Егіншілік кәсіпке байланысты туған жырлар

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Егіншілік кәсіпке байланысты туған жырлар.

Қазақта егіншілік кәсіпке байланысты көне замандарда туып келе-келе
бүкілхалықтық дәстүрге айналған көптеген әдет-ғұрыптар, маусымды мерекелер
бар. Солардың дені көктем мен күзгі маусымды бейнелейді. Мысалы, көктем
шығып, жабықтан шуақ төгіліп, нұр себіле, диқан қуанып: үйімізге нұр кірді
– егіншіге құт кірді деп, соқа-сайманы мен кетпенін әзірлеп, дала қамына
дайындала бастаған. Мұны ел ішінде Наурыз торғай дейді. Ал, алғашқы
атызды түсірген күнді қазақтар Наурыз көже деп атаған. Ауыл ақсақалдары
төбе басына жиналып келіп: Диқан баба, қолдай көр деп егін молшылығын
тілейтін болған. Оңтүстік жағында көжені – құдайы көже, қос көже деп атап,
оған арнап жұқа нан пісіріп, ерте замандарда боз бие сойып, әр түрлі ырым
жасап, әйелдер жағы кәделі өлеңдерін айтатын болған.
Бұдан соң шығыр жасап, қол қауға теңдеп, кетпен шауып, атпа су
тарататын. Сөйтіп, Әли-Шынар піріне жалынып, жалбарынатын. Әли- Шынар
деп отырғаны шығыр иесі, соны жасаушы мифтік әулие, тәңірісі есепті. Қазақ
ескілігінде жауын шақыру, жел шақыру, соның тәңірі – құдайына табыну жиі
кездеседі. Кейін мұсылманшылықтың келуіне байланысты жауын болмаса тасаттық
беріп, мал соятын мәрәсім-кәделері көбейген.
Жалдамадан арық тартып, ақ табан болып атпа салып, кетпен шапқан
жатақ ауылы ақ бидайды буазып дән салғанын көргенде Көк жағыс мерекесін
өткізген.
Енді күз келіп, алты ай жаз адақтаған еңбегінің жанғанын көріп қазақ
қырман тойын өткізеді. Мұны көне замандарда Қырман қандау деп атаған.
Қырман тойында жатақ ауылы жиналып келіп, етке бидай салып пісіріп Әлім
ботқасын жейтін болған. Мұны көбіне-көп өзбектермен көрші қазақтар
арасынан жиі кездестіруге болады. Сондай-ақ егін орған кезде алғашқы баудан
түскен бидайды Егіс көже жасап ішіп, ақсақалар жағы: Қырман қызылды
болсын, – деп, ақ батасын беріп, диқан бабаның рахымын күтетін-ді.
Қазақта дән тазартып, бидай ұшырып жатып жел иесі – Мірхайдар, кел
Мірхайдар деп, жел иесін көмекке шақыратын сенімдер де болған. Әбубәкір
Диваевтың түсіндіруіне қарағанда жел иесі Мірхайдарды Сырдария бойында
Жалаңаш ата деп атаған.
Сөйтіп, орақ аяқталып, қырман басқан, ат айдаған диқаншы мұны да өз
өлеңінің арқауы етеді. Соның бірі:

Оптыр майда, оп майда,
Майда болмай болмайды.
Сабаны саған пайда,
Дәні маған пайда, –

Егіншілікпен айналасудың дәлелі боларлықтай белгілер қазақ ескіліктің
өзге түрлерінен де табылады. Мысалы, халқымыз бастан кешкен талай тарихи
кезеңдердің куәсі боларлық мақал-мәтелдерді алайық. Қазақта Тамыр тартқан
тарықпас, Тамырың қашса тары ек, Берген алар, еккен орар, Егінші
мәрт, жер жомарт, деген сияқты ескілікті сөздер бар. Осындағы негізгі ой –
аш өзегің талып, қарның ашса, қара жерден де тамыр тартып күн көруге болады
деген пікір. Арпа,бидай ас екен, алтын, күміс тас екен деп арпаның ас
екенін білген ата-бабаларымыз оның бабын тауып береген ету жағында ойлаған
сияқты. Егіннің жайын еккен білер, арбаның жайын жеккен білер, Егін
ексең тыңға ек, Егіндікті күз суар, күз суарсаң жүз суар – осындай
мақсатта айтылған мақал-мәтелдер екеніне шүбәлануға болмайды.
Егінжайға, бау-бақшаға байланысты атаулар, бейнелі, образды сөздер,
эпитет,теңеу, салыстырулар қазақтың халық өлеңдерінде де көптеп кездеседі.
Мысалы, қазақ қыз баланы бірде: қыз емес, қыздың аты –қызыл бидай деп
қызыл бидайға ұқсатса, енді бірде қыз емес, қыздың ата – қызыл өрік деп
өрікке, немесе: қыз бала он бесінде қызыл алма, жеткенде қыз он беске
бойға талма деп оны піскен алмаға ұқсатса – осының бәрі қазақ поэзиясында
бар, сонау ерте замандардан бері жатталып келе жатқан дәстүрлі поэтикалық
үлгілер.
Халық өлеңдерінде бой жеткен сұлу қыздың көркін, бет әлпет, пішінін
суреттеп, нақтылы портрет жасаудың талай жолдары бар. Соның ішінде
егінжайға, өрік, мейізге орай алынған ұқсатулар тіптен көп.

Өрік, мейіз, қант пен шай,
Алма мойын, ақ бидай.

Қарағым, айналайын, ойыныңнан,
Алманың сабағындай мойыныңнан.

Алып келген базардан білте шам-ай,
Бидай өңді аққұба құдашам-ай.

Көрінсеңші көзіме егіндей боп,
Жаңа шыққан егіннің көгіндей боп.

Қазақ халқының егін егіп, бау-бақшамен айналасуы тек бертінгі
замандарда ғана пайда болған кәсіп емес, тіпті арғы көне дәуірлердің өзінен
келе жатқан күн көріс, тіршілік талшығы екендігін дәлелдейтін ауыз
әдебиетінің нұсқалары, әрине, теңеу, салыстырулармен шектеліп қоймайды.
Еккен егін, өнген өнімді нақтылай айтып, әңгімелейтін өлеңдер де туа
бастайды. Мысалы, мына бір өлең жолдарында:

Арпа ішінде бір бидай,
Теріп жейді көп торғай.
Ат байладым тақырға,
Жем сап қойдым ақырға.
Ақ алма, қызыл алма жемедің бе,
Тәтті алма шықты қайдан демедің бе?

деген сияқты арпа бидай, алманы тікелей салыстыра сипаттау нышаны
байқалады. Бірақ, оның өзінде де әлде нені тұспалдап бейнелеуді, кейіптеуді
мақсат еткен. Ал, бұған қарағанда, Ай, көкке өлеңдерінде ұшырасатын:

Мөп-мөлдір сынап құсап бұлақ аққан,
Маңында үш түрлі көл шалқып

жатқан.
Топырағы бейне мақпал егінге жай,
Шырайы әдемі жер күліп жатқан, –
немесе:
Келемін жоғарыдан заулай түсіп,
Жатады орған бидай баудай

түсіп,–

деген жолдарда сол анық отырықшылық тұрмыстық сипаты бар.
Әрине, аузы аққа жарымай жүрген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.