраттары мен
әлеуметтік құлықтың реттеушісі, саяси бағыт-бағдар, қоршаған ортаға
психологиялық және эстетикалық көзқарас".
Сонымен, жоғарыда айтылған жағдайлардың нәтижесінде мынандай
қорытындаға келдік:
- қазіргі таңдағы дүниетану туралы философиялық ойлар әлеуметтік,
халықтық, ұлттық, соның ішінде қазақ халқының сана-сезімінің, ой-өрісінің
біліми, мәдени деңгейінің дамуы тұлғасынан талданып, танылып отыр;
— адамға дүниенің бір бөлігі бола тұра сол дүние ортасында дамитын,
дүниенің дамуына әсер ететін, өзінің іс-әрекетін саналы реттейтін субъект
ретінде қарау қағидасы жолға қойылды;
— дүниені саналы түрде тануы, оны меңгеруі арқылы адам басқа
тіршіліктен жоғары тұрады. Сондықтан оның дүниедегі іс-әрекеті де ерекше.
Ол дүниені сезініп, көріп, танып, қабылдап қана қоймай, оны зерттейді,
ізденеді, сүйтіп керегіне қарай өзгертеді, пайдаланады. Пайдалану
саналынық, ізгілік, адамгершілік, білімділікпен орындалады;
— дүниеге саналы қатынас жасау жүйелі берілген білім мен тежірибенің
нәтижесінде жүзеге асады. Рухани дүниесі бай, білімді, ой-өрісі дамыған
адамның дүниетанымы да дұрыс дамиды;
— жүйелі алған білім мен тәрбие негізінде адам өмірге белсенді
қатысатын жекебасы жетілген тұлға деңгейіне көтеріледі. Мұндай деңгейге
жеткізу елімізде "Орта білімнің мемлекеттік стандартын" жүзеге асыру
барысында орындалады.
1.2. Педагогикалық-психологиялық еңбектердегі дүниетану мәселелері
"Дүниетану" деп айқын аталмағанымен, қай кезеңде де бастауыш сынып
оқушынарына қоршаған орта, табиғат, ;ідам еңбегі мен тұрмысы жайында білім
беріліп келді. Оқушылардың ойын, тілін дамыту осы қоршаған орта
материалдарын оқытып, білім беру барысында жүзеге асырылды. Дегенмен, әр
кездегі оқу-ағарту саласының ллдына қойылған талап пен міндеттерге және
қоғамдағы ғылым мен мәдениет жетістіктеріне байланысты дүниетану
материалдарының бастауыш сыныпта берілу көлемі де, мазмұны да, оны оқытудың
әдіс-тәсілі де өзгеріп отырды.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі халық ағарту ісінің жай-күйін
зерттеуге арналған еңбектерде (Т.Т.Тәжібаев, Ә.І.Сембаев,Қ.Бержанов,
Ә.С.Сыдықов) қазақ мектептерінде орыс тіліндегі бағдарламалар мен
оқулықтарыны аударма нұсқалары пайдаланылып келгендігі атап көрсетіледі.
Соның бірі ретінде 1921 жылғы Петроград қаласындағы әдіскерлер бірлестігі
дайындаған бастауыш сыныптың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама
мазмұнына "Дүниетану" бөлімі енгізіліп, оқушыларға табиғаттан, қоғамнан
білім беру қарастырылған. Бұл құжаттың "Түсінік хатында" бағдарлама
мазмұнын әр аймақтың өз жерінің жағдайына қарай икемдеуіне мүмкіндік
беріледі деп көрсетілген. Бірақ, дәл сол кезенде бағдарлама мазмұнын
жергілікті жағдайға икемдеп, өзгертіп пайдалануға дайын тәжірибелі
әдіскерлер аз болғандықтан, бұл талап өз мәнінде жүзеге аспай қалып
отырған.
Кейбір аймақтарда бұл талаптарды орындауға жасалған талпыныстар
салдарынан бағдарлама мазмұнының бұзылып, берілетін білім деңгейінің мүлдем
темендеп кетуіне әкеліп соқкандығын Ә.І.Сембаев атап көрсетеді. 1922 жылы
Оқу халық комиссариаты жетіжылдық мектепке арналған оқу жоспарын қабылдады.
Бұл жоспар бойынша отантану (родиноведение), жаратылыстану
(естествознание), география, дүниетану (мироведение) бастауыш сыныптарда
жеке пән ретінде оқытылатын болды. Сөйтіп, бастауыш сыныптарда оқушыларға
табиғаттан, қоғамнан білім беру, олардың дүниетанымын кеңейту мәселесі жаңа
етек алып ашыла бастаған қазақ мектептеріне енеді. Бұл оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыратын пәндердің оқу бағдарламаларынан тұрақты орын
алып, нығая бастауының басы болды.
1924 жылы жарық керген Мемлекеттік ғылыми Кеңестің (ГУС) бекіткен
бағдарламасының мазмұны осының айғағы болатын. Бағдарламада оқушыларға
табиғаттан, қоғамнан білім беріп, оны саясатпен, жаңа қоғам құрушы
еңбекшілер күресімен тығыз байланыстыру жағы қаралды. Әрине, бұл кезендегі
оқу бағдарламаларының ең негізгі талабы пәнді оқытуды саясаттандыру
екендігі жайында Қ.Бержановтың еңбегінде айқын айтылған. Автор осы
еңбегінде ГУС бағдарламасының талаптарын мектептерде жүзеге асыруда
кездескен қиындықтарды да талдап көрсетті:
1. Пән мазмұнын өз өлкесімен байланыстырып оқытуға жағдай жасайтын
оқулықтар мен оқу құралдары болмады;
2. Көрнекі құралдар мен өлкетану материалдарын қолдануды көрсететін
әдістемелер жеткіліксіз еді;
3. Жоғары білімді, жан-жақты дамыған өз ісінің шебері деп атайтындай
тәжірибелі мұғалімдер аз болды.
Жоғарыда көрсетілген кемшіліктердің салдарынан ГУС бағдарламасының
талаптары мен мазмұны мектеп өмірінде кең етек алып кете алған жоқ.
Қоршаған дүниеден берілетін білім мазмұнының кеңеюіне 1927 жылғы 1—2
сыныптарға арналып қабылданған кешенді бағдарлама үлкен әсерін тигізді.
Мұнда жеке пендер ретінде емес, тек құбылыстар мен істердің маталуын,
байланысын қарастыру көзделді.
Кешенді бағдарлама мазмұны кез келген пәнді елкетану материалдарына
(есеп болса, сол жердің шаруашылық түрлерімен, өсімдік-жануарлар туралы
болса, табиғатымен, сңбек жайында болса, жергілікті адамдар еңбегімен)
байламыстыра оқытуды талап етті. Бастауыш сынып оқушыларына адам, қоғам,
табиғат туралы білім беру арқылы жоғарыда аталған талаптар жүзеге асты.
Республикамыздағы жастарға білім беру ісінің даму жолына коз
жүгіртсек, қилы-қилы кезеңнен өткенін көру қиын емес. Кеңес екіметі
саясатының езгеруімен бірге халық ағарту ісінің мақсаты мен мазмұны да
өзгеріп отырды. 1930 жылғы "Жалпыға бірдей міңдетті бастауыш оқу", 1931
жылғы "Бастауыш және орта мектеп туралы" қаулылары бойынша оқушыларға
политехникалық білім беру мәселесі қолға алывды. Политехникалық білім
беруді жүзеге асыру үшін бағдарлама мазмұнына тағы да езгерістер еніп, өмір
тынысымен, қорша-і ан ортамен таныстыруды сыныптан тыс ұйымдастырылатын
жұмыстар барысында жүзеге асыру көзделді. Осы кездегі оқу ісінің жайы
туралы айта келіп, Ә.І.Сембаев "Мектеп оқуы-ііың алғашқы екі жылы үшін ана
тілі, математика, қоғамтану, география, табиғаттану және т.б. жеке пән
бағдар-ламалары берілді" — деп көрсетті. Осы оқу бағдарламалары бойынша 1—2
сыныптарда табиғаттан білім беру көзделіп, ол тақырыптардың мазмұны жыл
мезгілдеріне қарай топтастырылған.
Өсімдіктер мен жануарлар тіршілігі жыл мезгілдеріндегі ауа райының
өзгерісімен байланысты қарастырылған. Сонымен қатар 3-4-сыныптарда
жаратылыстану пәнін оқыту жоспарланып, 3-сыныпта өлі табиғат, 4-сыныпта
тірі табиғат оқылатын болған. Бастауыш сыныпта білім берудің осы мазмұны
1946—1947 оқу жылдарына дейін сақталды.
1946-1947 оқу жылында Ресейде бастауыш мектептердің оқу-тәрбие жұмысын
тексеру қолға алынды. Тексеру нәтижесінде бастауыш сыныптардағы оқыту
мәселесіне байланысты көптеген кемшіліктердің беті ашылды. Әсіресе,
жаратылыстану, қоғамтану пәндерінің ете төмен дәрежеде оқылатыны анықталды.
Бұған білімді мұғалім кадрлардың жетіспеуі, сабақ барысында пайдаланылатын
көрнекі құралдардың аздығы, сабақ берудің тиімді әдістері зерттеліп,
қорытылып көпшілік мұғалімдер тәжірибесінің арқауына айналмауы себеп болды.
Мұндай кемшіліктерді жоюдың жолдарын іздестіру барысында бастауыш сыныпта
оқыты-латын бірқатар пәндер мүлдем қысқартылып, кейбір пөндердің мазмұны
қайта қаралды, Сөйтіп, 1947-48 оқу I жылынан бастап қоғамнан, табиғаттан
ұғым беретін материалдар ана тілі пәнінің мазмұнына енді. Тек 4-сыныпта
ғана "Өлі табиғат" жеке пән ретінде оқытылатын болды.
1958 жылы "Мектептің өмірмен байланысын нығайту және КСРО-да халыққа
білім беру жүйесін онан өрі дамыту Заңы" кабылданды. Мүвда мектептегі "...
оқудың белгілі дәрежеде өмірден қол үзгендігі" көрсетіліп, алдағы кездегі
негізгі мақсат ретінде оқушыларды еңбекке баулу, политехникалық білім
беруді жүзеге асыру қажеттігі белгіленді. Осыған байланысты бастауыш
сыныпта оқылатын пәндер жүйесі тағы да елеулі өзгерістерге үшырады. Бұрынғы
4- сыныпта оқылатын "Өлі табиғаттың" орнына "Табиғаттану" пәні оқытылып,
оның мазмұнына өлі табиғаттан да, тірі табиғаттан да білім беретін
материалдар енді. Оқу бағдарламасының өлкетанулық мазмұны күшейтіліп,
балалардың өздеріне жақын да таныс образдар мен фактілерге сүйене отырып,
оларды айналадағы табиғатпен, адамдардың еңбек саласындағы тіршілігімен
үнемі таныстырып отыру керек екенін көрсетіп отыр.
Жоғарыда аталған бағдарлама талаптары сол кезде жарық көрген оқулықтар
мен әдістемелерде өр түрлі шешімін тапты.
Төңкеріліске дейін қазақ бастауыш мектептеріне арналған төл оқулықтар
мен оқу құралының болмауынан орыс авторларының (А.Герд, Н.И.Берлин,
В.Ф.Зуев, К.Д.Ушинский, К.П.Годовский) оқулықтары мен әдістемелік
нұсқаулары қазақ тіліне аударылып, пайдаланылды. Мәселен, 1886 жыл-дың
өзінде-ақ В.Ф.Зуевтің орта мектепке арналған "Табиғат тарихы" атты оқулығы
аударылып, жарық керді. Бұл оқулықтың кіріспе бөлімінде мұғалімдерге
арналған әдістемелік нұсқау берілді. Оқулық үш бөлімнен түрды: өлі табиғат
(ископаемое царство); өсімдік (прозяваемое царство); Жануар (животное
царство). Мұнда өсімдіктердің, жануарлардың тіршілік ерекшелігі және
олардың адам баласына пайдасы туралы мағлұматтар берілді. Автор оқулықта
өсімдіктің 148, омыртқалы жануардың 157 түрінің тіршілігі жайында
баяндалып, оларды оқыту әдістемесіне тоқталды. Әдістемеде көрнекілік
әдісіне баса көңіл бөлініп, кез келген зат жайында оқытқанда оның табиғи
қалпын, не соны суреттейтін бейнені көрсетудің тиімділігін айтып нұсқайды.
Оқыту әдісін жетілдіру мақсатымен қосымша пайдаланылатын материалдар
ұсынады (193 суреттен тұратын 57 кесте берілген). әдістемеде дидактикалық
принциптерді: ғылымилық, жүйелілік, түсініктілік, білімді оқушыларға саналы
меңгерту жолдарын талдайды. В.Ф.Зуев — орыс мектептерімен қатар қазақ
мектептері үшін де жаратылыстану пәнінің жүйесі мен әдістемесінің негізін
алғаш салған ғалым.
К.Д.Ушинский де — бастауыш сатыда жаратылыстану мен географияны
оқытуға үлкен мән берген әдіскердің бірі. Ол мектепте жаратылыстану ғылымын
оқытудың мәнін өте жоғары бағалап, оған балалардың қисынды ойы мен тілін
дамыту құралы ретінде қарады. Оқушылардың сөз қорын шлайтың, тілін дамыту
үшін ең алдымен оларды қоршаған ортаны танып-білуге дағдыландыру қажеттігін
ескертті. Табиғаттан білім беру арқылы оқушылардың ұғымды саналы игеуіне
негіз қаланады деп есептеді. Оқушынар табиғат заңдылықтарын меңгеру үшін
үнемі ақыл-ой сайысына түседі. Бұл сайыс олардың жаратылыс сырын ашуына
көмегін тигізеді деп қарады. Педагог-ғалым К.Д.Ушинскийдің бастауыш сыныпта
жаратылыстануды оқыту жайындағы бұл көзқарасы "Ана тілі" (Родное слово)
және "Балалар әлемі"
(Детский мир) оқулықтарында жан-жақты сипатталған.
А.Я.Герд те мектеп қабырғасында оқушыларға жаратылыс пәндерінен білім
беру жайында құнды пікірлер ұсынды. Ол оқыту барысында оқушының өздігінен
ойлануын, байқағыштығын, танымын дамытудағы жаратылыстану пәнінің маңызын
ашып көрсетті. Өсімдіктердің, жануарлардың өзінің тіршілік ортасына қарай
икемділігін ашып түсіндіру керектігін ескертті. Табиғатқа бақылау жүргізу
нәтижесінде оқушылар ез пікірін айтуға, байқағандарын қорытуға, ойларын
тұжырымдауға жаттығатынын дәлелдеді. Әдіскер табиғаттан, коғамнан берілетін
білімнің мазмұнын ашты. Ол білім беруде ең бірінші орынға оқушылар
көзқарасын қалыптастыруды қойды. Сөйтіп, Ресейде түңғыш рет басылым корген,
жануартану оқулығына Дарвиннің идеяларын ендірді. Табиғаттан, қоғамнан
білім беруде, әсіресе, зертханалық және заттық сабақтардың тиімділігін
уағыздады. Тек қана кітап арқылы алған білімнің үстірт, тиянақсыз болатынын
айта келіп, нақты табиғат заттарымен бетпе-бет қатыс жасау арқылы алатын
білімнің нәтижесінің жоғарылығын басқа ешбір көрнекілікпен салыстыруға
болмайтынын айтып, уағыздады. Өзінің бүкіл әдістемелік ой-пікірін "Заттық
сабақтар" атты еңбегінде тұжырымдап, бастауыш сыныпта әуелі өлі табиғатты,
сонан кейін барып тірі табиғатты оқыту керек деген ұсыныс жасады.
А.Я.Гердтің жаратылыстану пәнін оқытуға арналған бұл еңбегінің мәні
әдістемелік тұрғыдан да, теориялық жағынан да тек сол кез үшін ғана емес,
сонымен бірге, қазіргі кезеңде де ете құнды зерттеулердің қатарына жатады.
Жаратылыстануды оқыту әдістемесін жетілдіруде К.Н.Годовский де кеп еңбек
сіңірді. Оның бастауыш сыныптағы жаратылыстану пәнін оқыту мәселесіне
байланысты көптеген еңбектері жарық көрді. Солардың ішіндегі ең бастылары:
"Бастауыш мектептегі жаратылыстану сабақтары", "Бастауыш мектепте
жаратылыстанудан сарамандық сабақтарын, "Үйдегі және мектептегі тірі
бүрыш", "Бастауыш мектептегі тірі бүрыш", "Жаратылыстануды оқыту
тәжірибесі" атты еңбектері. Бұл еңбекте де ғалым алғаш рет бастауыш саты
оқушыларының табиғатты оқып үйрену және меңгерудегі психологиялық
қажеттілігін ашып көрсетті.
К.Н.Годовский бастауыш мектепте оқушынарға табиғаттан берілетін білім
жүйесін меңгерте отырып, балалардың табиғатпен қарым-қатынас дағдысын
тәрбиелеуді көздеді. Әдіскердің бүкіл ғылыми жұмысының қорытындысы ретінде
"Жаратылыстану әдістемесінің жалпы мәселелері" деген еңбегі жарық көрді. Ол
осы жұмысында жаратылыстанудың әдістемесін педагогикамен, психологиямен
байланыстыра жүзеге асыру арқылы балалардың физиологиялық, психологиялық
ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік туатынын, осылай еткенде ғана әдістемені
қолдануды ғылыми жолға қоюға болатынын сөз етеді. Сонымен қатар, әдіскер-
ғалым жаратылыстану бағдарламасының мазмұны мен мақсатын да апықтайды.
Бағдарламаның басты мақсаты — баланы дамыту және білімді саналы меңгерту
мәселелері болу керек екенін атап керсетеді. Мұндай еңбектің педагогтар
қауымы үшін ең басты құндылығы — қызыққыш, еліктегіш, сенгіш бала
исихологиясына сүйеніп, оларға табиғаттың сан-алуан құбылысы мен байлығын
түсіндірудің тиімді жолын іздестіру. К.Н.Ягодовскийдің білім беру барысында
оқушылардың саналы меңгеруін қамтамасыз етуге көмектесетін сарамандық
сабақтарды жиі ұйымдастырып, табиғат бүрышында жүйелі бақылау жүргізуге
көңіл белуді нұсқаған ұсынысы мұғалімдер қауымы үшін өте құнды пікір болды.
Алдыңғы қатарлы орыс әдіскерлерінің осындай пікірлері мен әдістемелік
ұсыныстары Ы.Алтынсариннің "Хрестоматия" оқулығының шығуына септігін
тигізді. Бұл оқулыққа енген тақырыптар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НЕГІЗДЕРІ
1.1. "Дүниетану" ұғымыньщ ғылыми негізі
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударынып отыр. Мұның
дәлелі республикамыздағы "Білім туралы" заңының қабылдануы.
Президент Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан-2030" атты Қазақстан халқына
Жоддауында болашақ қоғам мүшелері — жастардың қандай болуға тиіс екендігін
айта келіп, "Біздің балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер,
инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері,
мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа
делдалдары және спортшы-лары болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын,
тамақ өнімдерін өндіретін, өрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз
ететін болады...", — дейді.
Жастардың болашақка деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, Жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында
қалыптасады. Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін
өсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі. Мемлекетіміз осының бәрін
ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге
көтерілуіне аса мән беруде. Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған
жастары-мыздың болашақта мемлекеттік жауапты қызметтерді атқа-ратындай, өз
мүддесінен гері халықтық мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін
оларға сапалы білім беру, саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеру
оқу-ағарту саласының үлесіне тиеді. ,
Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты
ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Білімнің ербір бөлігі оқушы дүниетанымын қалыптастыруға септігін тигізіп,
олардың өлем туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Орта білім
стандартында "Мектептің әрбір саласында жеке тұлғаны дамыту міндетіне сай
білім мазмұнының толык, жүзеге асуын қамтамасыз ету" талабы қойылып отыр.
Мұнда әсіресе, оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі басты орынды
алмақ.
"Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз — айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршілікгін мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы".
Дүниетанымның көзі — білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
"Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты...", "...адамның
өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи
процестер" — дейді, философтар Д.Кішібеков пен Ү.Сыдықов. Табиғатты танып,
білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды, қуатты ықпал ете алатын
күш екенін және осы қарым-қатынас барысында дүниетанымы қалыптасатынын
АТ.Спиркин, В.С.Степин, Д.П.Горский, А.П.Шептулин, А.Ф.Файзуллаев еңбектері
де өр саладан дәлелдейді. Адам тіршілігінің кезі — табиғат. Осы табиғат
заттары туралы оқып, оны танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа
түседі, оның заттарын пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған заттар
шығарады. "Екінші затты жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның
нәтижесінде "екінші табиғат" заттары пайда болады. Бұл "екінші табиғат"
дүниелері қоғамның дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана
емес, оның құбылыстары жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп,
табиғаттың даму зандылықтарын ашатын да — адам. Мұндай жетістіктерге ол
қоршаған ортаға бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми-зерттеулер жүргізу
нәтижесінде жетеді.
Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне
пайдаланады. Сонымен қатар бүкіл білімін, дағдысын, шеберлігін жұмсап, оны
өндіру үшін еңбек етеді. Осының нәтижесінде жасалған заттарды әлеутметтік
өмірде қолданып, қажетіне жаратады.
Ғылым мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді.
Осының бәрі табиғат байлығын игерудегі адам миы мен күшінің жұмысы. Адам
табйгат, қоғам — біртұтас дүние. Тұтас дүниені өз мәнінде бір-бірімен
байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады.
Дүниетану ұғымы диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен
біртұтастығына сүйенбей өте алмайды. Дүние — ол тек бізді қоршаған табиғат
қана емес, ол — адам, адам мен адамның қарым-қатысы, ол — табиғат, табиғат
заттары мен құбылыстары, ол — қоғам. Әр қоғам-ның өркендеуіне адамның ойы
мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да сондай керек.
Осының озі дүниенің бір-бірімен байланысты дамитын, оны бір-бірінен бөліп
қарауға болмайтын орта екенін көрсетеді.
Дүниетану — "дүние" және "тану" деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Алдымен нені танып-білу керектігін анықтауымыз керек. Оқушыларға танытқалы
отырғанымыз — дүние. Сол дүниені танып-білу әдістері мен оларды қаруландыру
жолын іздестіріп, тиімділерін іс жүзйде қолдануға ұсынбақпыз. Дүние —
қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса бұған енбейтін, оның
құрамына кірмейтін бірде бір зат не құбылыс жоқ. Адам дүниені өмір бойы
танып, білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бакылап, байқаумен
айналысатыны анық. Бірақ оның сыръін түгел біліп шегіне шыға меңгеру мүмкін
емес. Дүниені өз дөрежесінде танып-білу әр адамның меңгерген білім деңгейі
мен оның мазмұнына байланысты жүзеге асады.
Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның
мәнін ұғыну дөрежесі терендей түседі. Әр кезеңнің психологиялық
ерекшелігіне байланысты дүние тану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз
мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамуы керек.
Керісінше дүниені танып-білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі,
сана-сезімі кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп,
диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады.
"Материалды дүниеге айналадағы қоршаған заттардың бәрі, яғни адамның
санасынан, ой-жүйесінен тысқары, әрі одан тәуелсіз, объективті түрде өмір
сүретіннің бәрі жатады".
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным — адам санасын
дамытуды" негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де
үйренеді.
"Таным" — философиялық ұғым, "...айналадағы материалдық шындықты" адам
санасында бейнеленуі". Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамыды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Ол затты
құбылысты танығаннан кейін, енді таныс еместерін білуге ұмтылады, ізденеді.
Сөйтіп, әлде де толық емес білім, толығырақ, дәлірек білімге қарай дамиды.
Тану үшін адам дүниеге белсенді әсер етеді, оған ықпал жасап, өзгертеді,
екінші зат өңдіреді, соның нәтижесінде өзі де өзгереді.
Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері, ұқсастықтары
мен айырмашылықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде ұғым туады.
"Таным... практикалық қызмет барысында іске асады".
Осылайша таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе,
оны өз мәнінде танып-білу үшін ғылым керек. Дүниетанымды қалыптастыру үшін
биологиялық, химиялық, тілдік және басқа ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың
мәдениеті, әдебиеті, казіргі таңда рухани өмірде жеткен жетістіктерін бір-
бірімен байланыстыра отырып білім беруді қамтамасыз ету керек.
Дамыған қоғам мен биологиялық ғылымның, техниканың ара қатысынан айқын
тартылған шекараны табу қиын.
Академик В.В.Струминский философия ғылымы мен биологиялық ғылымның
бірін-бірі толықтырып, біріне-бірі сүйене отырып, дүниетаным шекарасын
күшейте түсетінін айта келіп, "Искать границу раздела — это значит
воздвигнуть стену между естественными и общественными науками" дейді.
Қазіргі таңда адамның дүниені тани білу ауқымын тіпті күшейте, кеңейте
түсу талабы туып отыр. Бүкіл өлемді, галактиканы, жүлдыздардың пайда болуы
мен дамуын зерттеп отырған астрофизика ғылымы болса, маман емес адамдардың
өзі онда болып жатқан жаңалықты біліп, түсінуге тырысады.
Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі
тандағы ғылым мен техниканың дамуын, ірі ашылыстарды ғана есепке алып
қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғамаралық қатынасты да
қадағалай білген жөн.
Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен өндіріс күшіне айналуына байланысты
өндіріс күшін өндірістік қатынастан бөліп қарауға болмайды. Керісінше,
қадағалау арқылы ғылыми-техникалық революцияның қоғамға тигізер пайдасымен
қатар, табиғи ортаға, адам тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен
қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала
қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып,
адам денсаулығы мен өміріне қауіп тенуде. Түрлі машиналардан, зауыттар мен
өңдіріс орындарынан шыққан улы газдар көбейіп, тіршілікке қауіп туғызуда.
"Адамзат өмір сүретін табиғат аясы да азып-тозып барады, ендігі жас
ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге
айналуда".
Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-
түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне
зиян келтіретіндігі белгілі болып отыр.
Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға
тигізіп отырған зияны үшан-теңіз. Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі,
судың тартылуынан аса бағалы халық байлығы — балықтың азаюы — осының бәрі
де бізді қоршаған дүниеге адам баласының өз қолымен жасап отырған зияны.
