Евразия материгіне физ-географиялық шолу

Пән: География
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Евразия материгіне физ-географиялық шолу

Жоспары:
1. Жалпы шолу
2. Жер бедері
3. Климаты
4. Топырақ және өсімдік жамылғысы
5. Географиялық белдеулер
6. Халқы
Жер жүзі халқының жастысынан астамы тұратын жердегі ең зор құрлық
массиві – Евразия материгі экватор мен 77º с.е аралығында орналасқан, оны
төрт мұхит шайып жатыр. Материктің нүктелері –Челюскин мүйісі, Пиай мүйісі,
Рока мүйісі, Дежнев мүйісі. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 8 мың км
батыстан шығысқа қарай 16 мың км –ге созылып жатыр. Евразияға қосылатын
кейбір аралдар материктен едәуір қашықта жатыр. Шпицберген Франц Иосиф жері
Солтүстік Жер сыртына шыққан. Малая архипелагы аралдары оңтүстік жарты
шарда 11º с.е. дейін созылады. Атлант мұхитындағы Азор аралдары 28º б.б.
жатыр. Аралдардың ауданы 2.75 млн км 2 аралдармен қоса есептегенде
Евразияның ауданы 53.4 млн км2 Материктің зор көлемді болуы оның табиғат
жағдайларының өте күрделілігін және әр түрлілігін анықтайды. Евразия
жерінде дүниенің екі бөлігі –Европа мен Азия жатыр.
Европаның жағалауының ұзындығы -37900 км
Азияның 69900 км
Құрлықты зерттей отырып, оны мынадай табиғи аймақтарға бөлуге болады:
Шығыс Европа жазығы
Батыс Сібір жазығы
Орталық Азия
Қазақстан
Орта Сібір таулы қыраты
Қиыр Шығыс
Алдыңғы Азия
Оңтүстік Азия
Оңтүстік Шығыс Азия
Мұхиттар мен теңіздер материкке сұғына еніп жатыр. Оның шеттері әсіресе
батысы мен. оңтүстігін тілімдейді. Бірақ Евразияның зор көлемділігі
жағдайында оның ішкі аудандарфы теңіздері мен мұхиттардан мыңдаған км қашық
жатыр. Бұл материк аумағында табиғаттың қарама-қайшылығы айқындала түскен.
Евразияның батыс бөлігі , яғни шетелдік Европа өте енсіз және теңіздермен
терең тілімделген. Оның жер бетінің 13 аралдар мен түбектер және
теңіздерден ең қашық жері не бары 600 км Шығысқа қарай материк кеңейеді.
Оның Азиялық бөлігіндегі аралдар мен түбектердің үлесі жалпы ауданының ¼-
нен кем. Батыстан шығысқа қарай материктің жер беті сипаты да өзгереді.
Шетелдік европаның тілімделген рельефінің орнына кең-байтақ Шығыс Европа,
Батыс Сібір, Тұран жазығы Орта Сібір таулы үстірті жалғасады. Евразияның
бүкіл оңтүстігімен Атлант мұхитынан Тынық мұхитына дейін созылып жатқан тау
ғимараттары беолдеуі, батыстан шығысқа қарай барған сайын зорайып, биіктіп,
Гималай және Тибет таулы қыроаты тұсында Жер бетіндегі ең биік тауға
ұласады. Евразияның батыс және оңтүстік бөліктерінде негізгі орографиялық
элементтердің жартысында ендік бойы бағыты басым. Материктің орта бөлігінде
және әсіресе шығысында ол меридиан бағытымен өзгереді. Сөйтіп, материктің
терең түкпіріне Атлант және солтүстік мұзды мұхиттардығң әсер етуіне
орография кедергі жасамайды. Сонымен бірге Евразияның ішкі бөліктері Тынық
және Үнді мұхиттарының әсерінен тау қырқаларымен бөлінген және ол
шеттерінде ғана байқалады. Евразияның зор мөлшері оның күрделі құрылысы
рельефі поляр маңы және экватор маңы ендіктері арасындағы орны, мұхиттардың
әр түрлі дәрежеде әсер етуі табиғаттың зоналық ерекшеліктерінің алуан
түрлілігі және географиялық қабықтың географиялық зоналық құрылымы
көрінісінің едәуір айырмашылығын түзеді. Евразияда құнарсыз арктикалық
шөлдер және ылғалды экваторлық ормандар таралған. Көлемді кеңістікерді
жаңбыр мүлде жаумайды жеуге болатын ағынсыз территориялар алып жатыр.
Сондай-ақ аумақты аудандарда халық ылғалдың тым артығынан азап шегуде.
Евразия үшін жер бедеріндегі биіктер мен температураның күрт өзгеріп отыруы
тән. Жер шарындағы ең биік шың ең терең құрғақ депрессия осында.
Батыста және оңтүстік батыста Евразияны Атлант мұхиты және оның теңіздері
қоршаған. Евразияға тікелей жанасқан мұхиттың солтүстік шығыс бөлігі
Орталық Атлант жотасының шығыстьа Батыс Европа қазан шұңқырын алып жатыр.
Оның ең терең жері 6000 м-ден астам. Оның астында мұхит типіндегі жер
қыртысы бар. Оның шегіде Бискай шығанағының солтүстік шығыс бөлігі жартылай
тұйықСолтүстік және Ирландия теңіздері Жерорта Балтық теңізі және оларды
мұхитпен байланыстыратын бұғаздар жатыр. Гренландия мен Скандинавияның
оңтүстік-батыс жағалауының арасындағы тереңәдігі 600м аспайтын су асты
шоңғалы Атлант пен Солтүстік мұзды мұхиттарды бөліп тұрады.
Евразияның батыс бөлігінің табиғат жағдайларының қалыптасудағы маңызды
факторлардың бірі Атлант мұхитының солтүстігі мен Солтүстік мұзды мұхиттың
оңтүстік-батыс бөлігіндегі жылы ағыстар жүйесі.
Евразияның шығыс жағаларын бүкіл дүниежүзілік мұхит ауданының жартысын
қамтитын Тынық мұхиты жауып тұр. Тынық мұхитының батыс жағалары ерекше
тілімделуімен және аралдарының көптігімен көзге түседі. Тынық мұхитының
батыс бөлігіндегші ағыстардың күрделі жүйесі Евразияның шығыс шеттері
климатының қалыптасуына маңызды әсер етеді. Екі жарты шарда да пассат
зоналарында шығыстан батысқа қарай пассат ағыстары ағып жатыр. Олардың
арасымен батыстан шығысқа қарай экваторлық қарсы ағыс өтеді. Үнді мұхитының
берлывқ дерлік теңіздері мент шығанақтары оның солтүстік бөлігінде Евразия
жағаларында жатыр. Үлкен бөлігі терең қазан шұңқырлар немесе үлкен
тереңдіктердегі опырмалы зоналар. Үнді мұхитының Евразияға тиіп тұрған
солтүстік бөлігі төменгі ендіктердегі орнымен және континент ішілік орнымен
анықталатын өзіне тән термиялық ырғаққа ие.

5-лекция. Таќырыбы: Евразия материгінің жер бедерінің ерекшеліктері

Жердегі ең зор континенттің негізін құраған Европа және Сібір
платформасы. Солардың төңірегінде Евразия құрлығының онан әрі ұлғаюы
байқалады. Олар осы уақытта дейін өзінің тұтастығын жәнге дамуының
платформалық типін сақтаған. Басында бүтін болған Қытай платформасы кейін
бөлшектенген. Екі дербес платформалық учаскеге Қытай-Корея және оңтүстік
Қытай суперплатформасына бөлінді. Европа платформасы шетелдік Европа
жерінде Скандинавия түбегінің шығысын және Финляндияны алып жатқан Балтық
қалқанынан және негізгі бөлігі ТМД жерінде жатқан плитаның батыс шетінен
тұрады. Қытай платформасы шегінде кембрийге дейінгі фундаменттің үстінде
таралған қатпарлы-жақпарлы және жақпарлы таулар ежелгі фундаменттің
ойыстары сай келетін аккумуляциялық ойпатты жазықтар және үстіртермен
кезектескен. Евразияның ежелгі платформасының шегінде пайдалы қазбалардың
едәуір қоры шоғырланған: архей мен протерозой құрылымдары үшін темір
марганец, хром, рудаларының сондай-ақ кейбір түсті және сирек металлдардың
бар болуы тән. Үндістан платформасының жер қойнауында алтын, алмас, аслы
тастар бар. Евразия материгінің кең байтақ кеңістігі құрылымдарының өте әр
түрлілігімен және мезокайназой бойы даму сипатының әр алуандығымен
ерекшеленетін палезой жасындағы қатпаллылық Урал тауы жүйесіндегі және
Батыс сібір плитасында бар. Шетелдік евразияда ерте және соңғы палеозой
ғимараттары таралған. Жер бетінің қалыптасуында үлкен роль атқарғандар
бірнеше рет қайтадан жаңарған тегістеу мен аккумулияциялық процессері
сондай-ақ әр түрлі дәрежеде көрінге неоген және антропоген кезіндегі
тектоникалық жандану. Тау массивтері герцин қатпарлығындағы синеклизаларға
және тектоникалық жарылулар зонасына сай келетін ойпаңдармен бөлінген. Азия
палеоген жағасындағы қатпарлы ғимараттар әсіресе неоген –антропоген кезінде
жандануға ұшыраған, оның нәтижесінде Орталық Азияның Моңғолдық Алтай Тянь-
Шань және оның тармақтары аса биік қатпарлы жақпарлы және қайта қалпына
келген жақпарлы таулары пайда болған.
Азияның шығысы да палеозойдың негізіндегі орташа тіпті аласа жақпарлы
қатпарлы таулардың басым болуы тән. Палеозой қатпарлық құрылмдар тараған
облыстар, әсіресе шетелдік Европаның жері , түсті және сирек кездесетін
рудаларына бай.
Климаты
Евразияның климатында оның территориясының аса көлемділігімен
байланысты ерекшеліктер айқын көрінеді. Материктің негізгі бөлімінің
экватор мен солтүстік поляр шеңьері аралығында болуы шығысы мен орталық
бөліктерінің тұтастығы батыс және оңтүстік жиектерінің тілімденуі мұхит
бассейндерінің әсері күрделі орография Евразияда аса алуан түрлі климат
жағдайларын жасайды. Евразияның жиынтық радиациясы арктикалық аралдарда ол
60 ккал-ға Европаның батыс бөлігінде 70-140 ккалға, Аравияда Жер бетіндегі
ең жоғарғы 200-220 ккалға өзгереді. Ауаның батыс және шығыс бағытындағы
тасымалы және онымен байланысты циклондық әрекет Евразияның көпшілік бөлігі
үшін басты атмосфералық процесс болып табылады. Батыс тасымалымен материкке
бүкіл жыл бойы Атлант мұхитының ауасы келеді де оның шығысына дейін толық
таралады. Атлантикалық ауа Шығысқа қарай қозғалған сайын ылғалынан ажырап,
қыста салқындап, жазда жылынып, континенттік ауаға ауысады. Евразияның
батыс бөлігінің горизонтальды тым көп бөлшектенуінен және орографиялық
үлкен тосқауылдардың болмауынан Европаның үстінде трансформация процесі
біршама баяу өтеді.
Циклондық депрессиялардың қыстағы негізгі қозғалу жолдары Исландия,
Скандинавия түбегі және Баренц тенізі, сондай-ак Жерорта тенізі арқылы
өтеді. Кейбір жылдары циклондар осы бағытпен Үнді анғарына дейін енеді.
Биік Азияның тау қырқалары тропосфераның төменгі қабаттарындағы батыс ауа
ағындарының бөлініп таралуына және онын бір тармағынын Гималайдан
онтүстікке ауытқуына себепші болады.
Европа устінен циклондар жаңбырлы немесе дымқыл қарлы бұлыңғыр ауа
райы түрінде өтеді, бұл батыс европалық қыс үшін тән. Көпшілік жағдайда
коныржай ендіктерде теніз ауасынан кейін жауын-шашыннын азаюына және
температураның кенет төмендеуіне әсер ететін арктикалық ауа енёді.
Арктикалық ауа онтүстікке таралганымен, Европаның оңтүстік белігіне біршама
сиректеу өтеді, өиткені ендік тау жоталары ұстап қалады. Неғұрлым шығысқа
жылжыған сайын, соғүрлым арктикалык ауанын өтуі де жиіленеді
және ұзаққа созылады.
Батыс ауа ағыны континент үстімен қозғалу кезінде салкындайды әрі
құрғайды. Суынған жер бетіндегі атмосфера кабатынын салкындауымен
байланысты Азияның ішкі аудандарының үстінде антициклондық облыс жасалады.
Батыстан тасымалданудың транс-формацияланғлн ауасы антициклон
жүйесіне тартылып, онын. күшеюіне себепші болады. Сондай-ақ Азияның
ішкі бөліктерінен орографиясы (антицяклон калыптасатын.
Азиянын онтүстік бөлігі кыс кезінде пассаттық циркуляция әсерінде
болады. Аравия түбегі көрші жатқан Сахарамен бірге Атланттык максимумның
шығыс шетінен және онымен байланысты құрғақ солтүстік желдерінің әсеріне
ұшырайды. Үндістанда, Үнді-кытайда, Шри-Ланка аралында, Филиппиндерде және
Зонд аралдарының солтүстігінде Солтүстік Тынық мұхиттық антициклоннан,
экваторлык қолатқа карай ағатын, осы кезде онтүстікке карай жылжитын
солтүстік-шығыс пассаты үстем болады. Азия елдерінде оны қысқы муссон деп
атайды.
Евразияда кыс кезінде температура мен жауын-шашын таралуының мынадай
ерекшеліктері бар. Өйткені Атлант ауасы қыста біршама жылы масса
болатындыктан 39 - 40С с. е.-тен солтүстікке қарай радиациялық баланстың
теріс болғанына қарамастан, мұхитқа жанасып жаткан аудандарда январьдың
орташа температурасы: 0= С-ден әлдеқайда жоғары болады. Шетелдік Европа
территориясының көпшілік бөлігінде январь изотермалары меридианға жақын
бағытта болса, оңтүстік және шығыс аудандарда ендікке жакын бағытта болады.
Шығысқа қашықтаған сайын қыстың орташа температурасы төмендей берсді.
Шетелдік Европаның шығыс бөлігінде-ақ оның мәні теріс болады.
Атланттық ауа құрлыққа көп мөлшерде ылғал алып келеді де ол жаңбыр
немесе дымқыл қар түрінде жауады. Әсіресе тау беткейлерінің батыс
экспозициясына жауын көп жауады.
6-лекция. Таќырыбы: Евразия құрлығының климаттық белдеулері мен табиғи
зоналары
Евразияның солтүстік аралдары ал шығыста солтүстік мұзды мұхитқа
іргелес жатқан материк алқабы да арктикалық белдеудің аумағында жатыр.
Евразияның шетелдік бөліктерінен Шпицберген аралдары мен Мұзды мұхиттың
батыс бөлігіндегі ұсақ аралдарға арктикалық климат тән. Арал жағдайының
және жылы ағыстар әсерінің аркасында Шпицберген аралдарына қысқы
температурасы біршама жоғары (—1б-дан—20СС-ге дейін) және бірсыпыра жауын-
шашынды (300 мм манында) болатын теніздік арктикалық климат тән.
Исландияны, поляр шенберінен солтустікте Скандинавияны жіңішке
алқаппен қамтып шығыстабіраз кеңейіп, Евразия субарктикалық белдеу кесіп
өтеді. Евразияның ең кең және көлемді бөлігі қоныржай климаттық белдеудің
аумағында жатыр, оның онтүстік шекарасы қоңыржай ендіктің жазғы фронтының
орнымен анықталатын Бискай шыға-нағыньң оңтустік жағалауынан Қара және
Каспий теніздерінің ортасы аркылы Корей тубегінің солтүстік бөлігінен және
Хонсю аралының орта бөлігінен өтеді. Қоңыржай жылы мүхиттық климаттық
облыс Исландияның онтустігін, Скандинавия тубегінің батыс шетін, Британия
аралдарын материктің шеткі батысы — Ютландия тубегін, Францияның батысы
мен солтүстігін алады. Сондай-ақ Пиреней түбегінің солтустік-батысын да
коныржай белдеудің осы облысына жатқызуға негіз бар. Онда букіл жыл бойы
батыс румбалык желдер алып келетін атланттық ауа басым және циклондык
әрекет байқалады. Кысына ең суық айдың орташа температурасы +1-тан +6°С-
ге дейін болатын жаңбырлы және тұманды тұраксыз ауа райы тән, аяз бен қар
жаууы сирек, тұракты қар жамылғысы болмайды. Жаздык орташа
температурасы +10° +18°С. Жауын-шашын бүкіл жыл бойы жауады. Оның максимумы
циклондык әрекет ерекше кушті болатын қыс кезінде келеді. Букіл облыс
бойынша жылдықжауын-шашын мөлшері 1000 м.м-ден артык болады.
Европаның Орал тауына дейінгі барлық қалған бөліктерінің климаттын
мұхиттықтан континенттікке айналатын өтпелі климат деуге болады. Атлант
ауаның трансформациясы және материктің өзінің үстінде калыптасатын
континенттік ауа массаларының әсерінің арта тусуі климаттың жасалуында аса
манызды роль атқарады. Алдағылармен салыстырғанда бұл облыс жауын-шашын
міөлшерінің аздығымен, температурасының ауытку амплитудасының үлкендігімен,
аязды кезеңдер ұзақтығының әр түрлілігімен сипатталады.
ТМД шегіндегі Азияның едәуір бөлігі, сондай-ақ Монғолия мен Солтүстік-
Батыс Кытай (Гоби мен Жоңғария) қоңыржай белдеудің материктік климаты
облысында жатыр. Олар бүкіл жыл бойы сол жерде қалыптасатын, сол сияқты
батыс тасымалымен келетін континенттік ауа массаларының әсеріне ұшырайды.
Азиялық максимум әсерінен облыста бір жерден екікші жер температурасында
күрт айырмашылықтар болатын суық қыс тән.
Субтропиктік климаттык белдеу де Евразияны Атлант мұхитынан Тынық
мұхитка дейін қиып өтеді. Оның шегіндегі батыс-шығыс тасымалы жазда
тропиктік цикруляциямен алмасады. Биік Азияның тау кырқалары жуйесінің қыс
кезінде батыс тасымалы ағынын екі тармакқа — солтүстік және оңтүстік
тармақтарға ажыратуда үлкен маңызы бар.
Евразияның субтропиктік белдеуі ішінде бірнеше климаттық. облыстар
бар. Пиреней және Апеннин түбектері, Балкан түбегінің оңтустігі мен батысы,
Кіші Азияның батысы _мен оңтүстігі, Жерорта тенізінің шығыс жағалауы,
Жерорта теңіздік аралдар мен Месо-потамияның солтүстігі жазы кұрғақ
субтропиктік климаттық облыста жатыр. Июльдің орташа температурасы +23°-тан
+28°С-ге дейін. Жаңбыр мулде жоқ кезде буланушылық нақты булаңудан 3-4 есе
асып кетеді. Азор максимумы кыста оңтустікке қарай ығысады да Жерорта теніз
алкабы батыс тасымалы мен циклондық әрекетінің жүйесіне енеді. Жауын-
шашыннын жылдық мөлшерінің 75-80% соған байланысты болады. Ең суық айдың
орташа температурасы солтүстіктен онтүстікке қарай +4°С-ден +12°С-ге дейін
артады. Жерорта теңіздік климат облысынын батыс бөлігінде атланттық ауа,
шығысындағы континенттік ауа басым болады. Сондыктан батыстан шығыска қарай
барған сайын жауын-шашын мөлшсрі азаяды да температура амплитудасы артады.
Биік Азияға ерекше, биік таулық айқын континенттік климат тән, оны
накты климаттык жағдайы бойынша емес, тек географиялық орнына қарай
субтропиктік белдеуге жатқызуға болады.
Субтропиктік шығыс сектор, сондай-ақ қоңыржай белдеудің де климаты
қоңыржай белдеудегі сиякты муссондық. Ол Янцзы өзені бассейніне және Жапон
аралдарынын онтүстік бөлігіне таралады.
Евразияның шығысында тропиктік белдеу жоқ. Ол жіңішкеріп барып,
субтропиктік белдеумен шектесетін субэкваторлық белдеудің есебінен шығып
қалады. Филиппин аралдары, Үндістан, Үнді-қытай түбектерін жән оған жанасып
жатқан Үнді-Ганг жазығы және Оңтүстік Шығыс Қытайды субэкваторлық белдеу
алып жатыр. Бұл белдеудің айқын көрінетін шекарасын , кырына дейін Үнді
мухитының муссоны енетін, Гималай тауын жасайды.
Малакка түбегінің оңтустік бөлігі, Зонд (Яванын онтүстік шығысын және
Кіші Зондты шығарып тастағанда) және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.