Елу жылда ел жаңа

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

Елу жылда ел жаңа дейді қазақ мақалы. Рас сөз. Бірақ, бұл жерде біз
елудің де елуі бар екенін естен шығармауымыз керек. Мысалы, адамзат
қоғамының даму тарихында экономика, мәдениет жағынан Европа еддерінін
мыңдаған жылдарда тырнақтап ие болған жетістігіне, қазақ, қырғыз, моңғол
сияқты. Октябрь революциясына дейін мешеу қалған көшпелі елдер, соңғы елу
жылдың ішінде жетіп, тіпті олардың біразынан озып та кетті. Ал мұның ішінде
қазақ халқын алсақ, ол соңғы елу жылда, бұған дейін өңі түгіл түсінде
көрмеген табыстарға ие болды.
Адамзат баласы алғашқы қауымдық қоғамнан таптық қоғамға қадам басқан
кезде қоғамдық еңбек бөлісі егіншілік және мал өсірушілік бағытта өріс
алған еді. Қол өнері кейін пайда болды. Сол заманнан бері егіншілікпен
шүғылданғандар отырықшылық тұрмыс құрды да, мал өсірушілер көшіп-қонып
жүргенді. Ал, соның ішінде ежелден мал өсірумен шүғылданған қазақ қауымының
сонау көне заманнан бері-ақ көшпелі тұрмыс құрып келгені мәлім.
Әдетте, адамзаттың әлеуметтік тұрмысы материалдық және рухани делініп
екі жүйеге бөлінеді. Материалдық тұрмыс отырықшы елдерде ерекше өркендеп,
жабайы күркеден ғажайып зәулім үйлер, көрнекті шаһарлар салуға; шақпақ
тастан электр қуатына; көліктен ұшаққа, тас балта мен қолшоқпардан — жойқын
қуатты соғыс техникаларына; қол өнерінен — алып завод-фабрикалар салуға
дейін жетті. Ал көшпелі елдер осы дәуірде экономикалық жағынан көшіп-
қонудың, үй тұрмысының қарапайым жабдықтарын жасаудан жоғарыға көтеріле
алған жоқ. Сол сияқты рухани жан азығы саналатын ауыз әдебиетін, өлең, ән,
жыр, музыка байлықтарын жасауда көшпелілердің көрнекті табыстары болғанмен,
бұл мәселелерде де отырықшылар үнемі озып отырды.
Арғы тегі біздің жыл санауымызға дейінгі сактарға, ғұндарда үштасатын
қазақтардың мәдениеті, мыңдаған жыддар бойына сараң, шабан өркендеп келгені
мәлім. Оған бұдан екі жарым мың жыл бұрын біздің елге саяхат жасап келген
грек тарихшысы Геродоттың, қытай, Рим саяыхатшыларының, соңғы мың жылдың
алды-артында біздің далаға жолаушылап келген румның (Византия), арабтың,
иранның, тағы басқалардың қалдырған жазуларына қарағанда, бұрынғы сак,
массағат, гун, сармат аталатын көшпелілердің тұрмысынан қазақтардың тұрмыс
айырмашылығы аз болғандығы мәлім.
Сондықтанда мүмың әлеуметьтік саяси мәні зор өйткені кейінгі жас
өркендер өз елінің өткені мен қазіргісін салыстырудан баға жетпес
артықшылығын көреді.

ШЕЖІРЕ ЖӘНЕ ТАРИХ ЖАЙЫНДА

ЖАЛПЫ ШЕЖІРЕ.

