Ежелгі Шығыс тарихы
Ежелгі дүние тарихты оқыту мәселелері
1. Ежелгі Шығыс тарихының тарихын зерт-теудегі деректанудың атқаратын рӨлі
2. Ежелгі Шығыс тари-хының негізгі тарихи деректері Египет пирамидалары,
Хаммурапи заңдары және т.б.
3. Ежелгі Шығыс әдебиеттері. Зерттеу әдістері.
4. Деректанулық зерттеулердің анализдік мақсаттары мен деректік маңызы.
2.Сабақтың мақсаты: Ежелгі Шығыс тарихының тарихын зерт-теудегі
деректанудыың атқаратын рӨлі белгілі бір уақыттағы әлеуметтік жағдайда
пайда болған, сол жағдайды бейнелейтін және Өзін жасаған субьект туралы
мәлімет беретін тарихи таным қҒралы ретінде зерттеу.
Ертедегі дүние тарихы немесе антикалық дүние деп әдетте Рим
империясының аяғына дейінгі (б.э.‡ғ.) Жерорта теңізі бойының ертедегі
қоғамдарының тарихын айтады. Ертедегі дүние тарихының тамыры, әрідегі
ескілікті заманға барып қосылады. Қазіргі кезде Жерорта теңізі бойының
тарихын б.э.д. бірнеше мыңдаған жы
лдардан бүрын бастайды.
Греция тарихына дейін Криттің және Жерорта теңізінің басқа да
облыстарының тарихы Өтті. Ал нағыз антик заманының (грек-рим) тарихы б.э.д.
ІІ мыңжылдықтың аяғынан, Гомер заманы деп аталатын заманнан басталады.
Антик заманы дүниесі тарихының білім беру жүйесінде Өте үлкен маңызы
бар. Ол адамның ақыл-Өрісін кеңейтеді және қазіргі заманғы дүниенің тарихи
тамырларын
көрсете отырып, бүл жӨніндегі түсінікті тереңдете түсетін кӨптеген
қызғылықты мәселелерді алға қояды.
Қазіргі заманғы бүкіл Европа елдерінің, ішінара Европадан тыс
елдердің де мәдениеті антик заманы мәдениеті негізінде Өсіп Өркендеді.
Антик заманы тарихын жақсы білмейінше, одан кейінгі дәуірлердегі кӨптеген
мекемелердің, Өнердің, архитектура стильдерінің, театрдың, қазіргі заманғы
саяси, ғылыми және басқа терминдердің тарихын білуге болмайды. Антик
заманының алуан түрлі ізі, аяқты басқан сайын, қоғамдық Өмірде де, сондай-
ақ жеке түрмыста да кездесіп отырады.
Грек және Рим мәдениеті- дүниежүзілік тарихтың айқын беттерінің бірі.
Грек пен Рим классиктері шығармаларының, антик заманының Өнері мен кӨркем
қолӨнер ескерткіштері біздің заманымыз үшін де маңызын жоғалтқан жоқ.
Антикалық Өркениеттің ошағы ежелгі заманда ішкі деп аталған теңіздің
түбектері мен аралдары болды. Бүл байтақ су кеңістігінің маңызы оның ежелгі
“жер шеңбері” (orbіs terrarum) деген латынша атауынан да кӨрініп түр,
Өйткені антикалық мәдениеттің бүл жерлері шын мәнінде, қазіргі күнге дейін
ежелгі атауларын сақтаған, үш материктің: Азия, Европа, Африканың
түйісіндегі теңіз маңында орналасқан.
Жерорта теңізі антикалық әлем халқы үшін, маңында “кіші” Өркениет
ошақтары қалыптаса бастаған кӨп теңіздердің бірі болды. Жерорта теңізінің
шығыс тармағын гректер Эгей теңізі деп атады. Эгей теңізі аралдарын гректер
екі топқа біріктірді: Киклады және Спорады. Мезолит дәуірінен бастап
аралдарда Өзіндік мәдениеті бар грек емес тайпалар мекендеді. КӨптеген
аралдардың бір-біріне жақындығы олардың халқының жерден алыс кетпей аралдан
аралға жүзуіне мүмкіндік берді. Осылайша Эгей теңізі теңізде жүзу ісінің
әліппесі болды, теңіз жағалауларында Өмір сүрген халықтар (финикиялықтар,
этрускілер, гректер) оны антикалық дәуірге дейінгі кезеңде меңгерген еді.
Балкан және Аппенин түбектері арасындағы су кеңістігін гректер Ионий
теңізі, ал оның солтүстік бӨлігін этрускілер мен римдіктер Жоғары немесе
Атрий қаласының атымен Адриатикалық деп атады.
Аппенин түбегінің батыс жағалауын шайып жатқан теңіз болса, тиррен-
этрускілердің атымен Тиррен деп аталынды.
Ішкі теңіз батыста сыртқы теңізбен (мүхитпен) бүғаз арқылы жалғасты.
Финикиялықтар мен карфагендіктер бүғазды Мелькарттың бағанасы, гректер -
Геракл, ал римдіктер Геркулес бағанасы деп атаған.
Боспор бүғазынан солтүстікке қарай орналасқан теңізді гректер Понт
Аксинский (қонақжай емес), кейіннен оны Понт Эвксинский (қонақжай) деп
атаған.
Боспорға жол Пропонтида (Мрамор теңізі) арқылы жүрді, ол Эгей
теңізінен Геллеспонт (Дарданелл бүғазы) арқылы бӨлініп түр.
Аса ірі тау массивтері (Карпат, Альпі, Пиреней) антикалық Өркениеттің
шекарасы болып қана қоймай, оны жаудан қорғайтын қалқан ролін де атқарған.
Жерорта теңізі аралдары мен түбектерінің едәуір бӨлігін таулар алып
жатты. Балкан Грециясының қайталанбас ландшафтын жасаған теңіздер мен
таулар, ежелгі гректердің саяси және әлеуметтік Өмірінің формасын анықтап,
кӨптеген автономиялық мемлекеттердің қүрылуына жағдай жасады. Бүл
мемлекеттердің кӨпшілігі бір-бірімен жолдар емес, таулы соқпақтар арқылы
байланысқан еді.
Грек материгінде Лаконика, Мессения және Фессалия сияқты жылқы
Өсіруге мүмкіндік беретін және егіншілікпен айналысуға қолайлы бірнеше ғана
маңызды жазықтықтар бар. Материктегі гректерге Өз астығы жетпегендіктен,
оларды онымен Солтүстік Қара теңіз жағалауы және Египет қамтамасыз етті.
Италияда да егіншілікке қолайлы жерлер аз болғандықтан, мүнда да
халық астықпен толық қамтамасыз етілмеді. Бірақ, жақын орналасқан астықты
Сицилия
мәселені шешіп берді және теңізде жүзудің дамуы бидайды Африка мен
Египеттен сатып алуға мүмкіндік тудырды.
Таулар Жерорта теңізінің қүрлықтағы әр түрлі бӨліктерінің климаттық
ерекшеліктерін де анықтап берді. Оның халық Өміріндегі маңызы зор болды,
Өйткені таулар Жерорта теңізі түрғындарына қүрылыс материалдарын және эгей,
грек, карфаген, этруск және римдік архитектура мен скульптураның дамуына
негіз болған қүнды тас жыныстарын берді. Мелос аралы обсидиан жынысына бай
болса, Парос аралы мен аттикалық Пентеликон мраморымен аты шықты. Италияда
мраморды Этруриядағы Луна қаласының маңындағы кен орнында Өндірді.
Жерорта теңізі түрғындары жиі пайдаланатын металдар да таулардан
шығарылды. Аттиканың ең қиыр шетіндегі Лаврион таулары күмістің отаны
болса, Эвбей мен Кипр, Этрурия мен Орталық Жерорта теңізіндегі Сардиния
тауларында мыс кен орындары болды.
Тау баурайлары мал шаруашылығы үшін Өте қолайлы болды, жаздың ыстық
кезеңдерінде ол мал жайылымына айналды.
Жерорта теңізі ауданында дәнді дақылдардан ертеден арпа, полба,
бидай, кейінірек бүршақ түқымдастар- жасымық пен бүршақ Өсірілді. Басқа
дәнді дақылдарды (күріштен басқа) гректер рим жаулап алушылығына дейін
білмеген. Сүлы арам шӨп, тары варварлардың тамағы саналған. Арпаның дәні
қүдайларға қүрбандық ретінде жүрді, арпа масақтарынан егіншілік қүдайы
Деметраның культтік бейнесін безендіру үшін веноктар Өрілді.
Карфагендіктер тек бидай және арпамен таныс болған. Қара бидаймен
олар Ганнибалдың атақты Италия жорығы арқылы ғана танысты.
Сырамен қатар, шарап Өндірісі Жерорта теңізі ауданында кеңінен
танымал болды, бүл жерден жүзім сабағы Испания, Галлия, Германия,
Британияның ішкі облыстарына Өтті. Зәйтүн майы кеңінен пайдаланып, ол
малдың майын ауыстырды. Зәйтүн ағашы халық арасында қасиетті саналды.
Зәйтүн ағашынан басқа гректер ежелден інжір және анар Өсірді.
Мәдени байланыстардың кеңеюімен мәдени Өсімдіктердің де түрі кӨбейе
бастады. Б.э.д. Іғ. Кіші Азиядан шие, Армения мен Персиядан шабдалы
ағаштары әкелінді. Қазіргі Жерорта теңізінде таралған қӨптеген Өсімдіктер
антикалық заманда халыққа белгісіз болған еді. Олардың қатарында картоп,
темекі, күнбағыс, жүгері болды.
Жерорта теңізі ауданының фаунасы мен флорасы б.э.д. ІІ-І
мыңжылдықтарда Өте кӨркем, әрі бай болды. Фаунаның Өзгеруі кӨп жағдайларда
адамның кызметіне байланысты болды. Қазіргі халықтардыңкіне қарағанда,
ежелгі түрғындардың рационында балықтан жасалған тағамдар кӨп болған, бүл
әрине батпақтардың қүрғатылуына және Өзендердің саяздануына байланысты еді.
Антикалық әлем туралы түсінікті біз ең алдымен деректерден аламыз.
Антикалық тарих деректерінің арасындағы ең маңыздысы антикалық әдебиет
шығармалары, себебі бүлар сол кездегі адамзаттың Өз тарихын қалай кӨз
алдына елестететіні, Өздері және Өздерін қоршаған орта туралы не ойлағаны
туралы мәліметтер береді. Әдеби шығармалардың қатарына тарихи еңбектер, сол
сияқты ғылыми және кӨркем шығармалар жатқызылады.
Антикалық авторлардың кӨпшілігінің еңбектерінің сақталмағанына және
бізге азғантай фрагментті түрде жеткеніне қарамастан, соның Өзі антикалық
тарихтың басты оқиғалары туралы толық түсінік береді. Б.э.д. ‡Іғ. соңында -
‡ғ. басында Грецияда тарихи жанрдың жаңа қалыптасқан кезінде, жеке
полистердің, оны басқарушы рулардың тарихын жазу үстем еді. ¤з заманы
тарихының жан-жақты суреттемесін берген алғашқы еңбектер Геродот, Фукидид,
Ксенофонттың шығармалары болды. Эллинизм дәуірінде полистік қүрылымның
ыдырауымен, жалпы әлем тарихын жазуға қажеттілік пайда болады. Бүндай
жинақтаушы тарихтар б.э.д. І‡ғ. соңынан жазылады, оның алғашқысы Балкан
Грециясы, Рим, Батыстағы грек колониялары мен Карфагеннің тарихын
біріктірген Тимейдің шығармасы болды.
Б.э.д. ІІІғ. ортасынан тарихи еңбектер арасынан алғашқы рим
тарихшыларының шығармалары кӨріне бастайды, олар анналдар деп аталынды.
КӨп жылдық азамат соғысына алып келген Римдегі полистер дағдарысы
тарихи еңбектердің жаңа түрін: монографиялар (Салюстий) мен мемуарлық
әдебиетті (Сулла, Цезарь) дүниеге келтірді. Мемуарлармен қатар грек полисі
дағдарысы кезеңінде алғаш рет саясаткерлердің Өмірбаянын жазу пайда болды.
Бүндай Өмірбаянды ең бірінші болып Ксенофонт Спарта патшасы Агесилай туралы
жазды.
Жазба деректермен қатар антикалық әлем туралы маңызды хабарларды
бізге адам әрекеттерінің: еңбек қүралдары және қару жарақ, түрғын үй және
ондағы ыдыстар, түрмыс және Өнер заттары, шеберхана, үстахана, кен
орындары, бекіністер, қоғамдық және ғибадаттық ғимараттар, жерлеу
қүрылыстары іздері береді.
¤зіндік ерекшеліктерге ие осындай және материалдық мәдениеттің басқа
типтері үнсіздігіне қарамастан, ежелгі авторлардың баяндауларына қарағанда,
Өмірдің объективті картинасын береді. Шектес ғылымдардың табыстары ағаш пен
сүйек Өнімдерінің, тас пен металл заттарының дайындалған жері және уақыты,
оларды жасауда қандай тәсіл пайдаланғаны туралы зерттеулерге мүмкіндік
беріп отыр.
Б.э.д. ІІІ-ІІ мыңжылдықтар шегі Европа тарихындағы маңызды кезең болып
табылады. Дәл осы кезде Балкан түбегінің Оңтүстік бӨлігінде және жақын
жатқан аралдарда тапқа бӨлінген қоғамдар пайда болды. Кейбір
зерттеушілердің айтуынша мемлекеттіліктің алғашқы ошақтары Балкан түбегінде
б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың ортасында пайда болған. Бірақ, Балкан регионының
оңтүстік бӨлігіндегі таптық қоғам мен мемлекеттіліктің қалыптасу процесі
солтүстіктен келген тайпалардың басып кіруімен үзілген. Б.э.д. ХХІІғ. мүнда
Өздерін ахейліктер немесе данайлықтар деп атаған тайпалар пайда болады.
Бүрынғы, гректерге дейінгі этникалық шығу тегі анықталмаған халықтың бір
бӨлігі орындарынан ығыстырылды, бір бӨлігі келімсектермен сінісіп кетті.
Жаулап алушылар дамудың тӨмен деңгейінде түрды, бүл жағдай регионның екі
бӨлігінің: материк және Крит аралының тағдырының белгілі бір
Өзгешіліктерінің болуына әкеліп соқтырды. Крит жоғарыда аталған процесті
басынан Өткізбеді, сол себепті бірнеше ғасырлар бойына әлеуметтік-
экономикалық, саяси және мәдени прогресстің тез дамыған зонасы болды.
Қола дәуірінде Критте пайда болған Өркениетті әдетте минойлық деп
атайды. Бүндай атауды оған Кносстағы сарайды қазған кезде, алғаш рет осы
Өркениет ескерткіштерін тапқан ағылшын археологы А.Эванс берген еді.
Гректің мифологиялық аңыздарында Кносс-Криттің және Эгеиданың басқа да
аралдарының қүдіретті билеушісі Минос патшаның резиденциясы болды. Дәл
осында Пасифай патшайым Минотаврды (жартылай адам, жартылай Өгіз) Өмірге
әкелген, оған Дедал Кносста лабиринт (сарай) салып береді.
ІІІ-ші мыңжылдықтың ІІ жартысында- ІІ-ші мыңжылдықтың басында Крит
шаруашылығының басты саласы егіншілікке жарамды жерлердің бәрі игеріліп
қойған болуы керек. Мал шаруашылығы да маңызды роль атқарған болса керек.
Сол сияқты қолӨнерде де маңызды прогресс байқалды.
Еңбек Өнімділігінің Өсуі, артық Өнімнің пайда болуы,оның бір
бӨлігінің қауым аралық айырбаста пайдалануына алып келді. Крит үшін мүның
ерекше маңызды болды, себебі арал ежелгі теңіз жолдарының түйісінде жатқан.
Б.э.д. ІІІ-ІІ-ші мыңжылдықта Критте алғашқы мемлекеттер қалыптасады.
Алғашқыда олар орталықтары сарай болған-Кносста, Фестада, Маллияда, Като-
Закрода пайда болды.
Криттегі “сарайлар Өркениеті” дәуірі шамамен, 600 жылды: б.э.д. 2000-нан
1400 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Б.э.д. 1700 жылы шамасы барлық
сарайлар қирауға үшырайды. Оның себептерін кейбір ғалымдар табиғат
катаклизмінен іздесе, кейбіреулер оны әлеуметтік тартыстардың нәтижесі
дейді. Дегенмен, бүл катастрофа даму процесін үзаққа тежемеді. Біраз
уақыттан соң қираған сарайлардың орнына бүрынғыларды монументтілігімен, сән-
салтанатымен басқан жаңалары пайда болды.
“Жаңа сарайлар” дәуірі туралы деректер баршылық. Мысалыға, жоғарыда
аталып кеткен тӨрт сарай, бірнеше түрақтар, некропольдар жақсы
зерттелінген. Ең жақсы зерттеліп танылғаны- Кносс сарайы. Оның бізге дейін
тек бір қабаты сақталған, бірақ оның екі, тіпті үш қабатты болғаны айдан
анық. Сарайда сумен жабдықтау, канализация, ванналар, арнайы желдеткіш және
жарық берудің тамаша жүйесі болған. КӨптеген түрмыс заттары жоғары
кӨркемдік деңгейде, бір бӨлігі тек асыл металдардан жасалған. Сарай
бӨлмелерінің қабырғаларын әсем Өрнектер безендіріп түрды. Олар кӨбіне
табиғат немесе оның түрғындарының Өмірінен сценалар болды. Қабаттың
цокольді (тӨменгі) бӨлігінің үлкен бӨлігін шарап, астық, зәйтүн майы,
қолӨнер бүйымдары сақталған қоймалар алып жатты. Сарайда сонымен қатар
ювелирлер, қүмырашылардың қолӨнер шеберханалары орналасты.
Шаруашылық Өмірдің негізі сарай шаруашылығы болды. Крит қоғамы
теократиялық болған болуы керек, патша және жоғары дін басының функциясын
бір адам атқарған. Қоғамда қүлдар да болған. Бірақ олардың саны Өте аз
болды.
Миной Өркениетінің шарықтау шегі б.э.д. Х‡І-Х‡ғ.ғ. І-ші жартысы
болды. Осы дәуірдің бас кезінде бүкіл Криттің Кносс билеушілері қол астына
бірігуі жүреді. Грек аңыздары Минос патшаны бірінші “теңіз билеушісі”
санайды, ол үлкен флот салып, қарақшылықты жойып Эгей теңізіне Өз
үстемдігін орнатқан. Б.э.д. ХІІғ. соңында Критте Миной Өркениетіне
оңалмастай соққы берген катастрофа болады. Ол Тир аралындағы вулканның
атқылауынан болған болуы керек. КӨптеген түрақтар мен сарайлар қүрып кетті.
Осыны пайдаланған ахейліктер Балканнан аралға басып кіреді.Крит Жерорта
теңізіндегі алдыңғы қатарлы орталықтан, ахейлік Грецияның провинциясына
айналады.
Ахейлік Греция Өркениетінің гүлденуі б.э.д. Х‡-ХІІІғғ. болды. Бүл
Өркениеттің орталығы Арголида болады. Кеңейе келе ол, бүкіл Пелопоннесті,
Орта Грецияны, Солтүстік Грецияның едәуір бӨлігін және Эгей теңізінің
кӨптеген аралдарын қамтиды.
Криттегі сияқты қоғам Өміріндегі маңызды рольді сарайлар атқарды.
Олардың кӨңіл аударалықтары Микенде, Тиринфте, Пилоста, Афиныда, Фивыда,
Орхоменде, Иолкте ашылды. Бірақ ахейлік сарайлар криттік сарайлардан Өзгеше
болды: олдардың бәрі қуатты бекіністер еді. Ең әсер тудыратыны Тиринф
цитаделі болды, оның қабырғалары кейде салмағы 12 тоннаға жететін орасан
зор әк тастармен қаланды, қабырғалардың ені 4.5м., тек сақталған жерлердегі
биіктігі 7.5 м. жетті.
Ахейлік сарайлардың жобасы криттіңкіне үқсас болды, тек оларға айқын
симметрия тән еді.
Ахей қоғамының экономикалық қүрылымының негізі сарай шаруашылығы
болды, оған ауыл шаруашылығы Өнімдерін Өндейтін, тігу және иіру,
металлургия және металл Өндейтін, еңбек қүралдары мен қару-жарақ жасайтын
қолӨнер шеберханалары енді. Сарай шаруашылығы қолӨнер Өндірісінің негізгі
салаларын бүкіл территория бойынша бақылап отырды, әсіресе метал Өңдеу ісі
қатты бақылауға алынды. Пилос архивінен табылған документтерге қарағанда
жер иесі сарай болған. Барлық жерлер екі категорияға бӨлінді: жеке
меншіктегі және қауымдық. Коғамның ең тӨменгі қабатын қүлдар қүрады, бірақ
олардың саны аз болды, негізінен олар сарайға тиесілі еді. Қүлдар мен
еріктілердің арасында айқын шек болды. Маңызды әлеуметтік топтың бірін
формальды түрдегі ерікті қауымдастар қүрады. Олардың Өз жер бӨлігі, үйі,
шаруашылығы болды, бірақ сарайға
және жергілікті жетілген бюрократтық аппарат қүрады. Мемлекет басында патша
(“ванака”) түрды, оның қолында саяси және сакральды функциялар болды.
Ахейлік Грецияның саяси тарихы Өте аз мәлім. Дегенмен, әрбір сарайды
Өзара жиі әскери қақтығысқа түсіп отырған дербес мемлекет орталығы ретінде
қарастырудың реті барБірақ, бүл жағдай ахей патшалықтарының уақытша бірігу
мүмкіндігін жоққа шығармады, Трояға жорық кезінде дәл осылай болған болуы
керек. Ахейліктер, әдетте “теңіз халықтары” қозғалысы деп аталатын Алдыңғы
Шығыс елдеріне жасалған қуатты тықсыруға қатысты.
Б.э.д. ХІІІ ғ. гүлденген ахейлік мемлекеттер жақын қалған қаћарлы
оқиғаларды сезіне бастады, ескі бекіністер жӨнделіп, жаңалары салына
бастайды. Бүл оқиға археологиялық қазбалар кӨрсеткендей, б.э.д. ХІІІғ.
соңында болған. Барлық сарайлар мен түрақтардың кӨп бӨлігі жойылып кетті.
Ахей Өркениетінің агониясы шамамен 100 жылға созылды, б.э.д. ХІІғ. соңында
Иолктегі ең соңғы ахейлік сарай жойылды. Халықтың бір бӨлігі жойылып кетсе,
бір бӨлігі Өмірге қолайсыз аудандарда түрақтап қалды, тіпті эмиграцияға
кетті.
Ахей Өркениетінің қирауын түсіндіретін бірнеше гипотезалар бар.
Олардың ішіндегі ең нанымдысы тӨмендегідей. Б.э.д. ХІІІғ. соңында Грецияға
Солтүстік халықтары, соның ішінде грек дорийліктер, тағы басқа тайпалар бет
алады. Дегенмен, массалық қоныс аудару ол кезде болмады, тек кейінірек
қаңырап қалған территорияға дорийліктер ене бастады. Бүрынғы ахей халқы
кейбір облыстарда ғана, мысалы Аттикада сақталды. Грециядан ығыстырылған
ахейліктер шығыс бағытта орналасып, Эгей теңізі аралдарын, Кіші Азияның
батыс жағалауын және Кипрді иемденді.
Греция тарихындағы б.э.д. ХІ-ІХғғ. ғалымдар “қараңғы ғасырлар” деп
атайды. Бүл кезең туралы басты дерек археологиялық материалдар және
Гомердің “Илиада” мен “Одиссея” поэмасы болып табылады. Поэмаларда
ахейліктердің Трояға жорығы, қаланы алуы және Троя соғысының бір қаћарманы
Одиссейдің кӨптеген оқиғаларды басынан кешіріп үйіне оралғаны туралы
айтылады. Сонда, поэмалар ахей қоғамын оның гүлденуінің соңғы кезеңін
бейнелеуі керек еді. Бірақ, Гомердің Өзі, ғалымдардың пайымдауынша б.э.д.
‡ІІІғ. Өзінде Өмір сүрген, сондықтан бүрынғы кездің түрмыс шындығын, қарым-
қатынастарын нашар білген болуы керек.
Бүл кезеңдегі Греция халқының негізгі кәсібі егіншілік болды.
¤ңделетін жердің кӨп бӨлігін дәнді дақылдар алып жатты, бақша және шарап
жасау маңызды роль атқарды, зәйтүн жетекші дақылдардың бірі болып қалды.
Мал шаруашылығы да дамыды. Гомердің поэмасына қарағанда ірі қара мал “жалпы
эквивалент” ролін атқарған.
ҚолӨнер Өндірісінде, ең алдымен металлургия мен металл Өңдеуде
маңызды Өзгерістер болып жатты. Темірді игеру және пайдаланудың орасан зор
салдарлары болды.
Греция экономикасында жетекші фигура ерікті егінші болды. Жаулап
алушы дориліктер жергілікті ахейлік түрғындарды бағындырған облыстарда
жағдай басқаша қалыптасты, мысалы Спартада қоғам үйымының негізгі формасы -
қауымның ерекше формасы ретіндегі полис болды. Полистің азаматтары оған
енген патриархалдық от басының басшыларынан қүралды. Әрбір отбасы дербес
экономикалық бӨлікті қүрады, ол оның саяси теңдігін де анықтап берді. Полис-
қауым екі маңызды функцияны атқарды: жер мен халықты кӨршілердің шабуылынан
сақтады және ішкі қауымдық қатынастарды реттеді.
СӨйтіп, Греция қарастырып отырған дәуір соңында шаруа егіншілерді
біріктірген жүздеген үсақ және Өте үсақ полис - қауымдардың әлемі болды.
Бүл негізгі экономикалық бӨлікті, түрмысы қарапайым, сыртқы әлеммен
байланысы аз, шаруашылығы дербес, толық тәуелсіз деп айтуға болатын
патриархалдық отбасы қүрайтын және қоғамның жоғарғы тобы әлі халқының
негізгі массасынан бӨлініп шыға қоймаған, адамды адам қанау енді пайда
болып жатқан әлем болды.
3. Бақылау сұрақтары:
1. Қосалқы тарихи пәндер мен деректануы оқыту мәселелері
2. Ежелгі Шығыс тарихын оқыту мәселелері
3. Орта ғасырлық тарихты оқыту мәселелері
4. Гомердің Илиадаң және Одессеяң поемаларды деректанулық талдау
5. Салий ақиқатыныңң деректік маңызы
Мазмұны
1. Көне парсы деректері
2 .Көне грек авторларының шығармалары
3 Скиф данасы — Анахарсис
4 Қытай жазба деректері
5. Көне парсы деректері
Ахура Мазда
Тарих ғылымы белгілі бір мәселені зерттеуді, оң алдымен, деректер
жинаудан бастайды. Деректер тарихи болмысты шындық тұрғысынан оқып-үйренуге
бағыт береді. Ежелгі Қазақстан тарихы жөнінде жазбаша деректемелер көне
парсы, көне грек, латын, қытай тілдерінде бізге келіп жетті. Бұл жазбаша
деректемелер мазмұны мен сипаты жағынан сан алуан. Басты деректемелердің
бірі Зороастризмнің киелі "Авеста"1 деген ісітап атауымен белгілі. Ахура
Мазда Құдайына арналған "Авеста" жырларының авторы Заратуштра ("Кәрі
түйеші" деген мағына береді) делінеді. Заратуштра Каспий теңізінің шығыс-
солтүстігін қоныстанған арий тайпасының Спитама руынан шыққан. Шамамен
алғанда, адамзат тарихындағы тұңғыш пайғамбар, абыз Заратуштра, біздің
заманымызға дейін IX ғасырда өмір сүрді. Табиғи дарынының арқасында
арийлердің батыр ұлдары жайлы жырлап, отыз жасында жаңа дінді ойлап табады.
Қазақстан, Орталық Азия, Иран, Әзірбайжан, Aуғанстан жерінде таралған
Заратуштра ілімінің қасиетті жазбалар жипағы біздің заманымызға дейін III
ғасырында хатқа түскен 21 кітаптан тұрады. "Авестаның" сақталған бөлігінде
Құдай атына айтылатын әнұрандар (гимндер) бар.
Басында Айға, Күнге, отқа, суға табынатын арийлер оның діни уағыздарын
қабылдай қоймады. Әсіресе турлар қатты қарсылық көрсеткен. Заратуштра басқа
жақтарға қоныс аударып, өз ілімін көрші елдерге таратады. Осылайша
зороастризм діні дүниеге келді. Заратуштра уағыздарының Қазақстанның ежелгі
тұрғындарының тарихын, мәдениетін танып білуде маңызы зор. Онда шығыс
ирандық көшпелі тайпалар "турлар" деген жинақ атаумен беріледі. Сонымен
қатар "Авестада" "сайримдер", "дахтар" деген тайпалар туралы да айтылады.
Tурлар мен арийлер арасындағы шым-шытырық оқиғалар Әмудария мен
Сырдария, Каспий мен Арал, Еділ мен Кама өңірлерінде өрбиді. Бұл
"әнұрандағы" кейіпкерлер доңғалақты арбаларға мінген. Олардың қарулары —
садақ пен жебе, найза, айбалта, кәсібі — мал өсіру (өгіз, жылқы және түйе),
тамағы — ет пен сүт, Құдайға құрбандыққа шалуға жылқы, сиыр, қой
әкелетіндігі баяндалған.
"Авестадағы" Құдай әнұрандары Орталық Азия мен оның солтүстігінде жапсарлас
жатқан Қазақстанның баұташы-егінші тайпаларының рухани өмірі туралы құнды
материал береді. Арийлердің Құдайға құрбандық шалып, оның атына мадақтау
айтатын жерлері археологиялық деректермен де расталып отыр.
Ежелгі Қазақстан жөнінде ең көп хабар жинақтаған көне грек
авторларының шығармалары. Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі
деректердің ішінен Кіші Азиядағы Галикарнас қаласынан шыққан ежелгі грек
тарихшысы Геродотты (біздің заманымызға дейін 490 және 484—425 жылдардың
арасы) ерекше атауға болады. Ежелгі Рим ғұламасы Цицерон Геродотты
"тарихтың атасы" деп көрсетеді. Көне грек авторларын үлгі етуіміздің
себебі, олардың мұраларының ең ескі дерек көздері болғандығынан деп
ойлаймыз. Біздің заманымызға дейін V ғасырдың ортасында жазған "Тарих" атты
тоғыз томдық еңбектің 4-томында тұңғыш рет антикалық әдебиетте скифтердің
географиялық орналасуы, саяси тарихы, әдет-ғұрпы, тұрмысы суреттеледі.
Геродот скифтердің Шығыстағы далалық көшпелі тайпалар арасынан келгенін
айтады. Геродот грек авторларының көпшілігі сияқты сақтарды "азиялық
скифтер" деген терминмен атайды. Скиф атауы Солтүстік Қара теңіз өңірі мен
Алдыңғы Азияның көшпелі тайпаларына қатысты қолданылады. Грек
деректемелерінде басқа да тайпа атаулары кездеседі. Мысалы, массагеттер,
сарматтар (савроматтар), аргиппейлер, аримаспылар, исседондар және т.б.
Геродот массагеттерді Каспий теңізінен шығыска қарай, Сырдарияның
(Аракстің) арғы жағына орналастырады. Сақтар мен массагеттер еліне жасалған
Дарийдің, Кирдің жорықтарын егжей-тегжейлі әңгімелейді.
Сақтардан солтүстікке қарай орналасқан сайримдер туралы Геродоттан барынша
толығырақ деректер алуға болады. Геродот: "Танаис өзенінің (қазіргі Дон)
арғы жағы сарматтардың қолында", — дей келе, Доннан Еділге дейінгі аралықты
меңзейді. Сарматтар тайпа бірлестігі құрамына Солтүстік-батыс Қазақстан
өңірінен шыққан аорстар да енген. Жайық — Елек өзендері аралығынан табылған
археологиялық ескерткіштер де аорстардың сарматтармен мәдени ұқсастықтары
бар екендігін анықтады. Геродот Дарийдің Скифияға жорығы туралы айта келіп:
"Сарматтар скифтер жағында белсенді түрде соғысты", — деп жазды. Оларды
әйелдер басқаратындығын айта келіп, амазонка әйелдер тайпасы туралы аңызды
баяндайды.
"Сармат әйелдері садақ атады, сапы лақтырады, аттың үстінде жүреді. Барлық
саны үш жауды өлтіргенше қыз күйеуге шықпайды", — деп көрсетеді. Сарматтар
негізінде біздің заманымға дейін IV—III ғасырларда Сармат тайпалар одағы
құрылды. Бұл жаңадан құрылған Сармат тайпаларының одағы аорстар, сирақтар,
роксаландар, аландар, 30 языгилерден түрды. Соңғы жылдардағы Батыс
Қазақстаннан табылған " Алтын адам", "қайқы қылыш" сияқты археологиядағы
жаңалықтар сарматтардың әскери өнері дамығандығы туралы Геродот жазбаларын
растай түседі. Сармат-алан тайпаларын IV ғасырда ғұндар талқандады.
Ал Геродот болса, халықтардың шығыстан батысқа қарай көшуін айта келіп:
"Солтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспылар исседондарды өз жерінен
ығыстырып шығарды. Ал исседондар скифтерді отырған орнынан қозғады, ал
киммериліктер скифтердің тепкісіне төтеп бере алмай, өз елін тастап кетті",
— деп жазды. Геродот: "Осынау көші-қон біздің заманымызға дейін VII—VI
ғасырларда жүзеге асты" деп көрсетеді. Исседондарға ерте темір дәуіріндегі
Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті тән. Археологиялық зерттеулер
Орталық Қазақстан, Жетісу мен Орталық Азияда табылған қару-жарақ
үлгілерінің ұқсастығын анықтап берді. Тасмола мәдениетіндегі тайпалар
(исседондар) сақ тайпаларының қуатты бөлігін құраған.
Геродот келтірген "алтын қырыққан құзғындар" туралы аңыз Алтай
өңірімен байланысты шықса керек. Себебі Алтай өңірі алтын кенішіне бай
екендігі белгілі, онда алтынға бай аримаспылар Алтай баурайын мекендеген
деп топшылауға болады. Ірі алтын кені бар Алтай өңірін, Зайсан көлі маңын
аргиппей және аримаспы тайпалары мекендегенін археологиялық қазбалар да
айғақтайды. Геродот Батыс псифтерінің Шығыстан көшкен далалық тайпалардың
арасынан қолгендігін хабарлайды. Ал Шығыс Қазақстандағы сақтардың Берел,
Пазырық, Шілікті қорымдары ежелгі өркениеттің қанат жайғандығын көрсетеді.
Геродот сақтардың шөптен шыққан буды пайдаланатыны туралы таңғала
әңгімелейді. Геродоттың баяндауынан сақ тайпалары ішінен массагеттер мен
исседондардың бір-біріне ұқсас тайпалар екендігін байқауға болады. Тарих
атасының айтуынша, массагеттер Аракс (Сырдария) өзенінен шығысқа қарай
исседондарға қарама-қарсы мекендеген ірі әрі күшті тайпа болған.
Бұл тайпалар жайлы Страбон еңбектерінен де табуға болады. Ертедегі
грек географы әрі тарихшысы "География" еңбегінің авторы Страбонның (біздің
заманымызға дейін 64 — біздің заманымызда 23 жылдары) мәлімдеуіне
қарағанда, Каспий теңізінің шығысына қарай тұратындар массагеттер мен
сақтар делінеді. Ал қалғандарын Страбон жалпылама скифтер деген атаумен
береді. "Бірақ әрбір тайпаның дербес атауы бар. Олардың арасындағы барынша
белгілілер: асиилер, пассиактар, тохарлар, сакаравилер. Массагеттер тек
Күнді ғана Құдай деп санайды және оған құрбандыққа жылқы шалады... аттылы-
жаяу жақсы жауынгерлер. Ұрысқа алтын белдік тағып шығады. Аттарына алтын
жүген салады. Оларда күміс жоқ, темір аз, бірақ қола мен алтын өте көп.
Егіншілікпен айналыспайды, қайта номадтар (көшпенділер), скифтер сияқты мал
бағып, барлық аулап тіршілік етеді", — деп жазды. Бұдан Страбонның тарихи
материалдарды көбінесе Геродоттікіне ұқсас екендігін аңғаруға болады.
Анахарсис
Орталық Азия мен Қазақстан жерін мекендеген скифтердің шығыстан
батысқа қоныс аударуы нәтижесінде Қара теңіздің солтүстік өңіріндегі
скифтер мемлекеті пайда болды. Ал Қара теңіз жағалауы скифтері өз
замандастары гректермен тығыз қарым-қатынас жасаған. Бұл аймақтағы тарихи
байланыстар жөнінде бірсыпыра анық мәлімет беретін "Тарихта" Геродот Скиф
даласынан шыққан ғұлама Анахарсис туралы маңызды дерек қалдырған. Анахарсис
Скиф жерінен Эллада еліне біздің заманымызға дейін 594 жылы келеді. Оның
шыққан тегі туралы алғашқы деректі Геродот былайша береді: "Ариапифаның
сенімді кісісі, тыңшысы Тимнен естуім бойынша, Анахарсис әке жағынан Скиф
патшасы Идантирстің ағасы болып келеді. Спаргапифтен Лик, Ликтен Гнур, одан
Анахарсис туған". Анахарсистің басты мақсаты — Эллада еліне барып, мемлекет
ісін, философия ғылымын игеру еді.
Анахарсис өз Отанында тамаша тәрбие алып, ана тілін жетік
меңгергендігімен қатар грек тілін де жақсы білген. Ол өзінің скиф және
эллин халықтарының өмір-тіршілігі, салт-санасы, әдет-ғұрпы, кәсібі туралы
800-ден астам еңбектері бар. Анахарсис Солон арқылы афинылықтардың салт-
дәстүрімен, заңымен, мемлекет құрылысымен тереңірек танысады. Скиф данасы
көне грек ойшылдарын, грек мәдениеті мен өнерін біліп қана қоймай, оларға
сын көзбен қараған. Оның көзқарастарынан далалықтардың дәстүрлі дүниетанымы
байқалады. Анахарсистің даналық сөздерінің болмыс бітімі қазақтың белгілі
шешен-билерінің сөздерімен қабысып жатыр. Эллин жерінде жүрсе де, тұрмыста
скифтерше өмір сүреді.
Плутархтың "Жеті данышпанның сауығы" деген әңгімесінен Анахарсистің
эллиндер елінде өзінің ақылымен, адамгершілігімен, терең білімімен үлкен
құрметке ие болғаны байқалады. Геродоттың баяндауына қарағанда, Анахарсис
Эллада елінде оқып, білім алып, мемлекет ісіне үйреніп, еліне қайтады.
Анахарсис туған Отанында оны көре алмаушылардың қолынан қаза табады.
Геродот Анахарсистің қайғылы өлімінің себебін скифтердің әдет-ғұрпымен
байланыстырады. Афины билеушісі, Атақты реформатор Солонның төмендегі
жалынды сөздері ұлы скиф данышпаны Анахарсиске арналады: "Афинылықтар, мен
сендер үшін әділетті заң жасадым, оны өздерің үшін де, мемлекет үшін де өте
пайдалы деп есептеймін. Ал мына жателдік азамат... скиф бола тұра ақылға
бай, дана. Ол менің көзімді ашты, ойымды байытты, көптеген пікірлерімді
басқаша байыптауға көмектесті, толып жатқан кеңес беріп, білім мен пайдалы
іске үйретті. Сондықтан да бұл азаматты ел үшін де, мемлекет үшін де құтты
деп санап, оның мүсінін мыстан құйып, ең бір құрметті жерге қалаулыларының
мүсіндерімен қатар қойыңдар!"
Қазақстан аумағын мекендеген тайпалардың ежелгі дүние өркениеттерімен —
парсылармен, гректермен байланыс орнатқандығын көрсетеді. Сақтардың сол
кездегі көптеген тарихи оқиғалардың бел ортасында жүргендігі байқалады.
Адамзат жинақтаған мол құндылықтармен танысу әлемдік өркениеттегі Еуразия
көшпенділерінің алатын орнын анықтауға көмектеседі. Бұл өз кезегінде
тарихтағы еуроцентристік көзқарастардан арылуға септігін тигізері сөзсіз.
Қытай жазба деректері
император У-ди
Қытайдың Батыс аймақтарды бағындыруға ұмтылуы сол өңірдегі халықтар
жөнінде материалдар жинаудан басталды. Қытай жазба деректері өзінің көлемі
жағынан және жүйелі жазылғандығымен ерекшеленеді.
Қазақстан тұрғындары туралы алғашқы анық мәліметтер император У-ди
(біздің заманымызға дейін 140—87жылдары) Батыс өңірге жіберген тұңғыш Қытай
елшісі Чжан Цяннан алынды. Қытай жазбаларындағы "Батыс өңір" деген жерлер
қазіргі Шыңжаң (Шығыс Түркістан) және Қазақстан мен Орталық Азияның біраз
бөлігіне қатысты қолданылды.
Чжан Цянь екі рет Батыс өңірде болып қайтты.Чжан Цянь бастаған елшілікке
ғұндарға қарсы Жетісудағы үйсіндермен одақ жасау міндеті жүктелді. Ол
елшілік барысында жергілікті халықтың шаруашылығына, әскери күштеріне, қару
түрлеріне, әдет-ғұрып, салт-дәстүріне дейін пазар аударып, жазып алып
отырды.
Әулеттердің тарихын жазушылардың ішінде У-ди императордың басты
жылнамашысы "Қытай тарихының атасы" Сыма Цянды (біздің заманымызға дейін
145—86 жылдары) бөліп көрсетуге болады. Оның "Тарихи жазбалар"
("Шицзи")деген еңбегінің "Сюнну туралы хикая" және "Давань туралы хикая"
деген екі тарауында ғұндар туралы мәліметтер бар. Мазмұны жағынан
Геродоттың Қара теңіздің жағалауындағы скифтер туралы баяндауларына
ұқсас.[1]
Пайдаланылған әдебиет
↑ Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық
бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М.
Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN
9965-33-633-4
Орта ғасырлар тарихын оқыту мәселелері
1. Орта ғасырлар тарихының тарихын зерт-теудегі деректанудың атқаратын рөлі
2. Орта ғасырлар тарихының негізгі тарихи деректері Салий ақиқаты, Қайта
өрлеу кезеңі және т.б.
3. Орта ғасырлық әдебиеттер. Зерттеу әдістері.
4. Деректанулық зерт-теулердің анализдік мақсаттары мен деректік маңызы
Батыс Европа мемлекеттерінің орта ғасырлар тарихы тарихи ұзақ уақытты
қамтиды. Сол кезеңдегі экономикалық және қоғамдық Өмірде жаңа формадағы
феодалдық қатынастардағы тап күресінің Өсуі мен оның шешілуі проблемалары,
дамуы ерекшеліктері және алғашқы буржуазиялық революциялардың пайда болуын
және алғашқы капиталистік укладтарының қалыптасуы проблемаларын оқытады.
Яғни Батыс Европа мемлекеттерінің орта ғасырлар (Ү-ХҮІІ ғ. І жартысы)
адамзат тарихында бӨрынғы кезеңдермен салыстырғанда материалдық және рухани
дамуы жӨнінен ілгері болғандығымен ерекшеленеді. Осы кезеңде алғаш рет
халықтың еркін ойшылдығы - кӨріністері үстем етіп отырған феодалдар
шіркеулердің догмалық заңдарына қарсы күрестерінің ерекшеліктердің жалпы
қозғалысымен есте қалады. Әсіресе әдебиеттің поэзия жанрының тамаша
үлгілері жасалды. Қайта Өрлеу деп аталатын еркін гуманизмнің ғылыми ойдың
тамаша Өкілдері дүниеге келді. Орта ғасырлардағы еркін ойдың батыл
Өкілдері - Петр Абеляр, Роджер Бэкен, Ибн Сина, Аверроис, Ян Гус, Николай
Коперник, Бруно, Галилео Галилей, ақын-жазушылардан - Фирдауси, Омар Хаям,
Сағди, Хафиз, Низами, Данте, Петрарка, Бокаччо, Шекспир, Сервантес, суретші-
мүсіншілер - Рафаэль, Микеланджело, Леонардо да Винчи, Дюрер, Рембрант,
архитекторлар Ганс Гольбайн Младший тағы да басқалар есімдер адамзат
тарихында Өшпес із қалдырды.
Жалпы дүние жүзілік тарихта Батыс Европа елдердің орта ғасырлар
тарихы негізінен генезисі бойынша үш дәуірге бӨлінеді:
1. Алғашқы орта ғасыр - Ү ғасырдың аяғынан ХІ ғасырға дейінгі кезең.
БӨл кезеңде Өндіріс тәсілі феодализм негізінде қалыптаса бастады.
2. Орта орта ғасырлар кезеңі - ХІ ғасырдың орта кезінен ХҮ ғасырдың
аяғына дейін бүкіл Батыс Европада феодализм толық орнығып, ең биіктеу
шыңына жеткен кезеңі болды.
3. Соңғы орта ғасыр - бӨл ХҮІ-ХҮІІ ғасырдың бірінші кезеңіне дейінгі
аралық. Соңғы орта ғасырлардың ерекшелігі феодализм ыдырап, феодализмнің
негізінде капиталистік қоғамдық қатынастардың укладтарының қалыптаса
бастуы сӨз болады.
Батыс елдердің орта ғасыр тарихы деректері әлеуметтік зерттелуі
жағынан 5 типке бөлінеді.
1. Табиғи-географиялық деректер. Яғни әрбір терминды оқығанда сол
территориялардың ландшафтына, климатына, Өсімдіктері мен қоршаған
ортасынан деректер береді.
2. Этнографиялық деректер. БӨл сол кезде пайдаланған технологияны,
әдет-ғӨрыптардан, тӨрғын үйлерден, киімдерден және ауыз әдеби
шығармаларынан деректер береді.
3. Заттық деректер. Құрылыстар, еңбек құрал-жабдықтары, транспорт
түрлері, қару-жарақтар тағы да басқалардан деректер береді.
4. КӨркем Өнер шығармалары деректері. БӨл кӨркем образдар,
архитектуралық қӨрылыстар, живопись, кескін және қолданбалы Өнерден
деректер береді.
5. Жазба деректер. Әріптер, цифрлар, ноталар тағы да басқалардан
жазба деректерін береді.
Міне осы 5 типті деректер орта ғасырлардан бізге толық тарихи
деректер береді. БӨлардың әрқайсысының тарихшылар үшін маңызы зор. Әсіресе
заттық деректер орта ғасырлар тарихын оқытуда ерекше маңызға ие. Ал
фольклор мен этнографиялық деректер соңғы орта ғасырлар тарихын оқытуда
маңызды. Әсіресе орта ғасырлар тарихын оқытуда жазба деректердің алатын
орны зор. Себебі сауаттың ашылуы Өте кӨп мағлӨматтар қалдыруға мүмкіндік
береді.
Ортағасырлық жазба деректерін төмендегідей үш класқа (топқа) бӨлуге
болады:
1. Нарративтик жазба деректер. БӨл нақты шындықты боямасыз сол
күйінде беретін жазба дерек болып табылады.
2. Құжаттық жазба деректер. Лексикалық негізде мемлекеттердің
әлеуметтік- экономикалық, әлеуметтік-кұқылық және әлеуметтік-саяси Өміріне
баиланысты кӨжаттар жиынтығы.
3. Құқылық жазба деректері . Бұл жерде тек қана құқылық жиынтығы ғана
емес, сонымен қатар жазып отырған адамның еркіне де байланысты болады.
Соңғы орта ғасырлар мен Қайта Өрлеу кезеңдерінде бұл құжаттар
теориялық жағынан талдау жасалып шығарылды. Мысалы, нарративтік жазба
деректерден кӨркем әдебиет бӨлініп шықты.
Батыс Европа елдерінің орта ғасыр тарихы деректері Ерте дүние тарихы
мен Жаңа заман тарихының деректерімен салыстырғанда бірнеше Өзіндік
ерекшеліктері бар. Мысалы: сауаттылық аз болғандықтан кӨбінесе жазба
деректер жинауға Өте кем кӨңіл бӨлінді, кӨпшілік ауызша айту арқылы
Өрпақтан Өрпаққа жеткізілді. БӨл процесс тілдің дамуына кӨп үлес қосты.
Жазба деректер кӨбінесе грек тілінде жазылды. Ал Испанияда араб тілінде
жазылды. Жалпы Европаның орта ғасырлық жазба тілі латын тілі болған. БӨл
жағдай тірі жазба тілі мен ескі Өлі жазба тілдері арасындағы алшақтыққа
алып келді. Орта орта ғасырларға қарай ғылымның дамуына байланысты жағдай
Өзгере бастады. Дегенмен ХҮ-ХҮІІ ғасырларға қарай жағдай Өзгере бастады.
Басым кӨпшілік мемлекеттерде латын тілі Өзінің үстемдігін Өзақ уақыт бойы
сақтап қалды.
Осылайша деректанушылар соңғы кездерге дейін нақты зерттеуден
алшақтап отырған. Көбінесе бұл проблемалармен қосымша тарихи пәндер
нумизматика, ономастика, ландшафттану, археология, этнография тағыда басқа
пәндер шӨғылданып келді. Батыс елдердің орта ғасыр тарихы деректерін
зерттеумен қазіргі кездері кодикология ғылымы шұғылданып жүр. Кодикология
дегеніміз Батыс елдердің орта ғасыр тарихы деректерін, заңдар жиынтығын,
кітаптарды тағыда басқаларды зерттейтін ғылым.
Палеография
1. Палеография түсінігі. Палеографияның қамту аймағы-жазба деректер.
2. Палеография және оның проблеммалары.
3. Палеография ғылыми зерттеу саласының туындау тарихы.
4. Палеография ғылыми саласының Өзге ғылым салаларымен байланысы.
1. Палеография-палео және графо кӨне және жазамын сӨздерінен тӨратын
термин-кӨне жазбалар-ежелгі жазба ескерткіштердің жасалған орнын
және уақытын; жазба деректер мәтініндегі графикалық белгілердің
Өзгеріске түсу барысын зертейтін; қысқартып жазылған сӨздер мен қүпия
жазбалар түйінін анықтайтын; жазба дерек пен кітаптардың кӨркемделу
барысын анықтайтын тарихи зерттеу салаларының бірі.
Палеографиялық зерттеулердің деректік кӨздері: қолжазбалар және
жазба түріндегі актілер.
Палеография обьектісі: Жазба деректің жазба белгілері, жазба түрі,
интерпункция белгілері, орфография емлелік, дӨрыс жазылу тәртібі, жазба
материалы, қолжазба беттерінің кӨркемделуі, асты сызылған сӨздердің
себептерін анықтау (разлиновка), мәтіндегі топтасқан сӨз шоқтарын анықтау
(кустоды), қосылып жазылған немесе бӨлініп жазылған сӨздерді анықтау, жазба
сыясын (чернила), бояуын, түптелуін (переплет) зерттеу болып табылады.
Палеография түрлері: Жазба деректің алфавиттік негізіне байланысты
(мәтін (текст) тіліне байланысты) бірнеше түрге бӨлінеді (грек, латын,
араб, словиян кириллиция және тағы да басқа болып).
Сонымен қатар Палеография зерттеу саласының қамту аймағының кеңуіне
байланысты 2-ге бӨлінеді:
1. КОДИКОЛОГИЯ
2. АРХЕОГРАФИЯ (полевая и камеральная археография).
Жазба дерек түрлері: жылнамалар, заң актілері, жеке қҒжаттар, жеке
адамдық деректер (хаттар, күнделіктер, заманхаттар), әдеби ескерткіштер,
саяси публицистикалық және саяси шығармалар, ғылыми еңбектер, мерзімдік
басылымдар.
Жазба деректер зерттеу нысанасына алынған кезде міндетті түрде олардың
әлеуметтік функциялары мен жасалу кезіндегі мақсаттары ескеріледі. Осыған
орай жазба деректер 2 түрде сыныпталады (классификацияланады):
1. ҚҒжаттық (документальные)
1. Картографиялық
2. Статистикалық
3. Актілік
4. Іс-қағаздық (канцелярные)
2. Баяндаушы (повестовательные)
1. Жеке адамдық (хаттар, күнделіктер, естеліктер, заманхаттар)
2. КӨркем шығармалық жазба деректер (очерктер, романдар, лирикалық
шығармалар және т.б.).
3. Тарихи жазба деректер (тарихи повестер, жылнамалар, әдебиеттер).
4. Ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).
Жазу: сөйлеген сөздердің немесе айтылатын ойлардың жазба белгілерімен
белгілену жүйесі.
Жазу шыққанға дейінгі ақпараттардың таралу тәртібі: суретін салу
(ПИКТОГРАФИЯ), белгілі бір мәліметі бар тақтайшалар ілу (БИРКА), кертік,
таңба қою (ЗАРУБКА), (ВАМПУ, КИПУ).
Жазудың негізгі 4 түрі бар: 1. ИДЕОГРАФИЯ-идеограммамен жазу, бір
Ғғымды таңбалайтын жазу ( мысалы цифрмен, иероглифпен).
2. Словесно-слогывый. Ауызша және жазбаша берілетін шығармашылық (ғылыми
тілде ЛОГОГРАФИЧЕСКО- СИЛЛАБИЧЕСКИЙ).
3. Слоговый. Буынды жүйелі. (СИЛЛАБИЧЕСКИЙ).
4. Буквенно-звукавой. Әріп дыбыстары арқылы яғни алфавит.
Қазіргі таңда қолданыста екі словян әліпбесі бар: глаголица, кириллица.
Саллоннан шыққан ағайынды Константин (монастырда оны Кирилла деп атаған)
және Мефодия негіз салған.
Жазба материалы: 1.Жартылай жӨмсақ-балауыздан жасалған таблицалар-
ЦЕРЫ Церы-түсі сӨрғылт жақсы соғылатын және оңай кесілетін металл.
(ВОСКОВЫЕ); Пальма жапырақтары; Береста қабық, тоз. Мысалы: қайыңның
қабығы. 2. ЖӨмсақ материал-ПАПИРУС папирус-тропика қамысы, оның
жапырағын ерте заманда халықтар жазуға қолданылған; ПЕРГАМЕН пергамент-
ерте де жазуға қолданылған бӨзаудың терісі, жарғақ. Майды, суды
Өткізбеген. 3. Қағаз ертеде жүн мен мақтадан жасалатын кездеме, мата
аталған.
Жазу: жазба қҒралы, сыя және бояу. Сыя саптары ХІ-Х‡ІІғғ. темірден
жасала бастаған, ал сажевые чернила Х‡ІІ-Х‡ІІІғғ.
Бояу киноварьдан-қызыл түсті минералдан жасалған. Сурик.
Жазба қҒралдары: калам трость, қҒс қауырсыны, қаламсаптар.
Жазба типі: устав, жартылай устав, скоропись шапшаң жазу.
ҚҒпия жазбаларды-КРИПТОГРАФИЯ. ¤згертіліп, алмастырылып жазылу белгілерін-
ЛИТОРЕЯ.
Қолжазбаның кӨркемделуі: миниятюры, заставки, инициалы.
Стильдер: ескі византиялық ХІ-ХІІІғғ., теротологиялық ХІІІғ.,
неовизантиялық Х‡-Х‡Іғғ., ескі баспа Х‡І-Х‡ІІғғ., барокко, эклектика
Х‡ІІІғ., паморский орнамент Х‡ІІІ-ХІХғ..
Түптелуі переплет-тігу арқылы бет саны реттеліп кӨрсетілу.
Түптеудің беті тақтайша, картон, тері.
Палеография және оның проблеммалары
1. Жазба деректің сақталу формасында-кӨне жазба деректер көбіне көшіру
барысында Өзгерістерге Өшырап, түп нӨсқалығын жоғалтады.
Деректің пайда болу уақытын анықтауды-ДАТИРОВКА, ал деректің авторын, не
құрастырушыны анықтауды-АТРИБУЦИЯ деп атайды.
2. Текстегі әріптердің орнының алмасып кетуінен туындаған-мәтіннің
графикалық қӨрылымындағы проблемма. Полеографиядағы графиканың зерттеу
предметі-жеке әріптермен сӨздегі әріптердің орналасу тәртібі. Әр бір
мәтіннің шығу тарихы мен қалыптасуына қарай спецификалық орфографиялық
варианттар қарастырылады-графикалық шешімдерң (графические решениең)
деп аталады.
3. сөздердің мағыналарын анықтауды-функционалды-стилистикалы қ
параметрлерді анықтау немесе лексикалық проблеммалар деп атайды.
4. Екі және оданда көп сөздердің байланысуынан туындайтын проблеммаларды
қарастыратын зерттеу тәсілін шартты түрде синтаксистікң сараптау деп
атайды.
Тарихты оқыту мен зерттеулер барысындағы жаңа көзқарастарды пайдалану
Жиырмасыншы ғасырдың ортасында батысевропалық тарихнамамен АҚШ-тың
тарихнамасында тарихи зерттеудің көлемдік тәсілі кең тарала бастады. Бұл
жаңа деректердің жаппай табылуына байланысты еді. Осымен қатар бұрынғы
белгілі тәсілдерді қайта ойластыру қажет болды. Бұл жаңалықтарбірінші
кезекте экономикалық және әлеуметтік тарихты қамтыды, бірақ жекелеген
салалардың біреуі бұл өзгерістерден тыс қалған жоқ. Жиырмасыншы ғасырда
тарих ғылымының өзінде назар басым түрде атақты адамдар, жеклеген
индивидтерден әлеуметтік көпшілік жаққа қарай ауды. Тарих бұл жерде
экономика мен социологияға жақындасты және не олардың тәсілдерін пайдалану
немесе олардың жарамдылығын тексеру қажет болды. Сонымен қатар алпысыншы
жылдары батыс әлемде компьютерлер арзандап және қолға түсімді бола бастады,
сәйкесінше олармен өңделетін ақпараттың спектрі кеңейіп, орындалатын
операциялардың көлемі ұлғайды.
Көлемдік тәсілдер кейбір жағдайларда мәселені шешуде анағұрлым нақты
ақпарат бере алды. Ал бұрын олар туралы тек жалпылама бағалау талдаулары
жүргізілетін. Мысалы: жаңа заманда бақылаушылардың айтуынша адамдардың
бойының өсу тенденциясы көрсетілді, себебі сол кезде жанұядағы ұлдар мен
қыздардың бойлары ата- аналарымен салыстырғанда жоғары болды. Британдық
тарихшылар бұл мәселені шешу үшін әскерге алу туралы құжаттар мен
қайырымдылық ұйымдардың материалдарын апйдалаеа отырып бұл тенденцияның
нақты іске асуын көрсетті. Олар осы құбылыс он тоғызыншы ғкасырдың
ортасында атлған құбылыс тоқтап , тіпті әлеуметтікң төменгі қабаттарда
керісінше жүргенін айқындады. Сонымен қатар аристократия мен кедейлердің
бой мөлшері арасында үлкен айырмашылық болғанын айшықтады. Жуық уақытқа
дейін Жаңа әлемге әкелінген африкалықтардың саны шамамен он бес он
тоғызыншы ғасырлар арлығында он бес жиырма миллион деп саналды. Және бұл
көрсеткішщ негізінде тек болжамдар бойынша айтылды.. Содан кейін Филипп
Куртин Атлантическая работорговля: перепись (1969) атты зерттеуінде
әртүрлі кезең мен аудандар туралы деректерді пайдалана отырып 8 – 10, 5
млн құлдар болғанын анықтады. Бұл мәселе төңірегінде дискуссия жалғасуда,
бірақ енді аталғакн санның төңірегінде. Тек көлемдік анализ сонымен бірге
әртүрлі құбылыстар бойынша бақылаушылардың келтірген деректерін тексеруге
мүмкіндік жасады. Мысалы: жиырмасыншы ғасырдың басында көптеген британдық
жұмысшылардың көбі сауатты болды немесе ағылшын әйелдері тұрмысқа кеш
шығатыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Ежелгі Шығыс тарихының тарихын зерт-теудегі деректанудың атқаратын рӨлі
2. Ежелгі Шығыс тари-хының негізгі тарихи деректері Египет пирамидалары,
Хаммурапи заңдары және т.б.
3. Ежелгі Шығыс әдебиеттері. Зерттеу әдістері.
4. Деректанулық зерттеулердің анализдік мақсаттары мен деректік маңызы.
2.Сабақтың мақсаты: Ежелгі Шығыс тарихының тарихын зерт-теудегі
деректанудыың атқаратын рӨлі белгілі бір уақыттағы әлеуметтік жағдайда
пайда болған, сол жағдайды бейнелейтін және Өзін жасаған субьект туралы
мәлімет беретін тарихи таным қҒралы ретінде зерттеу.
Ертедегі дүние тарихы немесе антикалық дүние деп әдетте Рим
империясының аяғына дейінгі (б.э.‡ғ.) Жерорта теңізі бойының ертедегі
қоғамдарының тарихын айтады. Ертедегі дүние тарихының тамыры, әрідегі
ескілікті заманға барып қосылады. Қазіргі кезде Жерорта теңізі бойының
тарихын б.э.д. бірнеше мыңдаған жы
лдардан бүрын бастайды.
Греция тарихына дейін Криттің және Жерорта теңізінің басқа да
облыстарының тарихы Өтті. Ал нағыз антик заманының (грек-рим) тарихы б.э.д.
ІІ мыңжылдықтың аяғынан, Гомер заманы деп аталатын заманнан басталады.
Антик заманы дүниесі тарихының білім беру жүйесінде Өте үлкен маңызы
бар. Ол адамның ақыл-Өрісін кеңейтеді және қазіргі заманғы дүниенің тарихи
тамырларын
көрсете отырып, бүл жӨніндегі түсінікті тереңдете түсетін кӨптеген
қызғылықты мәселелерді алға қояды.
Қазіргі заманғы бүкіл Европа елдерінің, ішінара Европадан тыс
елдердің де мәдениеті антик заманы мәдениеті негізінде Өсіп Өркендеді.
Антик заманы тарихын жақсы білмейінше, одан кейінгі дәуірлердегі кӨптеген
мекемелердің, Өнердің, архитектура стильдерінің, театрдың, қазіргі заманғы
саяси, ғылыми және басқа терминдердің тарихын білуге болмайды. Антик
заманының алуан түрлі ізі, аяқты басқан сайын, қоғамдық Өмірде де, сондай-
ақ жеке түрмыста да кездесіп отырады.
Грек және Рим мәдениеті- дүниежүзілік тарихтың айқын беттерінің бірі.
Грек пен Рим классиктері шығармаларының, антик заманының Өнері мен кӨркем
қолӨнер ескерткіштері біздің заманымыз үшін де маңызын жоғалтқан жоқ.
Антикалық Өркениеттің ошағы ежелгі заманда ішкі деп аталған теңіздің
түбектері мен аралдары болды. Бүл байтақ су кеңістігінің маңызы оның ежелгі
“жер шеңбері” (orbіs terrarum) деген латынша атауынан да кӨрініп түр,
Өйткені антикалық мәдениеттің бүл жерлері шын мәнінде, қазіргі күнге дейін
ежелгі атауларын сақтаған, үш материктің: Азия, Европа, Африканың
түйісіндегі теңіз маңында орналасқан.
Жерорта теңізі антикалық әлем халқы үшін, маңында “кіші” Өркениет
ошақтары қалыптаса бастаған кӨп теңіздердің бірі болды. Жерорта теңізінің
шығыс тармағын гректер Эгей теңізі деп атады. Эгей теңізі аралдарын гректер
екі топқа біріктірді: Киклады және Спорады. Мезолит дәуірінен бастап
аралдарда Өзіндік мәдениеті бар грек емес тайпалар мекендеді. КӨптеген
аралдардың бір-біріне жақындығы олардың халқының жерден алыс кетпей аралдан
аралға жүзуіне мүмкіндік берді. Осылайша Эгей теңізі теңізде жүзу ісінің
әліппесі болды, теңіз жағалауларында Өмір сүрген халықтар (финикиялықтар,
этрускілер, гректер) оны антикалық дәуірге дейінгі кезеңде меңгерген еді.
Балкан және Аппенин түбектері арасындағы су кеңістігін гректер Ионий
теңізі, ал оның солтүстік бӨлігін этрускілер мен римдіктер Жоғары немесе
Атрий қаласының атымен Адриатикалық деп атады.
Аппенин түбегінің батыс жағалауын шайып жатқан теңіз болса, тиррен-
этрускілердің атымен Тиррен деп аталынды.
Ішкі теңіз батыста сыртқы теңізбен (мүхитпен) бүғаз арқылы жалғасты.
Финикиялықтар мен карфагендіктер бүғазды Мелькарттың бағанасы, гректер -
Геракл, ал римдіктер Геркулес бағанасы деп атаған.
Боспор бүғазынан солтүстікке қарай орналасқан теңізді гректер Понт
Аксинский (қонақжай емес), кейіннен оны Понт Эвксинский (қонақжай) деп
атаған.
Боспорға жол Пропонтида (Мрамор теңізі) арқылы жүрді, ол Эгей
теңізінен Геллеспонт (Дарданелл бүғазы) арқылы бӨлініп түр.
Аса ірі тау массивтері (Карпат, Альпі, Пиреней) антикалық Өркениеттің
шекарасы болып қана қоймай, оны жаудан қорғайтын қалқан ролін де атқарған.
Жерорта теңізі аралдары мен түбектерінің едәуір бӨлігін таулар алып
жатты. Балкан Грециясының қайталанбас ландшафтын жасаған теңіздер мен
таулар, ежелгі гректердің саяси және әлеуметтік Өмірінің формасын анықтап,
кӨптеген автономиялық мемлекеттердің қүрылуына жағдай жасады. Бүл
мемлекеттердің кӨпшілігі бір-бірімен жолдар емес, таулы соқпақтар арқылы
байланысқан еді.
Грек материгінде Лаконика, Мессения және Фессалия сияқты жылқы
Өсіруге мүмкіндік беретін және егіншілікпен айналысуға қолайлы бірнеше ғана
маңызды жазықтықтар бар. Материктегі гректерге Өз астығы жетпегендіктен,
оларды онымен Солтүстік Қара теңіз жағалауы және Египет қамтамасыз етті.
Италияда да егіншілікке қолайлы жерлер аз болғандықтан, мүнда да
халық астықпен толық қамтамасыз етілмеді. Бірақ, жақын орналасқан астықты
Сицилия
мәселені шешіп берді және теңізде жүзудің дамуы бидайды Африка мен
Египеттен сатып алуға мүмкіндік тудырды.
Таулар Жерорта теңізінің қүрлықтағы әр түрлі бӨліктерінің климаттық
ерекшеліктерін де анықтап берді. Оның халық Өміріндегі маңызы зор болды,
Өйткені таулар Жерорта теңізі түрғындарына қүрылыс материалдарын және эгей,
грек, карфаген, этруск және римдік архитектура мен скульптураның дамуына
негіз болған қүнды тас жыныстарын берді. Мелос аралы обсидиан жынысына бай
болса, Парос аралы мен аттикалық Пентеликон мраморымен аты шықты. Италияда
мраморды Этруриядағы Луна қаласының маңындағы кен орнында Өндірді.
Жерорта теңізі түрғындары жиі пайдаланатын металдар да таулардан
шығарылды. Аттиканың ең қиыр шетіндегі Лаврион таулары күмістің отаны
болса, Эвбей мен Кипр, Этрурия мен Орталық Жерорта теңізіндегі Сардиния
тауларында мыс кен орындары болды.
Тау баурайлары мал шаруашылығы үшін Өте қолайлы болды, жаздың ыстық
кезеңдерінде ол мал жайылымына айналды.
Жерорта теңізі ауданында дәнді дақылдардан ертеден арпа, полба,
бидай, кейінірек бүршақ түқымдастар- жасымық пен бүршақ Өсірілді. Басқа
дәнді дақылдарды (күріштен басқа) гректер рим жаулап алушылығына дейін
білмеген. Сүлы арам шӨп, тары варварлардың тамағы саналған. Арпаның дәні
қүдайларға қүрбандық ретінде жүрді, арпа масақтарынан егіншілік қүдайы
Деметраның культтік бейнесін безендіру үшін веноктар Өрілді.
Карфагендіктер тек бидай және арпамен таныс болған. Қара бидаймен
олар Ганнибалдың атақты Италия жорығы арқылы ғана танысты.
Сырамен қатар, шарап Өндірісі Жерорта теңізі ауданында кеңінен
танымал болды, бүл жерден жүзім сабағы Испания, Галлия, Германия,
Британияның ішкі облыстарына Өтті. Зәйтүн майы кеңінен пайдаланып, ол
малдың майын ауыстырды. Зәйтүн ағашы халық арасында қасиетті саналды.
Зәйтүн ағашынан басқа гректер ежелден інжір және анар Өсірді.
Мәдени байланыстардың кеңеюімен мәдени Өсімдіктердің де түрі кӨбейе
бастады. Б.э.д. Іғ. Кіші Азиядан шие, Армения мен Персиядан шабдалы
ағаштары әкелінді. Қазіргі Жерорта теңізінде таралған қӨптеген Өсімдіктер
антикалық заманда халыққа белгісіз болған еді. Олардың қатарында картоп,
темекі, күнбағыс, жүгері болды.
Жерорта теңізі ауданының фаунасы мен флорасы б.э.д. ІІ-І
мыңжылдықтарда Өте кӨркем, әрі бай болды. Фаунаның Өзгеруі кӨп жағдайларда
адамның кызметіне байланысты болды. Қазіргі халықтардыңкіне қарағанда,
ежелгі түрғындардың рационында балықтан жасалған тағамдар кӨп болған, бүл
әрине батпақтардың қүрғатылуына және Өзендердің саяздануына байланысты еді.
Антикалық әлем туралы түсінікті біз ең алдымен деректерден аламыз.
Антикалық тарих деректерінің арасындағы ең маңыздысы антикалық әдебиет
шығармалары, себебі бүлар сол кездегі адамзаттың Өз тарихын қалай кӨз
алдына елестететіні, Өздері және Өздерін қоршаған орта туралы не ойлағаны
туралы мәліметтер береді. Әдеби шығармалардың қатарына тарихи еңбектер, сол
сияқты ғылыми және кӨркем шығармалар жатқызылады.
Антикалық авторлардың кӨпшілігінің еңбектерінің сақталмағанына және
бізге азғантай фрагментті түрде жеткеніне қарамастан, соның Өзі антикалық
тарихтың басты оқиғалары туралы толық түсінік береді. Б.э.д. ‡Іғ. соңында -
‡ғ. басында Грецияда тарихи жанрдың жаңа қалыптасқан кезінде, жеке
полистердің, оны басқарушы рулардың тарихын жазу үстем еді. ¤з заманы
тарихының жан-жақты суреттемесін берген алғашқы еңбектер Геродот, Фукидид,
Ксенофонттың шығармалары болды. Эллинизм дәуірінде полистік қүрылымның
ыдырауымен, жалпы әлем тарихын жазуға қажеттілік пайда болады. Бүндай
жинақтаушы тарихтар б.э.д. І‡ғ. соңынан жазылады, оның алғашқысы Балкан
Грециясы, Рим, Батыстағы грек колониялары мен Карфагеннің тарихын
біріктірген Тимейдің шығармасы болды.
Б.э.д. ІІІғ. ортасынан тарихи еңбектер арасынан алғашқы рим
тарихшыларының шығармалары кӨріне бастайды, олар анналдар деп аталынды.
КӨп жылдық азамат соғысына алып келген Римдегі полистер дағдарысы
тарихи еңбектердің жаңа түрін: монографиялар (Салюстий) мен мемуарлық
әдебиетті (Сулла, Цезарь) дүниеге келтірді. Мемуарлармен қатар грек полисі
дағдарысы кезеңінде алғаш рет саясаткерлердің Өмірбаянын жазу пайда болды.
Бүндай Өмірбаянды ең бірінші болып Ксенофонт Спарта патшасы Агесилай туралы
жазды.
Жазба деректермен қатар антикалық әлем туралы маңызды хабарларды
бізге адам әрекеттерінің: еңбек қүралдары және қару жарақ, түрғын үй және
ондағы ыдыстар, түрмыс және Өнер заттары, шеберхана, үстахана, кен
орындары, бекіністер, қоғамдық және ғибадаттық ғимараттар, жерлеу
қүрылыстары іздері береді.
¤зіндік ерекшеліктерге ие осындай және материалдық мәдениеттің басқа
типтері үнсіздігіне қарамастан, ежелгі авторлардың баяндауларына қарағанда,
Өмірдің объективті картинасын береді. Шектес ғылымдардың табыстары ағаш пен
сүйек Өнімдерінің, тас пен металл заттарының дайындалған жері және уақыты,
оларды жасауда қандай тәсіл пайдаланғаны туралы зерттеулерге мүмкіндік
беріп отыр.
Б.э.д. ІІІ-ІІ мыңжылдықтар шегі Европа тарихындағы маңызды кезең болып
табылады. Дәл осы кезде Балкан түбегінің Оңтүстік бӨлігінде және жақын
жатқан аралдарда тапқа бӨлінген қоғамдар пайда болды. Кейбір
зерттеушілердің айтуынша мемлекеттіліктің алғашқы ошақтары Балкан түбегінде
б.э.д. ІІІ мыңжылдықтың ортасында пайда болған. Бірақ, Балкан регионының
оңтүстік бӨлігіндегі таптық қоғам мен мемлекеттіліктің қалыптасу процесі
солтүстіктен келген тайпалардың басып кіруімен үзілген. Б.э.д. ХХІІғ. мүнда
Өздерін ахейліктер немесе данайлықтар деп атаған тайпалар пайда болады.
Бүрынғы, гректерге дейінгі этникалық шығу тегі анықталмаған халықтың бір
бӨлігі орындарынан ығыстырылды, бір бӨлігі келімсектермен сінісіп кетті.
Жаулап алушылар дамудың тӨмен деңгейінде түрды, бүл жағдай регионның екі
бӨлігінің: материк және Крит аралының тағдырының белгілі бір
Өзгешіліктерінің болуына әкеліп соқтырды. Крит жоғарыда аталған процесті
басынан Өткізбеді, сол себепті бірнеше ғасырлар бойына әлеуметтік-
экономикалық, саяси және мәдени прогресстің тез дамыған зонасы болды.
Қола дәуірінде Критте пайда болған Өркениетті әдетте минойлық деп
атайды. Бүндай атауды оған Кносстағы сарайды қазған кезде, алғаш рет осы
Өркениет ескерткіштерін тапқан ағылшын археологы А.Эванс берген еді.
Гректің мифологиялық аңыздарында Кносс-Криттің және Эгеиданың басқа да
аралдарының қүдіретті билеушісі Минос патшаның резиденциясы болды. Дәл
осында Пасифай патшайым Минотаврды (жартылай адам, жартылай Өгіз) Өмірге
әкелген, оған Дедал Кносста лабиринт (сарай) салып береді.
ІІІ-ші мыңжылдықтың ІІ жартысында- ІІ-ші мыңжылдықтың басында Крит
шаруашылығының басты саласы егіншілікке жарамды жерлердің бәрі игеріліп
қойған болуы керек. Мал шаруашылығы да маңызды роль атқарған болса керек.
Сол сияқты қолӨнерде де маңызды прогресс байқалды.
Еңбек Өнімділігінің Өсуі, артық Өнімнің пайда болуы,оның бір
бӨлігінің қауым аралық айырбаста пайдалануына алып келді. Крит үшін мүның
ерекше маңызды болды, себебі арал ежелгі теңіз жолдарының түйісінде жатқан.
Б.э.д. ІІІ-ІІ-ші мыңжылдықта Критте алғашқы мемлекеттер қалыптасады.
Алғашқыда олар орталықтары сарай болған-Кносста, Фестада, Маллияда, Като-
Закрода пайда болды.
Криттегі “сарайлар Өркениеті” дәуірі шамамен, 600 жылды: б.э.д. 2000-нан
1400 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Б.э.д. 1700 жылы шамасы барлық
сарайлар қирауға үшырайды. Оның себептерін кейбір ғалымдар табиғат
катаклизмінен іздесе, кейбіреулер оны әлеуметтік тартыстардың нәтижесі
дейді. Дегенмен, бүл катастрофа даму процесін үзаққа тежемеді. Біраз
уақыттан соң қираған сарайлардың орнына бүрынғыларды монументтілігімен, сән-
салтанатымен басқан жаңалары пайда болды.
“Жаңа сарайлар” дәуірі туралы деректер баршылық. Мысалыға, жоғарыда
аталып кеткен тӨрт сарай, бірнеше түрақтар, некропольдар жақсы
зерттелінген. Ең жақсы зерттеліп танылғаны- Кносс сарайы. Оның бізге дейін
тек бір қабаты сақталған, бірақ оның екі, тіпті үш қабатты болғаны айдан
анық. Сарайда сумен жабдықтау, канализация, ванналар, арнайы желдеткіш және
жарық берудің тамаша жүйесі болған. КӨптеген түрмыс заттары жоғары
кӨркемдік деңгейде, бір бӨлігі тек асыл металдардан жасалған. Сарай
бӨлмелерінің қабырғаларын әсем Өрнектер безендіріп түрды. Олар кӨбіне
табиғат немесе оның түрғындарының Өмірінен сценалар болды. Қабаттың
цокольді (тӨменгі) бӨлігінің үлкен бӨлігін шарап, астық, зәйтүн майы,
қолӨнер бүйымдары сақталған қоймалар алып жатты. Сарайда сонымен қатар
ювелирлер, қүмырашылардың қолӨнер шеберханалары орналасты.
Шаруашылық Өмірдің негізі сарай шаруашылығы болды. Крит қоғамы
теократиялық болған болуы керек, патша және жоғары дін басының функциясын
бір адам атқарған. Қоғамда қүлдар да болған. Бірақ олардың саны Өте аз
болды.
Миной Өркениетінің шарықтау шегі б.э.д. Х‡І-Х‡ғ.ғ. І-ші жартысы
болды. Осы дәуірдің бас кезінде бүкіл Криттің Кносс билеушілері қол астына
бірігуі жүреді. Грек аңыздары Минос патшаны бірінші “теңіз билеушісі”
санайды, ол үлкен флот салып, қарақшылықты жойып Эгей теңізіне Өз
үстемдігін орнатқан. Б.э.д. ХІІғ. соңында Критте Миной Өркениетіне
оңалмастай соққы берген катастрофа болады. Ол Тир аралындағы вулканның
атқылауынан болған болуы керек. КӨптеген түрақтар мен сарайлар қүрып кетті.
Осыны пайдаланған ахейліктер Балканнан аралға басып кіреді.Крит Жерорта
теңізіндегі алдыңғы қатарлы орталықтан, ахейлік Грецияның провинциясына
айналады.
Ахейлік Греция Өркениетінің гүлденуі б.э.д. Х‡-ХІІІғғ. болды. Бүл
Өркениеттің орталығы Арголида болады. Кеңейе келе ол, бүкіл Пелопоннесті,
Орта Грецияны, Солтүстік Грецияның едәуір бӨлігін және Эгей теңізінің
кӨптеген аралдарын қамтиды.
Криттегі сияқты қоғам Өміріндегі маңызды рольді сарайлар атқарды.
Олардың кӨңіл аударалықтары Микенде, Тиринфте, Пилоста, Афиныда, Фивыда,
Орхоменде, Иолкте ашылды. Бірақ ахейлік сарайлар криттік сарайлардан Өзгеше
болды: олдардың бәрі қуатты бекіністер еді. Ең әсер тудыратыны Тиринф
цитаделі болды, оның қабырғалары кейде салмағы 12 тоннаға жететін орасан
зор әк тастармен қаланды, қабырғалардың ені 4.5м., тек сақталған жерлердегі
биіктігі 7.5 м. жетті.
Ахейлік сарайлардың жобасы криттіңкіне үқсас болды, тек оларға айқын
симметрия тән еді.
Ахей қоғамының экономикалық қүрылымының негізі сарай шаруашылығы
болды, оған ауыл шаруашылығы Өнімдерін Өндейтін, тігу және иіру,
металлургия және металл Өндейтін, еңбек қүралдары мен қару-жарақ жасайтын
қолӨнер шеберханалары енді. Сарай шаруашылығы қолӨнер Өндірісінің негізгі
салаларын бүкіл территория бойынша бақылап отырды, әсіресе метал Өңдеу ісі
қатты бақылауға алынды. Пилос архивінен табылған документтерге қарағанда
жер иесі сарай болған. Барлық жерлер екі категорияға бӨлінді: жеке
меншіктегі және қауымдық. Коғамның ең тӨменгі қабатын қүлдар қүрады, бірақ
олардың саны аз болды, негізінен олар сарайға тиесілі еді. Қүлдар мен
еріктілердің арасында айқын шек болды. Маңызды әлеуметтік топтың бірін
формальды түрдегі ерікті қауымдастар қүрады. Олардың Өз жер бӨлігі, үйі,
шаруашылығы болды, бірақ сарайға
және жергілікті жетілген бюрократтық аппарат қүрады. Мемлекет басында патша
(“ванака”) түрды, оның қолында саяси және сакральды функциялар болды.
Ахейлік Грецияның саяси тарихы Өте аз мәлім. Дегенмен, әрбір сарайды
Өзара жиі әскери қақтығысқа түсіп отырған дербес мемлекет орталығы ретінде
қарастырудың реті барБірақ, бүл жағдай ахей патшалықтарының уақытша бірігу
мүмкіндігін жоққа шығармады, Трояға жорық кезінде дәл осылай болған болуы
керек. Ахейліктер, әдетте “теңіз халықтары” қозғалысы деп аталатын Алдыңғы
Шығыс елдеріне жасалған қуатты тықсыруға қатысты.
Б.э.д. ХІІІ ғ. гүлденген ахейлік мемлекеттер жақын қалған қаћарлы
оқиғаларды сезіне бастады, ескі бекіністер жӨнделіп, жаңалары салына
бастайды. Бүл оқиға археологиялық қазбалар кӨрсеткендей, б.э.д. ХІІІғ.
соңында болған. Барлық сарайлар мен түрақтардың кӨп бӨлігі жойылып кетті.
Ахей Өркениетінің агониясы шамамен 100 жылға созылды, б.э.д. ХІІғ. соңында
Иолктегі ең соңғы ахейлік сарай жойылды. Халықтың бір бӨлігі жойылып кетсе,
бір бӨлігі Өмірге қолайсыз аудандарда түрақтап қалды, тіпті эмиграцияға
кетті.
Ахей Өркениетінің қирауын түсіндіретін бірнеше гипотезалар бар.
Олардың ішіндегі ең нанымдысы тӨмендегідей. Б.э.д. ХІІІғ. соңында Грецияға
Солтүстік халықтары, соның ішінде грек дорийліктер, тағы басқа тайпалар бет
алады. Дегенмен, массалық қоныс аудару ол кезде болмады, тек кейінірек
қаңырап қалған территорияға дорийліктер ене бастады. Бүрынғы ахей халқы
кейбір облыстарда ғана, мысалы Аттикада сақталды. Грециядан ығыстырылған
ахейліктер шығыс бағытта орналасып, Эгей теңізі аралдарын, Кіші Азияның
батыс жағалауын және Кипрді иемденді.
Греция тарихындағы б.э.д. ХІ-ІХғғ. ғалымдар “қараңғы ғасырлар” деп
атайды. Бүл кезең туралы басты дерек археологиялық материалдар және
Гомердің “Илиада” мен “Одиссея” поэмасы болып табылады. Поэмаларда
ахейліктердің Трояға жорығы, қаланы алуы және Троя соғысының бір қаћарманы
Одиссейдің кӨптеген оқиғаларды басынан кешіріп үйіне оралғаны туралы
айтылады. Сонда, поэмалар ахей қоғамын оның гүлденуінің соңғы кезеңін
бейнелеуі керек еді. Бірақ, Гомердің Өзі, ғалымдардың пайымдауынша б.э.д.
‡ІІІғ. Өзінде Өмір сүрген, сондықтан бүрынғы кездің түрмыс шындығын, қарым-
қатынастарын нашар білген болуы керек.
Бүл кезеңдегі Греция халқының негізгі кәсібі егіншілік болды.
¤ңделетін жердің кӨп бӨлігін дәнді дақылдар алып жатты, бақша және шарап
жасау маңызды роль атқарды, зәйтүн жетекші дақылдардың бірі болып қалды.
Мал шаруашылығы да дамыды. Гомердің поэмасына қарағанда ірі қара мал “жалпы
эквивалент” ролін атқарған.
ҚолӨнер Өндірісінде, ең алдымен металлургия мен металл Өңдеуде
маңызды Өзгерістер болып жатты. Темірді игеру және пайдаланудың орасан зор
салдарлары болды.
Греция экономикасында жетекші фигура ерікті егінші болды. Жаулап
алушы дориліктер жергілікті ахейлік түрғындарды бағындырған облыстарда
жағдай басқаша қалыптасты, мысалы Спартада қоғам үйымының негізгі формасы -
қауымның ерекше формасы ретіндегі полис болды. Полистің азаматтары оған
енген патриархалдық от басының басшыларынан қүралды. Әрбір отбасы дербес
экономикалық бӨлікті қүрады, ол оның саяси теңдігін де анықтап берді. Полис-
қауым екі маңызды функцияны атқарды: жер мен халықты кӨршілердің шабуылынан
сақтады және ішкі қауымдық қатынастарды реттеді.
СӨйтіп, Греция қарастырып отырған дәуір соңында шаруа егіншілерді
біріктірген жүздеген үсақ және Өте үсақ полис - қауымдардың әлемі болды.
Бүл негізгі экономикалық бӨлікті, түрмысы қарапайым, сыртқы әлеммен
байланысы аз, шаруашылығы дербес, толық тәуелсіз деп айтуға болатын
патриархалдық отбасы қүрайтын және қоғамның жоғарғы тобы әлі халқының
негізгі массасынан бӨлініп шыға қоймаған, адамды адам қанау енді пайда
болып жатқан әлем болды.
3. Бақылау сұрақтары:
1. Қосалқы тарихи пәндер мен деректануы оқыту мәселелері
2. Ежелгі Шығыс тарихын оқыту мәселелері
3. Орта ғасырлық тарихты оқыту мәселелері
4. Гомердің Илиадаң және Одессеяң поемаларды деректанулық талдау
5. Салий ақиқатыныңң деректік маңызы
Мазмұны
1. Көне парсы деректері
2 .Көне грек авторларының шығармалары
3 Скиф данасы — Анахарсис
4 Қытай жазба деректері
5. Көне парсы деректері
Ахура Мазда
Тарих ғылымы белгілі бір мәселені зерттеуді, оң алдымен, деректер
жинаудан бастайды. Деректер тарихи болмысты шындық тұрғысынан оқып-үйренуге
бағыт береді. Ежелгі Қазақстан тарихы жөнінде жазбаша деректемелер көне
парсы, көне грек, латын, қытай тілдерінде бізге келіп жетті. Бұл жазбаша
деректемелер мазмұны мен сипаты жағынан сан алуан. Басты деректемелердің
бірі Зороастризмнің киелі "Авеста"1 деген ісітап атауымен белгілі. Ахура
Мазда Құдайына арналған "Авеста" жырларының авторы Заратуштра ("Кәрі
түйеші" деген мағына береді) делінеді. Заратуштра Каспий теңізінің шығыс-
солтүстігін қоныстанған арий тайпасының Спитама руынан шыққан. Шамамен
алғанда, адамзат тарихындағы тұңғыш пайғамбар, абыз Заратуштра, біздің
заманымызға дейін IX ғасырда өмір сүрді. Табиғи дарынының арқасында
арийлердің батыр ұлдары жайлы жырлап, отыз жасында жаңа дінді ойлап табады.
Қазақстан, Орталық Азия, Иран, Әзірбайжан, Aуғанстан жерінде таралған
Заратуштра ілімінің қасиетті жазбалар жипағы біздің заманымызға дейін III
ғасырында хатқа түскен 21 кітаптан тұрады. "Авестаның" сақталған бөлігінде
Құдай атына айтылатын әнұрандар (гимндер) бар.
Басында Айға, Күнге, отқа, суға табынатын арийлер оның діни уағыздарын
қабылдай қоймады. Әсіресе турлар қатты қарсылық көрсеткен. Заратуштра басқа
жақтарға қоныс аударып, өз ілімін көрші елдерге таратады. Осылайша
зороастризм діні дүниеге келді. Заратуштра уағыздарының Қазақстанның ежелгі
тұрғындарының тарихын, мәдениетін танып білуде маңызы зор. Онда шығыс
ирандық көшпелі тайпалар "турлар" деген жинақ атаумен беріледі. Сонымен
қатар "Авестада" "сайримдер", "дахтар" деген тайпалар туралы да айтылады.
Tурлар мен арийлер арасындағы шым-шытырық оқиғалар Әмудария мен
Сырдария, Каспий мен Арал, Еділ мен Кама өңірлерінде өрбиді. Бұл
"әнұрандағы" кейіпкерлер доңғалақты арбаларға мінген. Олардың қарулары —
садақ пен жебе, найза, айбалта, кәсібі — мал өсіру (өгіз, жылқы және түйе),
тамағы — ет пен сүт, Құдайға құрбандыққа шалуға жылқы, сиыр, қой
әкелетіндігі баяндалған.
"Авестадағы" Құдай әнұрандары Орталық Азия мен оның солтүстігінде жапсарлас
жатқан Қазақстанның баұташы-егінші тайпаларының рухани өмірі туралы құнды
материал береді. Арийлердің Құдайға құрбандық шалып, оның атына мадақтау
айтатын жерлері археологиялық деректермен де расталып отыр.
Ежелгі Қазақстан жөнінде ең көп хабар жинақтаған көне грек
авторларының шығармалары. Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі
деректердің ішінен Кіші Азиядағы Галикарнас қаласынан шыққан ежелгі грек
тарихшысы Геродотты (біздің заманымызға дейін 490 және 484—425 жылдардың
арасы) ерекше атауға болады. Ежелгі Рим ғұламасы Цицерон Геродотты
"тарихтың атасы" деп көрсетеді. Көне грек авторларын үлгі етуіміздің
себебі, олардың мұраларының ең ескі дерек көздері болғандығынан деп
ойлаймыз. Біздің заманымызға дейін V ғасырдың ортасында жазған "Тарих" атты
тоғыз томдық еңбектің 4-томында тұңғыш рет антикалық әдебиетте скифтердің
географиялық орналасуы, саяси тарихы, әдет-ғұрпы, тұрмысы суреттеледі.
Геродот скифтердің Шығыстағы далалық көшпелі тайпалар арасынан келгенін
айтады. Геродот грек авторларының көпшілігі сияқты сақтарды "азиялық
скифтер" деген терминмен атайды. Скиф атауы Солтүстік Қара теңіз өңірі мен
Алдыңғы Азияның көшпелі тайпаларына қатысты қолданылады. Грек
деректемелерінде басқа да тайпа атаулары кездеседі. Мысалы, массагеттер,
сарматтар (савроматтар), аргиппейлер, аримаспылар, исседондар және т.б.
Геродот массагеттерді Каспий теңізінен шығыска қарай, Сырдарияның
(Аракстің) арғы жағына орналастырады. Сақтар мен массагеттер еліне жасалған
Дарийдің, Кирдің жорықтарын егжей-тегжейлі әңгімелейді.
Сақтардан солтүстікке қарай орналасқан сайримдер туралы Геродоттан барынша
толығырақ деректер алуға болады. Геродот: "Танаис өзенінің (қазіргі Дон)
арғы жағы сарматтардың қолында", — дей келе, Доннан Еділге дейінгі аралықты
меңзейді. Сарматтар тайпа бірлестігі құрамына Солтүстік-батыс Қазақстан
өңірінен шыққан аорстар да енген. Жайық — Елек өзендері аралығынан табылған
археологиялық ескерткіштер де аорстардың сарматтармен мәдени ұқсастықтары
бар екендігін анықтады. Геродот Дарийдің Скифияға жорығы туралы айта келіп:
"Сарматтар скифтер жағында белсенді түрде соғысты", — деп жазды. Оларды
әйелдер басқаратындығын айта келіп, амазонка әйелдер тайпасы туралы аңызды
баяндайды.
"Сармат әйелдері садақ атады, сапы лақтырады, аттың үстінде жүреді. Барлық
саны үш жауды өлтіргенше қыз күйеуге шықпайды", — деп көрсетеді. Сарматтар
негізінде біздің заманымға дейін IV—III ғасырларда Сармат тайпалар одағы
құрылды. Бұл жаңадан құрылған Сармат тайпаларының одағы аорстар, сирақтар,
роксаландар, аландар, 30 языгилерден түрды. Соңғы жылдардағы Батыс
Қазақстаннан табылған " Алтын адам", "қайқы қылыш" сияқты археологиядағы
жаңалықтар сарматтардың әскери өнері дамығандығы туралы Геродот жазбаларын
растай түседі. Сармат-алан тайпаларын IV ғасырда ғұндар талқандады.
Ал Геродот болса, халықтардың шығыстан батысқа қарай көшуін айта келіп:
"Солтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспылар исседондарды өз жерінен
ығыстырып шығарды. Ал исседондар скифтерді отырған орнынан қозғады, ал
киммериліктер скифтердің тепкісіне төтеп бере алмай, өз елін тастап кетті",
— деп жазды. Геродот: "Осынау көші-қон біздің заманымызға дейін VII—VI
ғасырларда жүзеге асты" деп көрсетеді. Исседондарға ерте темір дәуіріндегі
Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті тән. Археологиялық зерттеулер
Орталық Қазақстан, Жетісу мен Орталық Азияда табылған қару-жарақ
үлгілерінің ұқсастығын анықтап берді. Тасмола мәдениетіндегі тайпалар
(исседондар) сақ тайпаларының қуатты бөлігін құраған.
Геродот келтірген "алтын қырыққан құзғындар" туралы аңыз Алтай
өңірімен байланысты шықса керек. Себебі Алтай өңірі алтын кенішіне бай
екендігі белгілі, онда алтынға бай аримаспылар Алтай баурайын мекендеген
деп топшылауға болады. Ірі алтын кені бар Алтай өңірін, Зайсан көлі маңын
аргиппей және аримаспы тайпалары мекендегенін археологиялық қазбалар да
айғақтайды. Геродот Батыс псифтерінің Шығыстан көшкен далалық тайпалардың
арасынан қолгендігін хабарлайды. Ал Шығыс Қазақстандағы сақтардың Берел,
Пазырық, Шілікті қорымдары ежелгі өркениеттің қанат жайғандығын көрсетеді.
Геродот сақтардың шөптен шыққан буды пайдаланатыны туралы таңғала
әңгімелейді. Геродоттың баяндауынан сақ тайпалары ішінен массагеттер мен
исседондардың бір-біріне ұқсас тайпалар екендігін байқауға болады. Тарих
атасының айтуынша, массагеттер Аракс (Сырдария) өзенінен шығысқа қарай
исседондарға қарама-қарсы мекендеген ірі әрі күшті тайпа болған.
Бұл тайпалар жайлы Страбон еңбектерінен де табуға болады. Ертедегі
грек географы әрі тарихшысы "География" еңбегінің авторы Страбонның (біздің
заманымызға дейін 64 — біздің заманымызда 23 жылдары) мәлімдеуіне
қарағанда, Каспий теңізінің шығысына қарай тұратындар массагеттер мен
сақтар делінеді. Ал қалғандарын Страбон жалпылама скифтер деген атаумен
береді. "Бірақ әрбір тайпаның дербес атауы бар. Олардың арасындағы барынша
белгілілер: асиилер, пассиактар, тохарлар, сакаравилер. Массагеттер тек
Күнді ғана Құдай деп санайды және оған құрбандыққа жылқы шалады... аттылы-
жаяу жақсы жауынгерлер. Ұрысқа алтын белдік тағып шығады. Аттарына алтын
жүген салады. Оларда күміс жоқ, темір аз, бірақ қола мен алтын өте көп.
Егіншілікпен айналыспайды, қайта номадтар (көшпенділер), скифтер сияқты мал
бағып, барлық аулап тіршілік етеді", — деп жазды. Бұдан Страбонның тарихи
материалдарды көбінесе Геродоттікіне ұқсас екендігін аңғаруға болады.
Анахарсис
Орталық Азия мен Қазақстан жерін мекендеген скифтердің шығыстан
батысқа қоныс аударуы нәтижесінде Қара теңіздің солтүстік өңіріндегі
скифтер мемлекеті пайда болды. Ал Қара теңіз жағалауы скифтері өз
замандастары гректермен тығыз қарым-қатынас жасаған. Бұл аймақтағы тарихи
байланыстар жөнінде бірсыпыра анық мәлімет беретін "Тарихта" Геродот Скиф
даласынан шыққан ғұлама Анахарсис туралы маңызды дерек қалдырған. Анахарсис
Скиф жерінен Эллада еліне біздің заманымызға дейін 594 жылы келеді. Оның
шыққан тегі туралы алғашқы деректі Геродот былайша береді: "Ариапифаның
сенімді кісісі, тыңшысы Тимнен естуім бойынша, Анахарсис әке жағынан Скиф
патшасы Идантирстің ағасы болып келеді. Спаргапифтен Лик, Ликтен Гнур, одан
Анахарсис туған". Анахарсистің басты мақсаты — Эллада еліне барып, мемлекет
ісін, философия ғылымын игеру еді.
Анахарсис өз Отанында тамаша тәрбие алып, ана тілін жетік
меңгергендігімен қатар грек тілін де жақсы білген. Ол өзінің скиф және
эллин халықтарының өмір-тіршілігі, салт-санасы, әдет-ғұрпы, кәсібі туралы
800-ден астам еңбектері бар. Анахарсис Солон арқылы афинылықтардың салт-
дәстүрімен, заңымен, мемлекет құрылысымен тереңірек танысады. Скиф данасы
көне грек ойшылдарын, грек мәдениеті мен өнерін біліп қана қоймай, оларға
сын көзбен қараған. Оның көзқарастарынан далалықтардың дәстүрлі дүниетанымы
байқалады. Анахарсистің даналық сөздерінің болмыс бітімі қазақтың белгілі
шешен-билерінің сөздерімен қабысып жатыр. Эллин жерінде жүрсе де, тұрмыста
скифтерше өмір сүреді.
Плутархтың "Жеті данышпанның сауығы" деген әңгімесінен Анахарсистің
эллиндер елінде өзінің ақылымен, адамгершілігімен, терең білімімен үлкен
құрметке ие болғаны байқалады. Геродоттың баяндауына қарағанда, Анахарсис
Эллада елінде оқып, білім алып, мемлекет ісіне үйреніп, еліне қайтады.
Анахарсис туған Отанында оны көре алмаушылардың қолынан қаза табады.
Геродот Анахарсистің қайғылы өлімінің себебін скифтердің әдет-ғұрпымен
байланыстырады. Афины билеушісі, Атақты реформатор Солонның төмендегі
жалынды сөздері ұлы скиф данышпаны Анахарсиске арналады: "Афинылықтар, мен
сендер үшін әділетті заң жасадым, оны өздерің үшін де, мемлекет үшін де өте
пайдалы деп есептеймін. Ал мына жателдік азамат... скиф бола тұра ақылға
бай, дана. Ол менің көзімді ашты, ойымды байытты, көптеген пікірлерімді
басқаша байыптауға көмектесті, толып жатқан кеңес беріп, білім мен пайдалы
іске үйретті. Сондықтан да бұл азаматты ел үшін де, мемлекет үшін де құтты
деп санап, оның мүсінін мыстан құйып, ең бір құрметті жерге қалаулыларының
мүсіндерімен қатар қойыңдар!"
Қазақстан аумағын мекендеген тайпалардың ежелгі дүние өркениеттерімен —
парсылармен, гректермен байланыс орнатқандығын көрсетеді. Сақтардың сол
кездегі көптеген тарихи оқиғалардың бел ортасында жүргендігі байқалады.
Адамзат жинақтаған мол құндылықтармен танысу әлемдік өркениеттегі Еуразия
көшпенділерінің алатын орнын анықтауға көмектеседі. Бұл өз кезегінде
тарихтағы еуроцентристік көзқарастардан арылуға септігін тигізері сөзсіз.
Қытай жазба деректері
император У-ди
Қытайдың Батыс аймақтарды бағындыруға ұмтылуы сол өңірдегі халықтар
жөнінде материалдар жинаудан басталды. Қытай жазба деректері өзінің көлемі
жағынан және жүйелі жазылғандығымен ерекшеленеді.
Қазақстан тұрғындары туралы алғашқы анық мәліметтер император У-ди
(біздің заманымызға дейін 140—87жылдары) Батыс өңірге жіберген тұңғыш Қытай
елшісі Чжан Цяннан алынды. Қытай жазбаларындағы "Батыс өңір" деген жерлер
қазіргі Шыңжаң (Шығыс Түркістан) және Қазақстан мен Орталық Азияның біраз
бөлігіне қатысты қолданылды.
Чжан Цянь екі рет Батыс өңірде болып қайтты.Чжан Цянь бастаған елшілікке
ғұндарға қарсы Жетісудағы үйсіндермен одақ жасау міндеті жүктелді. Ол
елшілік барысында жергілікті халықтың шаруашылығына, әскери күштеріне, қару
түрлеріне, әдет-ғұрып, салт-дәстүріне дейін пазар аударып, жазып алып
отырды.
Әулеттердің тарихын жазушылардың ішінде У-ди императордың басты
жылнамашысы "Қытай тарихының атасы" Сыма Цянды (біздің заманымызға дейін
145—86 жылдары) бөліп көрсетуге болады. Оның "Тарихи жазбалар"
("Шицзи")деген еңбегінің "Сюнну туралы хикая" және "Давань туралы хикая"
деген екі тарауында ғұндар туралы мәліметтер бар. Мазмұны жағынан
Геродоттың Қара теңіздің жағалауындағы скифтер туралы баяндауларына
ұқсас.[1]
Пайдаланылған әдебиет
↑ Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық
бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М.
Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN
9965-33-633-4
Орта ғасырлар тарихын оқыту мәселелері
1. Орта ғасырлар тарихының тарихын зерт-теудегі деректанудың атқаратын рөлі
2. Орта ғасырлар тарихының негізгі тарихи деректері Салий ақиқаты, Қайта
өрлеу кезеңі және т.б.
3. Орта ғасырлық әдебиеттер. Зерттеу әдістері.
4. Деректанулық зерт-теулердің анализдік мақсаттары мен деректік маңызы
Батыс Европа мемлекеттерінің орта ғасырлар тарихы тарихи ұзақ уақытты
қамтиды. Сол кезеңдегі экономикалық және қоғамдық Өмірде жаңа формадағы
феодалдық қатынастардағы тап күресінің Өсуі мен оның шешілуі проблемалары,
дамуы ерекшеліктері және алғашқы буржуазиялық революциялардың пайда болуын
және алғашқы капиталистік укладтарының қалыптасуы проблемаларын оқытады.
Яғни Батыс Европа мемлекеттерінің орта ғасырлар (Ү-ХҮІІ ғ. І жартысы)
адамзат тарихында бӨрынғы кезеңдермен салыстырғанда материалдық және рухани
дамуы жӨнінен ілгері болғандығымен ерекшеленеді. Осы кезеңде алғаш рет
халықтың еркін ойшылдығы - кӨріністері үстем етіп отырған феодалдар
шіркеулердің догмалық заңдарына қарсы күрестерінің ерекшеліктердің жалпы
қозғалысымен есте қалады. Әсіресе әдебиеттің поэзия жанрының тамаша
үлгілері жасалды. Қайта Өрлеу деп аталатын еркін гуманизмнің ғылыми ойдың
тамаша Өкілдері дүниеге келді. Орта ғасырлардағы еркін ойдың батыл
Өкілдері - Петр Абеляр, Роджер Бэкен, Ибн Сина, Аверроис, Ян Гус, Николай
Коперник, Бруно, Галилео Галилей, ақын-жазушылардан - Фирдауси, Омар Хаям,
Сағди, Хафиз, Низами, Данте, Петрарка, Бокаччо, Шекспир, Сервантес, суретші-
мүсіншілер - Рафаэль, Микеланджело, Леонардо да Винчи, Дюрер, Рембрант,
архитекторлар Ганс Гольбайн Младший тағы да басқалар есімдер адамзат
тарихында Өшпес із қалдырды.
Жалпы дүние жүзілік тарихта Батыс Европа елдердің орта ғасырлар
тарихы негізінен генезисі бойынша үш дәуірге бӨлінеді:
1. Алғашқы орта ғасыр - Ү ғасырдың аяғынан ХІ ғасырға дейінгі кезең.
БӨл кезеңде Өндіріс тәсілі феодализм негізінде қалыптаса бастады.
2. Орта орта ғасырлар кезеңі - ХІ ғасырдың орта кезінен ХҮ ғасырдың
аяғына дейін бүкіл Батыс Европада феодализм толық орнығып, ең биіктеу
шыңына жеткен кезеңі болды.
3. Соңғы орта ғасыр - бӨл ХҮІ-ХҮІІ ғасырдың бірінші кезеңіне дейінгі
аралық. Соңғы орта ғасырлардың ерекшелігі феодализм ыдырап, феодализмнің
негізінде капиталистік қоғамдық қатынастардың укладтарының қалыптаса
бастуы сӨз болады.
Батыс елдердің орта ғасыр тарихы деректері әлеуметтік зерттелуі
жағынан 5 типке бөлінеді.
1. Табиғи-географиялық деректер. Яғни әрбір терминды оқығанда сол
территориялардың ландшафтына, климатына, Өсімдіктері мен қоршаған
ортасынан деректер береді.
2. Этнографиялық деректер. БӨл сол кезде пайдаланған технологияны,
әдет-ғӨрыптардан, тӨрғын үйлерден, киімдерден және ауыз әдеби
шығармаларынан деректер береді.
3. Заттық деректер. Құрылыстар, еңбек құрал-жабдықтары, транспорт
түрлері, қару-жарақтар тағы да басқалардан деректер береді.
4. КӨркем Өнер шығармалары деректері. БӨл кӨркем образдар,
архитектуралық қӨрылыстар, живопись, кескін және қолданбалы Өнерден
деректер береді.
5. Жазба деректер. Әріптер, цифрлар, ноталар тағы да басқалардан
жазба деректерін береді.
Міне осы 5 типті деректер орта ғасырлардан бізге толық тарихи
деректер береді. БӨлардың әрқайсысының тарихшылар үшін маңызы зор. Әсіресе
заттық деректер орта ғасырлар тарихын оқытуда ерекше маңызға ие. Ал
фольклор мен этнографиялық деректер соңғы орта ғасырлар тарихын оқытуда
маңызды. Әсіресе орта ғасырлар тарихын оқытуда жазба деректердің алатын
орны зор. Себебі сауаттың ашылуы Өте кӨп мағлӨматтар қалдыруға мүмкіндік
береді.
Ортағасырлық жазба деректерін төмендегідей үш класқа (топқа) бӨлуге
болады:
1. Нарративтик жазба деректер. БӨл нақты шындықты боямасыз сол
күйінде беретін жазба дерек болып табылады.
2. Құжаттық жазба деректер. Лексикалық негізде мемлекеттердің
әлеуметтік- экономикалық, әлеуметтік-кұқылық және әлеуметтік-саяси Өміріне
баиланысты кӨжаттар жиынтығы.
3. Құқылық жазба деректері . Бұл жерде тек қана құқылық жиынтығы ғана
емес, сонымен қатар жазып отырған адамның еркіне де байланысты болады.
Соңғы орта ғасырлар мен Қайта Өрлеу кезеңдерінде бұл құжаттар
теориялық жағынан талдау жасалып шығарылды. Мысалы, нарративтік жазба
деректерден кӨркем әдебиет бӨлініп шықты.
Батыс Европа елдерінің орта ғасыр тарихы деректері Ерте дүние тарихы
мен Жаңа заман тарихының деректерімен салыстырғанда бірнеше Өзіндік
ерекшеліктері бар. Мысалы: сауаттылық аз болғандықтан кӨбінесе жазба
деректер жинауға Өте кем кӨңіл бӨлінді, кӨпшілік ауызша айту арқылы
Өрпақтан Өрпаққа жеткізілді. БӨл процесс тілдің дамуына кӨп үлес қосты.
Жазба деректер кӨбінесе грек тілінде жазылды. Ал Испанияда араб тілінде
жазылды. Жалпы Европаның орта ғасырлық жазба тілі латын тілі болған. БӨл
жағдай тірі жазба тілі мен ескі Өлі жазба тілдері арасындағы алшақтыққа
алып келді. Орта орта ғасырларға қарай ғылымның дамуына байланысты жағдай
Өзгере бастады. Дегенмен ХҮ-ХҮІІ ғасырларға қарай жағдай Өзгере бастады.
Басым кӨпшілік мемлекеттерде латын тілі Өзінің үстемдігін Өзақ уақыт бойы
сақтап қалды.
Осылайша деректанушылар соңғы кездерге дейін нақты зерттеуден
алшақтап отырған. Көбінесе бұл проблемалармен қосымша тарихи пәндер
нумизматика, ономастика, ландшафттану, археология, этнография тағыда басқа
пәндер шӨғылданып келді. Батыс елдердің орта ғасыр тарихы деректерін
зерттеумен қазіргі кездері кодикология ғылымы шұғылданып жүр. Кодикология
дегеніміз Батыс елдердің орта ғасыр тарихы деректерін, заңдар жиынтығын,
кітаптарды тағыда басқаларды зерттейтін ғылым.
Палеография
1. Палеография түсінігі. Палеографияның қамту аймағы-жазба деректер.
2. Палеография және оның проблеммалары.
3. Палеография ғылыми зерттеу саласының туындау тарихы.
4. Палеография ғылыми саласының Өзге ғылым салаларымен байланысы.
1. Палеография-палео және графо кӨне және жазамын сӨздерінен тӨратын
термин-кӨне жазбалар-ежелгі жазба ескерткіштердің жасалған орнын
және уақытын; жазба деректер мәтініндегі графикалық белгілердің
Өзгеріске түсу барысын зертейтін; қысқартып жазылған сӨздер мен қүпия
жазбалар түйінін анықтайтын; жазба дерек пен кітаптардың кӨркемделу
барысын анықтайтын тарихи зерттеу салаларының бірі.
Палеографиялық зерттеулердің деректік кӨздері: қолжазбалар және
жазба түріндегі актілер.
Палеография обьектісі: Жазба деректің жазба белгілері, жазба түрі,
интерпункция белгілері, орфография емлелік, дӨрыс жазылу тәртібі, жазба
материалы, қолжазба беттерінің кӨркемделуі, асты сызылған сӨздердің
себептерін анықтау (разлиновка), мәтіндегі топтасқан сӨз шоқтарын анықтау
(кустоды), қосылып жазылған немесе бӨлініп жазылған сӨздерді анықтау, жазба
сыясын (чернила), бояуын, түптелуін (переплет) зерттеу болып табылады.
Палеография түрлері: Жазба деректің алфавиттік негізіне байланысты
(мәтін (текст) тіліне байланысты) бірнеше түрге бӨлінеді (грек, латын,
араб, словиян кириллиция және тағы да басқа болып).
Сонымен қатар Палеография зерттеу саласының қамту аймағының кеңуіне
байланысты 2-ге бӨлінеді:
1. КОДИКОЛОГИЯ
2. АРХЕОГРАФИЯ (полевая и камеральная археография).
Жазба дерек түрлері: жылнамалар, заң актілері, жеке қҒжаттар, жеке
адамдық деректер (хаттар, күнделіктер, заманхаттар), әдеби ескерткіштер,
саяси публицистикалық және саяси шығармалар, ғылыми еңбектер, мерзімдік
басылымдар.
Жазба деректер зерттеу нысанасына алынған кезде міндетті түрде олардың
әлеуметтік функциялары мен жасалу кезіндегі мақсаттары ескеріледі. Осыған
орай жазба деректер 2 түрде сыныпталады (классификацияланады):
1. ҚҒжаттық (документальные)
1. Картографиялық
2. Статистикалық
3. Актілік
4. Іс-қағаздық (канцелярные)
2. Баяндаушы (повестовательные)
1. Жеке адамдық (хаттар, күнделіктер, естеліктер, заманхаттар)
2. КӨркем шығармалық жазба деректер (очерктер, романдар, лирикалық
шығармалар және т.б.).
3. Тарихи жазба деректер (тарихи повестер, жылнамалар, әдебиеттер).
4. Ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).
Жазу: сөйлеген сөздердің немесе айтылатын ойлардың жазба белгілерімен
белгілену жүйесі.
Жазу шыққанға дейінгі ақпараттардың таралу тәртібі: суретін салу
(ПИКТОГРАФИЯ), белгілі бір мәліметі бар тақтайшалар ілу (БИРКА), кертік,
таңба қою (ЗАРУБКА), (ВАМПУ, КИПУ).
Жазудың негізгі 4 түрі бар: 1. ИДЕОГРАФИЯ-идеограммамен жазу, бір
Ғғымды таңбалайтын жазу ( мысалы цифрмен, иероглифпен).
2. Словесно-слогывый. Ауызша және жазбаша берілетін шығармашылық (ғылыми
тілде ЛОГОГРАФИЧЕСКО- СИЛЛАБИЧЕСКИЙ).
3. Слоговый. Буынды жүйелі. (СИЛЛАБИЧЕСКИЙ).
4. Буквенно-звукавой. Әріп дыбыстары арқылы яғни алфавит.
Қазіргі таңда қолданыста екі словян әліпбесі бар: глаголица, кириллица.
Саллоннан шыққан ағайынды Константин (монастырда оны Кирилла деп атаған)
және Мефодия негіз салған.
Жазба материалы: 1.Жартылай жӨмсақ-балауыздан жасалған таблицалар-
ЦЕРЫ Церы-түсі сӨрғылт жақсы соғылатын және оңай кесілетін металл.
(ВОСКОВЫЕ); Пальма жапырақтары; Береста қабық, тоз. Мысалы: қайыңның
қабығы. 2. ЖӨмсақ материал-ПАПИРУС папирус-тропика қамысы, оның
жапырағын ерте заманда халықтар жазуға қолданылған; ПЕРГАМЕН пергамент-
ерте де жазуға қолданылған бӨзаудың терісі, жарғақ. Майды, суды
Өткізбеген. 3. Қағаз ертеде жүн мен мақтадан жасалатын кездеме, мата
аталған.
Жазу: жазба қҒралы, сыя және бояу. Сыя саптары ХІ-Х‡ІІғғ. темірден
жасала бастаған, ал сажевые чернила Х‡ІІ-Х‡ІІІғғ.
Бояу киноварьдан-қызыл түсті минералдан жасалған. Сурик.
Жазба қҒралдары: калам трость, қҒс қауырсыны, қаламсаптар.
Жазба типі: устав, жартылай устав, скоропись шапшаң жазу.
ҚҒпия жазбаларды-КРИПТОГРАФИЯ. ¤згертіліп, алмастырылып жазылу белгілерін-
ЛИТОРЕЯ.
Қолжазбаның кӨркемделуі: миниятюры, заставки, инициалы.
Стильдер: ескі византиялық ХІ-ХІІІғғ., теротологиялық ХІІІғ.,
неовизантиялық Х‡-Х‡Іғғ., ескі баспа Х‡І-Х‡ІІғғ., барокко, эклектика
Х‡ІІІғ., паморский орнамент Х‡ІІІ-ХІХғ..
Түптелуі переплет-тігу арқылы бет саны реттеліп кӨрсетілу.
Түптеудің беті тақтайша, картон, тері.
Палеография және оның проблеммалары
1. Жазба деректің сақталу формасында-кӨне жазба деректер көбіне көшіру
барысында Өзгерістерге Өшырап, түп нӨсқалығын жоғалтады.
Деректің пайда болу уақытын анықтауды-ДАТИРОВКА, ал деректің авторын, не
құрастырушыны анықтауды-АТРИБУЦИЯ деп атайды.
2. Текстегі әріптердің орнының алмасып кетуінен туындаған-мәтіннің
графикалық қӨрылымындағы проблемма. Полеографиядағы графиканың зерттеу
предметі-жеке әріптермен сӨздегі әріптердің орналасу тәртібі. Әр бір
мәтіннің шығу тарихы мен қалыптасуына қарай спецификалық орфографиялық
варианттар қарастырылады-графикалық шешімдерң (графические решениең)
деп аталады.
3. сөздердің мағыналарын анықтауды-функционалды-стилистикалы қ
параметрлерді анықтау немесе лексикалық проблеммалар деп атайды.
4. Екі және оданда көп сөздердің байланысуынан туындайтын проблеммаларды
қарастыратын зерттеу тәсілін шартты түрде синтаксистікң сараптау деп
атайды.
Тарихты оқыту мен зерттеулер барысындағы жаңа көзқарастарды пайдалану
Жиырмасыншы ғасырдың ортасында батысевропалық тарихнамамен АҚШ-тың
тарихнамасында тарихи зерттеудің көлемдік тәсілі кең тарала бастады. Бұл
жаңа деректердің жаппай табылуына байланысты еді. Осымен қатар бұрынғы
белгілі тәсілдерді қайта ойластыру қажет болды. Бұл жаңалықтарбірінші
кезекте экономикалық және әлеуметтік тарихты қамтыды, бірақ жекелеген
салалардың біреуі бұл өзгерістерден тыс қалған жоқ. Жиырмасыншы ғасырда
тарих ғылымының өзінде назар басым түрде атақты адамдар, жеклеген
индивидтерден әлеуметтік көпшілік жаққа қарай ауды. Тарих бұл жерде
экономика мен социологияға жақындасты және не олардың тәсілдерін пайдалану
немесе олардың жарамдылығын тексеру қажет болды. Сонымен қатар алпысыншы
жылдары батыс әлемде компьютерлер арзандап және қолға түсімді бола бастады,
сәйкесінше олармен өңделетін ақпараттың спектрі кеңейіп, орындалатын
операциялардың көлемі ұлғайды.
Көлемдік тәсілдер кейбір жағдайларда мәселені шешуде анағұрлым нақты
ақпарат бере алды. Ал бұрын олар туралы тек жалпылама бағалау талдаулары
жүргізілетін. Мысалы: жаңа заманда бақылаушылардың айтуынша адамдардың
бойының өсу тенденциясы көрсетілді, себебі сол кезде жанұядағы ұлдар мен
қыздардың бойлары ата- аналарымен салыстырғанда жоғары болды. Британдық
тарихшылар бұл мәселені шешу үшін әскерге алу туралы құжаттар мен
қайырымдылық ұйымдардың материалдарын апйдалаеа отырып бұл тенденцияның
нақты іске асуын көрсетті. Олар осы құбылыс он тоғызыншы ғкасырдың
ортасында атлған құбылыс тоқтап , тіпті әлеуметтікң төменгі қабаттарда
керісінше жүргенін айқындады. Сонымен қатар аристократия мен кедейлердің
бой мөлшері арасында үлкен айырмашылық болғанын айшықтады. Жуық уақытқа
дейін Жаңа әлемге әкелінген африкалықтардың саны шамамен он бес он
тоғызыншы ғасырлар арлығында он бес жиырма миллион деп саналды. Және бұл
көрсеткішщ негізінде тек болжамдар бойынша айтылды.. Содан кейін Филипп
Куртин Атлантическая работорговля: перепись (1969) атты зерттеуінде
әртүрлі кезең мен аудандар туралы деректерді пайдалана отырып 8 – 10, 5
млн құлдар болғанын анықтады. Бұл мәселе төңірегінде дискуссия жалғасуда,
бірақ енді аталғакн санның төңірегінде. Тек көлемдік анализ сонымен бірге
әртүрлі құбылыстар бойынша бақылаушылардың келтірген деректерін тексеруге
мүмкіндік жасады. Мысалы: жиырмасыншы ғасырдың басында көптеген британдық
жұмысшылардың көбі сауатты болды немесе ағылшын әйелдері тұрмысқа кеш
шығатыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz