Екiншi дүниежүзiлiк соғыс қарсаңындағы КСРО-ның және Германияның геосаяси мақсаттары мен мүдделерi

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3

I тарау. Екiншi дүниежүзiлiк соғыс қарсаңындағы КСРО-ның және Германияның
геосаяси мақсаттары мен мүдделерi.
1. Соғыс қарсаңындағы Германияның геосаяси
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 9
2. Соғыс қарсаңындағы КСРО- ның саяси
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 19

II тарау. 1939 – 1940 ж.ж. аралығындағы кеңес – Германдық қатынастар.
2.1 Молотов - Риббентроп
пактiсі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Кеңес – германдық қатынастардың шиеленісуі және оның екiншi
дүниежүзiлiк соғыстың ашылуына тигізген
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..27
2.3 Кеңес – Германдық қатынастарының халықаралық саясаттағы рөлі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
6

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...44

Пайдаланылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...46

Кiрiспе.
Тақырыптың өзектілігі:
Өткен ғасырда адамзат тарихында маңызды әрi iрi оқиғалар орын алды.
Қоғам, мәдениет және технология саясатында үлкен жетiстiктерге жеттi.
Көптеген халықтар тәуелдiлiк бұғауын бұзып , әлемнiң сипаты басқа түрге ие
болды.
Екінші дүниежүзілік соғысынан күні бүгінге дейін бірнеше
жариялымдардың негізгі тақырыбы болып келді. Әрине ол таң қаларлық мәселе
емес. Оның негізгі себебі кеңес тарихының ғылымы сол уақытта соғыс
алдындағы саяси дағдарыстық толықтығы қаралмады. Өйикені берілген уақыттағы
кеңес-герман қатынасын толығымен зерттемеген.
Екінші дүниежүзілік соғыстың одан бұрынғы соғыстардан түбегейлі
айырмашылығы сол – ол біреулер үшін жер шарындағы түрлі аймақтар мен
ресурстарға бақылау орнатып, билік жүргізу жолындағы күрес болса, екніші
біреулер үшін әйтеуір өмір сүру құқығын сақтап қалу жолындағы жанталасқан
әрекетке айналды.
ХХ - ғасырда әлем елдерiнiң тағдырын күрт өзгерткен дүние жүзiлiк
соғыстар болып өттi. Ұлы-Отан соғысы аяқталғанына 60 жылдан аса уақыт өтсе
де, оның тарихына деген қызығушылық азайған жоқ. Оған бірнеше себеп бар:
- Біріншіден, екінші дүние жүзілік соғыс пен негізгі мазмұны- Кеңес
халқының Ұлы отан соғысы дүние жүзі картасын қамтып, XX-ғасырдың
әлемдік тәртібін анықтап және XXI-ғасырғада әсерін тигізді.
- Екіншідіен, соғыстағы қатыгездіктер Гитлерлік концлагерлерде жапа
шегіп, туыстарынан айырылған. Соғыста ондаған миллион қаза
тапқандармен мүгедектікке душар болғандар соғытың зардабын шекендер
соғысқа қатыспаған ұрпақты да кім кінәлі және оның қайталанбауы үшін
не істеуге болады? деген мәселелер толғандырады.
- Үшіншіден мемлекеттік құрылысы экономикасы, мәдениеті, салт –дәстүрі,
әдееп құндылықтарының жүйелері мемлекет басшыларымен олардың қарулы
күштері және әлеуметтік жүйелер әр түрлі елдер үшін сынаққа айналды.
- Төтіншіден соғыс Батыс елдерінің басыларына айналған әлемнің Транс
Ұлттық Корпарацияларының (ТҰК) басшылары секілді әлемнің қарапайым
адамдарымен қатар біздің отанымыздың негізгі жауларын анықтап берді.
ТҰК-ға тән экономикалық мүдделер оларды әлемнің жетекшілігіне тұруды
тлап етті, ал ол үшін қажеттісі- саяси және экономикалық басты
қарсылас КСРО-ны жеңу мен оның байлықтарын иемдену мақсатында екінші
дүние жүзілік соғыс шайқасын ұйымдастыру еді.
- Бесіншісі, КСРО-ны талқандаумен оның нәтижелерін белгілеу Ұлы - Отан
соғысы туралы тарихтың шындығын бұрмалауды қажет етті.
Отанымыздың барлық жанұяларына әсер еткен соғыстың қатігездігі
құрбандары мен қорлығы ТҰК-ға қажетті сезімталдықдеңгейді қаруға айналған
әсерді алып мынаны ұғындырады:
- соғыстың себебі И. В. Сталин мен Гитлердің жеке мүдделерінің
қақтығысуы болып табылады.
- КСРО-ның жеңісі аяқ астылық. И.В. Сталин мен оның жақтастарының
қара ниеттеріне қарамастан, аяқ астында табылған тұлғалар (ең
бастысы Г.К. Жуков) агресияны тойтара алды. Рузвельт пен
Черчилдің басшылығындағы демократиялық әрекеттері, тағы басқа да
батыс әлемінің адамгершіліктері мол және дарынды жетекшілер
жеңіске жетуге көмектесті.
Бұл оқиғаларға қатысты құжаттардың көп болуы тарихшылардан
оларды көп зерттеудi де қажет етуде. Әсiресе соғыс қарсаңындағы оған
белсендi қатысқан елдердiң арасындағы қарым – қатынасты зерттеу үлкен мәнге
ие болып отыр. Себебi соғыс қарсаңындағы ұстанған позициялары мен саяси
дипломатиясын жете бiлу қажет.
Осыған орай ұлы Отан соғысы қарсаңындағы кеңес – герман қатынастары
сан қырлы болып келедi. Себебi миллитаристiк Германия екiншi дүние жүзiлiк
соғыстан өртiн жаққан ел болса, КСРО соғыстың жеңiмпазы болды. Соғыс
қарсаңындағы бұл екi ел арасындағы қарама – қайшылықтар адам түршiгерлiк
соғысқа алып келдi. Соғыстың тууына екi елде өз үлестерiн қосты 1.
Алайда кеңестiк көзқараста тек Германия айыпталып, КСРО – ның мүддесi
жасырылып қалған.Осындай қарсы тұру үшін Ұлы –Отан соғысының себептерін
халықты қырғынға ұшыратқан нағыз кінәлілерді анықтау басты жүктеме болып
табылады.
Соғыс қарсаңындағы кеңес–герман қатынасы тарих ғылымында әлi күнге
дейiн дау туындатуда. Сондықтан бұл тақырыпқа қазiргi көз-қараспен баға
беру және шынайы сипатын ашу жұмыстың өзектiлiгi болып табылады. Кеңес –
герман қатынастарын зерттеу өте күрделi мәселелердің бірі болып табылады.
Өйткенi оның халықаралық құқықтық мөлшерге негiзделген жария жағы бар да,
халықаралық құқықпен пен мүлде санаспайтын жағы тағы бар.

Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Кеңес–герман қарым– қатынасын айқындайтын құжаттар мен деректердiң
әлi күнге дейiн негiзгi сипатын жоймастан бiздiң қолымызға жеткендерi бар.
“Документы и материалы кануна второй мировой войны”, “Канун и начало войны”
2, деген жинақтарда көптеген мәлiметтер мен құжаттар берiлген. Алайда
мұндағы құжаттардың басым көпшiлiгi бiр жақтық көзқарасқа ие. Мұнда соғыс
қарсаңындағы КСРО–ның мүддесi мен позициясын айқындайтын құжаттар
жариялан–бастан құпия түрiнде қалған. Дегенмен басқа деректермен салыстыра
отырып құжаттарды құнды дүние деп айта аламыз. Сондықтан осы деректерге
сүйенудi дұрыс деп таптым.

Аталған тақырыпты зерттеуде көптеген кеңес тарихшылары көлемдi
еңбектер арнаған. Атап айтқанда Севостьянов П.П.“Перед велики испытанием”
3, Сиполс В.Я. “Дипломатическая борьба накануне второй мировой войны”
4, Овсяный И.Д. “Тайна в которой война рождалась”5, Волков В.К.
Советско-германские отношения во второй половине 1940 г 6,Гарбунов Е.А.
“20 августа 1939 года” 7, Максимычев И.Ф. Дипломатия мира против
дипломатии войны: очерк советско-германских отношений 8, Беремков В.М.
Старницы дипломатической историй 9 және тағы басқа ғалымдардың
еңбектерi бар. Бұл деректердiң басым көпшiлiгi кеңестiк көзқарастың
шырмауынан шыға алмаған. Мұнда германдық фашистердiң саясаты барынша
әшкерленiп жазылған да, коммунистердiң саясаты барынша ақталған. Соғыс
қарсаңындағы орыс – герман қатынасын зерттеуде У. Черчильдiң “Вторая
мировая война” атты еңбегiн маңызды деп айтуымызға болады. Еңбектiң
бiрiншi том, он төртiншi тарауында соғыс қарсаңындағы КСРО мен Германияның
саясатына арнаған. Ол соғысқа белсене қатысушылардың бiрi ретiнде басқа
құжаттарда кездеспейтiн мәлiметтердi берген.

Кеңес үкіметі соғысқа дайын болды ма? деген сұраққа жауап іздесек, ол
тарихшылардың арасында дау туындатуда. Кеңес одағы өз жауларына қарсы тұра
алатындай жағдайы бар болатын. КСРО соғысқа 20 жыл, ал Гитлер 9 жыл
дайындалды 10 деген деректер де бар. Мәселен 1935-37 жылы сомолет, танк
шығару ісі 1930-31 жылдарға қарағанда 4 есе өсті. 1941 жылы армия қатарында
800 мың адам артығымен тұрды. Курсанттар әскери училищелерге жедел оқуларға
жіберілді.

У. Черчилль Сталиннiң де соғысқа мүдделi болғанын және оған дайындық
жүргiзгенiн айта келе, оның басты қателiгi деп соғыстың басталу уақытын
дұрыс болжай алмағандығында 11 - дейді автор өзінің еңбегінде. 1939 жылы
23- тамызда кеңес пен герман арасындағы келісім Ресей үшін өмірлік
қажеттілік деп аталды. Келісімдегі жасырын протоколдар туралы еш нәрсе
айтылмады. Сталиннің сөзінше: Бұл келісім бейбітшілік акт 12, - деп
атады.

Тақырыптың мақсаты мен міндеттері:
Жазылып отырған жұмыстың мақсаты - тарих ғылымының қазiргi талабына
сай тақырыпты жан-жақты зерттей отырып, Ұлы Отан соғысы қарсаңындағы
кеңес–герман қатынастарының көлеңкелi беттерiн ашып шынайы сипатын беру.
Осы мақсатта жазылған жұмыстың негiзгi мiндеттерi төмендегiдей:
1. Екiншi дүние жүзiлiк соғыс қарсаңындағы кеңес-герман қатынасының
орнауы және шиеленiсуiне түрткi болған басты себептердi ашу.
2. Тарихта Молотов–Риббентроп пактiсi деген атқа ие болған келiсiмнiң
мәнiн айқындау.
3. Соғыс қарсаңындағы КСРО – ның мақсаттары мен мүдделерiне дұрыс
баға беру.
4. Кеңес –германдық қатынастарының халықаралық саясаттағы рөлін
анықтау.
Зерттеу жұмысымның хронологиялық шеңбері 1938-1941 жылдар аралығын
қамтиды. Себебі екінші дүние жүзілік соғыстың негізі 1938 ж Мюнхен келісім
шартынан бастау алады. Себебі осы келісім сөздің нәтижесінде Чехословакия
фашистік Германияның алғашқы агрессиясына ұшырады. Ал соғыстың нағыз
тұтанып, одан әрі жалғасын тауып созылуы 1941 жылдың 22 маусымындағы КСРО
мен Германия әскерлерінің соғыс қимылына көшуіне әкеп тіреді 13.

Кеңес - герман қарым-қатынастарының өрбуiне және өзгеруiне басқа да
iрi державалардың позициялары мен саясаттары едәуiр ықпал етiп отырды.
Сондықтан зерттеу жұмысының территориялық ауқымы соғыс қарсаңындағы бүкiл
Европаны қамтиды.

Себебi бұл кезеңде екi елде қалыптасқан қарым-қатынастың сипаты, сол
кездегi Европадағы iс-қимылдарды зерттеу барысында ашыла түсері сөзсiз.

Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі
Диплом жұмысы кіріспеден, 2-тараудан, 5 тақырыпшадан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I тарау. Екiншi дүниежүзiлiк соғыс қарсаңындағы КСРО-ның және
Германияның геосаяси мақсаттары мен мүдделерi.

1.1 Соғыс қарсаңында Германияның геосаяси мақсаттары.
Гитлер өкметi алғашқы күндерден-ақ өз сыртқы саясатындағы жоспарларын
жүзеге асыруға кiрiстi. Немiстер дүние жүзiне өз үстемдiктерiн жүргiзуге
тырысты. Европаны большевизмнiң қауiпiнен құтқару керек деген жалған
ұранмен Кеңес үкiметiн жойып жiберудi мақсат етiп, коммунистерге қарсы
соғыс жорығын ұйымдастырды. Немiс фашистерiнiң бұл пиғылы АҚШ-тың,
Ұлыбританияның, Францияның билiк жүргiзушi топтары фашистiк атрессияларды
Кеңестер Одағына шабуыл жасауға итермеледi. Олардың мақсаты соғыста екi
жақты бiрдей өзара әлсiретiп одан кейiн өздерiнiң позицияларын күшейту
ниетiнде болды.
Германия өзiнiң агрессивтiк саясатын Мюнхен келiсiмiнен кейiн
ашық көрсете бастады. Аталған келiсiм шартта әрбiр ұлы державаның көздеген
өз мақсаттары болды. Мюнхен келiсiм шартының негiзi болып табылатын
Чехославакия халықаралық аренада маңызды мәселелердiң бiрiне айналды.
Германияның бұндай агрессивтік саясатына КСРО өз қарсылығын бiлдiрдi. 1938
жылдың 15 наурызында американ журналистерiнiң Германия Чехославакияға
шабуыл жасай қалса КСРО не iстемекшi деген сұраққа, сол кездегi Кеңес
үкiметiнiң сыртқы iстер комиссары М.М. Литвинов бiздiң одақтастық
мiндеттемесiн орындайды деп мәлiмдейдi. Сәуiр айының екiншi жартысында
Москвадағы Чехословак өкiлi З.Фирлингер прагаға Кеңес үкiметiнiң ресми
позицияси туралы былай хабарлайды: “өтiнiш жасалатын болса КСРО Франция
және Чехославакия елдерiмен бiрге чех халқының қауiпсiздiгiн қамтамаыз ету
жөнiнде барлық шараларды қолдануға әзiр”14.
Дегенмен Чехославакия тәуелсiздiгiнiң тiрегi болған кеңес-чех
шартын бүлдіруге тырысып, гитлершiлер антикеңестiк қаупiн өршiттi. Осындай
жағдайда агрессорды ”тыныштандыру” жөнiндегi ағылшын-франсуз саясаты алға
шыға келдi.
Ағылшын пример министрi Н.Чемберлен Гитлермен және өзiнiң франсуз
әрiптесi Э.Даладьемен кездесулерiнен кейін 1938 жылы 19 қыркүйекте
Чехословакия үкiметiне ағылшын франсуз ультиматумын қояды, ал оны қабылдау
Чехославакияның бүтiндей тәуелсiздiгiнен айырылуы едi.
Франсуз және ағылшын үкiметi Чехославакияның Германия
протектаратына айналатынын түсiнiп, қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн
ашықтан-ашық бiрлескен талап қоюды өздерiнiң борышы деп. Олар Гитлердiң
Чехословакияға шабулын Судет облысын қайтарғанда қана тоқтата алатынына
сенiп бақты. Ультиматумның негiзi Чехословакияның немiстер басым орналасқан
аймағын Германияға беру болып табылды.
Бұл талап чех үкiметiне 19 қыркүйекте тапсырылды. Осу ультиматум
нормальды түрде қамтыған нота Судет обылысы жөнiндегi Германияның
территориялық талабы қанағаттандырылса, Чехославакия өз тәуелсiздiгiнiң
халықаралық кепiлдiк алатыны көзделдi.
Чехославакияның КСРО - мен жасалған шарттан, яғни сырттан
көрсетiлген нақты көмек жөнiндегi келiс сөздерден бас тартуы ультиматумның
құрамдас бөлiгi болып табылды. Кiшi мемемлектердi фашистерге жемтiк етiп,
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету қате пiкiр. Өйткенi Франция мен Англия
өздерiнiң қауiпсiздектерiн қамтамасыз ету шараларын жүргiзiп жатқанда,
Германияның әскери қуаты өсе түстi.
Германия тарапынан қауiп төнiп отырған Чехославакия өкiметiнiң
басшысы Э.Бенлш КСРО-ға мынадай сауал қояды: Чехославакияға шабуыл жасалған
жағдайда КСРО ұлттар Лигасының мүшесi ретiнде 16-17 статиялар (агрессияға
қарсы коллективтiк шараларды қолдануды көздейтiн статьялар) негiзiнде дереу
пәрмендi көмек көрсете ме? 15.КСРО үкiметi бұл сауалға шұғыл және аз
жауап бердi. Кеңес үкiметi Бенштiң сұрақтарына жауап берсе де, 21
қыркүйекте Чехославакияның сыртқы iстер минстрi К.Крофта кеңес үкiметiнiң
пiкiрiн бiле отырып, ағылшын-франсуз-герман талаптарына чех үкiметiнiң
келісiм беретiнiн бiлдiрдi. 1938 жылдың 29-30 қыркүйегiнде Н.Чемберлиннiң
иницативасымен Гитлер және Муссалин, Даладьэ қатысқан келiссөзге қол
қойылды.
Германия, Ұлыбритания, Франция және Италия мемлекеттерi Мюнхен
келiсiмшартын толық қолдады және бұл шарттың күшiне енiп, жүзеге асыруда
өздерiн жауапты деп санады.
Сонымен Мюнхенде жоғарыда аталған елдердiң басшылары
Чехославакияны бөлiнісi туралы жариялап, оған Судет облысы және онымен
шекаралас аудандарды Германияға беру, сондай-ақ Польша мен Венгрияға
қойған территориялық талаптарды қанғаттандыру жөнiнде нұсқау бердi.
Чехословакия өз территориясының халқының төрттен бiрiне шуығы орналасқан
бестен бiр бөлегiнен, қуатты қорғаныс құрылыстарынан және ауыр
өнеркәсiбiнiң тең жартысынан айырылды. Германияның жаңа шекарасы
Чехославакияның астанасы Праганың іргесiне келiп тiреледi.
Мюнхен келiсiмi - деп көрсеттi ағылшын зерттеушiлерi А. Рид пен
Д. Фимер,- қарсыластық , опасыздық бейнесi , келiсiмдер окупацияланған
Чехославакия шығысқа, кеңес одағының жүрегiне кез-келген семсерге айналды.
Қысқаша айтсақ Мюнхен опасыздығы бейбiтшiлiктi тудыра алмады, керiсiнше
барлық елдердiң бейбiт сүйгiш күштерiне қарсы бағытталып, қауiп төндiрдi
және фашистер түрлi елдердегi реакцияшыл топқа сүйенiп өзiнiң, өзiнiң
талаптарын кеңейте түседi.” Мюнхен келiсiмi фашистiк Гитлердiң халықаралық
қатынастағы ықпалына күштi әсер еттi.
Американдық тарихшы Ф. Шуман Франция, АІШ және Англияның
жүргiзген саясаттарына былайша сипаттама берген: ”АҚШ, Англия және Франция
бейтараптылық саясатын ұстанды, олар фашистер мен коммунистердiң өзара
бiрiн-бiрi жоюын күттi” 16.
Аталған державалар Германияны КСРО-ға қарсы қару ретiнде
пайдаланғысы келедi. Ал Германия болса батыс державалардан қауiп
болмайтындығын жақсы түсiндi. Осыны пайдаланған Гитлер 11 наурызда
Австрияны жаулап алу туралы дерективасын жариялайды. Сонымен 12 наурыз күнi
Герман әскерлерi Австрияға кiргiзiлiп, нәтижеде Австрия Германияның
құралына енедi. Фашистердiң бұл әрекетi Англия, Франция және АҚШ тарапынан
қарсылық тудырмады. Ұлттар Лигасына келер болсақ британ және франсуз
үкiметi бұл сұраққа байланысты мәселенi көтеруге қарсы болды. Австрия
Германияға қоссылғаннан соң Гейлердiң бұйрығымен Герман әскерлерiнiң
генералдық штабы Чехославанияны жаулап алуға дайындалды. Фашистер 1937
жылдың 7 желтоқсанында негiзделген “Грюн” жоспарын iске асыруға тырысты.
Чехославакияны әскер арқылы жаулап алу Германияға оңай соқпады. Германия
әлi мұндай iрi соғыстарға дайын емес едi. Бұл кезде Чехославакия Европадағы
мықты әскерi бар елдер қатарында болатын. Чехославакия мен Германия
шекараласқан ауданда “Мажино линиясы” үлгiсiнде қорғаныс бекетi бар
болатын. Сонымен бiрге Чехославакия Европадағы екi iрi держава КСРО және
Франциямен өзара көмек келiсiм шартына қол жеткiздi. Германия
Чехославакияны толық жаулап алуды оның Судет обылысы-ондағы орналасқан
халқының басым көпшiлiгi немiстер болатын, оны өзiне берудi талап етуден
бастады.
1938 жылдың 22 наурызда франсуз үкiметiне егер Чехославакияға соғыс
қаупi төне қалса, Англия Францияға көмек бере алмайтындығы туралы нота
жiбередi. Осылайша Англия орталық Европада фашистердiң ашық қарулы
агрессиясына жол бередi. Ал Германияның өзiндiк саясаты болды. 1938жылы 19
сәуiрде Германияның сыртқы iстер минстрi Риббентроп өз деректемесiнде былай
көрсеткен: Ресми жау деп, Россияны атау қажет, ал шындығында негiзгi күштi
Англияға бағыттау керек” 17.
1938 жылы 4 қазанда Москвадағы франсуз елшiсi Р. Кулондр Мюнхен
келiсiмi “Кеңестiк Ресейге қауiп төндiруде,”18 – деп атап көрсеткен.
Мюнхен келiсiмiнiң нәтижесiнен кейiн Франция мен Англияның стратегиялық
және саяси позициялары төмендедi. Версаль келiсiмшартының нәтижесiндегi
Франция мен Англияның Европадағы гегомониясы әлсiредi.

Кеңес-француз өзара көмек туралы келiссөздерi өз жұмысын тежедi.
Ұлттар Лигасы да iс жүзiнде өмiр тоқтатты. Германия Европада негiзгi
агрессивтiк күшке айналды. Төрт державаның Мюнхен келiсiмшартындағы өзара
жақындасуы екiншi дүниежүзiлiк соғысты тездеттi.
Германия өзiнiң өнеркәсiп өндiрiсiн соғысқа қажет жабдықтарды, қару-
жарақ, соғыс державаларын шығаруға көшiрдi.
1939 жылы 22 наурызда Германия және Италия арасында “достық және
одақтастық” туралы келiсiмшартқа қол қойылады 19. Бұл келiсiмшарт бойынша
соғыс болған жағдайда келiсiмге келген екiншi мемлекет одақтас ретiнде
соғысқа енуге және өзiнiң барлық қарулы күшiмен көмек көрсетуге мiндеттi
болды. Негiзiнен аталған келiссөз Англия мен Францияға бағытталған.
Тарихта белгiлi болғанда Германия Европадағы Ұлы державалар болып
саналатын Англия мен Францияны жауалап алып, сонынан кеңестiк Ресейге жорық
жасамақ болды. Мақсаты дүниежүзiне өз үстемдiгiн орнату болды.

1.2 Соғыс қарсаңындағы КСРО – ның саяси стратегиясы

1939 жылдың көктемiнде КСРО, Ұлыбритания, Франция өкiлдерiнiң
арасында басқыншыларға қарсы бiрлесiп күресу мәселесiн талқылау басталды.
Сталинмен келiссөздерге байланысты У.Черчиль өз естелiгiнiң “Кеңестiк
құпия” атты тақырыптамасында былай дейдi: “Бiз Англия мен Германия арасында
қатынастарды тоқтату кезеңiнде тұрмыз. Германия болса Англияға қоқан-лоқы
көрсетiп, Шығыс Европада еркiн қол алуға ұмтылуда. Ал Челембер болса Шығыс
Европа мәселесiн “бейбiт жолмен шешу” саясатын ұстанып бақты” 20. Мүндай
жағдайда ағылшын үкiметiнiң Польша мен Румынияға берген кепiлдiгi жөнiнде
ойлануы қажет болатын. Аталған кепiлдiк тек қана Ресеймен одақ құрған кезде
орындалар едi. Сондықтан осы мақсатта 16 сәуiрден бастап кеңес-ағылшын-
француз келiссөздерi басталды. Келiсiм шарттық негiзi өзара көмек болып
табылды. Кеңестердiң ұсынысы бойынша аталған үш держава өз уақытын iшiнде
талқылаудан өткiзiп, әскери конверция құру болды. Өзара көмек келiсiм шарты
мен әскери конверцияның мерзiмi 5-10 жыл деп белгiлендi. Комунистердiң
мұндай ұсынысы 19 сәуiрде ағылшын үкiметiнiң сыртқы саясатындағы
комитетiнiң кезектi отырысында талқыланды. Негізінен Англияны қызықтырған
мәселе Германия Польша мен Румынияға соғыс аша қалған жағдайда Кеңес одағы
жеткiзiп тұратын әскери материалдар болды.
Н. Чемберлен өз мүддесiн ойлап: Кеңес одағының бұл мемлекеттерге
әскери көмек беруi ағылшын – француз – кеңес әскери одағын құруды онша
қажет етпейдi21,- деп көрсетедi. Комитеттiң шешiмi бойынша үш державаның
әскери одағын құруға қарсы болды. Сонымен қатар француз үкiметiне Кеңес
одағына өз жауабын беру алдында Лондонмен ақылдасуын хабарлайды. Англия
КСРО-ның әскери ахуалын өте төмен бағалады. Оған дәлел Лорд Сетфнидiң сөзi
бола алады: “Реесй өзге жоспарларда ұлы держава болғанымен, бiзбен әскери
қарым – қатынаста ол орта топтағы елдер қатарында” 22. Нәтижеде Англия
КСРО-мен әскери конверцияға келiсуге қарсы болады.
Британ дипломаттары КСРО-ны халықаралық жағдайда оқшаулауға бар күшiн
салды. Н.Чемберлен кеңес-герман қайшылықтарын iске асыру саясатын одан әрi
жалғастырды. Ал бұл кезде халықаралық жағдай шиеленiстi. 28 сәуiрде Гитлер
1934 жылғы шабуыл жасамау туралы поляк-герман диклорациясының, сонымен
бiрге 1935 жылғы ағылшын – герман теңiз келiсiмшартының жойылғанын
жариялады. Осылайша ағылшындар коммунистермен келiссөздерiн қайта
қарауларына тура келдi. Сол күнi-ақ британ елшiсi У.Сидс, М.М. Литвиновқа
ағылшын үкiметi кеңес ұсыныстарын қарап жатқанын хабарлайды.
8 мамыр күнi ағылшын үкiметi КСРО-ға өзiнiң ұсыныстарын қояды. Ол
бойынша КСРО-ға бiржақтық мiндеткерлiк енгiзiлдi, анығырақ айтар болсақ
Кеңес Одағы Англия мен Францияға көмек беруі қажет болды. Ал Франция мен
Англия оның есесiне соғыс болған жағдайда Шығыс Европа елдерiн өз
қамқорлығына алуға мiндеттелдi.
Алайда КСРО бұл ұсыныстарға қарсы шығып тең дәрежелi келiсiмшартқа
қол жеткiзуге ұмтылады. КСРО соғыс болған жағдайда Англия мен Францияға
қандай көмек беру мәселесiн ғана емес, сонымен қатар КСРО - ға соғыс қауiпi
төнгенде Англия мен Франция қандай көмек бере алады, мiне осыны да
талқылауды талап етеді. Ағылшын үкiметi КСРО-мен келiсiмге келуден аулақ
болды. Бұл жайында А.Кадоган өз күнделiгiнде нақты жазып қалдырған:
“Премьер министр Кеңес үкiметi мен келiсiмшартқа келгенше, отставкаға
кеткенiм артық-деп жариялады” 23.
Англия мен Францияға 1939 жылдың 22 мамырындағы герман – италиян
одақтастық туралы келiсiмшарты үлкен соққы болып келедi.
Ендiгi жағдайда Чемберлен үкiметi ағылшын-француз – кеңес
келiсiмдерiне көнуге мәжбүр болды. 22 мамырда ағылшын сыртқы iстер министрi
өз мемарандумын құрастырып, онда ағылшын – француз – кеңес келiсiмшартының
тиімді және тиімсіз жақтары қарастырылды.
27 мамырда ағылшын елшiсi У.Сиде және француз өкiлi Ж.Паяр
В.М.Молотовқа коммунистер ұсынған ағылшын – француз –кеңес өзара көмек
келiсiмшартын қабылдайтындығын жеткiздi. Алайда кеңес үкiметi бұл
келiсiмшарттың тек қағаз жүзiнде қалатындығын жақсы түсiндi. Кеңес Одағы 2
маусымда келiсiмшарттың жобасын ағылшын және француз үкiметiне ұсынды. Ол
бойынша үш держава өзара көмек беруге және төменде көрсетiлген
мемлекеттерге қауiп төнген жағдайда әскери көмек беруге мiндеттi болады.
Олар: Бельгия, Греция, Турция, Румыния, Польша, Финляндия және Прибалтика
мемлекеттерi өзара көмек келiсiм шарты әскери конвенциямен бiр мезетте
күшiне енуге тиiстендi. Ағылшын және француз үкiметi саяси және әскери
келiссөздiң бiр мезетте қол қоюға өз қарсылықтарын бiлдiрдi. 15 маусымда
Молотов пен Англия және Франция елшiлерiнiң арасындағы келiссөз өте баяу
жүрдi. “Правда” газетiнде осы келiссөздерге байланысты статиялар
жарияланды. Онда ағылшын мен француз үкiметтерiнiң келiсiмге келуден бас
тартып жатқандығы жазылды. Ақыры бiрiншi шiлдеде Ағылшын және француз
елшiлерi үш державаға және Прибалтика мемлекеттеріне кепiлдiк беруге
келiседi. Алайда кепiлдiктi келiсiм шартта емес, жариялануға берiлмейтiн
протоколда қарастырылуын талап етедi. Келiссөздердi жүргiзе отырып ағылшын
үкiметi Галифакс айтқандай: “Әскери келiссөздердiң жүруiне қарамастан бұл
жерде үлкен прогресс болмайды, келiссөз бұдан әрi жылжымайды бiз уақыт
ұтып, қалыптасқан жағдайдан шығу жолдарын қарастырамыз” 24. Осындай ойда
болған ағылшын және онымен мүдделес француз үкiметi келiссөздi тым
баяулатып жiбердi.
1939 жылы Германия өзiнiң агрессиясын Польшаға бағыттады. Гитлердiң
мұндай саясаты өзге мемлекеттерге құпия болмады. Кеңес Одағы Польшаның
тәуелсiздiгiн сақтауға агрессияға қарсы одақтасуға ұсыныс жасайды. Осы
мәселеге байланысты В. П. Потенкин 1939 жылы 10 мамырда Варшавада болып
қайтты. Ол 10 мамырда Ю.Белбен кездесуiнде КСРО, Польша көмек беруге дайын
екендiгiн айтады. 1920 – 1930 ж.ж. герман – кеңес әскери одағы өз жұмысын
атқарады. Алайда Немiстер өздерiнiң бiзбен қарым-қатынастарын француздармен
жасырын бөлiсуде деген негiзсiз себептермен Сталин 1933 жылы Германиямен
КСРО-ның әскери одақтастығын жойған болатын.
Тухачевский және оның жақтастары немiстердiң жаңа технологиясын
пайдалану тиiмдi деп санады.
Осылайша КСРО – ның iшкi және сыртқы саясаты өте қауiптi жағдайда
тұрды. Германияның Европадағы белсендi әрекеттерi Австрияны қосып алуы,
Чехословакиядан әуелi Судет облысын тартып алып, кейiннен мүлде
тәуелсiздiгiнен айыруы, Румыния мен Польшаға көз алартуы iрi мемлекеттердi
қатты мазасыздандырған.
Алайда iрi капиталисттiк державалар, күтпеген саясатта үлкен өзгерiс
орын алды, бұл комунистер мен фашистердiң өзара жақындасуы едi.
Соғыс қарсаңындағы КСРО-ның жүргiзген саясатының өзiндiк ерекшелiгi
болды. Кеңестiк Ресей фашистердiң агрессивтiк саясатына ұтымдық күш
iрiктiру қажет деп санады. Бұл мәселенi шешуде коммунистер белсендi түрде
iс жүргiзуге дайын болатын. Оны жүзеге асыруды олардың жеткiлiктi күш және
мүмкiндiктерi мол едi. Бес жылдық жоспарлардың нәтижесiнде кеңес одағы
дүние жүзiндегi ең мықты державалардың бiрiне айналды.
Мәселен, 1933 – 1938 ж.ж аралығында КСРО – ның өнеркәсiп өнiмiнiң
айналымы 2,8 есеге өстi. Ал 1938 жылдың басында әскери 1 513 400 адамға
жеттi.
1938 жылы американдық Ф.Фейманвиллен өзiнiң “Кеңес Одағының әскери
күшi” атты меморандумында қызыл армияның 1,5 млн солдаты және сапалы танкi
мен самолетын жоғары бағалай отырып, Германия мен Жапонияның әскерiн
қосқаннан да үлкен күш 25, - деп көрсеттi. Алайда 30 жылдардың екiншi
жартысындағы “ұлы терор” кеңес мемлекетiнiң әскери кадрларына айрықша қатал
соққы болып тидi. 1936 – 1938 жылдары кеңес армиясының және әскери теңiз
флотының басшы кадрларының негiзгi және таңдаулы бөлiгi аяусыз қырылды.
Бұлардың жалпы санын ешкiмде дәл айта алмайды. Бiрақ Қызыл Армия мен
Флоттың командирлерi әскери-саяси қызметкерлерiнiң 25-30 мыңға жуық
кадрлары қырылғанын сенiммен айтуға болатын секiлдi. 1935 жылы КСРО-да
маршал атағы енгiзiлдi 5 әскери қолбасшы: Варшилов, Буденный, Блюхер,
Тухачевский, Егоров маршал атанды. Бiрақ үш жылдан соң Блюхер , Тухачевский
және Егоров “халық жауы” ретiнде атылды. 1935 жылдағы командирлер құрамының
терор кезiнде 1 және 2 дәрежелi 16 армия командирiнiң 15-i, 67 корпус
командирiнiң 60-ы,199 дивизия командирiнiң 136-сы, 397 бригада
командирiнiң 221-i қаза болды. Төрт флот басшыларының төртеуi де, 1-
дәрежелi алты флагманның алтауы да, 2-дәрежелi 17 армия коммисары түгелдей,
ал 29 корпус комиссарының 79-ы, 36 бригада комиссарының 34-i тұтқындалды.
Полк әскери комиссарының үштен бiрi тұтқынға алынды.
Толығырақ айтар болсақ КСРО 1937-1939 ж.ж репрессия кезiнде,
төрт жылдық Ұлы Отан соғысымен салыстырғанда көптеген жоғарғы әскери
кадрларын жоғалтты. Мысалы репрессия кезiнде 5 маршалдың үшеуi өлтiрiлдi,
ал Ұлы Отан соғысы кезiнде 13 маршалдың бiреуi де қаза болмаған. Сол сияқты
репрессия құрбанына 14 командирдiң 13 ұшыраған, ал соғыс кезеңiнде 3
командир жаулардың қолынан қаза тапқан.
Репрессияға дейін кеңес әскерлерi өте мықты әскери күш деп
саналып келген. 1935ж дүниежүзi бойынша ең алғаш рет самолеттан 200 десант
парашютпен түсiрiлдi. Бұған қатысқан француз генералы Луазо былай дейдi:
”Мен мықты армияны көрдiм. Олардың техникасы жетiлген және өте сапалы.
Армияның рухани деңгейi және физикалық ахуалы жоғары дәрежеде. Бұның дәлелi
ретiнде парашутист десанттарды айта аламын. Шіркін мұндай керемет көрiнiстi
бұған дейiн көрмеппiн” 26. Сталин және оның айналасындағы iс әрекетi Ұлы
Отан соғысы кезiнде Кеңес Қарулы күшiне үлкен зиянын тигiздi. Сталиннiң
мұндай сұрыптауға баруының себебiне байланысты қазiргi кезде әр түрлi
көзқарастар мен болжамдар айтылып келедi. Соның бiрi, Сталин мен Ворошилов
жазалаудың алғашқы құрбанына айналан Тухачевский және оның айналасындағы
әскери басшыларды немiстермен жасырын байланыс жүргiзуде деп үлкен айып
тағады. Осы болжамды 1961 жылы партияның XVII сьезiнде Хрущев қайталаған
болатын.
Алайда келесi күнi польяк елшiсi В.Г. Бовский - Москвада болып,
В.М.Молотовпен кездесуiнде польша-ағылшын-француз-кеңес кепiлдiгiн
қаламайтындығын айтады.
Осылайша 1939 жылы 12-тамызда Москвада кеңес-ағылшын-француз
келiссөздерi басталды. Кеңестiк әскери сессиясының басында К Е Ворошилов
болды. Француз делегациясын Ж.Думенск басқарып келдi. Ол келiссөз
жүргiзгенмен, келiсiмшартқа қол қоюға құқы болмады.
Сол сияқты ағылшындар тарапынан П.Аракс келiссөздi жүргiздi.
Франциядан және Англиядан келген делегаттар үш державаның одақтастығына
байланысты нақты бiр жоспарлары болмады.
II тарау. 1939 – 40 ж.ж аралығындағы кеңес-герман қатынастары

2.1 Молотов-Риббентроп пактi

1939 жылдың тамыз айында кеңес-герман пактiсi дүниенi дүр
сілкiндiрдi. Бұл бiрiне қарама-қайшы келетiн, яғни бiрi коммунистiк, бiрi
фашистiк бағыттағы елдердiң аз уақыт iшiнде тiл табысып келiссөзге келуi
дүние жүзi әсiресе капиталистiк державалардың таң қалдырған жағдайы едi.
Сонымен, сол кездегi саяси жағдайға байланысты кеңес үкiметi
iскерлiк қарым-қатыныста Италия, Германия сияқты елдер мүлде бас тартуға
болмайтындығын айқындады.
1938-жылдың алғашқы айларында герман үкiметi КСРО-ны сауда туралы
келiсiм жасауға шақырады. Немiстер кеңес үкiметiне жаңа несие 200-миллион
марка беруге ұсыныс жасайды. Бiрақ нақты ортақ мәмлеге келе алмай келiссөз
үзiлiп, 1939-жылы тамызда кеңес-герман қатынасы қайта жаңғырады. Осы
жылдың 14-шi тамызында Германияның сыртқы iстер министрi И.
Риббентроп Мәскеудегi елші В.Шулленбургке жедел хат жiбередi. Одан елшi
сыртқы iстер халық коммисары В.Молотовқа жолығып, Германияның кеңес
одағына қатысты ешқандай басқыншылық ниетi жоқ екендiгiн және КСРО мен
Германияның жақындасуына зор мүмкiншiлiктер бар екендігiн хабарлауды
тапсырады. Империя үкiметi деп жазды Риббентроп - Балтық теңiзi мен Қара
теңiз аралығындағы кеңiстiкке ендi толық қанағаттандырарлықтай дәрежеде
реттелмейтiн мәселе жоқ деп есептейдi 27. Бұған Балтық теңiзi
жағалауындағы елдер Польша, оңтүстiк –шығыс Европа және басқа жерлер туралы
мәселелер жатады. Оның үстiне екi жақтың өзара ынтымағы өте пайдалы болар
едi.
Хаттың соңында Сталинге Гитлердiң тiкелей сәлемiн жеткiзу үшiн
Риббинтроптың Мәскеуге келуiне рұқсат алу қажеттiлiгi айтылды. Шулленбург
келесі күнi Молотовпен Кеңес үкiметi Германияның кеңес-герман
қатынастарын жақсартуға ұмтылуы қолдайтынын айта келiп, мынадай сұрақтар
қояды: Германия Кеңес одағымен өзара шабуыл жасаспау туралы келiсiмге қол
қоюға дайын ба, әбден шиеленiсiп, шекаралық қақтығысқа дейiн жетiп
отырған кеңес-жапон қатынастарын реттеу үшiн Германия мен Кеңес одағының
бiрлескен кепiлдiк беруi туралы мәселеге немiс үкiметi қалай қарайды? Бұл
ұсыныстарды Шулленбург 16 - тамызда Берлинге хабарлап, Германия бұл
ұсыныстарды толық қабылдайды 28.
Осылайша 19 тамызда олар сауда-несие туралы ортақ келiссөзге
тоқталып, кеңес үкiметiне, 200 миллион марка несие ақшаны ұзақ мерзiмге
және өте пайдалы шарттарымен берiледi.
КСРО өзiнiң сауда өкiлiне Герман фирмаларына 200 миллион германдық
маркаға лайықтап, қосымша тапсырмаларын орындауға бұйрық бередi. Қосымша
тапсырмалар инвестенциялық мақсатқа арналған заттардан тұрады. Фабрика
және завод жабдықтары, транспорт құрылымдары, өлшеуiш құрамдар т.б.
Сонымен, несие туралы кеңес-герман келiссөзiнiң тiзiмi Берлинде
жасалды. Келiссөзге Германия тарапынан К.Шнурре, ал КСРО тарапынан
Е.Бабарин қол қояды. Немiстердiң мұндағы мақсаты тек қана өздерiнiң
өнеркәсiп өнiмiн өткiзiп қана қоймай, сонымен бiрге КСРО –дан шикiзат
алу болады.
Герман дипломатиясы КСРО мен тек экономикалық қатынасты бекiтумен
ғана шектелмей сонымен бiрге саяси қарым –қатынастарды жақсартуға бар
күшiн салды.
19 тамызда Молотовқа шабуыл жасаспау туралы келiсiмнiң немiстер
жасаған жобасын тапсырды. Жоба екi баптан ғана құралған едi.
1- бап: Германиямен мен КСРО қандай жағдайда болса да бiр-бiрiне
қарсы соғысқа кiрiспейдi және құпия қолдануды көздеген шараларды
қабылдайды.
2- бап: осы келiсiм шарт қол қойған бойда күшiне енедi және 25
жыл сақталады. Кеңес одағы ұсынған жобада 5 бап болған және аяғында
“соңғы сөз” деген ескерту берiлiп онда осы келiсiм шешушi жақтардың сыртқы
саясаты саласындағы мүдделерi туралы ерекше хаттамаға бiр мезгiлде қол
қойылғанда ғана күшiне енедi 29, деп көрсетiледi. Демек, келiсiмге
қосымша құпия хаттамалар жасауға кеңес үкiметiнiң өте мүдделi болғанын
Гитлердiң 20 тамызда Сталинге берген жедел хатының мазмұнында
дәлелдейдi. Мәселен айқын түсiну үшiн бұл құжаттың мәтiнiн толық қараған
дұрыс.

Риббентроптан – Шуллинбургке жедел хат 1939 20 тамыз.
“Сiздiң тез арада Молотовқа жолығып мына жедел хатты Жолдас Сталинге
берудi фюрер бұйырады” 30: “ Сталин мырзаға Мәскеу”:
1.Герман–кеңес сауда келiсiмiне қол қойылуы мен герман –кеңес
қатынастарын қайта құрудың алғашқы қадамы ретiнде шын жүректен
құттықтаймын.
2. Кеңес одағымен шабуыл жасаспау туралы келiсiмнiң жасалуы мен
үшiн Герман саясатының болашақ бағытын анықтау болып табылады.
3. Сiздiң сыртқы iстер министрiңіз Молотов арқылы берген жобаңызды
мен қабылдаймын, алайда осыған байланысты мәселелердi неғұрлым жылдам
түрде анықтау қажет деп санаймын, Германия осылайша бұрынғы замандарда
екi мемлекетке де тиiмдi болған саяси бағытты қайтадан қабылдайды.
4. Кеңес одағының үкiметi талап отырған қосымша хаттама мен жуық
арада оны мәнiн түсiнген соң, Герман жауапты қызметкерi Мәскеуде
келiссөздер жүргiзген жағдайда ғана жасалады. Олай болмаса, империяның
үкiмет қосымша хаттама жасау мәселесi қысқа мерзiмде қалай шешiлiп, қалай
жасалатынын айта алмаймыз.
5. Германия мен Польша арасындағы қатынас қатты шиеленiсiп кеттi.
Польшаның ұлы мемлекетке қатысты тұғырнамасы кез-келген сәтте дағдарысты
бұрқ ете түсуiне әкелетiнi сөзсiз. Германия қандай жағдайда болса да
империяның мүделерiне қатысты талаптарды iске асыруға бел байлап отыр.
6. Екi мемлекет бiр-бiрiмен жаңа қатыныстар жасауға ниеттенiп
отырғанда, уақытты босқа өткiзбеу қажет деп ойлаймын.
Сондықтан, сiзге менiң сыртқы iстер министрлерi сейсенбi күнi 22
тамызда қабылдауды ұсынамын. А.Гитлер “23-не кеңес одағында Молотов
Риббентроп келiсiмi туралы алғашқы шығармалар жарық көре бастады” 31.
Алайда, А.Гитлердiң осы жедел хаты қысқартылып жарияланады.
Соның iшiнде қосымша хаттамалар туралы сөз қозғалған 4 бабы
тұтастай ал 2,5,6- бабтарының бiр бөлiгi аударылмаған өйткенi бұл мәтiнде
құпия хаттамалардың бар екендiгiн және олар Сталиннiң бастамасымен
жасалғанын бiлдiрiп қоятын едi. Сталин Гитлердiң ұсынысымен келiскенiн
бiлдiретiн жедел хат жiбередi. Осылайша коммунистiк кеңес одағымен
фашистiк Германия дипломаттары бір шама ортақ келiссөзге келедi.
1939 ж 23-тамызда Сталин мен Молотов Мәскеуде Риббентропты
қабылдайды. Келiссөздер жылдам аяқталады.
Молотов пен Риббентроп шабуыл жасаспау туралы келiсiмге және
оның құпия хаттамаларына қол қояды.
Келiсiмнiң негiзгi мәтiнi 5 баптан құралған, ол ашық түрде
баспасөзде жарияланды. Сонымен, келiссөздiң шарттарының мазмұны мынадай:
1. Келiсiмге тұрған екi елде барлық зорлық – зомбылықтан, басқыншылықтан,
бiр – бiрiне шабуыл жасаудан және өзге елмен де бiрiге отырып күш
көрсетуден аулақ болуы тиiс.
2. Келiсушi жақтардың бiрден- бiреуi басқа мемлекетердiң тiкелей немесе
жанама түрде екiншi жаққа қарсы бағыталған қандай да болмасын тобына
қатыспайтын болады.
3. Екi жақтың үкiметтерi болашақта бiр- бiрiмен ынтымақты қарым-
қатынаста болып және ортақ қызығушылығы бар сұрақтарды бiрлесiп шешу.
4. Өзге мемлекеттерге тiкелей және жанама қарсы болған державалық топтарға
келiсiмге тұрған екi елде қатыспайды.
5. Егерде келiсiмге тұрған екi мемлекеттiң арасында келiспеушiлiк
болса, онда бұл жағдайда бейбiтшiлiкпен, түсiнiстiкпен шешуге
тырысады. Екi жақтан да комиссия құрылып, мәселенi тура шешуге ықпал
етедi:
Ал, құпия хаттамалар ұзақ уақыт жарыққа шығарылған жоқ. 1946 жылы
Нюрмбергтегi Халықаралық сот үрдiсiнде И. Риббентроптан жауап алу кезiнде
құпия қосымша хаттамалар болғандығы бiрнеше рет аталады. Алайда Кеңес Одағы
батыстық одақтастармен қатынастарының жақсы болғандығын пайдаланып, бұл
мәселенi ашық өршітпей, басып тастайды. Нюрмбергтегi сот үрдiсiнiң бұл
құжаттары орысша басылымына кiргiзiлген жоқ. Құпия хаттамалардың
фотокөшiрмесiн алғаш рет 1948 жылы АҚШ мемлекеттiк департаментi немiс және
ағылшын тiлдерiнде басып шығарады. Бұған жауап ретiнде шығарылған кеңес
жарияланымында американ басылымын тарихи шындықты бұрмалады деп айыптайды
және құпия қосымша хаттамалардың болғанын Кеңес үкiметi мойындаған жоқ.
Алайда, Кеңес Одағы бұл басылымдардың түпнұсқадан алынбағандығын тiлге тиек
қылып, құпия хаттамалардың болғанын мойындамай қояды. 1989 жылы КСРО Халық
депутаттарының сьезiнде Эстонияның өкiлi профессор Э. Липма 1939 жылғы 23-
тамыздағы келiсiмге саяси және құқықтық баға беру мәселесi бойынша комиссия
құруды ұсынады. Комиссия жұмысының нәтижесiнде 1989 жылы 24 – желтоқсанда
КСРО – Халық депутаттары сьезiнiң “Шабуыл жасамау туралы 1939 жылғы кеңес –
герман келiсiмшартына саяси және құқықтық баға беру туралы” қаулысы шықты.
Қаулыда келiсiмшарттың құпия хаттамалары заңдылық тұрғысынан алғанда мүлде
негiзсiз деп көрсетiлдi.
Тарихта “Молотов – Риббентроп келiсiмi” деген атауға ие болған бұл
келiсiмшарт Еуропада Германияның басқыншылық әрекеттерi басталған жағдайда
Кеңес Одағын батыстың демократиялық мемлекеттермен одақ жасау мүмкiндiгiнен
айырды. Келiсiмнiң негiзгi мәтiнiнiң 4-бабында былай делiнген: “Келiсушi
жақтардың бiр де бiреуi басқа мемлекеттердiң тiкелей немесе жанама түрде
екiншi жаққа қарсы бағытталған қандай да болмасын тобына қатыспайтын
болады” 32. Бұл бап 1935 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.