Үнді мен Қытай философиясының дамуы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Ежелгі Үнді философиясы
Философиялық ой біздің дәуіріміздің алғашқы І-ші мыңжылдықтың
ортасында Ежелгі дүниенің негізгі үш орталығындағы -Үндіде, Қытайда
ертедегі Грецияда шамамен бір мезгілде туды. Ежелгі шығыс елдеріндегі, ең
алдымен, Үнді мен Қытай философиясының дамуы мен қалыптасу тарихы, оларда
философия толық дамымаған - деген еуропашылдық көзқарастарды жоққа
шығарады. Қазіргі уақыттары Шығыс және Батыс философиялық ойларының бір-
біріне деген ықпалдары адамзат өркениетінің жаңа үлгісіндегі тұжырымдарды
тудыруда.
Ежелгі шығыста адам өмірінің мәні, жағдайды өзгерту арқылы емес, оның
өзін-өзі өзгерту шарттарымен байланыстырылады. Өзін-өзі өзгерту идеалы
болып көнелік саналады. Шығыс философиясы әуеліде көнеліктің, кейіннеи
діннің қызметшісі және де жаңа ілім ескі теорияларды дәл, нақты оқуымен
баламаланды. Шығыс философиясы әр уақытта бірсалалы болып келеді және онда
онтологиялық, гносеологиялық, этикалык, психологиялык тұрғылардан қарастыру
позициялары болмайды.
Шын мәнінде, үнді өркениеті, біз саналы немесе рефлексиялы түрде үлгі-
нұсқа ретінде санайтын еуропалықтан айырмашьшығы бар, мәдениетгің және
тарихтың басқа үлгісі болып саналады. Алайда адамзаттың рухани жетуілуі —
ғылым, философия, демократия батыста дүниеге келген деген түсінік біздің
санамызға әбден сіңсіп кеткен.
Ал, үнді мәдениетінде көптеген философиялық сюжеттер еуропалықка
қарағанда басқаша дәлелденеді. Бұл әлемге адам қайдан келеді, оның мақсаты
неде, өлім дегеніміз не? Ежелгі үнді дәстүрлері бойынша, бұл жерге жаңа
адам, жаңа дене кейпінде қайта-кайта келеді және алдын ала анықгалган
тұрде, бұл реинкарнация идеясы яғни қайта туу идеясы. Индустар үшін жердегі
өмірі жаттану күй-жағдайын бейнелейді, ал, елім болса қосылуды, рухани
босануды және оянуды әкеледі. Тағдыр доңғалагы әрбіреуді рух жетілгенше
қайта келудің азабын көтеруге мәжбүр қылады. Бұл мәдеииеттің адамдарды
өлімнен емес, жаңа тіршіліктің қайталануынан қорқады. Міне сол себептен
қасиетті доңғалақтардың астына ұмтылып, Ганга суларына бататыны. Адам не
ғұрым қайта туудың кезендерінен өтсе, сол ғұрлым жақсырақ ...
Дәстүрлі мәдениет Құдай, құдайлар, құдайлылық, қасиеттілер, тақуалар
туралы тұрақты түрде айтып келді, яғни біздің табиғаттан тысқы күш деп
айтатындарымыз. Соған қарамастан дәстүрлі мәтін жұмбақтарга толы және оны
түсіндіру де қиын. Бірақ дәстурлі мәтін өзінің бастапқы түрінде пәнділік
белгілерсіз болған.
Ол адам жадында болады және есте сақтау арқылы ауызша бірден-бірге
беріледі. Үндістік қасиетті матін дәл осылай - шрути (естілгеи) деп
аталады және смрити, (есте калған). Сонымен қатар. әсіресе мынаны ерекше
атаған жөн, ауызша айтылатын мәтіндер алғашкы жазылу түріне түскенге дейін
жүздеген жылдарға созылуы мүмкін.
Үнді философиясы туралы айта кететін тағы бір ерекшелік мынада. ондағы
бізге жеткен шығармалар тікелей философияға арналған емсс.

№3 кесте.
Ежелгі Үнді философиясынын пайда болуына ықпал жасаган діни,
діни-философиялық әдебиеттер.
ВЕДАЛАР
ПУРАНДАР
БРАХМАНДАР
ИТИХАСТАР Ежелгі Үнді
АРАНЬЯТЕР философиясы
ЭПИКАЛЫҚ
ПОЭМАЛАР
УПАНИШАДТАР

Ия оларда метафизикалық ойлар көп. Бірақ олар қатаң философиялық
трактат түрінде баяндалмаған. Бұл, бір жағынан әдеби мұра және сонымен
бірге діни сананың әлпеті және мифтік жеткізілімдер. Философиялық мазмұн да
және нұрға бөлену де бар. Бірак, айрықша бөлектенген түрде философиямен
айналысу әзірге жоқ. Сол себептен болар қазіргі заман философтарының
көшілігі философияның пайда болуын Үндімен емес, антикалық мәдениетпен
байланыстырады.
Жалпы, сараптап айтсақ үнді философиясын ерекшелендіретін негізгі
қасиеттер жиынтығы мыналардан тұрады:
1) өзіндік мәдени негізде болуы;
2) дәстүрлілік;
3) діншілдік;
4) өзін-өзі іштей терендету және руханилықтың шыңына ұмтылушылық
(спиритуалдылы бағыттылық);
5)рационалдылыққа мистиканы қосу;
6) ең жоғаргы мақсаттарды анықтағанда және әлем бейнелерінің көптігін
мойындауда көпшілік мектептердің бірлігі;
7) алемді мойындауды және оны жоққа шығаруды үйлестіру;
8) транстық жағдайға кешуді барлық мектептердің қабыл алуы;
9) философияға өмір сүру салты ретідде қарау;
10) қоғамда философияны жоғары дәрежеге қоюы және мәдениетге
философиялық ойлардың ықпалдылығы.
Даналықтың сарқылмайтын қайнар кездерін, тарихилықтан гөрі
мифологиялықты баяғы өткеннен іздестіру, уақыттан тыю мәңгілік - ежелден
қалыптасқан философиялык ілімдер, үлгі регінде бағаланады.
Үнді философиясы - адам ақылының тәуелсіз жетістіп. Дін мен әлеуметгік
мәселелер өмірде басты роль атқаратын болса да, ол философиямен еркін
айналысуға мүмкіндік берді. Адам өмірі касталық кұрылым нормаларымен
шектелсе де, кез-келген пікірге қосылуга кұқығы болды.

Үнді философиясының тарихы мына кезендерден тұрады:

№ 4 кесте
1 Ведалық кезең Б.д.д. ХҮ-ҮІІғғ.
2 Эпикалық кезең Б.д.д ҮІ ғ.-б.д ІІ ғ.
3 Постклассикалық Б.д. ІІІ ғ. Бастап – ХҮІІІ
(схоластикалық) ғ.
немесе Сүтр кезеңі
4 Неоиндуизм кезеңі ХІХ – ХХ ғғ.
немесе жаңа
Үнді философиясы

1. Ведалық (сөзбе-сөз - білім) кезең (б.д.д. ХV-VIIғ.ғ) арийлық
өркениет пен мәдениеттің біртіндеп таралу мезгіліне сай келеді. Ведалық
әдебиеттің төрт сатысы: самхиттер (қасиетті жазбалар немесе діни гимндер).
немесе ведалардың тікелей өздері (Ригведа, Самаведа, Яджурведа және
Атхарваведа).
2. Эпикалык кезең (б.д.д. VІ - ІІ- б.д II ғ). Рамаяна және
Махабхарата поэмаларының түпкілікті қалыптасқан мезгілі.
3. Сутр кезең(б.д. III ғ. бастап - - XVIII ғ.) әртурлі мектептер
жинақтаған философиялық нәтижелерін қорытындылап оларды бір жүйеге
келтіру мезгілі болды.
Үндідеп ең алғашқы мәтін Веда (кіріспе, білім) деп аталады. Солардың
ішінде діни ән ұран болып аталатын Ригведаның дүниеге көзқарастарынын ең
басты принцип, табиғат пен әлеуметтік өмірдің кейбір құбылыстарын кұдай деп
тұлу болды. Мыс:
Индра - найзағай кұдайы, құдіретті сардар;
Варуна - әлемдік тәртіптілік пен әділеттіліктің кұдайы;
Агни - от пен әулиеттің құдайы;
Сома- қасиетті сусынның құдайы.
Ежелгі үнді философиясы екі мектептер (даршан) тобына айырылады.
Біріншісі, ортодоксальдық алты даршаннан тұрады: санкхья, йога, нъяя,
вайшешика, пурва - миманса, веданта.
Екінші топ - үшеу: буддизм, джайнизм, локаята (кейде үшінші
ортодоксальды емес даршинға адживиканы жатқызады) мектептен тұра-ды.
Бірінші топтағы даршандар кейде қосарласқан күйінде аталады, өйткені
санкхья — йогага, нъяяға, вайшешикке; пурва — миманса ведантаға жақын
келеді. Енді осыларды қысқаша сипаттаймыз.
1. Санкхъя (санскрит бойынша — санап шығу, есептеу, құрастыру деген
мағынаны білдіреді). Негізін қалаған біздің д.д. VII ғ. өмір сүрген
Капила. Санкхъя мектебі веда жолымен дамыды, болмыстың жалпыға бірдей
рухтылығын жариялады. Әлемнің әртүрлілігінің көптігін екі алғашқы
басталыммен байланыстырды - материалды (пракрити) және идеалды (пуруши).
Пракрити (жаратушыдан алғашқы) Әлемді жасаушы күш және әр түрлі сапалықтың
қайнар көзі. Ол алғашқы материя - барлығының басты себебі. Ол әлемдегі
шекті, өзара тәуелді, нақтылы заттарының себебі. Пуруши (адам, еркек) ешбір
іс-әрекет жасамайтын сапасыз таза трансцендентальды сапа. Пурушты денемен,
сезімдермен, ақылмен, зердемен теңдестіруге болмайды. Ол танымның
объектісіне жатпайтын субъектілі көптілік тәжірибе.
Пракритилердің субстанционалдық күштері гун деп аталады (санскритте —
арқан, ықпал жасаушы). Пракрити үш гуннан түзіледі: саттва — жарық пен
қуаныштың қайнар көзі, раджас - қайғы-қасіреттің қайнар көзі, тамаса —
қаранғылықтың қайнар көзі.
Гун физикалык түрде қабылданбайды. Оларды салдарына байланысты, яғни
қуаныш, қайғы-қасірет, рахаттылықты тудыратын объектісіне байланысты
біледі. Мысалы, гүл қызға жан рахатын әперсе, ауру адамға басқаша әсер
етеді, ал жас жігітте немқұрайлылықты туғызуы мүмкін. Гунның тепе-
теңдіктегі өзара әрекеттестігі пракрити қозғалысы болып саналады. Гун шын
мәнінде тіршілік энергиясы, әртүрлі күштердің жиынтығы. Жалпы гун заттардың
пайда болуы үшін өзара шырмалған.
Пуруши және пракрити - негізгі субстанция. Олардың қосындысынан тірі
жандар сияқты әлемді құрастырылады, сезімтал дене (джива) пайда болады.
Әлем ғарышттық ұйқысынан оянып саналылыққа айналғандай болады. Пуруши мен
пракритидің қосылуы өз қозғалысына ықпал жасайтын адам денесін еске
түсіреді. Пуруши шығармашылыққа ие, әлемнің дамуына түрткі болады. Өзін-өзі
жетілдіру мен танымның мақсаты - Әлемнің құрылымын, пуруштың пракритиден
дербес екіндігін түсіну, рухтың кемелділігі, өз мақсатын онымен біттестіру,
өзіндегі пракрити мен пурушиды айыру арқылы азаттыққа жету - мокша.
Адам өзінің парықсыздығынан, білімсіздігінен Пурушиді заттық әлеммен
байланыстырады. Кез-келген қайғы-қасірет сонымен қатар қуаныш пен
рахаттылық сондай араласудың нәтижесі. Тап осы күй-жағдайдан шығып даналық
жолына түсу үшін оқиғалардың әділ бақылаушысы болу керек. Сонымен Мен
(Пуруши) сыртқы әлемнен босанып, еркіндік алады, қайта жаратылу және өлу
айналымдарынан (сансара) босанады.
Карма ұғымы, сансара (қайта туылу жүйелері) ілімімен тығыз байланысты. Осы
сансарадан шығу мокша (босану) деп аталады. Мокшаға жету жолдарын әртүрлі
мектептер өзінше айқыңдайды: кұрбандық шалу, аскеза, йогалық практика.
2. Йога (байланыс, күш салу, тырысу) негізін қалаған (біздің д. д. II
ғ. Немесе б. д. II ғ) Патанджали - Йогасутрдың авторы. Йога, азат болудың
санкьхя белгілеген жолдар мен Әдістерін іс-тәжірибелік жолға қойды. Йога,
белсенді жігерлік арқылы және қадалушылық арқылы, өз- пурушын өзінің
пракритиінен айыру арқылы, өте құнды киелікке ие, Жоғарғы Пурушиге және
Ишваро деп аталатын жаратушы Әміршіге әкеледі. Бұл үшін йогтердің
сегіздік Әдісі өңделген: діни жарлықтың орындалуын және өнегелі
талаптарды қатал сақтау, әсіресе ахимсаны — тірі жанға зиян келтірмеуді;
физикалық және тыныс органдарын жаттықтыру арқылы денеге бақылау орнату;
назарын, сезімдерін, пайымдарын шоғырландыру - осынысымен Пракритидің өте
нәзік құрамаларының байламдарын бірте-бірте жүйелі түрде жоя бастайды.
Ақыр соңында, әйтеуір транстық күй-жағдайына жетеді (самадхи), тіпті
әртүрлі айырмашылықтар, ойлар жоғалады, тоқтайды және бостандық орнайды.
3. Нъяя (ереже, қисын) даршанының негізін салған Готама (II ғ. б. э.
дейін немесс б. э. II ғ.) Негізгі мәтіні - Нъяясутра. Бұл мектептің
жақтастары адамдық Меннің қимастарын қиып өтіп таза ойдың органы болып
есептелінетін өзіндегі атманға қарап, объектіге, еркіндік алуға қарай жүру
керек, - деп есептейді. Мұның негізгі жолы - таным. Нъяя философтары
танымның тәсілдерін зерттей отырып, ең анық және анық емес білім түрлерінің
жіктелуін жасады, әртурлі логикалык қорытындыларды шығару формаларын өңдеді
- Дүниетану мәселерінде нъяя негізінен вайшешиктердің ережелеріне ерді.
4. Вайшешика (айыру) мектебінің негізін салған Канада (б. э. Дейінгі I
ғ. Немесе б. э. I ғ.) Вайшешика сутрды жасады. Вайшешиктер
метафизикасының негізінде теизм, атомизм, сонымен қатар схоластика
үлгісіндегі реализм идеялары жатады. Соңғы вайшешиктің буддисттермен
болған таласында қорғаған тезисі: категориялар, заттарға ұқсас нақты,
дербес бар болуына ие бола алады. Вайшешиктерде, абсолютті құдайшыл Мен -
Ишвара Әлемді атомдардан жаратады, оларды сүйейді және оларды карма заңымен
жасалатын (көрінбетін) каузалды-құндылықпен - адришты арқылы қиратады.
Білім - Әлемдегі жүйені табу. Онда нақты ақикаттың жеті түрлі айырмашылығы
бар, олардың әрқайсысы көптеген түр-лерден тұрады. Мысалы: сапа және
қарекеттерді сақтаушы - субстанцияның тоғыз -түрі бар: апаттардың бес
элементі: жер, су, от, ауа, эфир (акаша) және тағы да (санада берілген
үйлестік (координация) органы) төрт элемент - кеңістік, уақыт, жан — атман,
ақыл - манас.
5. Пурва - миманса (дәл.: алғашқы зерттеу). Бұл мектептің негізін
қалаган Джаймини болып есептеледі (б. д. дейінгі IV - Ш гг.),
Мимансасутраның авторы. Бұл дарашан Веда және ведалық
салттарды сақтау мақсатында пайда болды. Веда жетілген, өзімен дхарма
ақиқатын әкелетін фуңдаментальды қасиет ретінде түсінілді Ол бастапқыда
сөзді табиғи деп түсінді, тек кейіннен ғана бір шама адам сөздерінің
дыбыстарынан ғана көрінді. Салт-жоралардың орындалуының нәтижесінде адам
азаттыкқа жетеді. Бостандықты, қайғы-қасіреттерден құтылу және салттарды
атқару нәтижесінен рахаттану тұрғысында түсінді. Миманса қоғамдық —
касталық ұжымды демеуге және брахманизм мен индуизм мәдениеттерінің
құндылықтар қатарын сүйемелдеуге көмектесті.
6. Веданта (Веданың аяқталуы), ежелгі Үңдідегі негізгі мектептердің
бірі. Ол басқа да мектептер сияқты упанишадтың негізінде құрылды, кейіннен
индуизмнің пайда болуының қайнар көзі болды. Бұл мектептің негізін салушы
және Ведантасутраның авторы Бадаран (б. д. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.