Адамзат арғы тегінің қайдан шығуы туралы ой-санаға түскен кезінен
бастап ойланғанға ұқсайды. Онысын біз, көне адамдар тұрған үңгірлерден,
тасқа қашаған таңбаларынан, тасқа ойған мүсіндерінен немесе қашаған
суреттерінен, жазуларынан байқаймыз. Бұндай ескерткіштер жер шарының барлық
бөлшегінен де табылады. Олар қазақ жерінде де көп. Кейінгі тарихшылар
немесе шежірешілер осыларға қарап, қандай халық болғанын жорамалдайды.
"Шежіре" деп кімдерден кімдер туып, қалай өрбігенін көбіне ауызша
баяндайтын мәліметтерді айтады. Осылардан екшеліп келіп тарих, яғни, жазба
баяндау туады.
Алғашқы шежіре "пайғамбар" аталатын дінбасылар
шықпас бұрын, б. э. ары қарт даналардың ұрпағына айтар өсиеті арқылы
жасалған, оны кейін адамдар оларды көтермелеу үшін соның төңірегіне
жинаған. Ислам дінінің бұндай шежіресі Киссасө-әл- Әнбия деп аталған
оның баяндауынша халық дін атаұлы ұғыммен әр кезде жасаған барлық
Пайғамбарлардың саны – 124 мың. Солардың ішінен есімі сақталған
таңдаұлылары – 26.
Барлық дін отаұлының жол-жобалары басқа бола тұра бір ауыздан айтары
жер жиһанда және адамзатты Алла есімді құдірет (күш) жасаған. Адамзаттың
арғы түбі, - Адам аталатын еркек пен Хауа атты әйел. Адамда Пайғамбар
деп саналады.
Дегенмен қазақ халқының өткен өмір жолын жан-жақты толық сипаттайтын
монографиялық еңбек әзірге жоқ. Басқа халықтар тарихы жайында жазылған
мүндай ғылми еңбектер баршылық. Мысалы, бұған дәлел ретінде орыс ғалымы
академик Б. Я. Владимирцевтің "Монғолдардың қоғамдық құрылысы" аталатын
кітабын атаудың өзі-ақ жеткілікті. Бұл еңбекте академик моңғол халқының
өмірін терең зерттеп, кең шолған.
Өткен ғасырдың екінші жартысында қалам сілтеген ағылшын ғалымы Эдуард
Тэйлор (1832—1917) өзінін "Алғашқы мәдениет" деп аталатын еңбегіңде бір
ұлт, иә бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзат өткен мәдениет басқыштарын
түгел талдаған. Бұл еңбектерде де қазақ өміріне жанасатын жерлері аз емес.
Осы сияқты еңбектерді оқығаннан кейін және қазақ
халқының өмірін, тұрмысын ескілікті көне жазбалардан,
ауызша әңгімелерден ұққандарымыз бен көзбен көріп,
өзіміз куә болған жайларды қорыта келе мен де қазақ
халқының өткен өмір жолына тереңірек тоқталып, тұтас
бір шолу жасауды алдыма міндет етіп қойдым.

СКИФ ПАТШАЛАРЫ.

1. Ишпакай — таққа отырған кезі белгісіз,біздің ж. с. д.
670 жылға дейін.
2. Партатуа — біздің ж. с. д. 670—650 жылдар.
3. Мәди (Мадий)— біздің ж. с. д. 650—633 жылдар.
4. Иданфирс — біздің ж. с. д. 516 жыл.
5. Скил — біздің ж. с. д. 460—456 жылдар.
6. Октамсад — біздің ж. с. д. 456 жыл.
7. Атей — біздің ж. с. д. IV ғасыр.

Скифтер жөнінде бізге жеткен деректер өте аз. Сондықтан болар олардың
өздері туралы да, мекендеген өңірі жайында да нақты ештеме айтылмайды.
Тарих атасы атанған Геродот берген деректер мен кейінгі қазба жұмыстар
материалдарына сүйенген біраз ғалымдар скифтерді Қара теңіздің жағалауының
оңтүстік бөлегін түгел Дунайдың сағасына дейін, Төменгі Буға мен Днепрден
Азов теңізіне дейінгі аралыққа орналастырса, енді біразы оларды Еділдің
төменгі ағысынан шығысқа қарайғы кең алқапты мекендейді дейді. Соңғылардың
айтуына қарағаңда, скифтер бұдан кейің Еділдің батыс жағалауына өтіп одан
Терістік Кавказға келген. Содан қазіргі Дағыстан мен Дербент асуы арқылы
әзірбайжан жеріне өткен.
Скифтер жөніндегі осынау аз деректердің өзі негізінен олардың
батыстағы көршілері киммермен, ассириямен, мидиямен жасаған соғыстарының
нәтижесінде осылармен байланыста болған көне грек тарихшылары арқылы бізге
жетіп отыр. Жоғарыда есімдерін атаған патшалар жөніндегі деректер де
солардан алынды.
Жалпы скифтер жөніндегі алғашқы деректер аңыз ретінде кездеседі. Бұл
ретте Геродот үш аңыз дерегін береді. Соның бірі — скифтердің өздері айтты
дейтін аңыз. Ол бойынша скифтердің алғашқы патшасының аты — Тарғытай.
Геродоттың айтуынша, Тарғытай парсының Дарий патшасынан тура мың жыл бұрын
өмір сүрген.
Екінші аңызда скифтің алғашқы патшасының аты — Скиф. Бұл аңыздың
иесі — гректер. Аңыздың айтуынша, атақты Геракл жоғалған атын іздеп Гилей
жеріне барғанда сол жердің иесі — басы әйел, бөксесі жылан жанмен
кездесіп, сонымен біраз уақыт бірге тұрады. Осы бірге тұрған уақыт ішінде
Геракл әлгі жылан-әйелден үш ұл көреді. Соның кенжесі Скиф.
Бұлардың екеуі де аңыз кейіпкерлері болғандықтан есімдерін скиф
патшаларының тізіміне кіргізбей, кестені тарихқа нақты ісімен танылған
патша — Ишпакайдан бастадық.
Біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ-ғасырдың жетпісінiі жылдарында
скифтер мен ассириялықтар арасында алғаш рет үлкен соғыс болып, осы соғыста
скиф патшасы Ишпакай қаза табады. Оның орнына баласы Партатуа патша болады.
Ол Мидия патшасымен одақ құрып, біздің жыл санауымызға дейінгі 673-жылы
ассирия патшасы Асар-ходдонға қарсы соғысады. Ақыр соңында онымен келісімге
келіп, бір одақ құрады. Партатуа бұл одақты тиімді пайдаланып, соның
нәтижесінде қарсыластарын жеңіп, скиф патшалығын күшейте түседі.
Партатуа өлген соң таққа отырған баласы Мәди (Мадий) Кіші Азияға
басып кіреді. Соңдай-ақ Мәди көп ұзамай мидия патшалығын да өз қарауына
қосып алады. Иданфирс есімі бізге Геродоттың Тарихының төртініпі кітабы
Мельпоменадан белгілі. Онда ол жеңіліс көрмей келе жатқан Дарийдің әскерін
талқандап, өзін бас сауғалап қашуға мәжбүр етеді:
Осы арада есқерте кететін бір жай, Геродот Идан-фирстің әкесі Саули
(Савлий) жөнінде де атай кетеді. Оны Скиф патшасы еді деумен бірге даланың
дана қарты, гректерге" танымал оқымысты Анахарсты өлтіруші етіп көрсетеді.
Анахарс Саулидің немере туысы. Сондай-ақ тарих атасы Иданфирспен бірге скиф
патшалары Скопас пен Таксак есімдерін де Дарийге қаосы соғысушылар ретінде
атап кетеді.
Скиф патшаларының ішінде тағдыры күрделі патшаңың бірі — Ариапиф
баласы Скил. Ариапифті Анахарстың атасы Спарғапиф өлтіргеннен кейін Скил
таққа отырады. Ол шешесінің ықпалымен скифтердің әдет-ғұрпын ұнатпай,
эллиндердің салтына көбірек әуестенеді. Ақыры осы әуесnену оның түбіне
жетіп тынады. Оны халқы-эллин құдайына табынғаны үшін айыптап, өлтірмек
болады. Осыны естіп қалған Скил қашып Фракийлерге барады. Бірақ Скилдің
орнына халықтың қолдауымен патша болған Октамсад оны өздеріне бұдан бұрын
қашып келіп, паналаған фракийліктердің патшасының інісіне айырбастап алып,
алдына келген сәтте басын алуға бұйрық береді.
Атей — біздің жыл санауымыздан бұрынғы ІУ-ғасырда өмір сүрген
Солтүстік Кавказ скифтерінің патшасы. Ол фракия тайпаларымен Понт
теңізінің батысындағы грек қалаларын өзіне қаратады. Кейін Филипп II
Македонскийден күйрей жеңіледі.

САҚ ПАТШАЛАРЫ

1. Зарина — біздің ж. с. д. VІ-ғасыр.
2. Томирис — біздің ж. с. д. 531—528 жмлдар.
3. Ачорға — біздің ж. с. д. 538 жыл.
4. Скунха- біздің ж.с.д. 517 жыл
Көне парсының сына жазуында Шығыс Иранның теріскейіндегі көшпелі
тайпалардың бәрін ортақ бір атаумен сака деп атайды. Алтын және күміс
қалақшаларға жазылған Дарийдің Хамадан және Персеполь текістері, Бехистуи
тауындағы жазбалары, Ксеркстің Дэвтер туралы жазбасы сақ тайпалары
жөнінде біраз мағлұматтар береді. Сондай-ақ көне ирандықтардың
зороастриялық діни кітап-тарының жинағы — Авестадан да біраз деректер
үшырасады.
Сақ патшалары жөніндегі негізгі деректер парсы патшаларының жаулап алу
жорықтарына байланысты жазылған тарихи шығармаларда кездеседі. Мысалы,
көрші патшалықтардың бірінен кейін бірін жаулап алып, өз патшалығының
құрамына енгізген парсының Кип паттасы (біздің ж. с. д 558—529 жылдар)
Вавилонды толық өзше қаратқаннан: кейін сақтың біраз тайпасының жерін басып
алады. Сондай жорығында ол сақ патшасы Аморғаны қолға түсіріп тұтқындайды.
Бірақ Аморғаның әйелі Спаретра соғыстан аман қалған жауынгерлердің басын
қосып, Кир әскеріне тұтқиылдан шаоуыл жасап, күйеуін тұтқыннан босатып
алады. Жалпы сақ әйелдерінің ерлігі жөнінде парсылар ереқше таңданыспен
жазады.
Египетті жаулап олар Злдыңда Кир шығыс жағындағы көшпелілерден болар
қауіпті біржола жою үшін сақ тайпаларына жойқын шабуыл жасайды. Бірақ
массагеттің әйел-патшасы Томиристің әскерінен қүйрей жеңіліп, Кирдің өзі
осы соғыста қаза табады. Бұл біздің жыл санауымызға дейінгі 529 жыл еді.
Томирис іздеп келгенің кісінің қаны еді, енді соны қанғаныңша іш деп,
Кирдің кесілген басын қан толтырылған торсыққа салып, іліп қояды.
Кирден кейін сактардьщ жеріне Дарий патша жорық жасайды. Осы жорығы
жөнінде Бехистун жазбасында оның өзі былай деп жазады: Мен сақтар еліне
бардым. Бұл ел шошақ бөрік киеді... Сөйтіп мен сақтарды ойсырата
талқандадым, олардың біразын тұтқынға алдым. Енді біразын байлап-матап
маған алып келді. Олардьің Скунха деп атайтын ең үлкенін қолға түсіріп,
маған әкелді дейді. Сөйтіп сақ патшасы тұтқынға түсуімен осылайша тарихқа
енеді.
Сақ патшаларының біздің жыл санауымызға дейінгі VI ғасырда өмір
сүрген әйел патшасы Зарина (Зорене) жөніндегі біраз құнды деректер бар. Ол
өзі ғашық болған мидия патшасы Стриангей үшін күйеуін Мермерді өлтіреді.
Бірақ оған өзі тимейді, яғни тұрмысқа шықпайды. Егер мен саған тұрмысқа
шықсам, елім еркіндігінён айырылып, мидиялықтарға тәуелді болады деп, өз
бақытын халқының тәуелсіздігі жолына құрбан етеді. Зарина — зерттеуді керек
ететін өте күрделі тарихи тұлға.

ЖАҚСЫ ХАНЫМ.

Халқымыздың ғасырларға созылған азаттық үшін күресіне өр мінезді
аналарымыз, өжет кыздарымыз аз үлес қоскан жоқ. Тарих қойнауына үңілсек,
натшалық Ресейдің китурқы саясаты кезінде саясатка араласкан Әбілқайыр хан
бәйбішесі Бопай, Нұралы ханның жары Орын немесе Шоканның анасы Айғаным
ханымдар қатарында мактанышпен еске алар аналардың бірі — Арынғазы
Әбілғазыұлының жары -Пірәліқызы Жақсы ханым.
XIX ғасырдың 1815-1821 жылдары аралығында Сыр бойы казақтарын билеген
қоғам қайратксрі Әбілғазыұлы Арынғазы ханның елдің азаттығын сактау үшін
Кіші және Орта жүзді біріктіріп, хандык билікті күшейту максатындағы
коғамдық-саяси қызметіне Пірәліқызы Жақсы ханымның да қосқан өзіндік
үлесі бар.
Жақсы ханым Кіші жүз ханы Нұралының (1748—1785 ж.ж.) екінші ұлы,
түркімен ханы Пірәлінің қызы еді. Ата достүр бойынша Эбілғазы хан Кіші
жүздегі Әбілкайыр хан мен Батыр хан аралығындагы күдандалық-туыстык
қатынасты жалғастырып, ұлы Арынғазыға Жақсыны алып бергенді.
Қазақ коғамындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды, дәстүрлі хандық
басқарудағы соңғы өзгерістерді Жақсы ханым жан жүрегімен сөзіне білген.
Әсіресе, Кіші жүздің оңтустігіндегі Сыр бойындағй! казақ руларына соңғы
жылдардагы Хиуа хандығының зорлық-зомбылығы. Арынғазы ханға койған талап-
тілектері ерекше әсер етеді. Хиуа ханы Мүхаммед Рахымның тарапынан кысымның
күшейген шағында Жақсы ханым Арынғазы ханның ел басына түскен небір
қиыншылықтарға қарамастан, Сыр бойындағы казактарды Кіші жузден бөлмеу,
керісінше бірлікте үстау саясатына нық қолдау көрсетеді.
1820 жылы хиуалықтарлың Сыр бойындағы қазақ руларына қанды
шапқыншылығы елімен бірге Арынғазы хан отбасының ла тағлырына терең із
қалдырады. Мәселен, 1820 жылы 25-ақпанда Хиуа ханы 12000 колмен Сыр
бойындағы қазақ ауылдарына түтқпылдан шабуыл жасайды. Нәтижеде 350 адам
олтіріліп, 802 қыз-келіншек, 233 қарт ана колға түседі. Қазақ руларынан
4173 түйе, 7085 жылкы, 1138 ірі қара, 45675 қой Хиуаға айдап әкетіледі.
Арынғазы ханның анасы. бауыры Нұрым сұлтан, оның әйелі, ұлы тұткынға
алынады. Орыс зерггеушісі Е.К.Мейендорф Арынғазы отбасынан 48 адам.
хиуалықтар колына түсті леп аныктаса, Арынғазы Әбілғазыұлы 1522 жылы сәуір
айында. I .Атександрға жазған хатында "Менің туған әкемді (деректе кателік
көткен, ойткені әкесі 1815 жылы кайтыс болған, әңгіме қолға түскен анасы
жөнінде айтылып отыр — Ұ.А.) және үлкен-кіші бауырларымнан 33 жанды Хиуаға
алып кетті. Мүхаммед Ракым, енді Арынғазы менің "боданым" болды деп
айтыпты" деген.
Міне, осындай кезеңде Жақсы ханым Арынғазы ханның бүкіл Кіші және
Орта жүздің ел игілерінің басын қосып, Хиуа озбырлығына карсы күш
біріктірудсгі әрекеттеріне көмектеседі. Оған Нұралы ұрпақтарынын үлкені
ретінде Жақсы ханымның немере ағалары Қаратай сұлтаннып, Әлімұлы
руларының бір белігін билеген Темір Ерәліұлы сұлтанның, өзге де ел
басыларының Арынғазы хан.мен пікірлес болғандығы дәлел бола алады. Азаттык
үшін арпалысқан сонау жылдарда ханға ханша рухани жағынан колдау
көрсетеді.
Арынғазы ханның Кіші жүздің оңтүстігіндегі казак руларын қорғауы, Хиуа
озбырлығына карсы батыл кимылдары хандық баскдруды нығайтуға ұласады.
Ханның бұл саяси кимылы Ресей империясы саясатымен сараланып, оның іс-
әрекеті "қауіпті" деп табылады. Петерборға барып. өзінің ойы мен жоспарын
патшаға батыл жеткізген Арынғазының одан кейінгі тағдыры нақ осы 1821-1822
жылдың қыс айларында түпкілікті шешіледі.
Арынғазының Калуғаға жер аударылғаны ұзақ уақыт қүпия сақталған.
Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссенге Пірәліқызы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.