Пайдалы қазбалар өндірген шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды.
Ол жерлерде тіршілік ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті.
Топырақтың табиғи қалпывдағы құрамы органикалық затқа соншама бай, оны
санап болмайды. Егер оны микроскоп арқылы қарасақ, 1 шаршы метр жерде
мывдаған бактериялар, миллиондаған балдырлар, мындаған бунакденелілер
тіршілік ететінін білеміз. Ал, сол өте құнды да бай тіршілік ортасы —
топырақты жырту оның құрылымының бұзылып, құрамындағы тіршіліктердің
жоғалуына өкеліп соғады. Тірі табиғаттың топырақ құрудағы пайдасы жайында
оқып, білген адамға бұл айтылған зиянды түсіну қиын емес. Осындай есепсіз,
жауапсыз ысыраптан дүниені сақтау үшін әр адам-ның дүниетану сауаттылығы
болуға тиіс. Дүниеге енжарлық, сауатсыз қарау, жауапсыз іс-әрекет жасау
өдейі зиян келтірумен бірдей.
Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның кейбір
ерекшеліктерін техниканың өркендеуіне пақцалануға мүмкіндік береді. Осының
нәтижесінде аралық ғылымдар пайда болды. Мәселен, бионика ғынымы
биологияны, техниканы, физиканы байланыстырады. Жаңа ғылым — ғаламдық
биология дамьщы. Табиғат байлығын, адам еңбегін үнемді пайдалану
экологиялық білімі жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымның
өсуін қажет етіп отыр.
Биологиялық ғылымдардың зерттеу нәтижесі бүкіл шаруашылық түрлеріне
енуде. Күннен күнге, өсіп дамып келе жатқан халық саны, азайып бара жатқан
табиғи ресурстар адам, табиғат, қоғам арасындағы байланыстың мәнісіне
түсініп, сауатты қатынас жасауды керек етеді. Адам, табиғат және қоғамның
бір-бірімен байланысынсыз бір де бір ғылым дамуы мүмкін емес. Сондықтан да
орта білм беру саласына биологиялық білімнің бастамасы болып саналатын
дүниетанымдық мазмұн енуін және оны оқытуды бастауыш сыныптан қолға алу
қарастырылып отыр.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдық көзқарас философиялық
тұрғыдан қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы
философиялық ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты
дәпіртеу, зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының
менін түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған. Мәселен, ақыңдар, жыраулар,
хандар мен батырлар, билер — осылардың бәрі де әділдік, адамгершілік,
табиғат байлығын меңгеру сияқты тіршілік қамына тікелей байланысты
мәселелер тұрғысында ой қозғады.
Халық арасынан шыққан ақындар табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы
туралы біршама шығармашылық үлгі көрсетті. Философия ғылымы біртіндеп дами
отырып, заттар мси құбылыстардың мәнін, олардың байланысын, қоғам, адам,
табиғат арасындағы ішкі — сыртқы тұтастықтары жайында тиімді ойлауға, сол
арқылы дүниені танып-білудегі кайшылықтарды шешуге тырысады. Әр қоғамда да
білім мсн сананың байланысы айқын байқалады. Адам санасы мсңгерген
біліміне, өмір тәжірибесіне, алдыңғы қатарлы дапалық пікірлер жиынтығына
байланысты дамиды.
Алдыңғы қатарлы ойшылдар да өздерінің керген-білгендерін терең
біліммен байланыстыра отырып, ауқымды ой жүйесін құрады. Осыдан халықтық
философия және ғылыми көзқарастар туады. Қоғамдық сананың өсуімен
байланысты адамның ойлау дәрежесінің шеңбері де ұлғаяды. Сойтіп "...қоршап
тұрғандүниені, қоғамды, және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету"
көзделеді.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп,
күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған
сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі
де өзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын
қалыпта қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай езгертуші дөрежесіне жетті.
Сөйтіп табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен
білімі де өсе түсті.
Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөз қоры молайып, заттар
мен құбылыстардың қасиетін бейне-лейтін ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді.
"...ұғымдар бай-лығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат
күштерін игеруге жақындата түседі". Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың
бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге
көтерілу мүмкіндігі болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек
еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін
жай байқау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу, ара қатынасын ашу
ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетаны-мын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де бірнеше кезеңнен өтті. Оның ең алғашқы кезеңі —
халық ауыз өдебиетінің басты түрлері — ертегілер, аңыздар, айтыстар,
батырлар жырлары негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезендегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан туындаған
дүниетанымдықпен сабақтаса байып отырды. Аңыз, ертегілерде қоршаған дүние
ішінде адамды жоғары ұстап, оның өзіне тән қасиеттердің (батырлық,
тапқырлық, күштілік, ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б.)
сол кездегі қоғаммен тығыз байла-ныста керсетеді.
Қай кезде де адам өзі өмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни, іс-әрекет
жасап, өз қажеттілігін өтеп, алдына мүлде, мақсат қойып, сол арқылы
көксеген мұратына ұмтылады. Бұл — адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай.
Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен
шыдамдылықтың қажеттілігі аңыз, ертегілерде атап айтылған.
Мұратқа жетудің жолы мен түрі көп болғанымен, халық оған батылдық,
адалдық, күш-қайрат арқылы жетуді айрықша армандап, көксеген. Сондықтан да
дүниетанымдық тұрғыдан өмір тежірибесінде кездескен практикалық жолға бой
үрып, соны жырлап, соны уағыздаған. Ол тұстағы аңыз, ертегілерде танымның
эмперикалық түрі басым. "Эм-пирикалық деңгейде білімнің мазмұны тәжірибе
негізінде жинақталады". Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін
уағыздап, ортаға салған. Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының
дүниетанымының негізі деп қарауынызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ
философтары М.С.Орын-беков пен Ә.Нысанбаев еңбеісгерінде кездестіреміз.
С.Мұқанов қазақтың эпостық жырларының, мифоло-гияға емес, реалистік
шындыққа құрылғанын атап көрсетеді. Шындықты уағыздайтын жырлар мен
айтыстар дүниетанымның нақтылана түсуіне әсерін тигізбей қоймайды.
Сонымен қатар, жоғарыда айтылған кезендерде табиғат күшіне
табынушылық, дінге сенушілік басым болды да, мдамның дүниетанымы да осы ой
пікірлерге лайықты тұрғыдан көрінді. Табиғат, қоғам, адам, төрт түлік мал,
торбие, түрлі қолөнері жайындағы түсініктер біртіндеп дамып, бүкіл халықтық
ой-санаға айналды.
Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге қарай нақтылы
шындықты түсіну кезеңіне көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүниетаным етек алды. Адамгершілік, батырлық, байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану — сезіну мен түйсінуге сүйеніп қоршаған орта заттарын көру,
ауызша нйту, эмоциялық бейнелі қабылдау тұрғысында жүзеге асты.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай және т.б.) ездерінің дүниетанымдық
көзқарастарында материалдық, рухани байлықтарды, ақын-парасатты,
адамгершілік, қоғамдық байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Ііүл
дүниетанымның ақыл-ой мен парасаттылық деңгейіне көтерілген шегі болатын.
Олардың көксегені теңдік, бостандық, жерді сақтау, табиғи ортаны құндау,
адамдар арасындағы қарым-қатынас, үлкенді сыйлау және т.б. өмір тіршілігіне
тікелей қатысы бар мәселелерді дәріптеу болды.
Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай тілімен айтқанда, "Жан азығы"
еді. "...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне
сәйкестендіріп, қол я гіл арқылы көріктендіріп жіберу ол жанға, яғни көңіл
күйіне, сезімге қатты әсер етеді".
Адамзаттың әлеуметтік тұрмысы материалдық және рухани болып қаралады.
Көшпелі қазақ елінің рухани жан азығы одебиет (өлең, ән, жыр, музыка,
айтыс, ертегі және т.б.) арқылы қалыптасатынын айтсақ, "...алғашқы адамдар
озін қоршаған дүниенің сырын білмегендіктен олардың бәрінен қорқатын болды.
Мысалы, табиғаттың сүрапыл, мылқау күштерінің бәрі — найзағай жарқылдап,
күн күркіреу, жер сілкіну, су тасу т.б. адамдарды үнемі үрейлендіріп
отыратын қаһарлы күштер қатарында саналады". "Ендеше алғашқы адамдардың
дүниетанымы айналаны қоршаған табиғат құбылыстарын түсіндіру талаптары да
осыған ұқсас". Осылайша адам дүниетанымының бастапқы көрінісін ашып жазган
жазушы С.Мұқанов "Еңбек етудің арқасында алғашқы адамдардың сана-сезімі
оянып, табиғатқа саналы түрде әсер ете бастаған кезде, айналаны қоршаған
алуан түрлі құбылыстарға назар аударып, оларды өздерінше түсіндіре
бастаған", — деп ой түйеді.
Мұнан өрі адам санасы, тілі, ұғымы дамып, табиғатты меңгеру жолындағы
өздігінен атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек
қабылдап қана қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге,
олардың себеп-салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына
байланысты дүниетаным да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар,
парасатты ойшылдарымыз да көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С.Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады. "Абай адам мен
қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен, принципшілдік және
қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету жолындағы
мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады", — дейді М.С.Орынбеков.
Бұл пікірдің түпкі тірегі — дүниетанымдық деңгейдің көтерілу сатысын
көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып талдау арқылы сол
затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала түсуінде.
Қоғам мен техниканың дамуы жаңа ойшылдардың шығып, олардың
дүниетанымдық көзқарасының өзгеруіне әсерін тигізді. Бұл кезеңдегі
дүниетанымдыққа теориялық тұрғыдан да, практикалық жағынан да қарауға
болады.
Теориялық тұрғыдан алғанда философиялық жене психологиялық қағидаларға
сүйенеміз. Философтар дүниетанымды адамның дүниеге көзқарасымен тікелей
байланысты дәлелдейді. Көзқарас адамның айналадан, қоршаған дүниеден
қабылдаған әр түрлі құбылыстары мен заттары туралы ұғымының жиынтығы ғана
емес, ол — түрлі нақты фактілер арқылы жинақталған, қорытылған, ғылым
негіздерімен байытылған білімдерден тұратын сана. Қалыптасқан көзқарас
бойынша адам өзінің қоғамдағы, тарихтағы орынын түсініп, тіршіліктің мәніне
жетіп, іс жүзінде де, саяси, мәдени өмірде де орынын айқындайды.
Адам көзқарасы ғылымға, қоршаған ортаға, алған білімді меңгеру және
ұғыну деңгейіне қарай өзгеріп, соған қарай қалыптасады, қалыптасқан
көзқарасқа байланысты дүние-таным да өзгереді. Адамның дүниетанымы,
біріншіден, қоғамның тарихи дамуына байланысты өзгерсе, екіншіден, сол
қоғамдағы халықтың сана-сезімінің өсуі, білімді меңгеру мүмкіндігіне қарай
өзгеріп отырады. Дүниетанудың ең өркендеу шыңы — ғылыми таным.
Дүниені ғылым жолымен тану үшін нақты объектілерді бақылау ,
эксперимент, анализ жасау, абстрактілі ойлау — бәрі қатысуға тиіс. "...Адам
сезім органдарының көмегімен заттың сыртқы қасиеттері мен ерекшеліктерін
қабылдап, біле алады, ал оның ішкі мәнін, даму заңдылықтарын тек
аспектрактілі ойлау арқылы игеруге болады". Сонда ғана дүниетаным ғылыми
теориялық деңгейге көтеріледі. "Ғылыми теория зерттеліп отырған объектінің
ішкі, қажетті жақтарымен байланыстырып, оның өмір сүру және даму
зандылықтарын бейнелейді".
Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын
орны ерекше. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай,
оны жаңартады, оиертеді. Дүниетанымды адамның дүние жайындағы кмлыптасқан
көзқарасы деп қарасақ, адам сол көзқарастың ажырамас бөлігі екенін
ұмытпауымыз керек. Адамды оның өмірге көзқарасынан бөліп қарауға болмайды.
Биология ғылымдары дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретінін
дәлелдесе, көзқарас сол дүниені адам ойынан откізіп, соған қажеттігіне
қарап бағалайды. Биология ғылы-мының салалары дүниені теориялық түрғьщан
дәлелдесе, козқарас бұл дүниенің адам үшін қандай мәні, маңызы барын, адам
осы қоршаған дүние ортасында өзін қалай ұстауы керек, неге талпынуы, неден
сақтануы жөн екенін қарастырады. Сөйтіп, биология ғылымы қоршаған дүниені,
пақты шындықты қабылдауды қамтамасыз етсе, қалыптасқан көзқарас осы ұғымды
бағалау тұрғысынан қарайды.
Қоршаған дүниенің адам миында бейнеленетін көрінісі көзқарастың бір
бөлігі ғана. Тұтас көзқарас қалыптасуы үшін адам мен қоршаған ортаның
қатысын, пайда-зиянын, мұқтаждықты өтеу деңгейін анықтау әрекеттерінің
қатысы керек.
Көзқарастың қалыптасуы мен даму тарихына көз жүгіртсек, оның адам
баласының табиғатты танып-білуіне тікелей байланыстылығын көреміз.
Табиғатты танып білу өте күрделі процесс. Оған қажетті алғы шарттар: адам
мен табиғаттың іс жүзіндегі ара қатысы; табиғат, қоғам, адам арасындағы
қарым-қатынас; қоғамның рухани мәдениеті, ой мәдениеті, ғылым жетістігі,
жалпы философиялық көз-қарастар және т.б.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына өсер етуге болады. Ғұлама ойшыл өл-Фараби айтқандай, адамдағы
үш қабілетті (ерекше жаралған дене құрылысы, жан қүмарлығы, ой-парасаты)
дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге мүмкіндік туады.
Дүниедегі ең бағалы байлық — адам болғандықтан, оның қоршаған дүниеге
көзқарасы, танып, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда және
өзінің тұлға ретінде қалыптасуывда негізгі орын алады. "Оның адамдық қасиет-
тері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы,
моральдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады". Сондықтан да, дүниетанымды дұрыс
қалыптастыру мектеп қабырғасында басталады да, өмір талабына, ғылым дамуына
орай жалғаса береді.
Ғылым мен техника жаңалықтары адамның табиғат пен арақатынасының түрін
өзгертіп, табиғат байлықтарын аса көп пайдалануға әкеліп соқты. Түрлі
химиялық косылыс-тарды тауып, жасанды заттарды өндіру кезеңі басталды.
Мұның салдарынан дүниетанымдық көзқарас өзгерді. Енді дүниенің пайдасы мен
қажеттілігіне баса көңіл бөлінді. Бірақ, қажеттілікке пайдаланылған заттың
орнын толтыру, кемшілігін жетілдіру, пайдалыларын көбейту және зиянсыз
өндіру, ортаны қорғау жақтары өз дәрежесінде жүзеге аспады. Бұл қоғамдағы
білім беру саласының жіберіп отыр-ған кемшілігінен туып отыр.
Адам табиғатты жақсы пайдалана білгенімен, оны қалпыпа келтіру жолын
меңгере алмай келеді. Дайын табиғат байлығын өндіру қиынға соқпағанымен,
оның қасиетін толық меңгеріп, қайта қалпына келтіру үшін ғылым салаларының
жетістігі, мәдени деңгейдің жоғарынығы, дүниеге дсген саналы көзқарас
қажет.
Буржуазиялық қоғамда "табиғатты жаулап алу, бағындыру" мақсаты басым
болса, үзамай-ақ, бұл көзқарастың қате екендігі байқалды. Адамның білімі,
мәдениеті, табиғатпен қарым-қатысы күшейіп, оған жасайтын әрекеті молайған
сайын өзін қоршаған сан-алуан дүниенің бір-бірімен байланыста,
сабақтастықта екендігін жете түсіне бастады. Табиғат тек материалдық
қажеттілікті ғана өтейтін орта емес, ол эстетикалық талғамның,
интеллекгуалдық дең-гейдің көзі екенін білді. Күн сайын табиғатқа деген
қажеттіліктің күшеюі дүниенің сан алуан бөліктерінің бірінсіз бірінің
болмайтынын түсінуге әкеліп соқты. Адам дүниетанымының деңгейі оның білімі
мен мәдениеттілігіне тікелей байланысты екендігі айқындалды.
Н.П.Депенчуктің пікірі бойынша "Связав воедино неживую, живую природу
и человека, принцип развития стал методологической основой решения
сложнейщих проблем, имеющих глобальный характер, в частности, проблем
экологий, биосферы и ряда других".
Қазіргі танда көтеріліп отырған проблемаларды адамның дүниетанымдық
деңгейін өзгертті. Дүниені тек пайдаланып қана қоймай, оны қалпына келтіру,
қорғау, экологиялық талаптарды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау етек алуда.
Дүниетанымдық деңгей философиялық ғылым саласында кеңінен зерттелуде.
Қазақ халқының дүниетанымының қалыптасу тарихы жайында көптеген зерттеулер
нотижесі жарық көрді. Олардың қатарывда белгілі философтар А.Қасабеков,
М.Орынбеков, Ж.Алтаев, О.Сегізбаев, Т.Ғабитовтың сңбектерін атауға болады.
"Қазақ халқының дүниетанымы" атты докторлық диссертацияның қорғалуы
дүниетанымдық қағидаларды философиялық тұрғыдан байытты.
Дүниетанымның психологиялық негізі адамның жекебас срекшелігіне
тікелей байланысты. Сонымен қатар, дүние-танымға ұлттық психологияның әсері
де күшті. Ұлттық психология өмір сүретін ортаға қарай салт-дәстүр
тұрғысынан көрініп, адамның мінез-құлқы арқылы көзге түседі. "Ұлттық мінез-
құлықты халықтардың өзі жасаған тарихтағы, материалдық және рухани
тіршілігінің бейнеленген көрінісі деп түсінеміз".
Мінез-құлық арқылы адамның дүниеге көзқарасы, талға-мы, эмоциясы,
мұқтаждығы байқалады. Талғам қоршаған дүниені тануға, түсінуге талпынады.
Талғам күшейген сайын адам тек материалдық мұқтаждығын қанағаттандырып
қоймайды, оның рухани мұқтаждығы да дамиды. Неғұрлым қоршаған дүние сырын
түсініп, оны меңгерген сайын талғам да өсіп, өзгереді, дүниетаным да кеңейе
түседі.
Жас өспірімдердің дүниетанымын қалыптастыруға алдыңғы қатарлы қазақ
жазушылары мен ақындарының өмірді, табиғатты, адамды, коғамды паш ететін
шығармалары да түбегейлі әсер етеді. І.Жансүгіров, С.Мұқанов, М.Әуезов,
Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты атақты ақын-жазушыла-рымыздың әрбір туындысы
дүниетанымдық негізде жазылған. Әсіресе, І.Жансүгіровтың "Жетісу суреттері"
поэмасында қазақ жері табиғатының сұлулығы, овда кездесетін көптеген
жануарлар мен өсімдіктердің сипаты көркем берілген.
Дүниетанымдық маңызы жоғары шығармалар туралы айтқанда, С.Мұқановтың
қазақ халқының тарихи этнографиясына арналған монофафиялық еңбегін атап
өтуге бола-ды. Жазушы қазақтың дінге қатысын, дүниетанымын, тілін, мекенін,
әлеуметтік жағдайын, шаруашылық жайын баяндай келіп, әсіресе халқымыздың
дүниетанымы оның тұрмыс тірлігімен тығыз байланысты екендігін ғылыми
тұрғыдан дәлелдейді.
С.Мұқановтың "Халық мұрасы" (тарихи-этнографиялық шолу) деген
еңбегінде қазақ халқының шежіре тарихын, ертедегі қоғамдық өмірін,
шаруашылығын, материалдық тұрмыс жайын, әдебиетін жан-жақты сипаттайды.
Академик жазушының бұл шығармасының әсіресе, қазіргі жастар үшін орасан зор
дүниетанымдық маңызы бар. Басқаны былай қойғанда, төрт түлік малдың кез
келген адам біле бермейтін сан қырлары түсінікті тілмен жан-жақты
баяндалғанын айтудың өзі жеткілікті (Бұл материалдар "Дүниетану"
хрестоматиясына енгізілді). Жазушының шығармалары қазақ өлкесінің табиғатын
шебер суреттеуге арналған.
Алматы маңайын, Алатау көрінісін, Шу, Сыр бойын, Каспий жағалауын
көркем кескіндеген еңбектерінің кез келгені жастар дүниетанымын кеңейте
түсетіні хақ.
Ғабит Мүсірепов болса, жастарға табиғатпен қоян-қолтық өмір сүруді,
ашық аспан, көк шалғын аясында еңбек сүруді уағыздайды. Сондай мәндегі
шығармаларының бірі Айгүл қойшының бір күні". "Туғанына бір-ақ жеті болған
жас қозылар жас баладай әлсіз де аянышты маңырайды" — дей келіп, оны
күтетін жас қыздың көрген бейнеті мен қызығын баяндайды. Осы арқылы таңмен
бірге ойанып, күнмен бірге шығатын қазақ баласының қоршаған ортадан
түйгенінің молдығын байқатады. Ғабиттің мұндай шығармаларының қатарына
"Талпақ танау", "Өмір жорығы", "Тарғыл қауын" т.б. атауға болады.
Ғабиден Мұстафин қазақ халқының еңбек барысында жақсарған қалін, егін
егуге, отырықшылыққа үйрену арқылы мәдениетке жеткенін баяндайтын
шығармаларында қоғамның дамуы адамның табиғаттан өндіретін табысына, алатын
өніміне байланыстылығын көрсетеді. Мәселен, "Еңбек бірлігі", "Алыптың
кереметтері", "Шыныдан туған мпы", "Туған жерде" және т.б. шығармалары
адам, табиғаттың және қоғамның ара-қатысын аша түскендей.
Дүниетанымдық деңгейге адамның қабылдау, сезіну, ойлау
ерекшеліктерімен бірге әр адамның ақпараттық мәдениеті үлкен әсер етеді.
Казіргі танда адам санасына ықпал жасайтын хабарлар, мәліметтер,
жаңалықтар, ғылыми жетістіктер өте көп. Олардың арасынан өмірге
қажеттісін, өте керектісін, ғылымға негізделген шынайысын таңдап түсіне
білу жеке бас ерекшелігіне байланысты.
Жеке бастың қоғамдық санасына, білім деңгейіне, психикасының
дәйектілігіне қарай өзін қоршаған ортадан керегін таңцай білу, қоғамдық
жағдайды түсіну, табиғатқа саналы қатынас жасау, тиімді әрекет ету
мүмкіндігі туады. Айтылып отырған саналы көзқарас және дүниетану деңгейінің
ғылыми тұрғыда қалыптасуы бастауыш сыныптан бастап жүйелі берілген білім
нәтижесінде жүзеге асады.
Адам, табиғат пен қоғам арасындағы қатынас пен байланысты ғылыми
тұрғыда меңгеру арқылы ғана оған сауатты қатынас жасау мүмкіндігі туады.
Адамның болмысы өте күрделі, ол биологиялық және қоғамдық сипатты қамтиды.
Адам өз басының әлеуметтік сипатын қоғамда, қоршаған ортада ғана көрсете
алады.
Адам дүниені танып, біліп меңгереді, оны керегіне жаратады, сол арқылы
қоғамға да әсер етеді. Ол дүниені тануға білім, ақыл-ой арқылы жететіні
белгілі. Адамға рухани әлем тән. Рухани дүние арқылы адам басқа тіршіліктен
айырма жасайды. Рухани дүниесі байыған сайын адамның дамуы да күшейе
түседі, сөйтіп "тұлғаға" айналады. "... Адам өмірден және жалпы тіршілік
дүниесінен өзінің орнын іздейді, сондықтан дүниетанымның басты
категориялары адам мен дүние болып табылады".
Білім, ақыл, ерік, қажеттілік, көзқарас және басқа әлеу-меттік,
психологиялық сипаттар арқылы адамның "тұлғаға" айналуы жүзеге асады.
"Тұлға — адамның қоғамдық бет пердесі. Ол адамның дамуының қорытындысы,
жемісі". Адам дүниетанымы кеңейген сайын тұлғаға айналады. Кез-келген адам
тұлға дәрежесіне жетеді деу қиын. Жеке басы жете дамыған, дүниетанымы
жоғары адамның бар мүмкіндігі шындыққа айналады. Тұлға өзін-өзі басқара
алатын, езіне-өзі баға бере алатын айналадағылармен (адам, табиғат, қоғам)
тиімді қарым-қатынас жасайтын адам. Тұлға біртіндеп дамыды.
Адамның жеке басының дамып, тұлғаға айналуына тек мектеп қабырғасында
берілген білім ғана емес, бүкіл оны қоршаған орта өсер етеді. "Бала кезінде
адамның тұлға ретіндегі қасиеттерінің 70% қаланады, сол себегаі дұрыс
тәрбие өте қажет". Балаға әсер ететін оны қоршаған орта: жанұя, ата-ана,
мектептегі, мектептен тыс қарым-қатынастар және күнделікті көпшілік ақпарат
құралдары (радио, теледидар, газет және т.б.).
"Дүниетаным — ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде
тұтастай алғанда адамның білімі мен нанымы, ар-ұждан мұраттары мен
әлеуметтік құлықтың реттеушісі, саяси бағыт-бағдар, қоршаған ортаға
психологиялық және эстетикалық көзқарас".
Сонымен, жоғарыда айтылған жағдайлардың нәтижесінде мынандай
қорытындаға келдік:
- қазіргі таңдағы дүниетану туралы философиялық ойлар әлеуметтік,
халықтық, ұлттық, соның ішінде қазақ халқының сана-сезімінің, ой-өрісінің
біліми, мәдени деңгейінің дамуы тұлғасынан талданып, танылып отыр;
— адамға дүниенің бір бөлігі бола тұра сол дүние ортасында дамитын,
дүниенің дамуына әсер ететін, өзінің іс-әрекетін саналы реттейтін субъект
ретінде қарау қағидасы жолға қойылды;
— дүниені саналы түрде тануы, оны меңгеруі арқылы адам басқа
тіршіліктен жоғары тұрады. Сондықтан оның дүниедегі іс-әрекеті де ерекше.
Ол дүниені сезініп, көріп, танып, қабылдап қана қоймай, оны зерттейді,
ізденеді, сүйтіп керегіне қарай өзгертеді, пайдаланады. Пайдалану
саналынық, ізгілік, адамгершілік, білімділікпен орындалады;
— дүниеге саналы қатынас жасау жүйелі берілген білім мен тежірибенің
нәтижесінде жүзеге асады. Рухани дүниесі бай, білімді, ой-өрісі дамыған
адамның дүниетанымы да дұрыс дамиды;
— жүйелі алған білім мен тәрбие негізінде адам өмірге белсенді
қатысатын жекебасы жетілген тұлға деңгейіне көтеріледі. Мұндай деңгейге
жеткізу елімізде "Орта білімнің мемлекеттік стандартын" жүзеге асыру
барысында орындалады.
1.2. Педагогикалық-психологиялық еңбектердегі дүниетану мәселелері
"Дүниетану" деп айқын аталмағанымен, қай кезеңде де бастауыш сынып
оқушынарына қоршаған орта, табиғат, ;ідам еңбегі мен тұрмысы жайында білім
беріліп келді. Оқушылардың ойын, тілін дамыту осы қоршаған орта
материалдарын оқытып, білім беру барысында жүзеге асырылды. Дегенмен, әр
кездегі оқу-ағарту саласының ллдына қойылған талап пен міндеттерге және
қоғамдағы ғылым мен мәдениет жетістіктеріне байланысты дүниетану
материалдарының бастауыш сыныпта берілу көлемі де, мазмұны да, оны оқытудың
әдіс-тәсілі де өзгеріп отырды.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі халық ағарту ісінің жай-күйін
зерттеуге арналған еңбектерде (Т.Т.Тәжібаев, Ә.І.Сембаев,Қ.Бержанов,
Ә.С.Сыдықов) қазақ мектептерінде орыс тіліндегі бағдарламалар мен
оқулықтарыны аударма нұсқалары пайдаланылып келгендігі атап көрсетіледі.
Соның бірі ретінде 1921 жылғы Петроград қаласындағы әдіскерлер бірлестігі
дайындаған бастауыш сыныптың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама
мазмұнына "Дүниетану" бөлімі енгізіліп, оқушыларға табиғаттан, қоғамнан
білім беру қарастырылған. Бұл құжаттың "Түсінік хатында" бағдарлама
мазмұнын әр аймақтың өз жерінің жағдайына қарай икемдеуіне мүмкіндік
беріледі деп көрсетілген. Бірақ, дәл сол кезенде бағдарлама мазмұнын
жергілікті жағдайға икемдеп, өзгертіп пайдалануға дайын тәжірибелі
әдіскерлер аз болғандықтан, бұл талап өз мәнінде жүзеге аспай қалып
отырған.
Кейбір аймақтарда бұл талаптарды орындауға жасалған талпыныстар
салдарынан бағдарлама мазмұнының бұзылып, берілетін білім деңгейінің мүлдем
темендеп кетуіне әкеліп соқкандығын Ә.І.Сембаев атап көрсетеді. 1922 жылы
Оқу халық комиссариаты жетіжылдық мектепке арналған оқу жоспарын қабылдады.
Бұл жоспар бойынша отантану (родиноведение), жаратылыстану
(естествознание), география, дүниетану (мироведение) бастауыш сыныптарда
жеке пән ретінде оқытылатын болды. Сөйтіп, бастауыш сыныптарда оқушыларға
табиғаттан, қоғамнан білім беру, олардың дүниетанымын кеңейту мәселесі жаңа
етек алып ашыла бастаған қазақ мектептеріне енеді. Бұл оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыратын пәндердің оқу бағдарламаларынан тұрақты орын
алып, нығая бастауының басы болды.
1924 жылы жарық керген Мемлекеттік ғылыми Кеңестің (ГУС) бекіткен
бағдарламасының мазмұны осының айғағы болатын. Бағдарламада оқушыларға
табиғаттан, қоғамнан білім беріп, оны саясатпен, жаңа қоғам құрушы
еңбекшілер күресімен тығыз байланыстыру жағы қаралды. Әрине, бұл кезендегі
оқу бағдарламаларының ең негізгі талабы пәнді оқытуды саясаттандыру
екендігі жайында Қ.Бержановтың еңбегінде айқын айтылған. Автор осы
еңбегінде ГУС бағдарламасының талаптарын мектептерде жүзеге асыруда
кездескен қиындықтарды да талдап көрсетті:
1. Пән мазмұнын өз өлкесімен байланыстырып оқытуға жағдай жасайтын
оқулықтар мен оқу құралдары болмады;
2. Көрнекі құралдар мен өлкетану материалдарын қолдануды көрсететін
әдістемелер жеткіліксіз еді;
3. Жоғары білімді, жан-жақты дамыған өз ісінің шебері деп атайтындай
тәжірибелі мұғалімдер аз болды.
Жоғарыда көрсетілген кемшіліктердің салдарынан ГУС бағдарламасының
талаптары мен мазмұны мектеп өмірінде кең етек алып кете алған жоқ.
Қоршаған дүниеден берілетін білім мазмұнының кеңеюіне 1927 жылғы 1—2
сыныптарға арналып қабылданған кешенді бағдарлама үлкен әсерін тигізді.
Мұнда жеке пендер ретінде емес, тек құбылыстар мен істердің маталуын,
байланысын қарастыру көзделді.
Кешенді бағдарлама мазмұны кез келген пәнді елкетану материалдарына
(есеп болса, сол жердің шаруашылық түрлерімен, өсімдік-жануарлар туралы
болса, табиғатымен, сңбек жайында болса, жергілікті адамдар еңбегімен)
байламыстыра оқытуды талап етті. Бастауыш сынып оқушыларына адам, қоғам,
табиғат туралы білім беру арқылы жоғарыда аталған талаптар жүзеге асты.
Республикамыздағы жастарға білім беру ісінің даму жолына коз
жүгіртсек, қилы-қилы кезеңнен өткенін көру қиын емес. Кеңес екіметі
саясатының езгеруімен бірге халық ағарту ісінің мақсаты мен мазмұны да
өзгеріп отырды. 1930 жылғы "Жалпыға бірдей міңдетті бастауыш оқу", 1931
жылғы "Бастауыш және орта мектеп туралы" қаулылары бойынша оқушыларға
политехникалық білім беру мәселесі қолға алывды. Политехникалық білім
беруді жүзеге асыру үшін бағдарлама мазмұнына тағы да езгерістер еніп, өмір
тынысымен, қорша-і ан ортамен таныстыруды сыныптан тыс ұйымдастырылатын
жұмыстар барысында жүзеге асыру көзделді. Осы кездегі оқу ісінің жайы
туралы айта келіп, Ә.І.Сембаев "Мектеп оқуы-ііың алғашқы екі жылы үшін ана
тілі, математика, қоғамтану, география, табиғаттану және т.б. жеке пән
бағдар-ламалары берілді" — деп көрсетті. Осы оқу бағдарламалары бойынша 1—2
сыныптарда табиғаттан білім беру көзделіп, ол тақырыптардың мазмұны жыл
мезгілдеріне қарай топтастырылған.
Өсімдіктер мен жануарлар тіршілігі жыл мезгілдеріндегі ауа райының
өзгерісімен байланысты қарастырылған. Сонымен қатар 3-4-сыныптарда
жаратылыстану пәнін оқыту жоспарланып, 3-сыныпта өлі табиғат, 4-сыныпта
тірі табиғат оқылатын болған. Бастауыш сыныпта білім берудің осы мазмұны
1946—1947 оқу жылдарына дейін сақталды.
1946-1947 оқу жылында Ресейде бастауыш мектептердің оқу-тәрбие жұмысын
тексеру қолға алынды. Тексеру нәтижесінде бастауыш сыныптардағы оқыту
мәселесіне байланысты көптеген кемшіліктердің беті ашылды. Әсіресе,
жаратылыстану, қоғамтану пәндерінің ете төмен дәрежеде оқылатыны анықталды.
Бұған білімді мұғалім кадрлардың жетіспеуі, сабақ барысында пайдаланылатын
көрнекі құралдардың аздығы, сабақ берудің тиімді әдістері зерттеліп,
қорытылып көпшілік мұғалімдер тәжірибесінің арқауына айналмауы себеп болды.
Мұндай кемшіліктерді жоюдың жолдарын іздестіру барысында бастауыш сыныпта
оқыты-латын бірқатар пәндер мүлдем қысқартылып, кейбір пөндердің мазмұны
қайта қаралды, Сөйтіп, 1947-48 оқу I жылынан бастап қоғамнан, табиғаттан
ұғым беретін материалдар ана тілі пәнінің мазмұнына енді. Тек 4-сыныпта
ғана "Өлі табиғат" жеке пән ретінде оқытылатын болды.
1958 жылы "Мектептің өмірмен байланысын нығайту және КСРО-да халыққа
білім беру жүйесін онан өрі дамыту Заңы" кабылданды. Мүвда мектептегі "...
оқудың белгілі дәрежеде өмірден қол үзгендігі" көрсетіліп, алдағы кездегі
негізгі мақсат ретінде оқушыларды еңбекке баулу, политехникалық білім
беруді жүзеге асыру қажеттігі белгіленді. Осыған байланысты бастауыш
сыныпта оқылатын пәндер жүйесі тағы да елеулі өзгерістерге үшырады. Бұрынғы
4- сыныпта оқылатын "Өлі табиғаттың" орнына "Табиғаттану" пәні оқытылып,
оның мазмұнына өлі табиғаттан да, тірі табиғаттан да білім беретін
материалдар енді. Оқу бағдарламасының өлкетанулық мазмұны күшейтіліп,
балалардың өздеріне жақын да таныс образдар мен фактілерге сүйене отырып,
оларды айналадағы табиғатпен, адамдардың еңбек саласындағы тіршілігімен
үнемі таныстырып отыру керек екенін көрсетіп отыр.
Жоғарыда аталған бағдарлама талаптары сол кезде жарық көрген оқулықтар
мен әдістемелерде өр түрлі шешімін тапты.
Төңкеріліске дейін қазақ бастауыш мектептеріне арналған төл оқулықтар
мен оқу құралының болмауынан орыс авторларының (А.Герд, Н.И.Берлин,
В.Ф.Зуев, К.Д.Ушинский, К.П.Годовский) оқулықтары мен әдістемелік
нұсқаулары қазақ тіліне аударылып, пайдаланылды. Мәселен, 1886 жыл-дың
өзінде-ақ В.Ф.Зуевтің орта мектепке арналған "Табиғат тарихы" атты оқулығы
аударылып, жарық керді. Бұл оқулықтың кіріспе бөлімінде мұғалімдерге
арналған әдістемелік нұсқау берілді. Оқулық үш бөлімнен түрды: өлі табиғат
(ископаемое царство); өсімдік (прозяваемое царство); Жануар (животное
царство). Мұнда өсімдіктердің, жануарлардың тіршілік ерекшелігі және
олардың адам баласына пайдасы туралы мағлұматтар берілді. Автор оқулықта
өсімдіктің 148, омыртқалы жануардың 157 түрінің тіршілігі жайында
баяндалып, оларды оқыту әдістемесіне тоқталды. Әдістемеде көрнекілік
әдісіне баса көңіл бөлініп, кез келген зат жайында оқытқанда оның табиғи
қалпын, не соны суреттейтін бейнені көрсетудің тиімділігін айтып нұсқайды.
Оқыту әдісін жетілдіру мақсатымен қосымша пайдаланылатын материалдар
ұсынады (193 суреттен тұратын 57 кесте берілген). әдістемеде дидактикалық
принциптерді: ғылымилық, жүйелілік, түсініктілік, білімді оқушыларға саналы
меңгерту жолдарын талдайды. В.Ф.Зуев — орыс мектептерімен қатар қазақ
мектептері үшін де жаратылыстану пәнінің жүйесі мен әдістемесінің негізін
алғаш салған ғалым.
К.Д.Ушинский де — бастауыш сатыда жаратылыстану мен географияны
оқытуға үлкен мән берген әдіскердің бірі. Ол мектепте жаратылыстану ғылымын
оқытудың мәнін өте жоғары бағалап, оған балалардың қисынды ойы мен тілін
дамыту құралы ретінде қарады. Оқушылардың сөз қорын шлайтың, тілін дамыту
үшін ең алдымен оларды қоршаған ортаны танып-білуге дағдыландыру қажеттігін
ескертті. Табиғаттан білім беру арқылы оқушылардың ұғымды саналы игеуіне
негіз қаланады деп есептеді. Оқушынар табиғат заңдылықтарын меңгеру үшін
үнемі ақыл-ой сайысына түседі. Бұл сайыс олардың жаратылыс сырын ашуына
көмегін тигізеді деп қарады. Педагог-ғалым К.Д.Ушинскийдің бастауыш сыныпта
жаратылыстануды оқыту жайындағы бұл көзқарасы "Ана тілі" (Родное слово)
және "Балалар әлемі"
(Детский мир) оқулықтарында жан-жақты сипатталған.
А.Я.Герд те мектеп қабырғасында оқушыларға жаратылыс пәндерінен білім
беру жайында құнды пікірлер ұсынды. Ол оқыту барысында оқушының өздігінен
ойлануын, байқағыштығын, танымын дамытудағы жаратылыстану пәнінің маңызын
ашып көрсетті. Өсімдіктердің, жануарлардың өзінің тіршілік ортасына қарай
икемділігін ашып түсіндіру керектігін ескертті. Табиғатқа бақылау жүргізу
нәтижесінде оқушылар ез пікірін айтуға, байқағандарын қорытуға, ойларын
тұжырымдауға жаттығатынын дәлелдеді. Әдіскер табиғаттан, коғамнан берілетін
білімнің мазмұнын ашты. Ол білім беруде ең бірінші орынға оқушылар
көзқарасын қалыптастыруды қойды. Сөйтіп, Ресейде түңғыш рет басылым корген,
жануартану оқулығына Дарвиннің идеяларын ендірді. Табиғаттан, қоғамнан
білім беруде, әсіресе, зертханалық және заттық сабақтардың тиімділігін
уағыздады. Тек қана кітап арқылы алған білімнің үстірт, тиянақсыз болатынын
айта келіп, нақты табиғат заттарымен бетпе-бет қатыс жасау арқылы алатын
білімнің нәтижесінің жоғарылығын басқа ешбір көрнекілікпен салыстыруға
болмайтынын айтып, уағыздады. Өзінің бүкіл әдістемелік ой-пікірін "Заттық
сабақтар" атты еңбегінде тұжырымдап, бастауыш сыныпта әуелі өлі табиғатты,
сонан кейін барып тірі табиғатты оқыту керек деген ұсыныс жасады.
А.Я.Гердтің жаратылыстану пәнін оқытуға арналған бұл еңбегінің мәні
әдістемелік тұрғыдан да, теориялық жағынан да тек сол кез үшін ғана емес,
сонымен бірге, қазіргі кезеңде де ете құнды зерттеулердің қатарына жатады.
Жаратылыстануды оқыту әдістемесін жетілдіруде К.Н.Годовский де кеп еңбек
сіңірді. Оның бастауыш сыныптағы жаратылыстану пәнін оқыту мәселесіне
байланысты көптеген еңбектері жарық көрді. Солардың ішіндегі ең бастылары:
"Бастауыш мектептегі жаратылыстану сабақтары", "Бастауыш мектепте
жаратылыстанудан сарамандық сабақтарын, "Үйдегі және мектептегі тірі
бүрыш", "Бастауыш мектептегі тірі бүрыш", "Жаратылыстануды оқыту
тәжірибесі" атты еңбектері. Бұл еңбекте де ғалым алғаш рет бастауыш саты
оқушыларының табиғатты оқып үйрену және меңгерудегі психологиялық
қажеттілігін ашып көрсетті.
К.Н.Годовский бастауыш мектепте оқушынарға табиғаттан берілетін білім
жүйесін меңгерте отырып, балалардың табиғатпен қарым-қатынас дағдысын
тәрбиелеуді көздеді. Әдіскердің бүкіл ғылыми жұмысының қорытындысы ретінде
"Жаратылыстану әдістемесінің жалпы мәселелері" деген еңбегі жарық көрді. Ол
осы жұмысында жаратылыстанудың әдістемесін педагогикамен, психологиямен
байланыстыра жүзеге асыру арқылы балалардың физиологиялық, психологиялық
ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік туатынын, осылай еткенде ғана әдістемені
қолдануды ғылыми жолға қоюға болатынын сөз етеді. Сонымен қатар, әдіскер-
ғалым жаратылыстану бағдарламасының мазмұны мен мақсатын да апықтайды.
Бағдарламаның басты мақсаты — баланы дамыту және білімді саналы меңгерту
мәселелері болу керек екенін атап керсетеді. Мұндай еңбектің педагогтар
қауымы үшін ең басты құндылығы — қызыққыш, еліктегіш, сенгіш бала
исихологиясына сүйеніп, оларға табиғаттың сан-алуан құбылысы мен байлығын
түсіндірудің тиімді жолын іздестіру. К.Н.Ягодовскийдің білім беру барысында
оқушылардың саналы меңгеруін қамтамасыз етуге көмектесетін сарамандық
сабақтарды жиі ұйымдастырып, табиғат бүрышында жүйелі бақылау жүргізуге
көңіл белуді нұсқаған ұсынысы мұғалімдер қауымы үшін өте құнды пікір болды.
Алдыңғы қатарлы орыс әдіскерлерінің осындай пікірлері мен әдістемелік
ұсыныстары Ы.Алтынсариннің "Хрестоматия" оқулығының шығуына септігін
тигізді. Бұл оқулыққа енген тақырыптар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz