Ежелгі Рим өнері

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Ежелгі Рим өнері
Ежелгі Рим өнері - Б. э. бұрынғы VIII ғасырдан б. э. V ғасырына дейінгі он
екі ғасырдан астам кезеңді қамтитын тарихы бар Ежелгі Рим адамзатқа орасан
бай мәдени, көркем мұра қалдырды.
Дүниежүзілік мәдениеттің асыл қазынасына Вергилийдің, Горацийдің Овидийдің
поэзиялық туындылары, Ливий мен Тациттің тарихи еңбектері, Лукрецийдің
материалистік философиясы, Цицеронның шешендік өнері, Марциал мен Ювеналдың
уытты сатиралары енді. Римдік право жүйесі заң туралы ойдың дамуында
көрнекті роль атқарды.
Ежелгі Рим шеберлері өзінен бұрынғы ерте дүние цивилизациялары көріп-
білмеген алып сәулет ансамбльдері мен инженерлік ғимараттардың жаңа типін,
реалистік мүсіндік портрет пен ғажайып фрескаларды, мозаикалар мен
көркемдік кәсіп шығармаларын тудырды.
Антик дүниесі өнерінің дамуы Рим өнерімен аяқталды. Ол ертедегі грек және
ертедегі итальян өнерлерінің үздік жетістіктерін мұра етіп қабылдап,
творчестволықпен қайта өңдеді.
Рим шеберлері өздерінен бұрынғылардың дәстүрлерінен шабыт алғанымен,
өздерінің өзгеше стилі мен творчестволық даралығын әрдайым сақтай білді.
Рим мәдениеті, оның өнері сияқты, ең алдымен Ежелгі Италия халықтары
жасаған цивилизация топырағында өсіп-өнді, олардың арасында саяси да мәдени
тұрғыдан анағұрлым дамығаны этрустар болды.

Рим империясы өнері (б. з. д. I—IV ғасырлар)

Октавиан Август бейнесі салынған теңге. Бір бөлшегі. Мыс. Б. э. I ғ.
Берлин. Мемлекеттік музейлер
Республикалық құрылыс құлап, Империя орнатылған тұста Рим әдебиеті мен
өнерінің алдында императорды мадақтап, оның үстемдігін дәріптеу міндеті
тұрды. Б. э. бұрынғы 27 жылы Рим сенаты бірінші император Октавианға
Август, яғни даңқын асырған, жарықтық немесе құдіретті деген титул
табыс етті. Бұдан соң бұл титулды Римнің барлық билеушілері алды.
Императордың принцепс, яғни бірінші азамат және бірінші сенатор деп
аталатын билігі заң жолымен бекітілген жоқ. Жаңа саяси құрылыс, сырттай
қарағанда, республика түрін бүркенген монархия болатын.

Октавиан Август мүсіні. Мәрмәр. Б. э. I ғ. басы. Рим. Ватикан
Тарихи еңбектер мен поэзиялық шығармаларда Рим басқа халықтарға үстемдік
жүргізуге тиіс деген ой айтылады. Ақын Вергилий: Міне, римдік, сенің
өнерің осы болмақ. Есіңде сақта, сен халықтарды басқарып, оларға
бейбітшілік орнатуға, әлсіздерді аяп, мүсіркеуге, тэкаппарларды тізгіндеуге
тиістісің,— деп уағыздады. Бұл идеологиялық программа қалалардың алаңдары
мен храмдарда тұрғызылған императорлардың қыруар мүсін- дерінде өз бейнесін
тапты. Әміршінің бейнесі Римнің күші мен қуатын кейіптейтін. Сондықтан
мүсіншілер императорлар бейнесінде портреттік ұқсастықты сақтай отырып,
оларды әдейі дәріптеуге тырысты. Еліктеу үшін оларға айбынды асқақ пафосы
мен ізгілік-сабыры, байыбы, пішінінің айқын қарапайымдылығы мен
пропорциясының сұлулығы римдіктер назарын аударған б. э. бұрынғы V—IV
ғасырлардағы грек мүсіндері үлгі болды. Әсіресе, Грекия классикалық
өнерінің римдік портрет дамуына керемет ықпалы б. э. бұрынғы I ғасырдың
аяғы мен б. э. I ғасырында көрінді. Римдік шеберлер грек мүсінінен Империя
басталысындағы дәуірдің талаптарына толық жауап беретін пластикалық тіл мен
кейіпкерлерді қаһармандандыру тәсілдерін тапты.

Вергилий Энеиданы жазып отыр (қасында — тарих музасы Клио мен трагедия
музасы Мельпомена). Мозаика. Б. э. II ғ. аяғы — III ғ. басы. Тунис. Ұлттық
Бардо музейі
Октавиан Августың мәрмәрден қашалған мүсіні оны қолбасшы әрі мемлекет
басшысы ретінде даңққа бөледі. Тәкаппар, айбынды кескін-келбет пен қолдың
көсіле созылған әсерлі ишараты мүсінге монументтік сипат дарытады. Сулығы
білегіне сәнмен оралған, күрзісі сардарлық өктемдігін нышандайды. Август
бедерлі бейнелермен әшекейленген сауыт киген. Жетілген, атлет денелі алып
тұлға, бұлшық еті ойнаған жалаңаш балтыр грек құдайлары мен қаһармандарының
мүсіндерін еске түсіреді. Августың аяқ жағына мүсінші тәңірия Венераның
баласы Амур бейнесін орналастырған. Август әулеті содан тарапты-мыс деген
сөз бар. Августың бет әлпеті шынайы бейнеленіп, ал келбетіне турашылдық,
ерлік, адалдық сияқты қастерлі қасиеттер берілген. Август, тарихшылардың
айтуынша, әккі, қатал саясатшы бола тұрса да, оның бойында өнегелі азамат
сипаттары баса көрсетілген. Жарамсақтанған сенаторлар отан әкесі деп
атаған императордың қаһарманға айналдырылған бейнесіне ақын Горацийдің: От
шашатын Юпитердің аспанды билеп-төстейтініне сенеміз біз: Римге айбарлы
британдықтар мен парсыларды бағындырған Август жер бетіндегі тәңірі
іспетті ,— деген жолдары таңғажайып үндеседі.

Гард көпірі. Б. э. I ғ. Ним (Оңтүстік Франция)

Римнің ұлылығын мадақтау идеясы I—IV ғасырлардағы Империя дәуірінде
жасалған сәулет өнерінің алып ескерткіштерінде аса айқын бейнесін тапты.
Рим сәулет өнерінде әлем әміршісі атанған халықтың талғамына тән
ғимараттардың ерекше монументтілігі алдыңғы жүлгеге шықты. Құрылыс белгілі
бір саяси мақсатты — билеушінің жомарттығын баса көрсету мен оның атын
ұрпақтар есінде сақтау мақсатын көздеді. Алаңдар ансамблін, әкімшілік
ғимараттары мен ойын-сауық құрылыстарын тұрғызған императорлар бірімен-бірі
бәсекеге түсті. Жазушылар император Август кірпіштен қаланған Римді
қабылдап алып, оны мәрмәрден салып кетті деп жазған болатын. Витрувийдің
сөзіне қарағанда, Август империя айбынын ғаламат қоғамдық ғимараттар
салумен арттыра түсуді ойлаған. Ақын Овидий біздің эрамыздың жол
айырығында күллі әлемнің асыл қазынасына ие болған алтын Рим туралы айтқан.
Екінші бір жазушы: Рим барлық құдайлар мен адамдардың назарын аударды,—
деп есептеген. IV ғасырда Клавдиан ұлан ғайыр аспаннан кең ештеңе жоқ,
Римнің аумағын ешкім көзбен шола алмайды, оның сұлулығын ешқандай ақыл ұға
алмайды, оны мақтауға жан баласының тілі жетпейді деуге хақылы еді.
Замандастардың бұл пікірі, ең алдымен, қаланың сәулеттік келбетіне қатысты.

Колизей. Б. э. 75—80 жж. Рим
Нан мен ойын-сауықты талап еткен римдік тобырға кеңінен танылуға тырысып,
императорлар гладиаторлар шайқасы үшін орасан зор амфитеатрлар салғызды.
Мұның 75—80 жылдары және орта ғасырларда Римде салынған ең ірісі
колоссеум (алып) деген латын сөзінен Колизей деп аталды. Жоспары бойынша
ол аумақты сопақ құрылыс (188X156 м). Колизейдің биіктігі 50 м, қабырғасы
ірі серек тас (травертин) блоктарынан қаланған. Күмбезді аркаларының үш
қабаты қабырғаның ішкі жағындағы алып бағаналарға тіреледі. Қай нүктеден
қарасаң да жақсы көрінетін олар театр қасбетін сан құбылған сәулелі
көлеңкеге бөлейді. Шексіз қайталанылатын аркадалардың салтанатты ырғағы
ғимаратқа айбындылық пен монументтік сипат береді. Аркаларға тірек болған
бағаналар конструкциялық мәнін жоғалтып, сәулеттік сәнін ғана сақтаған
жартылай колонналармен әдіптелген. Бірінші яруста бағаналарға — дорлық,
екінші яруста — иониялық, үшінші яруста — коринфтік ордердің жартылай
колонналары сүйелген, төртінші ярустың біркелкі тегіс қабырғасын коринфтік
пилястрлер бөліп тұрады. Пилястрлер арасына үш-үштен қойылған діңгек
тіреуіштердің үстінен көрермендерді күннің ыстығынан қорғайтын орасан зор
құрама шатыр тартылған. Антаблементті көтерген жартылай колонналар ярустар
жігін бөліп, қабырғаның биіктігін баса көрсетіп тұр. Колизейде
пайдаланылған ордерлік аркада Рим сәулетінің композициялық аса маңызды түрі
болды.

Колизей аренасы
Колизейдің өзгеше бір сәні — екінші және үшінші ярустар аркаларындағы
мүсіндері еді. Амфитеатр өрт пен жер сілкінуден ауыр зардап шекті. Орта
ғасырлар дәуірінде көп замандар бойы ол сарайлар мен шіркеулер құрылысына
блоктар қопарып алынатын, тас қашайтын орынға айналды.
Колизей жоспары жете ойластырылған дәл есебімен көзге түседі. Қасбеттерінің
композициялық құрылысы ғимараттың ішкі конструкциясын айқьін жеткізеді.
Қабырға ярустарына амфитеатр ішіндегі орындықтар белдігі сәйкес келеді.
Орасан зор амфитеатр негізін шаршы төлке мен бетоннан қаланған сексен тарап
қабырға құрастырып тұр. Олар жоғарғы ярустарға шығатын тепкішекпен тұтасып,
көрермендер орындарын көтеріп тұрған бетон итарқаны мықтап тірейді.
Көрермендердің сан мыңдаған тобы Колизейге төменгі ярустың сексен аркасы
арқылы еңіп, Колизей қабырғасымен қаз-қатар тартылған итарқа галереяға
шығатын. Олардың төртеуі — көрермендерге, ал мәрмәр, мозаикалармен әрленіп
әшекейленген бесіншісі — гладиаторларға арналған. Шеңбер галереялар жоғарғы
екі яруста қайталанып, көрермендердің демалыс орын немесе нөсер жауғанда
баспана міндетін атқарды. Қақпалардың, басқыштар мен галереялардың жете
ойластырылған жүйесі амфитеатрға көрермендерді тез толтыруға да, кідіртпей
тез боса- туға да кең еркіндік береді.

Мозаика. Б. э. IV ғ.
Колизей ортасында гладиаторлар шайқасы үшін аңдар қуып шығарылатын алаң
бар. Оның ағаш еденіне құм төселетіндіктен, алаң осылай — латынша арена
сөзімен аталып кеткен. Арена астында аңдарға арналған тор, жараланған не
өлген гладиаторлар үшін бөлмелер мен су құбыры болатын. Құбыр арқылы
аренаға су толтырылып, теңіз шайқастары көрсетілетін. Арена аумағы бірден
үш мың жұп гладиатор кіргізуге мүмкіндік беретін. Аренаның үстінде
сенаторларға арналған мәрмәр күрсілі кең алаң — подиум тұратын, арнайы
ложада император отыратын. Одан әрі беті мәрмәрмен көм- керілген тас
орындықтардьщ үш ярусы тұр. Бұдан жоғарырақта қаз-қатар ағаш орындықтар мен
көрермендер түрегеп тұратын галерея орналасқан. Колизейге елу мыңдай адам
сиятын. Рим ақыны Марциал оны әлемнің ғаламаты деп атады.

Император Тит аркасы. Мәрмәр. Б. э. 81 ж. Рим
Колизей конструкциясының негізін құрайтын — арка мен итарқа күмбез: Грекия
сәулетіне колонналар қандай тән болса, Рим сәулет өнеріне де бұлар сондай
жарасатын. Бұл сәулеттік пішіндер Римнің дүниежүзілік өнерге қосқан өзгеше
бір үлесі болатын. Аркалар Римге және Империяның басқа да қалаларына тау
бұлақтарынан таза су жеткізіп беретін акведуктарды, су құбырларын салуда да
пайдаланылды. Су құбырының жолында өзендер мен сайлар кездескенде,
құрылысшылар су құбыры каналы көтеріп тұратын аркадалар жасады. Римдегі
бірінші су құбыры б. э. бұрынғы сонау IV ғасырда пайда болды, ал б. э. III
ғасырының басында, астана тұрғындары миллион адамнан асқан тұста қаланың он
бір акведугы болды.
Басқа акведуктарға қарағанда римдік Галлия провинциясында I ғасырда
салынып, Рим қаласын ауыз сумен қамтамасыз еткен Гард көпірі жақсы
сақталған. Су құбырының жалпы ұзындығы 50 шақырым болған. Бірақ одан қалған
тек Гера өзенінің үстінен өтетін үш ярусты аркада, ұзындығы 273 м, биіктігі
49 м. Акведукты жасаушылардың батыл ойы тегеурінді құрылыс тәсілін талап
етті. Гард көпірі — қашалған тасты қалаудың ғажайып үлгісі. Құм қайрақ
блоктарының жігі желім лайсыз мұқият жымдастырылған Аркалардың қалануы
ерекше күрделі. Олардың арқалықтары 20 метрге жетеді, ал өзеннің екі
жағасын қосатын орталық арқаның арқалығы 24,4 м. Айбынды акведук айналадағы
пейзажбен астасып кеткен. Оның өн бойында Рим сәулет өнеріне тән инженерлік
конструкцияның үйлесімді сұлулығы, қайталанылатын аркалардың қуатты
ырғағынан көрінетін сәулетшілік ойдың айқын да сымбатты логикасы бүр атып
тұр.

Помпейдегі көше. Б. э. 1 ғ.
Римдіктер сәулет ғимараттарын аса қадірлеп, акведуктарын ерекше мақтан
тұтты. II ғасырдың басында Римді сумен қамтамасыз етуге жетекшілік жасаған
инженер Фронтин: акведуктар — Рим империясы айбынының басты куәсы,— деген
пікір айтқан.

Флора. Стабийден табылған фреска. Б. э. I ғасырдың ортасы. Неаполъ. Ұлттық
музей
Римдіктер арка пішінін сардарлар мен императорлар жеңістерін мадақтайтын
салтанатты ескерткіштер жасауға пайдаланды. Ең таңдаулы салтанат
аркаларының бірі Рим форумына алып келетін қасиетті жолдың үстіне 81 жылы
Иудея көтерілісін басқан император Титтің жеңісіне ескерткіш ретінде
салынған. Мәрмәрден қаланған биіктігі 20 м арка император мен оның қасында
төрт ат жеккен күймеде келе жатқан жеңіс тәңіриясы бейнеленген қола
мүсіндер тобының тас тұғырына айналған. Арка астындағы биік тас тұғыр,
қасбеттегі төрт әсем капителі бар жарты колонналар ескерткіштің сәнді
сымбатын тұлғаландыра түседі.
Арка маңдайшасына қашалған арнаулы жазу сенат пен Рим тұрғындары арканы
құдіретті император Титке арнап салғанын баяндайды. Кең маңдайша император
Титтің салтанатты шеруін бейнелейтін бедерлермен безендірілген. Оның
біреуінде, күймеде — император, екіншісінде — римдік легионерлер Иерусалим
храмынан асыл олжа алып келеді. Тит аркасында ғажайып сәулеттік бейне мен
оқиғаның тарихи мәнділігін ашатын мүсіндік әшекейлер тұтастығы сақталған.
Империя дәуіріндегі жиһазды үйлердің құрылысы жайлы Помпеи мен
Геркуланумның жұртын қаз- ғанда ашылған ғимараттар айқын түсінік бере
алады. Бұл шағын қа- лалар 79 жылы Везувийдің кенеттен атқылауы кезінде
опат болды. XVIII ғасырдан бері жүргізіп келе жат- қан қазба жұмыстары
Помпеидің үштен екі бөлігін ашты. Көлденең қиылысатын оқтай түзу көшелер
қаланы шаршы кварталдарға бөліп жатқан. Тіпті, сауда дүкендері сығылысқан
ең бай көшенің ені 10 метрден аспайтын, ал қаптал көшелердегі үйлердің
арасы 3 метрден 6 метрге жететін.

Александр Македонскийдің парсы патшасы Дариймен шайқасы. Мозаика. Бір
бөлшегі. Б. э. бұрынғы 100 ж. шамасы. Неаполь: Ұлттық археологиялық музей
Өткел жолдарға тас тақталар, ал олардың тоғысатын тораптарына жаңбыр
кезінде жүргіншілердің аяқтары суға тимеу үшін биіктігі тротуармен бірдей
жалпақ тастар төселген. Тротуар астынан су құбырының трубалары тартылған.
Археологтар қаланың сауда алаңын, әкімшілік ғимараттарын, храмдарды,
қолөнершілер шеберханаларын, гладиаторлық мектеп пен байлардың қыруар
үйлерін ашты. Үйлер жоспары тап-тұйнақтай симметриясымен көзге түседі,
бөлмелер үйдің орталық кіндігінің жан-жағына орналасқан. Үй қонақтар
шақырылатын ресми және семья тіршілік ететін жеке бөлмелер болып екі
бөлікке бөлінетін. Бірінші жартысының орталығы атриум — салтанатты қабылдау
бөлмесі. Онда төрт бұрышты бассейн басты орын алатын, дәл үстінен төбеден
жарық түсуі үшін формасы осындай тесік қалдырылған. Сол ашықтан мәрмәрмен
көмкерілген бассейнге жаңбыр суы құйылатын. Бассейннің шетінде шатырды
көтеретін колонналар, ал бассейннің ішінде фонтан қызметін атқаратын мүсін
тұрды. Бір үйде бұл — қолына қабыршақ ұстап, күліп тұрған мәрмәр бала,
екінші үйде — билеп жүрген қола сатир. Атриумға үйдің екінші жеке семьялық
бөлігі жанай салынған: үй иесінің жұмыс кабинеті мен архив сақталатын орын
— таблин, сондай-ақ ұзынша, жалпақ, ашық ішкі аула — перистиль болатын.

Зікір вилласының фрескасы. Б. э. бұрынғы 60-ыншы жж. Помпеидің қасында
Мұндай аулашалар грек үйлерінде кең тараған еді, б. э. бұрынғы II ғасырдан
бастап римдіктер соларды бай үйлердің міндетті түрдегі бір құрамдас бөлігі
ретінде пайдаланды. Перистиль сүйікті демалыс орнына айналды. Оның
айналасынан үш жерден, кейде екі жақтан жабылған колоннада өтетін, ал
орталығында шағын бақ болатын. Сырланған немесе мәрмәр түсті сылақпен
сыланған колонналар, сылдырап аққан фонтандар, мозаика не қабыршақтармен
көмкерілген қуыс текшелер, жасанды сарқырамалар, тамаша мүсіндер — осының
бәрі перистильді сәнге бөлеп, оған таңғажайып сипат беретін. Атриум мен
перистиль айналасында асханалар, ұйықтайтын бөлмелер, ас үйлер, моншалар
мен басқа да орындар болған.

Зікір вилласының фрескасы. Құпия жиынға қатысушылар мен биші қыз
Үйлердің сәндік жиһаздар өнері Рим республикасының тек соңғы ғасырында
кемелденді. Помпеи үйлерінде еден мозаикамен әшекейленді. Сол жерден кезбе
актерлерді, теңіздің түсін, таласып жатқан әтештерді, аузына бұлдырық
тістеген мысықтарды бейнелейтін мозаикалар табылды. Б. э. бұрынғы 100 жыл
шамасында жасалған ең қызық мозаика Фавн үйінен табылды. Ол билеп жүрген
сатирдың немесе фавнның атриумнан табылған қола мүсініне орай осылай
аталған. Мозаика 15 шаршы метр аумақты алып жатыр, 1,5 миллион табиғи
қиыршық тастардан құрастырылған. Мозаикашыға суретші Филоксеннің ( б. э.
бұрынғы IV ғасырдың аяғы) Александр Македонскийдің парсы патшасы Дариймен
шайқасын бейнелейтін картинасы түпнұсқа болған. Шебер қырғын соғыстың
шешуші сәтін таңғажайып өнерпаздықпен сипаттаған. Оң жақта парсы атты
әскерлері дүрліге қашып барады. Ортадағы күймеде шошақ бас киімді, сол
қолына садақ ұстаған Дарий бейнеленген. Оның көшірі жаралылар мен өліктерді
баса-көктеген аттарды қамшылап барады. Парсы патшасына қарсы ұмтылған
Александрдың дулығасы айқас қызуымен жерге ұшып түсіп, шаштары ұйпаланып
қалған. Сақалы өскен, жүдеу, ажарсыз жүзі қайсар-қайратқа толы. Патшаны
қорғамақ болып, екі парсы шонжары жеңімпазға тап берген.
Суретші соғыстың алмағайып қауырт кезін, қару-жарақтың жарқылын,
сарбаздардың әсерлі бет әлпетін келісті жеткізген. Композиция шеберлігі,
реалистік дәлдік, қара, ақ, сары және қызыл реңдер қоспасынан жасалған түр-
түстер әсемдігі, бейнелер даралығы — осының бәрі шебердің зор дарынын
танытып, оның шығармасын антик мозаикасының аса көрнекті туындыларының
қатарына қосады.

Зікір вилласынан табылған фреска. Өзін тәңірге бағыштаған әйел. Фрагмент.
Бай үйлердің қабырғалары фрескалық өрнектермен сәнделген. Үстіне сыр
жағылатын сылақ бірнеше қабаттан тұратын, әр қабат барған сайын бірте-бірте
жұқарып, қабажақтала беретін. Б. э. бұрынғы II ғасырда римдіктер гректерден
түрлі түсті мәрмәрден қаланғандай әрленген қабырғаға өрнек салуды үйренді.
Қызыл, сары, қара және ақ фрескалар бояу-реңінің құнарымен, тазалық-
мөлдірлігімен көзге түсетін. Б. э. бұрынғы I ғасырда қабырғалық өрнек
едәуір күрделіленді. Суретшілер қабырғаларда сәулет бөлшектерін —
колонналарды, кенерелерді, пилястрлер мен капительдерді бейнеледі. Көп
пішінді аумақты композициялар да пайда болды. Б. э. бұрынғы I ғасырдағы
таңдаулы кескіндеме үлгілерінің бірі фреска сюжетіне қарай Зікір салу
вилласы деп аталған Помпеиге таяу қала сыртындағы вилланың бай өрнектері
.Қабырғаға жайыла орналастырылған композицияда шарап құдайы Диониске
табынуға байланысты тылсым оқиғалар бейнеленген. Суретші тұрқы тірі
тұрпатымен шамалас дерлік жиырма тоғыз пішінді кескіндеген, олар қабырғаның
нарт қызыл фонында айқын сүлде түрінде көрінетін жекелеген топтарға
біріктірілген. Мифологиялық кейіпкерлер — Дионис, оның зайыбы Ариадна,
сатирлар мен силендерден басқа да зікірге қатысушылар бейнелері қөрерменнің
көз алдынан тізілім етеді. Әсіресе, айбарлы қанатты тәңірияның тізе бүккен
қызға ұзын қамшысын үйіріп, дүре соққалы ұмсынған қалпын кейіптейтін
көрініс аса әсерлі. Қыз бетін қолымен көлегейлеп, отырған әйелдің тізесіне
құлай кеткен. Оңьің қара қоңыр сулығы нәзік тәнінің алтын сары реңін
айқындап көрсетеді. Осы топтың іргесінде қолына соқпалы аспаптар ұстаған
жалаңаш биші, оның ар жағында күлгін кү- рең сулық киген қыз тұр. Сол
сулықтың фонында бишінің қайратты да әсем пішіні тұлғалана көрінеді.
Суретші бишінің күрделі қимыл-қозғалысын, үлбіреген, майысқан ару сымбатын
таңғажайып шеберлікпен бере білген. Алтын реңдeс сары шарқаты қыздың ал
қызыл алау тәніне жарасып-ақ тұр. Фреска бояуынан кескіндемешінің терең
талғамы сезіледі: сары, жасыл рең күлгін, қан қызыл және қара күрең
реңдермен етене қабысады. Қабырға фоны бояулардың шайдай шаңқай үндестігін
аша түседі. Б. э. I ғасырында, Рим империясының дәуірінде, бай үйлердің
қабырғаларында суретші қиялынан туған фантастикалық ғимараттар мен
таңғажайып аркалар пайда болды. Бұлдырап тым әріден көрінген колоннадалар,
галереялар мен портиктер бөлме кеңістігін одан әрі кеңейте түсіп,
көрерменнің көз алдынан шексіз жазықтық ашады. Фрескалар көбінесе атақты
грек суретшілерінің мифологиялық тақырып? арналған картиналарын
қайталайтын, шеберлер тапсырма берушілер өтініші бойынша бүкіл сурет
галереяларын қайта көшіріп шығатьн.

Зікір вилласының фрескасы. Сулығы желбіреген әйел. Бір бөлшегі
Қабырғалық өрнектерде бақтар мен баулардың, қалалар мен айлақтардың,
храмдар мен өзендердің бейнелері кездеседі. Бұлардан қала мәдениетіне тән
пейзажға құштарлық байқалады. Суретшілер құстар мен хайуанаттарды, жанрлық
оқиғаларды асқан шеберлікпен бере білген. Геркуланумдағы үйдің қабырғасына
салынған жемістер мен ыдыстардың суреттері жете ойластырылған композициялық
сұлулығымен назар аударады. Ағаш сөрелерге орналастырылған шабдалылар мен
шыны құмыраға көз қарықтырмайтын жұмсақ жарық төніп тұр. Құмыраға епті
қондырылған сәуле шынының жұқалығы мен мөлдірлігін айқындай түседі. Қызыл
қоңыр фонда суретші әсем иіліп, сарғыштау жасыл жемістері мен күлгін жасыл
жапырақтары жайқалған бұтақты көрсеткен. Бояуы еркін сүйкей жағылған фреска
реңдік бейнелерінің жарасымды үндестігімен көз қуантады. Помпеидегі бай
үйлердің жиһаздары — Империя дәуірінде сәндік қолөнердің керемет
жетілгендігінің айқын көрінісі. Римдіктердің бұл шығармаларға көзқарасын
ақындардың бірі жақсы құрастырылған мозаиканы шебер жүйеленген шешен сөзге
теңеу арқылы білдіргені қызық-ақ. Ғажайып фрескалар мен орындалуы жағынан
кәміл кемелдікке жеткен мозаикалар тек Италия қалаларынан ғана емес,
сонымен қатар Кіші Азиядағы, Сириядағы, Мысырдағы, Солтүстік Африкадағы,
Испаниядағы, Галлиядағы, Грекиядағы, Солтүстік Қара теңіз өңіріндегі барлық
римдік провинциялардың көптеген қоғамдық ғимараттары мен құл иеленушілер
виллаларынан табылды. I—II ғасырларда мәңгі қаланың— әлем астанасының
ұлылығын баса көрсетуге тиісті сәулет өнерінің тамаша ескерткіштерін
жасаған Рим сәулетшілерінің жетістіктері де бұдан кем емес еді. Мұндай
құрылыстар қатарына, ең алдымен, императорлық Рим алаңдары жататын. Олар
көрікті республикалық форум композициясынан симметриялық жоспарымен
ерекшеленеді. Империя дәуірінің форумы ұзыншалау, түкпірінде төрт бұрышты
храмы бар, портиктермен қоршалған сопақшалау алаң еді. Әрі жаңа император
өз форумын бұрынғы форумдарға жанай салып, байлығы мен сәулетін одан асыра
түсуге тырысатын. Алаңдарда қыруар қола, мәрмәр мүсіндер тұратын: IV
ғасырда олардың саны он мыңға жетті, ал екі ғасыр өткен соң жазушы
Кассиодор: Римнің ішінде мүсіндерден тұратын тағы бір халық өмір сүретін
сияқты,— деген болатын. Императорлық Рим алаңдарының ішінде 109—113
жылдары Римнің ұлы сәулетшілерінің бірі Аполлодор салған император Траянның
фо- румы орасан зор аумағымен тұлғаланып тұрады. Форум төрт бұрышты алаңды
(116X95 м) алып жатыр. Алаң ортасында атқа мінген Траянның қоладан құйылып,
алтынмен апталған мүсіні бар. Форумды үш тарапынан портиктер қоршаған,
колонналар арасында — атақты сардарлар мен шешендердің мүсіндері. Төртінші
тарапында айбынды базилика ғимараты болған. Оның ар жағында латын және грек
қолжазбалары сақталатын екі кітапхана, Траян колоннасы мен императорға
арналған храм орналасқан. Бүкіл сәулет ансамблі бір кіндіктің бойында. Оның
жоспары ой-өріс батылдығымен, ерекше бітімімен көзге түседі. Рим тарихшысы
Аммиан Марцеллин бұл құрылыс — дүниедегі құдайлар таңырқайтын бірден- бір
ғимарат деген. Уақыттан көп зардап шеккен форум ескерткіштерінің ішінде
императорды мадақтайтын Римнің типтік монументі — тек Траян колоннасы ғана
бүтін сақталған.

Натюрморт. Геркуланумнан табылған фреска. Б. э. I ғ. ортасы. Неаполь.
Ұлттық археологиялық музей

Император Траян форумының жоспары: 1) Форум. 2) Аттылы Траянның мүсіні. 3)
Базилика. 4) Кітапханалар. 5) Траян колоннасы. 6) Траян храмы
Дорлық капительге тірелетін отыз метрлік колонна каррар мәрмәрінің он жеті
барабанынан құрастырылған. Оның тұғыры — биіктігі 5,5 м мәрмәр текше
колоннаның ішінен жүз сексен бес мәрмәр басқышы бар айналмалы баспалдақ
өтеді. Колоннаның ұшар басында алғаш бүркіт бейнесі болған, ал Тра- ян
өлген соң оған императордың қола мүсіні орнатылған, бірақ орта ғасырлар
дәуірінде опат болған (XVI ғасырда мұның орнына Римнің пірі әулие Петрдің
мүсіні қойылған.). Колоннаның мүсінмен қосқандағы жалпы биіктігі 38 м.
Траян колоннасы форум құрылысы жүрген кездегі жұмыстардың орасан зор
ауқымын көрсетеді. Бұл үшін Квиринал шоқысының бір бұрышы ойып алынып,
құрылысшылар 850 мың текше метр топырақ шығарған. Колоннаның қола
есігіндегі жазуда монумент қандай биік тау қопарылып, мұндай құрылыс үшін
қанша жер тазартылғанын әйгілеу мақсатында салынғаны айтылған.
Рим тарихшыларының мәліметтеріне қарағанда, колоннаның тұғыр тасында Траян
мүрдесінің күлі салынған алтын сауыт болған көрінеді.
Айбарлы монумент императордың Дунай өзені бойын мекендеген дак тайпаларына
жорықтарындағы жеңісін де дәріптейді. Колонна беті тұғыр тасынан капителіне
дейін айналдыра оралған жемелек-басқұр тәрізді бедерлі парос мәрмәрінің
тақталарымен көмкерілген. Екі жүз метрлік айшықта Траян жорықтарының басты
оқиғалары тарихи дәйектілікпен бейнеленген: Дунайдың үстіне көпір салынуы,
әскерлердің өтуі, дактармен соғыс және олардың көсемінің өзін-өзі өлтіруі,
өрт алған дак мекендері, жеңілгендер шұбырындысы және Траянның Римге
салтанатпен қайтуы. Бұл көріністер дәуір туралы, соғыс ісі, киім-кешек
туралы сыр шертетін аса құнды мәліметтер береді.

Сәулетші Аполлодор. Император. Траян колоннасы. Мәрмәр. Б. э. 113 ж. Рим
Бейнелер Рим әскерінің құдіретін баса көрсетеді. Эпизодтардың бірінде
дактардың Рим қорғандарын қоршағаны көрсетілген. Тас блоктардан
құрастырылған биік дуалдың ар жағында басына дулыға киіп, қолына ұзынша
қалқан ұстаған римдік легионерлер тұр. Олардың бір ырғақпен қайталанатын
пішіндері сарбаздардың мызғымас бірлігін байқатады. Төменде дактардың
үймелеген тобыры бекіністі алуға босқа әуреленіп жатыр. Шабуылдаушылар да,
Рим сарбаздары да бір мөлшерде бейнеленген, бедерде тереңдік жоқ, таяз,
кеңістік мүлдем көрінбейді. Сондықтан римдіктер жауларын тас төбесінен
соғып жатқан сияқты әсер қалдырады. Мүсіншілер бейненің жатағандығын баса
көрсетіп, бедерді көрнекілік әсерге, сұлба желілерінің әр түрлі ырғағына
құраған. Көркем тілдің мұндай шарттылығы бедер жасаушы таңдаған хикаяның
эпикалық байсалды мәніне сай келеді. Алыстан қарағанда Траян колоннасын
әшекейлеген бедер кесте өрнегі сияқты. Бедер көріністерінде — алуан түрлі
2500 пішін бар. Олардың арасына колоннаның ішкі басқыштарына жарық
түсіретін жасырын терезелер қойылған. Мүсіншілер ең маңызды соғыс
оқиғаларының бәрінде де Траянның аса көрнекті роль атқарғанын баса
көрсеткен: император бейнесі тоқсан рет қайталанады. Траян колоннасының
бедері — Рим мүсін өнерінің бірегей ескерткіші.
Кейбір ғалымдардың ойынша, римдік сәулет өнерінің екінші бір аса көрнекті
үлгісі —120—125 жылдары салынған император Адрианның Пантеоны Траян форумын
жасаған сәулетші Аполлодор есімімен байланысты. Бұл ғимараттың аты грек
тілінен аударғанда барлық құдайлар храмы деген мағынаны аңғартады.
Пантеон — төбесі күмбез тәрізді дөңгелек ғимарат. Мұнда Рим сәулет өнерінің
жетілген шеберлігі мен көркемдік сымбаты айқын көрінді. Күмбез құрылысы
қадым заманғы инженерлік өнердің аса ірі жетістігі еді.

Траян колоннасының бедері. Бір бөлшегі
Ғимараттың қалыңдығы 6,2 м дөңгелек қабырғасы кірпіш пен бетоннан жасалған
қомақты іргетасқа орнатылған. Қабырғаның салмағын жеңілдету үшін ішінен
қуыс қалдырған. Күмбезді жете ойластырылып, бір-бірімен кірпіш аркалар
арқылы жалғастырылған қомақты сегіз тірек — пилондар көтеріп тұр. Ол,
қабырға сияқты, көлбеу бетон қабаттардан құралған. Күмбез конструкциясы
берік болуы үшін ол тірелетін сыртқы қабырға ішкісінен бір қабат биіктеу
етілген. Қалың қабырға ғимараттың ішкі сыртынан тақта таспен көмкерілген.
Ғимарат сырты ақ сылақпен әктеліп күмбез алтынмен апталған, қола сырмен
жалтыратылған.
Пантеон композициясының қарапайымдылығы таңғажайып. Алып қызыл гранит
тастардан қашалған келісті колонналы портик оның қасбетіне сән беріп тұр.
Портиктер колоннадасы монументтік айбынымен көзге түседі.
Ғимараттың биіктігі 42,7 метрге жетеді, ал орасан зор күмбезінің диаметрі
43,2 м. Пантеон еденіне мәрмәр тақта тас төселген, қабырғасы екі ярусқа
бөлінген: төменгісін коринфтік колонналы лоджиялар мен ертеде мүсіндер
қойылған құжыра-қуыстар әшекейлесе, жоғарғысы XVIII ғасырда жаңа заман
айшықтарымен орын алмасқан түрлі түсті асыл мәрмәр пилястрлармен бөлінген.

Траян колоннасының бедері. Бір бөлшегі. Дактардың Рим бекіністерін қоршауы
Сәулетші Пантеонның ішкі кеңістігін қалай етуді асқан кемеңгерлікпен
шешкен. Оның таңғажайып тұтастығы мен әсем сымбаты қайран қалдырады. Бұл
сапалардың бәріне сәулетшілік ақыл-ойдың айқын логикасы мен тамаша табылған
пропорциялар сәйкестігі арқылы қол жеткен. Ғимарат диаметрі оның биіктігіне
тең, ал күмбезді көтеріп тұрған биіктігі пантеон биіктігінің тең
жартысындай. Күмбез ішкі жағынан аумаған дәл жарты шар, бес қатар
кессондармен айшықталған. Сәулетші бұл арқылы күмбезге едәуір жеңілдік
дарытқан.
Алыстаған сайын кішірейе беретін кессондар күмбезді шектен тыс биіктетіп,
оның ішкі кеңістігінің тұтастығын айқындап тұрады. Күмбездің ортасындағы
тоғыз метрлік тесіктен храмға саулап жарық түседі. XIX ғасырдың аяғына
дейін күмбез өзінің аумағы жағынан теңдесі жоқ ғимарат, ал Пантеонның өзі
ғасырлар бойы күмбезді ғимараттардың қайталанбас үлгісі болып келеді.

Пантеон. Б. э. 120—125 жж. Рим
II ғасырда Рим өз құдіретінің шырқау шыңына жетті. Рим легиондары
Британияда және Евфрат жағаларында, Солтүстік өңірі мен Ніл сағасында
тұрды. Мәшһүр ғалым Аға Плиний Римде бүкіл әлем товарларын: Испания жүні
мен Қытай жібегін, Александрияның түрлі түсті шынысы мен арабтардың тәтті
тағамдарын, грек аралдарының шарабы мен Африканың шипалы шөбін, Альпі
ірімшігі мен Қара теңіз балығын, Оралдың асыл тастары мен римдік
провинциялар мәрмәрін көруге болады деп жазды. Құл иеленудің дамуы мен
сауда провинциялардың қаулай өркендеуіне жол ашты. Оларда Рим сәулет
өнеріне тән айқын жоспармен салынған жаңа қалалар пайда болды. II ғасырдың
жақсы сақталған қалаларыньщ бірі — Тимгад Алжирдің шұрайлы жазығында
орналасқан. Император Траянның бұйрығы бойынша сауда жолдарының тоғысқан
торабында салынған қала тез өсті. Оның жоспары Римнің әскери лагері
негізінде жасалды. Тимгадтың жалпы түрі шаршы тәрізді, аумағы 330X360 м.
Басты екі көшесі дәл ортадан қиылысады да, қаланы тепе-тең төрт бөлікке
бөледі. Көшелердің екі қапталында жаяуларды ыстық күннің қызуынан қорғайтын
портиктер салынған. Қаланың ортасында колоннадалармен қоршалған форум, оған
таяу жерде театр, кітапхана мен қалалық моншалар болған. Басты бір көшенің
аяғында Траянның монументтік аркасы тұлғаланып тұрған. Байлардың виллалары
қала сыртында орналасқан. Тимгад — рим империясындағы қала құрылысының
типтік үлгісі.

Пантеон интерьері
Рим империясындағы қала өмірінің ажырамас бөлігі қоғамдық моншалар —
термдер еді. IV ғасыр қарсаңында Римде он екі үлкен императорлық терм мен
жүздеген жеке меншік моншалар болды. Олар демалыс және көңіл көтеретін
орындар міндетін атқарды. Термге бару римдіктердің күнделікті өмір салтына
айналды.

Пантеон күмбезі
Император Каракалла тұсында 211—216 жылдары салынған термдердің орасан зор
үйінділері біздің заманымызға дейін сақталған. Олар он бір гектарлық алаңды
алып жатыр. Бас ғимарат жасанды кең террасада тұрған. Оны жан-жағынан
аллеялы, гүлзары саялы бақ қоршаған. Мұнда көрермендерге арналған мінбелері
бар стадион мен кітапханалар, музыкалық және әдеби концерттер үшін
жекелеген ғимараттар салынған. Термдердің бас ғимаратында дәл кіндік тұсын
бойлай суық сулы ашық бассейн, алаңы 2700 шаршы метр сәулетті кең зал,
ыстық монша мен шабынатын дөңгелек сәкі орналасқан. Бас бөлмелер
"кіндігінің оң жағында, сол жағында вестибюльдер, шешінетін залдар, терең
бассейндер мен гимнастикалық жаттығуларға арналған жайлы ашық аулалар
болған. Үлкен бөлмелердің төбесін жабу үшін құрылысшылар итарқа шатырды
пайдаланған. Алтын жалатылған және мәрмәр мүсіндермен, мозаикамен мол
айшықталған алдыңғы сәулетті зал сегіз жуан бағанаға тірелетін үш қуатты
ашамайлы итарқамен көмкерілген. Итарқамен жабылған кең залдар бірінен соң
бірі ауысып, іштей тұтас бір кеңістік құрайды. Бұл проблеманың итарқа
шатырлар арқылы шешілуі — римдіктердің инженерлік талантының аса көрнекті
бір көрінісі.

Б. э. IV ғ. Рим орталығы. Сәулетші И. Джисмонди жасаған макет. Рим. Рим
мәдениетінің музейі
Термдердің сәулетті алдыңғы залына күн жарығы жоғарыдағы дөңгелек тесіктер
мен биікке орнатылған әйнекті терезелер арқылы түседі. Зал қабырғалары
түрлі түсті мәрмәр тақта тастармен айшықталған. Термдерге бірден 1600 адам
сыятын.
Термдерді сумен жабдықтау және жылыту жүйесін жоспарлаудан ерекше бір
өнерпаздық танылады. Су арнаулы су құбырлары арқылы жетіп, үлкен
цистерналарда тұндырылатын. Канализация кез келген бассейнде суды бірнеше
минут ішінде ауыстыруға мүмкіндік беретін. Жер асты пештерінен шығатын
ыстық ауа еденге, қабырғалар мен монша бөлмелерінің итарқа төбесіне
орнатылған түтіктер мен жылу жолдары арқылы таралатын: бассейндердегі су
содан жылынады. Каракалла термдері әділетті түрде Рим ғажайыптарының бірі
есептелді. Римнің соңғы ірі ғимараты — император Максенцийдің (310 ж.
шамасы) базиликасы да осындай техникалық, көркемдік дәрежеде салынған.
Қаланың букіл тірiілік тынысы өтіп жататын осы сот-әкімшілік мекемесі
өзінің алып аумағымен, конструкциялық шешімінің мінсіздігімен бұған бұрын
тұрғызылған барлық базиликалардан асып түсті. Төрт бұрышты, қырлы
ғимараттың ұзындығы 100 м, ені 76 м. Сәулетші аумағы 6000 шаршы метрлік
үлкен алаң үстінен арқалық жасау мақсатында итарқа шатырдың сан алуан типін
пайдаланған. Базилика ішкі жағынан үш нефке бөлінген, ортаңғысының ені 35
м, биіктігі де осындай, әрі Каракалла термдеріндегідей салмағы 7000
тонналық үш арқалықтан құралған ашамайлы итарқамен көмкерілген. Бұл шатырды
сегіз қуатты бағана тіреп тұрған, бірақ сырт көзге итарқаның салмағы осы
бағаналармен жалғас жиырма метрлік тұтас колонналарға түсетіндей көрінетін.
Орталық зал қапталдағы залдардан едәуір биік, оның қабырғаларының ұзына
бойында, дәл шатыр астында терезелер бар. Қапталдағы нефтердің әрқайсысы
өзара арқалы кең ойықтармен жалғасқан үш бөлмеден тұрады. Бұл бөлмелер
кіндіктері бас залдың кіндігіне перпендикуляр орналасқан, ал олардың
биіктігі 24,5 м цилиндр тәрізді итарка төбелері ғимараттың алып аумағын
айқындай түсетін кессондармен айшықталған. Қабырғалар мен итарқалар
конструкциясы Римге тән тұтас кірпіш-бетоннан құрастырылған.

Легионерлер бейнеленген бедер. Мәрмәр. Б. э. II ғ. бірінші жартысы. Париж.
Лувр

Тимгадтағы көше Б. э. II ғ.
Максенций базиликасының симметриялы ішкі кеңістігі, оның ұлан-ғайыр сәулеті
мен қайран қалдыратын залдары орта ғасырлық христиан базиликаларына үлгі
болды. Тіпті тек солтүстік нефі, орталық залдың тіректері мен оның үстіңгі
контрфорстары ғана сақталған қазіргі қалпының өзінде ғимарат қадым заманғы
Римнің ең алып ескерткіштерінің бірі болып есептеледі.
Империя дәуірінде Рим сәулет өнері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.