Еңбек нарығындағы жұмыс күші
Тақырып 5. Еңбек нарығындағы жұмыс күші: ұсыныс факторлары
5.1 Жұмыс күшіне ұсыныс: мазмұны, құрылымы, жүзеге асыру деңгейі
5.2 Жұмыс күші ұсынысын сипаттайтын көрсеткіштер
5.3 Жұмыс күшін ұсыну туралы шешімге әсер етуші факторлар
5.4 Жұмыс күші ұсынысын жанұялық тұрғыдан қарастыру
5.5 Адам капиталына баѓытталѓан инвестициялар
5.1. Экономикалық мазмұны жағынан жұмыс күші ұсынысы – қызметкердің
еңбек нарығында өзінің еңбекке деген қабілетін тауар ретінде жұмыс берушіге
белгілі бір бағамен белгіленген уақытта ұсыну. Бұл кезде ұсыныс пен сұраныс
бір-бірімен тығыз байланысты, бір-біріне тәуелді. Экономикалық категория
ретінде жұмыс күші ұсынысы екі тауар иелерінің түйісу кезіндегі меншікті
қатынастарын көрсетеді кәсіпкер (өндіріс құралдар меншігі) және жалданған
қызметкер (жұмыс күшіне меншігі). Бұл екеуінің қатынасы заң жағынан тең
құқылы, бірақ экономика жағынан құқылары теңсіз болып келеді.
5.1. Экономикалық мазмұны бойынша жұмыс күшін ұсыну – бұл жалдамалы
жұмысшылардың жұмысқа деген қабілеттілігі, еңбек нарығы тауар ретінде, осы
ерекше тауарды сатып алушыға – жұмыс берушіге нақты бір төлемге және нақты
бір уақытқа сату. Бұл жұмыс күші тауарын сату – сатып алу акты емес, бұл
жерде жалдамалы жұмысшы жұмыс күші тауарын потенциал сатушысы ретінде, ал
кәсіпкер (фирма) осы тауардың потенциал сатып алушысы ретінде
қарастырылады, яғни бұл жұмыс күшін расында да сатып алу емес, ұсынылған
жағдай.
Жұмыс күшін ұсыну - бұл қосарлы категория элементі сұраныс - ұсыныс,
олардың полюстары, өзара шарттастығы, өзара тәуелділігі бір-бірімен тығыз
байланысты. Жұмыс күшіне сұраныс оның ұсынысын шамалайды, ал ұсыныс
сұранысты шамалайды және бұларсыз мағынасын жоғалтады. Сонымен жұмыс күшін
ұсыну екі тауар иесінің жекеменшілік қатынасын көрсететін экономикалық
категория: кәсіпкер (өндірістік меншігі) және жалдамалы жұмысшы (жұмыс күші
меншігі). Бұл екі меншік - тауар иелері заңды тең құқылы, экономикалық тең
құқықсыз, өзара байланысты, өзара тәуелді, қоғамдық өндірістегі
контрагенттердің өзара әрекетінде болатын қатынас болып есептеледі.
Жұмыс күшіне сұраныс фирма (микро) дәрежесінде қалыптасады; ал жұмыс
күшіне ұсыныс сала немесе салалардың жиынтығы (мысалы, жалпы өндіріс
деңгейінде), және де ұлттық экономика дәрежесінде қалыптасады. Сонымен,
жұмыс күші ұсынысы дербес дәрежеден (микро-экономикалық) алшақталанды,
белгілі жалпы экономикалық деңгейге ұмтылып, және макроэкономикалық
категория ретінде алға шығады.
Жұмыс күші ұсынысы жеке тұлғадан басталады. Жұмыссыз қалған әрбір
жалдамалы жұмысшы, өзі жұмыс іздей бастайды; өзінің жұмыс күшін еңбек
нарығында жұмыс берушіге ұсынады. Осы мағынада жұмыс күші ұсынысы дербес
сипатқа ие. Мұндай жағдайлар жұмыс іздеп жүрген тек қана жұмыссыздарға
тиісті, қаншалықты жұмыс күші ұсынысы жұмыс істейтіндер сферасында болса,
маңызды ерекшелікке ие болады. Еңбек ұсынысы (миро және макро) категориясы
сипаты туралы айтқанымызда, біз жеке жұмысшының жұмысқа орналасуын емес,
жұмыс күші ұсынысы қалыптасатын деңгейін, оның көлемі, құрылымы және
динамикасын назарға аламыз. Еңбек нарығында жұмыс күші ұсынысы барлық
параметрлерімен және толық көлемде немесе осы сала қызмет ететін барлық
кәсіпорындар кешені мен фирмалар бағыты бағытталған салалар жиынтығында
қалыптасады. Еңбек нарығында жұмыс күшін қалыптастыру жоспарында
метамарфоза пайда болады: дербес жұмыс күші ұсынысы (формасы мен мазмұны)
тұтас сала ұсынысы немесе жалпы ұлттық жиынтық ұсынысы түрінде
қабылданады.
Жұмыс күші ұсынысының жиынтық сұраныс көлемі келесі схема бойынша
айқындалады:
- еңбекке жарамды жастағы халықтың жалпы санынан (16 жастан бастап
тағайындалған зейнеткер жасына дейін);
- алу (минус) институциональдық деп аталушы халық (қамаудағы, арнайы
медициналық мекемелердегі адамдар);
- алу (минус) жұмыс істемейтін жеңілдікті зейнеткерлер және І,ІІ топ
мүгедектер;
- тең: еңбек қабілетіне ие жастағы институциональдық емес халық;
- қосу (плюс) жұмыс істеп жүрген зейнеткерлер және жасөспірімдер;
- тең: мемлекеттің жалпы жұмыс күші саны.
- алу( минус) қарулы күштердегі адамдар саны;
- тең: азаматтық жұмыс күшінің саны.
Еліміздің жұмыс күшінің жалпы саны және азаматтық жұмыс күшінің жалпы
саны сәйкес келмейді: соңғысы әрдайым біріншісінен, әскери қызметкері
контингентінің үлкендігі бойынша, аз болады.
Нәтижесінде қиын емес арифметикалық операция арқылы азаматтық жұмыс
күші түсінігіне ие боламыз. Бұл түсінік сізді жұмыс күші ұсынысына
жақындатқанымен берілген категория мазмұнына толық жауап бермейді.
Нарықтық экономикада азаматтық жұмыс күші саны бойынша екі тең емес
топтарға бөлінеді:
а) жұмыс істейтіндер; Бұл елдің экономикалық жағынан белсенді халық
тобы;
б) жұмыс істемейтіндер; бұлардың көпшілігі экономикалық себептер
бойынша жұмыссыздардан тұрады.
Жиынтық еңбек ұсыну проблемаларын мәселелерін талдау, айтылған әрбір
топтың құрылымын және ерекшелігін анықтауды ұсынады. Дамыған, қалыпты
қызметтегі нарықтық экономикада, жұмыс істейтін-дердің жалпы санына, өз
бетімен жұмыс істейтіндер, яғни өздері үшін жұмыс орнын жасайтын тұлғалар
қатысады.
Өз бетінше жұмыс істейтіндер жалдамалы еңбекті пайдаланбай, жеке
еңбегіне негізделініп, жұмыс істейді. Егерде дербес жұмысшы жалдамалы
еңбекті пайдалана бастаса, онда ол өз бетінше істейтін емес, жай
кәсіпкерге айналады, ал оның жеке бизнесі капиталистік сипатқа ие болған
бизнеске айналады. Өз бетінше жұмыс істейтіндер кейбір кездерде
капиталистік фирмаларға тәуелді болса да, формальды түрде дербес, олардың
жұмысбастылығы еңбек нарығынан тыс болады.
Өз бетінше жұмысбастылар жұмыс күшін ұсынуды ұйғармайды, керісінше,
оған қарсы болады. Бұл негізінен үй шаруашылығымен айналысатындар
(әйелдер), себебі олардың еңбегі еңбек қатынастарының шегінінен тыс жүзеге
асады.
Жұмыс істейтіндердің жалпы саны ішіне, жұмыстары еңбек нарығымен
байланысты емес, бірақ олар еңбек қызметінде бар, нарық қатынастары
сыртындағы жұмысшылар тобы да кіреді. Еңбектің жиынтық ұсынсын анықтауда
бұл топ жұмысшылары (үй шаруашылығындағыларды қосқанда), өздерінің жұмыс
күшін еңбек нарығында ұсынатын адамдар қатарынан босатылуы қажет. Айтылған
топты алып тастап, біз өз жұмыс күшін еңбек нарығында ұсынатын және олардың
жұмысқа ие болуы, жұмыс күшін нарықтық жолмен, яғни жұмыс күшін сату-сатып
алу бойынша жүзеге асыратын адамдарға ие боламыз.
Жұмыс істемейтіндер тобының құрылымы біртекті емес. Оның құрамында,
жұмыс істемейтіндер сферасынан ығыстырылған, жалдамалы жұмысшылар да бар.
Кейбір жағдайларда аталған тұлғалар ұзақ уақыт бойы жұмыс таба алмай және
ең соңында еңбек нарығыннан мәңгіге шығып кетеді. Батыс экономистері
еңбегінде мұндай жұмыссыздар тобын үміт үзгендер деп атайды. Батыс
мемлекеттері экономикасында олардың саны көбірек. Г.Мэнкью мәліметі
бойынша, жартыдан көп жағдайда, ұзақ уақыт бойы жұмыссыз болғандар еңбек
нарығынан кетуімен аяқталады.
Жұмыссыздар құрамында жұмысқа жарамды жұмыс істеуді қаламайтын, жұмыс
іздемейтін және жұмыссыздықты өзінің өмір сүру дағдысы етіп алғандар да
бар. Егерде тұлға жеткілікті табысқа ие болса, олардың табысы еңбек
нарығы, еңбек қызметімен байланысты емес жағдай түрлерінде пайда болады.
Жоғарыда айтылған екі топты алып тастап, біз жалдамалы еңбектің таза
жұмыссыз категориясын аламыз, яғни өздерінің жұмыс күшін сатып және оны
еңбек нарығында ұсынуға тәуелділер. Аталған жұмыссыздар категориясы – бұл
көп миллиондық жұмыссыздар контингенті, белсенді түрде және еңбек
нарығында жұмыс күші жиынтық ұсынысының қалыптастасуына әсер ететін шешуші
факторлары ретінде жұмыс іздеушілер.
Жұмыс күшін еңбек нарығында ұсынатын жұмыссыздар контингенті (барлық
жұмыссыздар) екі тең емес құрылымды бөліктерге бөлінеді:
а) жұмыс қызметінен босатылған, жұмыс стажына ие тұлғалар; жұмыстан
босатылғаннан (жұмысын жоғалтқаннан) кейін, олар еңбек нарығына қайта
келеді;
б) еңбек нарығына алғашқы рет келгендер, еңбек стажына ие емес
тұлғалар. Бұлар мектеп, колледж, институт, университет бітіруші түлектері
және еңбек қабілетіне ие жастағы халық, яғни бір себептермен алғашқы рет
еңбек нарығына, жұмыс іздеуге шыққан тұлғалар. (Мысалы: үй шаруашылығы
қызметімен айналысқан әйелдер).
Бірінші топ – қызмет ету сферасынан экономикалық себептерге байланысты
кеткендер сан жағынан көбірек болады.
Батыс елдерде негізінен АҚШ-та қайтадан еңбек нарығына келетіндер
(жұмыстан босатылғандар), еңбек стажы барлар, еңбек нарығына жаңадан
келген,еңбек стажы жоқтар санынан екі есе артады.
Ресейде экономикасы еңбек нарығында барлық жұмыссыздардың (экономикалық
себептерге байланысты) санының, нақты босатылған жұмыссыздар үлесі,
белсенді жұмыс іздеушілер саны, еңбек нарығына алғаш келгендер санынан 4-9
есе жоғары.
Еңбек нарығындағы жұмыс күшінің жиынтық ұсынысы жалдамалы жұмысшылармен
- жұмыстары барлар мен жұмыс іздеушілер, жұмыссыздар мен жұмысбастылардың
жалпы санына тең болады.
5.2. Ұлттық экономикадағы жұмыс күші ұсынысы көлемі еңбекке
қабілетті халықтың санына тәуелді. Жұмыс күші ұсынысын көптеген
көрсеткіштер арқылы сипаттап көрсетуге болады. Олардың ішінде сандық
көрсеткіштердің рөлі зор (кесте 1).
Кесте 1. Қазақстанның халық саны мен еңбек ресурстары
2003 2004 2005 2006 2007
Халық саны, 14255,10 15074,8 15163,5 15346,9 15715,5
мың адам
Еңбек ресурстары 9295,9 9613,0 9764,5 9937,3 10069,3
оның ішінде
Еңбекке жарамды 9138,4 9488,8 9652,5 9824,3 9967,2
жастағы еңбекке
жа-рамды халық саны
үлкен жастағы 133,3 107,6 87,1 90,9 89,1
Бозбалалар 24,2 16,6 24,9 22,1 13,0
Экономикалық 7657,3 7840,6 7901,7 8028,9 8228,3
бел-сенді халық саны,
мың адам
оның ішінде
Экономикадағы жұмыс 6985,2 7181,8 7261,0 7403,5 7631,1
істеушілер
Жұмыссыздар 672,1 658,8 640,7 625,4 597,2
Кесте мәліметтері бойынша 2007 жылғы еңбек нарығы жағдайын 2003 жылғы
мәліметтермен салыстырсақ, еңбек ресурстарының көбейгендігін, нарықтағы
үлкен жастағы адамдар мен бозбалар саныны азайғандығын көруге болады.
Берілген мәліметтер көрсеткендегідей, еңбек ресурстарының жалпы саны
2007 жылы 10069,3 мың адам екен. Яғни республиканың барлық халқының 64,07
пайызы. Бұл экономикалық белсенді халықтық 81,7 пайызы. Жұмыссыздардың
жалпы саны 597,2 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтық 7,3 пайызы,
бір қарағанда жұмыс-сыздардық жалпы саны ( 597,2 ) да, олардың үлес салмағы
да кейінгі жылдары азая бастаған. Алайда әрбір жетінші адамның жұмыссыз
отырғаны аса зор әлеуметтік мәселе, жалданып жұмыс істейтін адам саны
4973,5 мың, яғни жұмыспен қамтылған халықтың 65,1 пайызы. 2657,6 мың адам
өз бетімен жүмыс істейді, яғни 34,8 пайызы.
Еңбек ресурстарының негізгі толықтырылуы еңбекке жарамды жастан төмен
тұрғындардың құрылымынан жүзеге асады, сонымен қатар жұмыс күші ұсынысының
көлеміне көптеген факторлар әсер етеді. Бұл елдегі қалыптасқан
демографиялық процестерге қатысты анықталады, оларға туу, халықтың өлім-
жітімі және миграцияның орны ерекше болып табылады. Егер республикадағы
демографиялық жағдайды талдайтын болсақ, туу және өлім-жітім жұмыс күші
ұсынысының көлеміне бір бағытта әсер етеді (кесте 2). Кесте мәліметтері бұл
көрсеткіштердің өткен жылмен салыстырғанда өскендігін көрсетеді.
Кесте 2. Қазақстан халқының тууы, өлімі және табиғи өсімі (1000
адамға шаққанда)
2003 2004 2005 2006 2007
Туу коэффиценті 16,63 18,19 18,42 19,71 20,79
Өлім коэффиценті 10,41 10,14 10,37 10,27 10,22
Табиғи өсім 6,22 8,05 8,05 9,44 10,57
коэф-фиценті
Қазақстанның еңбек нарығына жұмыс күші ұсынысы көлеміне ең күшті әсер
ететін фактор эмиграция (кесте 3). Қазақстаннан кетіп жатқан еңбек
ресурстарының басым бөлігі білімді, білікті еңбекке қабілетті, жарамды,
бәсекеге қабілетті жастағы адамдар, бұл біздің қоғамымызға орны толмайтын
шығын әкелетіні белгілі. Ал елге келген азаматтар сан мен сапа жағынан бұл
шығынға оң жағынан әсер ете алмайды. Егер Қазақстаннның эмиграциясын
бағалайтын болсақ, онда қазіргі кезеңде одан мүмкін болатын әсерлерге
қарағанда, оның жағымсыз зардаптары басымды болады.
Жасыратыны жоқ, жыл сайын қоныс аударушылардың саны белгіленген
квотадан артық болғандықтан, бүгінгі таңда көптеген оралман отбасылары
мемлекет тарапынан қаржылай көмек алу мүмкіншілігінен тыс қалып отыр.
Сонымен қоса, оралмандарды баспанамен, жұмыспен қамту мәселесінде де
шешілмеген сұрақтар баршылық. Көшіп келген оралмандар
арасында тұрғын үймен, жер учаскелерімен қамтамасыз етілмей отырғандары да
бар.
Еңбек нарығындағы жағдайға тұрғындардың миграциясы да қиындыққа
соқтырады. ТМД елдеріндегі миграцияның өсуі Қазақстанға да әсер
етуде. 2007 жылдың бірінші жартысында Республикадан ТМД елдеріне – жалпы
кеткендер санының 94,1пайызы кетеді.
Келгендер санындағы еңбекке қабілетті жастағылардың үлесі 69,9%,
кеткендерге - 74,5% құрады. Тұтастай ел бойынша еңбекке қабілетті жастағы
кеткен 1000 көшіп-қонушыларға осы санытындағы 1573 келген көшіп - қонушылар
келеді.
Кесте 3. Қазақстан халқының сыртқы миграциясы
2004 2005 2006 2007
Келуі, адам 68319 74807 66731 53397
Кетуі, адам 65530 52139 33690 42435
Қалдығы, адам -2789 -22668 -33041 -10962
Көші-қон 0,2 1,5 2,2 0,7
қарқындылығы
Жұмыс күшін ұсыну көрсеткішіне өз еңбегін ұсынған жұмыс күшінің қай
бағытта шешім қабылдауын өлшейтін көрсеткіштер жатады. Нарықтық экономикада
адамдар жұмыс істеуі - істемеуін өз бетінше шешеді. Бұл шешімді сипаттайтын
көрсеткішіне оның еңбек өмірне қатысу ықтималдығы алынады. Адамның шешімі
арқылы оның белгіленген уақыт ішінде ай, апта да қанша сағат жұмыс ұсына
алатындығы арқылы білеміз.
Жұмыс күшін ұсынуда оның сапа жағына да көңіл бөлінуі керек, себебі
өзінің жұмыс күшін ұсынған адамдар бәрі бірдей емес, яғни олардың еңбекке
деген қабілеттері, білім деңгейі т.б. өзіндік қасиеттері әр түрлі болады.
Жұмыс күші ұсыну көрсеткішіне жұмысшының өзіне жүктелген еңбек
міндеттемелерін орындаудағы ынтасы қаншалықты екендігін сипаттайды. Мұнда
кейбір адамдар тобы еңбекқор, екінші адамдар тобы жалқау болуы мүмкін. Көп
адамдар осы екі топтың ортасында болып келеді.
Келесі көрсеткішке, ол жұмыс күші механизмін ашуда адамның жынысы,
жасы, жанұя жағдайы өз әсерін тигізеді. Мысалы: әйелдер арасында олардың
жұмыспен қамтылуы оның жасына, жанұя жағдайына байланысты болып келеді.
Мектеп бітіріп, тұрмысқа шыққанға дейін жұмыс істеуі мүмкін, содан соң бала
тәрбиесімен айналысып, еңбек нарығын тастайды, ал 40 жасқа келгенде
қайтадан еңбек нарығына келуі мүмкін. Кейбір деректерге сүйенсек, осындай
заңдалықтың бар екендігін көрсетеді. Сонымен қатар оны әйелдердің әртүрлі
жаста туу көрсеткіштері арқылы да көруге болады (кесте 4).
Кесте 4. Аналарының жас шамаларына қарай туылған балалар саны (1
жылда 1000 әйелге шаққандағы орташа саны)
Жас топтары 2003 2004 2005 2006 2007
20 25,8 26,4 26,0 27,8 29,3
20-24 136,0 142,3 140,1 143,9 146,5
25-29 120,2 131,5 133,2 140,4 147,6
30-34 76,4 86,3 87,2 95,1 101,8
35-39 37,7 43,7 46,1 51,6 54,9
40-44 7,9 9,3 10,2 11,7 11,9
45-49 0,5 0,5 0,6 0,6 0,6
Туудың жиынтық-тың 2,0 2.2 2,2 2,4 3,5
коэффиценті
Кесте мәліметтеріне сүйенсек, туу көрсеткіштері елеулі
өзггерістерге ие болған. 35-49 жас аралығындағы әйелдер қатысты, сонымен
қатар 20-24, 25-29 жастағы әйелдер арасында да туу көрсеткішінің жоғары
екендігін көрсетеді. Еліміздегі әйелдердің еңбек нарығындағы өмірін 3
фазаға бөліп қарастыруға болады. Осыған байланысты олардың еңбек нарығына
жасайтын қысымы да әр түрлі болады.
Жұмыс күші ұсынысына жанұялық жағдайда әсер етеді. Жанұя құратын ер
адамдар мен әйелдер саны олардың жасына тәуелді. Нарық жағдайында жанұя
құру бірінші кезекте емес болып отыр, ер азаматтар үшін. Ал әйелдер ер
адамдармен салыстырғанда тұрмысқа ертерек шығады.
Тағы бір айтарлықтай сипаттама ретінде, бір жыл ішінде жұмыс істелінген
уақыт көлемін қолдануы. Егер де оған нақты талдау жасасақ, еңбек нарығында
адамдар өз жұмыс күшін ұсынуын қанша сағат көлемінде қалайтындығын есептеп
көруге болар еді. Бірақ бұл көрсеткішке статистикалық органдармен көңіл
бөлінбейді. Еңбек нарығында адамның өзінің жұмыс күшін ұсынуды
сипаттатайтын көрсеткіштері осылайша топтап қарастыруға болады.
6.3 К‰дер ‰зген жєне қосымша қызмет эффекті
Адам өзі барынша көп пайдалы жұмыс уақытты таңдауға құқылы Жұмыс
орнындағы еңбек жағдайы мен жалақының сағаттың мөлшері бірдей болмаса мыс:
жалақы ставкасы әртүрлі болғандықтан, басында жоғары бағаланбаған жұмыс
орны адамға барыннша көп пайда әкеледі.адамның еңбек процесіне кірісу
туралы шешім қабылдауы кезінде тұрақты деп аталатын жұмысқа ілеспелі
шығындардың маңызы елулі.
Жұмыс күші қатарына қосылу деңгейіне жұмысссыздық деңгейі әсер
етеді.бұл жерде екі мүмкіншілік туады. Бірінші, жұмыссыздық кең орын алған
кезде кейбір адамдар жұмыс іздеуден түңіліп, күдер үзеді де жұмыс күші
қатарынан шығып үй шаруашылығымен айналысады, не оқиды, не мерзімнен бұрын
зейнеткер болады. Бұл құбылысты экономика ғылымында күдер үзген
қызметкердің эффекті деп атайды. Екінші, жұмыссыздық мезгілінде адамның
біраз бөлігі еңбек нарығына шығады, өйткені жанұядағы негізгі қызметкер
жұмыстан айрылғандықтан жанұя табысын көтермелеу керек. Бұл құбылысты
қосымша қызметкер эффекті деп атайды.
Қосымша мен күдер үзген қызметкерлер эффектілері бір-біріне қарсы
бағытта болады, олардың тұтас әсері осы эфектілердің абсалюттік шамасына
тәуелді болып келеді.
6.4 Жұмыс күші ұсынысын жанұялық тұрғыдан қарастыру
Жұмыс күші ұсынысына жанұялық жағдай өз әсерін тигізеді.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жанұя құратын ерлер мен әйелдер саны
олардың жасына тәуелді көрінеді. Қазіргі нарық жағдайында жастар бұрынғыға
қарағанда жанұя құруын кейінге қалдырып жүр. Ал әйелдер ер адамдармен
салыстырғанда ертерек тұрмысқа шығады.
Ғылыми еңбектерде және оқулықтарда адамның еңбекке кірісу туралы
шешім қабылдау процесін модель түрінде келтіруге болады.
Адамның шешім қабылдау процесін ең қарапайым түсіндіру жолы – ол екі
түсінікті “жалақының нарықтық мөлшері” және “дәмеленген жалақы мөлшері”
енгізіп сонан кейін оларды бір-бірімен салыстыру негізінде тиісті шешім
қабылдау.
Еңбек ұсыну бойынша жанұя шешімдерінің үш моделін ажыратады:
- шовинистік модель. Бұл моделде жанұя басы, басқа жанұя мүшелерінің
пікіріне қарамай, өз еңбегін ұсыну туралы шешім қабылдайды;
- жанұялық бюджет шектеулері ескеріліп, жалпы жанұя пайдалылық
функциясын барынша көп болуын ұйғарады;
- жанұялық бюджет шектеулері ескеріліп әр адам пайдалылығын барынша көп
болуын ұйғарады.
6.5 Адам капиталына баѓытталѓан инвестициялар
Экономика ғылымының соңғы жылдардағы жетістіктерінің бірі адам
капиталына инвестиция бағыттау теориясының дамуы болып табылады. Осы
теорияның жемісі ретінде, жұмыс беруші мен жұмыс алушы арасында әлеуметтік
серіктестік пайда болғанын айтуымыз керек. Адам капиталына жұмсалған
қаражат кейінде жоғары жалақы әкеледі, жұмыстан қанағаттанған сезімге
бөлену өседі, адам рухани байлыққа ие болады. Жалпы түрде адам капиталына
жұмсалатын инвестициялық шығын үш бөліктен тұрады:
- тікелей шығындар;
- айырылған табыс;
- психологиялық шығындар.
Адам білім алуға жұмсалатын инвестиция туралы шешім қабылдарда, білім
тұтыну игілігі ретінде санамай, инвестиция объекті ретінде қарайды.
Сондықтан ол бұл туралы шешім қабылдағанда білім алуға кететін шығын мен
одан түсетін пайданы салыстырады.
Жұмысбастылық еңбек нарығының негізін қалаушы сипаты және әлеуметтік
саясаттың нысаны ретінде
6.1. Жұмысбастылық экономикалық категория ретінде
6.2. Жұмысбастылық принциптері
6.3. Толық және тиімді жұмысбастылық
6.5. Жұмысбастылық әлеуметтік мәселе ретінде
6.1. Жұмысбастылық экономиканың аса маңызды сипаттамасы, халықтың
жақсы тұрмыс халі; жұмысбастылық деңгейі – маңызды макроэкономикалық
көрсеткіш. Бірақ жұмысбастылық тек экономикалық құбылыс қана емес, ол
демографиялық үрдістерге тәуелді, әлеуметтік саясаттың бөлігі болып
табылады, яғни демографиялық және әлеуметтік мазмұнға ие.
Жұмысбастылық экономикалық санат ретінде - бұл халықтың еңбек
қызметіне қатысу жағдайындағы қатынастардың жиынтығы; оның жұмысқа тартылу,
ақы төленетін жұмыс орындарында, табыс алуда жұмысшылардың қоғамдық
тұтынушылығы мен жеке тұтынушылығын қанағаттандыру дәрежесінің шараларын
бейнелейді. Осы позиция тұрғысынан жұмысбастылық еңбек нарығының аса
маңызды сипаттамасы болып табылады.
Қоғамдық - пайдалы қызметте жұмысбастылық еңбекке жарамды халықтың кең
ауқымын: еңбек келісім – шартымен жұмыс істейтіндерді; өздерін жұмыспен
дербес қамтамасыз ететіндерді; қосалқы кәсіпшілікте істейтіндерді;
азаматтық-құқықтық келісім-шарт (мердігерлік) бойынша жұмыс
атқаратындарды, сондай-ақ өндірістік кооперативтер мүшелерін; ақы төлентін
лауызымға таңдалған; тағайындалғандарды немесе бекітілгендерді; әскери
қызметін өтеушілерді, сондай-ақ ішкі істер органдарында қызмет етушілерді;
жалпы білім беретін және басқа білім беру мекемелерінде қүндізгі бөлімде
оқитындар; уақытша еңбекке жарамсызыдығына; кезекті еңбек демалысы;
біліктілікті көтеру, ереуілдер мен басқа да себептер туғызған өндірістің
тоқтауына байланысты уақытша жұмыс істемейтіндерді қамтиды.
Барлық жұмыспен қамтылғандарды қызмет түрлері бойынша үш үлкен топқа
бөлуге болады:
1. Экономикада ақы төленетін қызметпен қамтылғандар.
2. Әскери қызметтегілер. Тікелей ақшалай табыс әкелмейтін қызметпен
айналысады. Қызметтің контрактылық үлгісіне өту барысы бойынша,
әскери қызметшілер экономикада жұмыс істейтіндердің статусына
жақындайтын болады.
3. Өндірістен қол үзіп оқитындар.
Еңбек қызметіне тартылу әдісі бойынша экономикада жұмысбастылықты үш
шағын топқа бөлуге болады:
1. жалдамалы жұмысшылар. Бұған өз жұмыс күшін сату негізінде жұмыспен
жұмыспен қамтылғандар жатады;
2. жұмыс берушілер. Бұған өз кәсіпкерлік қабілетін іске асырған
кәсіпкерлер жатады;
3. өзін-өзі жұмыспен қамтушылар. Бұған өз есебінен жұмыс істейтін
тұлғалар, тұрақты негізде жалдамалы жұмыс күшін пайдаланбайтын
өндірістік кооператив мүшелері жатады.
Жұмысбастылық статусының сәйкес жұмыспен қамтылған халық алты топқа
бөлінеді:
1. жалдамалы жұмысшылар;
2. жұмыс берушілер;
3. өз есебінен жұмыс істеушілер;
4. өндірістік кооператив мүшелері;
5. отбасы мүшелеріне көмектесушілер;
6. статусы бойынша жіктелмейтін жұмысшылар.
Талдау мақсатына байланысты түрлі жіктеулерді пайдалануға болады.
6.2. Бірінші принцип азаматтардың өндірістік және шығармашылық еңбекке
өз қабілетін еркін жұмсайтын ерікті жұмыс болып табылады. Әрбір адам өзі
үшін, өзін өмірде үздік істі атқаруға мүмкіндік беретін өмірлік қызметінің
сол түрін таңдай алады. Заңнамада айырықша белгіленген басқа жағдайларда
болмаса, еңбекке мәжбүрлеуге жол беріл-мейді. Азаматтардың жұмыспен
қамтылмауы оларды әкімшілік және басқа жауапкершілікке тарту үшін негіз
бола алмайды. Еңбек саласы оқумен, үй шаруашылығымен айналысумен, балаларды
тәрбиелеумен, қоғамдық, діни және басқа қызметпен қатар қоғамдық пайдалы
қызметтің тең құқықты түрінің біріне айналады.
Бұл принцип адамға өз қабілетін жұмсауға қызметтің орны мен үлгісінің
әлдебір түрін еркін таңдауға мүмкіндік береді. Жүргізілген реформалар,
жекелей алғанда, өндіріс құралдарын жекешелендіру, оны сату мен айырбастау,
жазба тіркеуін алмастыру бұл принципті іске асыруды қалыптастырады.
Екінші принцип - бұл азаматтардың еңбекке және еркін жұмысбастылықты
таңдау құқығын іске асыру үшін жағдай жасауға мемлекеттің жауапкершілігі.
Мемлекет жанама шаралармен – экономикалық, заңнамалық, әлеуметтік
қызметтің әлдебір түрімен айналысуға, тиісінше біліктілк алуға жеке
адамдардың күш-жігеріне ықпал етуі тиіс.
Үшінші принцип – жұмысбастылық мәселесін шешуге кешенді әдіс – барлық
деңгейдегі билік органдарының күш-жігерін үйлестіру, мемлекеттік реттеу мен
нарықтық өзін-өзі реттеуі механизмдерінің өзара ықпалдылығы, бюджеттің
қаржылық мүмкіндіктерін пайдалану, бюджеттен тыс қорларды, кәсіпорындардың,
қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың қаржыларын, қабылданған
бағдарламалардан экономикалық және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізуді
ендіреді.
Жаңа экономикалық жағдайда мемлекет жұмысбастылықты тікелей
орталықтандырылған басқарудан бас тартады. Жұмысбастылыққа ықпал жасаудың
жаңа жүйесі – жұмысбастылықты реттеу жүйесі біртіндеп қалыптасуда. Басты
буыны жұмысбастылыққа ынталандыру заңдары, бағдарламалары; ұлттық,
аймақтық, салалық деңгейде және кәсіпорындар шеңберінде әлеуметтік - еңбек
қатынастары субъектілерімен түзілген келісімдер болып табылады.
Инвестициялық - құрылымдық, салықтық, қаржы – несие саясатына маңызды роль
аударылады. Әлеуметтік - еңбек қатынастары субъектілерімен бірлескен күш-
жігер жұмысбастылықтың негізгі бағыттарын, оның құрылымдарын өзгертуді,
жұмыс күшінің сапалық сипатын жақсартуды, ішкі және халықаралық еңбек
нарығында оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды анықтайды. Мемлекет бұл
жүйеде осы күш – жігерді үйлестіруші болып табылып, олардың қызмет етуі
үшін шеңберлік жағдай жасайды.
6.3. Толық және тиімді жұмысбастылыққа қол жеткізу әлеуметтік
–экономикалық саясаттың өзекті міндеті, экономика ғылымының аса маңызды
мәселесі.
Толық жұмысбастылық (жұмыспен қамту). “Толық жұмысбасты-лық” ұғымы
бір мағынада түсіндірілмейді және оның сипатының негізінде жататын өлшеміне
байланысты түрліше түсіндіріледі. Кеңестік кезеңде мұндай өлшеммен ғылым
мен практика үшін жаппай жұмысбастылық, барлық еңбекке қабілетті халықты
жұмыс орындарымен қамтамасыз ету қызмет етті. Қоғам шекті жоғары деңгейде
еңбек ресурсы балансына қол жеткізуге ұмтылды, жұмыс орындарын болжау мен
жоспарлау негізінде еңбек ресурстарының қозғалысын болжау жатты.
Мемлекеттің осындай саясатының нәтижесінде жұмысбастылықтың аса
жоғары, шекті деңгейіне жетті. 90 - жж. басында 94 пайыздан астамы қоғамдық
өндіріс пен басқа қоғамдық- пайдалы қызметпен қамтылды. Орталықтандырылған
жоспарлау - бөлу жүйесі жағдайында толық жұмысбастылық - бұл барлық еңбек
ресурстары іске қосылған экономиканың жағдайы. Алайда практика
көрсеткеніндей, мұндай жұмысбастылықтың шектен тыс деңгейі, өмірлік
қызметтің басқа маңызды жақтарына - адамдардың өміріне, балаларды отбасылық
тәрбиелеуге зиян келтірді.
Батыстық экономикалық ойлау мен практикада толық жұмысбастылық- бұл
барлық жұмысты қамтушылар қалыптасқан нақты жалақы деңгейінде жұмысқа ие
болатын экономиканың жағдайы. Бұл контексте ұқсас ұғым ретінде “оңтайлы
жұмысбастылық” пайдаланылады.
Қандай кәсіби (ақы төленетін) еңбек деңгейінде толық жұмысбас-тылыққа
қол жеткізе алуға болады? Жауап, бәлкім, жұмыс орындарына халықтың қажетін
өтеуге сәйкес қамтамасыз ету бағытын іздеу керек. Алайда, кез-келген жұмыс
орны оған деген қажеттілікті қанағаттандыра алмайды. Бұл жайлы экономикада
вакантты (бос) жұмыс орының болуы, жұмыссыздықпен бір мезгілде бар болуымен
көрсетіледі. Сондықтан мәселе экономикалық мақсатқа сай келетін жұмыс
орындары туралы болуы тиіс.
Экономикалық мақсатқа сай келетін жұмыс орны – бұл өнімді (қоғамдық-
пайдалы, айналым қаржыларымен қамтамасыз етілген, т.б.) жұмыс орындары, ол
адамға жеке мүдделерін іске асыруға мүмкіндік беретін, жоғары өнімділікке
қол жеткізетін, онда ғылым мен техника жаңалықтарын пайдаланатын және
еңбеккер мен оның отбасының бірқалыпты ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін
лайықты жалақысы бар болуы тиіс. Аталған талаптарға жауап беретін нақты
жұмыс орны (жұмыс немесе қызмет өндірісі үшін тағайындалған белгілі бір
аймақ) 2-3 ауысымда пайдаланыла алады. Бұл жағдайда 2-3 орын экономикалық
мақсатқа сай болады. Жұмыс орны жекеше және ұжымдық бола алады.
Егер жұмыс күштерін ұсынудың кәсіби- біліктілік құрылымы бойынша сай
келетін экономикалық мақсатты орынға сұраныс қанағаттандырылса, бұл да
толық жұмыспен қамтуды білдіретін болады. Тең салмақ немесе баланстау
көрсетілген негізде экономика ауқымында үздік нәтижелерді қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Тұрақты жұмыс орындарын жетілдірусіз, қазіргі талапқа жауап беретін
жаңаларын құрусыз және экономикалық мақсатты орындарға жауап бермейтін ескі
өндірістік үрдерісті алып тастамайынша әлеуметтік прогреске қол жеткізуге,
қоғам мен әрбір жеке тұлғаның мүдделерін іске асыруға болмайды.
Толық жұмысбастылыққа қол жеткізу бір ғана нарықтық механизмнің
көмегімен қамтамасыз ету мүмкін емес, бұл процесс мемлекет пен қоғам
тарапынан тұрақты реттеуді қажет етеді. Мемлекеттік реттеуге бірінші
кезекте, іргелі ғылымдар, білім беру, денсаулық сақтау, экологиялық және
ұлттық қауіпсіздік, табиғи монополиялар (темір жолдары, энергетикалық және
құбыр тарту желісі) деп аталатын қызметтер жатады.
Нарықтық өзін-өзі реттеу және мемлекеттік реттеудің бірігу міндетін
қазіргі экономиканы, әлеуметтік бейімделген нарыққа айналдыру барысында
шешуге болады. Мұнда жұмысбастылық құрылымы елеулі өзгерістерді бастан
кешіреді. Шектен тыс жұмысбастылық жойылатын болады, жекелей алғанда,
кәсіби еңбектің соңғы саласы едеуір дәрежеде қазірдің өзінде орын алды.
Алайда бұл салалық құрылымды қайта қалыптастыру және еңбек өнімділгі
арттыру нәтижесінде ғана емес, ал экономиканың құлдырауы, жұмыссыздықтың
өсуі, және еңбек нарығынан кеткен жұмысшы күштерінің құрамынан жұмыссыздар
бөлігінің шығып қалуы негізінде өтті.
Жұмысбастылық қамту құрылымы қазіргі Қазақстанда қоғамда да, халықтың
үлкен бөлігінде де тұтынуға жауап бермейді.
Тиімді жұмысбастылық.Толық жұмысбастылық экономикалық мақсатқа сай
статустан қолданылған жұмыстарының біршама ауытқуында, олардың кәсіби-
біліктілк құрамы, білім дәрежесі сәйкес келмеуі кезінде мүмкін. Бұл
жағдайда қызметкерлер де, мемлекет те экономикалық және әлеуметтік
жоғалтуларға тап болады. Еңбеккерлердің бір бөлігі, бірқалыпты өмір сүруді
қамтамасыз етпейтін төмен жалақы алатын болады, ал мемлекет, қоғам -
бюджетке және әлеуметік қорларға ресурстарды жинай алмайды.
Сондықтан тиімді жұмысбастылық мәселесі пайда болады. Бұл мәселе
бойынша экономистер арасында пікірлер мейлінше кең ауқымды орын алады.
Көптеген отандық экономистер әлеуметтік бейімделген нарықтық экономика
жағдайында тиімді жұмысбастылық аясында лайықты табысты, қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсуі негізінде халықты жұмыспен қамтуды түсінеді.
Тиімді жұмысбастылықтың мұндай анықтамасы адамды жан-жақты дамытуды
көздейді және бұл дұрыс та, бірақ ол мейлінше кең және оны бір көрсеткіштің
көмегімен өлшеу мүмкін емес. Алайда оған көрсеткіштер жүйесі арқылы сандық
сипаттама беруге болады.
Бұл жүйедегі бірінші көрсеткіш – кәсіби еңбекпен халықты жұмыспен
қамтудың деңгейі. Кәсіби еңбекпен халықты жұмыспен қамту деңгейінің
коэфициенті- бұл пайызбен бейнеленген халықтың жалпы санына кәсіби еңбекпен
жұмыспен қамтылғандар санының пайыздық қатынасы. Бұл коэффициент
жұмысбастылық деңгейінің демографиялық факторларымен байланысын, яғни туу,
өлім-жітім және халықтың өсімі коэффициентерімен байланысын көрсетеді, ол
статистикамен есептеледі. Бұл коэффициент қоғам игілігінің бір көрсеткіші.
Екінші көрсеткіш - қоғамдық шаруашылықта еңбекке қабілетті халықтың
жұмысбастылық деңгейі. Бұл көрсеткіш - демографиялық және әлеуметтік -
экономикалық факторлардың өзгеруіне байланысты, еңбекке жарамды халықтың
қозғалысымен тығыз байланысты. Еңбекке қабілетті халықтың жұмысбастылық
деңгейі экономикалық көзқарас тұрғысынан, бір жағынан, қоғамдық
шаруашылықтың еңбеккерлерді қажетсінуі, екінші жағынан халықтың жұмыс
орындарын қажетсінуі. Ол бірінші көрсеткіштегідей есептеледі, яғни кәсіби
еңбекпен қамтылған халық санының барлық еңбекке жарамды халықтың санына
(еңбек ресурстары) пайыздық қатынасы сияқты. Бұл көрсеткіштің өзгеру
прогрессивтілігі туралы жұмысбастылық пен еңбек өнімділігінің өсуінің
бастапқы деңгейін ескере отырып, бағалауға болады. Жоғары жұмысбастылық
жоғары тиімділікті білдірмейді, егер жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз
етпейтін болса.
Үшінші көрсеткіш - бұл қоғамның еңбек ресурстарын, қоғамдық пайдалы
еңбек саласы бойынша бөлу пропорциясы. Кәсіби еңбекпен жұмысбастылық
коэффициентінің көрсеткішін есептеуден кейін, осылайша оқумен және қоғамдық
пайдалы еңбектің басқа түрлерімен жұмысбастылық коэффициентін анықтауға
болады. Бұл қажетті пропорцияны анықтауға мүмкіндік береді. Қозғалыста
берілген пропор-цияның өзгеру прогресшілдігі қоғамдық еңбек өнімділігін,
экономиканың (аса жоғары немесе төмен) бұрынғы даму кезеңіндегі
жұмысбастылық деңгейімен, сондай - ақ қоғамның мақсатын ескере отырып
бағалау керек. Аса жоғары жұмысбастылықта еңбек өнімділігінің қол
жеткзіліген деңгейі, қаншалықты жоғары болса, соғұрлым қоғамдық өндірістегі
еңбекке қабілетті халықтың қатысу деңгейі төмен болуы мүмкін, соғұрлым оқу
мен үй шаруашылығындағы жұмыспен қамтылу үлесі жоғары.
Төртінші көрсеткіш - экономиканың салалары мен секторлары бойынша
жұмыс істейтіндерді ұтымды бөлу құрылымы. Бұл көрсеткіш, жиі ұтымды
жұмысбастылық деп аталатын, өзімен бірге еңбек потенциалын экономиканың
жұмыспен қамту, салалар, секторларының түрлері бойынша бөлу пропорциясын
көрсетеді. Жұмыс күштерін өндіріс, салалар мен секторлар буындары
арасындағы әрекеттесуінен жұмысшы күшін қанағаттанарлықсыз бөлуден ысырап
пайда болады, бұл жұмыс күшін ұтымды пайдалануды білдіретін болады. Сонымен
бірге бұл жұмыспен қамтудың тиімділігін білдіріп, арттырады.
Экономиканың орталықтандырудан нарық жағдайына өтуде, нарықтық
механизм әлі толық күшімен жұмыс істемей жатқан кезде, ұтымды еңбек
рсеурстарын ұтымсыз бөлуден ысырабы ерекше зор болды. Бұл ғылыми-техникалық
прогресті (ғылымда және ғылыми қызмет көрсетуде) қамтамасыз ететін саларда
жұмыспен қамтудың едеуір қысқаруын көрнекті көрсетті, онда жұмыспен қамту
1998 жылы 1990 жылдардан 2 есе кем болды.
Бесінші көрсеткіш, кәсіби - біліктілік құрылымдарында жұмыс
істеушілерді оңтайландыруға байланысты құрылымдағы жұмыс орындарында жұмыс
істейтіндерге сәйкес анықтауға, сондай-ақ экономиканың қажетті кадрларды
даярлау жүйесі қаншалықты сай келетінін анықтауға мүмкіндік береді.
Сәйкессіздік анықталғанда жұмыс орындарының құрылымдарын теңестіруге
ынталандыру бойынша және жұмыс күштерінің кәсіби- біліктілік құрылымдарын
жасау керек, онда басты назарда бұл шаралар жүйесінде барлық деңгейдегі
кәсіпорындары мен оқу орындарында персоналды даярлау, қайта даярлау және
біліктілігін көтеру жүйесін жетілдіруге көңіл бөлінуі тиіс.
90 – жж. бірінші жартысында Қазақстанда персоналдың біліктілігі
кәсіпорындарда даярлау, қайта даярлаудың шұғыл қысқаруымен және мемлекеттік
білім беру жүйесінде мамандар даярлаудың кемуімен байланысты жұмыс істейтін
халықтың біліктілігінің төмендеуі болды. Одан басқа мейлінше білікті
жастардың едеуір бөлігі ғылым мен өнеркәсіптен сауда - делдалдық қызмет
саласына білікітілігі төмен жұмыстарға кетті, ал жарты бөлігі шетелге
эмиграцияланды (“мидың ширығуы”).
90-жж. екінші жартысында оқу орындары мен бірқатар салалардағы
кәсіпорындарда кадрлар даярлаудың өсу ағымы байқалды. Оның үстіне
оқушылардың құрылымы заңгерлік, қаржы, бухгалтерлік есеп, менеджмент,
экономика, басқа да гуманитарлық профилдегі мамандықтарға, сондай-ақ
өндірістік емес профильдегі мамандықтар бойынша даярлаудың ұлғаюы жағынан
өзгерді. Бұл үрдістер еңбек нарығында көтеріңкі сұраныспен пайдаланылуда.
Жұмысбастылықтың тиімділігі туралы көрсеткішті жұмыссыздық нормасы
бойынша таразылауға болады. Қазіргі батыс экономикалық әдебиетінде толық
және тиімді жұмысбастылыққа жету, табиғи жұмыссыздықтың нормасы арқылы қол
жеткізіледі деген көзқарас әйгілі танымал. Жұмыссыздықтың табиғи нормасы -
бұл (сұраныс пен ұсыныс құрылымында) нақты жалақы деңгейі мен еңбек
өнімділігінің нөлдік өсуіміндегі бағаны, өзгеріссіз ұстап тұру деңгейі.
Практикада жұмыссыздық нормасы уақытша (фрикциондық) және құрылымдық
жұмыссыздықты қосу жолымен есептеледі.
6.5. Жұмысбастылық бұл экономикалық және өте маңызды әлеуметтік
мәселе, ол еліміздің тұрғындарының әлде бір өмір сүру деңгейін қамтамасыз
етуде маңызды рөл ойнайды және әрбір адамның, тұлғаның кәсіби
мүмкіндіктерін қалыптастырып дамытады. Қоғамның негізгі байлығы еңбекпен
жасалады, оның прогрессивті дамуы қамтамасыз етіледі, әлемдік
қауымдастықтағы әлеуметтік прогреске үлес қосады.
Керісінше, жұмыссыздық, егер ұзаққа созылса, адамға, отбасына,
тұлғаға оның өмірлік деңгейіне, күйзелуіне дейін теріс ықпал етеді. Жаппай
жұмыссыздық тұрақсыздық факторына әкеледі, тоқырауға ұрындырады, жекелеген
аймақтарды құлдыратады және тіпті бүкіл қоғамды әлеуметтік қысымға
ұшыратады. Және бұл тұрғыда ол әлеуметік - саяси мәселе болып табылады.
Сондықтан жұмысбастылық қоғамның, мемлекеттің, ол жүргізетін әлеуметтік-
экономикалық саясаттының назарының орталығында болады. Бұл мәселе оған
дербес тарау бөлуді қажет етеді. Бұл салада жұмысбастылық саясаты қоғамның
мақсаттарға қол жеткізуі үшін, еңбек саласында индивидуумдарды тарту мен
тиімді қызметін ынталандыруға бағытталған шаралар жиынтығы ретінде
көрінеді.
Мемлекет аймақтық деңгейде жұмысбастылық саясатын жүзеге асыра
отырып, стратегиялық және тактикалық мақсаттарды көздеуі тиіс. Стратегиялық
мақсаттар өмірдің жоғары деңгейіне қол жеткізуіне, экономиканың тиімділігі
арқылы адамның жан-жақты дамуы үшін жағдай жасаумен түзіледі. Тактикалық
мақсаттар жұмыс орындарына, сұраныс пен ұсынысты теңдестіруге, толық өнімді
және тиімді жұмысбастылықты қамтамасыз етуге бағытталады.
Аймақтық деңгейдегі жұмысбастылық саясаты бірінші кезекте
стратегиялық міндеттерді - өмір сүрудің жоғары деңгейіне қол жеткізудің
қажетті алғы шартты ретінде толық, бірақ тиімді жұмысбастылықты қамтамасыз
етуді шешуге бағытталған болуы тиіс. Бұл нарықтық сияқты, нарықтық емес
факторлар іс-әрекетін есепке алу негізінде мүмкін.
Нарықтық механизм өндірістің өсуіне және тиімсіз жұмыс орындарын
жоюға, сұраныс талаптарына жауап бермейтін еңбеккерлерді босатуға
бағытталуы тиіс.
Мемлекеттің ұзақ мерзімді саясаты жаппай жұмыссыздықты ескерту
бойынша, оны әлеуметтік қолайлы деңгейде қолдау шараларының кешенін
ендіреді; нарық және ғылыми – техникалық прогресс талаптарына сай келетін
жұмыс күшін даярлау мен қайта даярлау; қысымды аймақтардан және т.б.
тоқыраудан шығаруды қамтамасыз ететін ірі бағдарламаларды, жобаларды жасау
мен жүзеге асыру. Қорытынды да олардың барлығы толық жұмысбастылықы
қамтамасыз етуге, игілікті арттыруға, еңбекті, оқуды, балаларды тәрбилеу
мен демалысты оңтайлы үйлестіру мен алмастыру үшін жағдай жасауға
бағытталған.
Аймақтық деңгейде жұмысбастылық саясаты сол стратегиялық және
тактикалық мақсаттарды көздеуі тиіс, мүмкіндіктерді мейлінше толық
пайдаланып, жұмысбастылық мәселесін шешудің дәстүрлі емес жолдарын
іздестіру керек. Олардың арасында мыналарды атаймыз:
- жұмыс күшінің орнын алмастыруға әкімшілік шектеулерді жою;
- жұмыс күштерін даярлау мен қайта даярлау;
- жұмыс орындарын құру бойынша қызметтік қолдау;
- қоғамдық жұмыстардың диапозонын кеңейту;
- оны тапқан қаржысына тұрғын үй, басқа да материалдық игіліктер,
сондай-ақ қажет кезінде жұмыс ұсынуға кепілдік беріп және оның
туған жеріне оралуына контрактілік негізде жұмыс күшін уақытша
пайдалану бойынша жұмысы мол немесе жұмысы жеткіліксіз
әкімшіліктер арасында ұзақ мерзімді ынтымақтастықты реттеу;
- жұмыссыздығы жоғары, соның ішінде шағын бизнесті дамыту, ол үшін
жұмыс күштерін даярлау, т.б. үшін аймақтарға шетелдік күрделі
қаржыны тартуға мемлекеттік қолдау (әкімшілік, салықтық т.б.)
Нарықтық экономикаға әлеуметтік бейімделу жасау курстарына шақыруға
байланысты жұмысбастылық саясатының басты бағыты экономикалық мақсатты
жұмыс орындарын жасау болып табылады. Олар еңбекке сұранысты анықтап, жұмыс
күшін ұсынумен оның теңдестірілуін біртіндеп қамтамасыз етеді.
Алдын - ала ескерту шаралары ретінде еңбекке қабілетті халықтың
жекелеген әлсіз қорғалған санаттарын әлеуметтік қорғау бойынша мақсатқа
бағытталған саясат жүргізу мақсатқа сай келеді, еңбек нарығынан олардың
кетуі ықтимал. Бұл орайда балалы әйелдерге, зейнеткерлерге, еңбекті оқумен
ұштастырған жастарға көмектесу бағдарламасын тұрақты жетілдіру керек.
Мұндай нәтиже икемді жұмыспен қамту, икемді еңбек нарығын дамытуды
ынталандыруға әкелуі мүмкін.
Сонымен бірге үстіміздегі ғасырдың соңғы он жылдығында байқалған жалпы
табыстағы жалақының деңгейінің төмендеуі, еңбек мотивациясының әлсіреуіне
әкеледі. Соңғысы экономиканың тиімділігін аттырудың маңызды факторы.
Сондықтан еңбек мотиваицясын төмендету оның тиімділігінің өсуін едеуір
тежеп, теріс зардапқа ие болады.
Оны шешу белсенді күш-жігерді, әрбір адамның және мемлекеттің еңбек ету
мен өмір сүрудің бір қалыпты жағдайын қамтамасыз ету, еңбеккерлердің
біліктілігін, бәсекеге қабілеттілігінің деңгейін арттыру, жұмыстан босаған
жағдайда әлеуметтік қорғау, аймақ бойынша еркін қозғалу, тұрғын үй нарығын
жасау т.б.
Еңбек нарығын реттеу мен қалыптастырудағы мемлекеттің ролі. ҚР-дағы
еңбек заңдары
9.1. Халықты жұмыспен қамту бағдарламасы
9.2. ҚР-ның Еңбек туралы заңы.
9.3 Еңбек нарығын реттеу әдістері мен тетіктері
9.4. Жастар еңбек нарығы
9.5. Зейнеткерлер еңбек нарығы
9.6. Әйелдер еңбек нарығы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
5.1 Жұмыс күшіне ұсыныс: мазмұны, құрылымы, жүзеге асыру деңгейі
5.2 Жұмыс күші ұсынысын сипаттайтын көрсеткіштер
5.3 Жұмыс күшін ұсыну туралы шешімге әсер етуші факторлар
5.4 Жұмыс күші ұсынысын жанұялық тұрғыдан қарастыру
5.5 Адам капиталына баѓытталѓан инвестициялар
5.1. Экономикалық мазмұны жағынан жұмыс күші ұсынысы – қызметкердің
еңбек нарығында өзінің еңбекке деген қабілетін тауар ретінде жұмыс берушіге
белгілі бір бағамен белгіленген уақытта ұсыну. Бұл кезде ұсыныс пен сұраныс
бір-бірімен тығыз байланысты, бір-біріне тәуелді. Экономикалық категория
ретінде жұмыс күші ұсынысы екі тауар иелерінің түйісу кезіндегі меншікті
қатынастарын көрсетеді кәсіпкер (өндіріс құралдар меншігі) және жалданған
қызметкер (жұмыс күшіне меншігі). Бұл екеуінің қатынасы заң жағынан тең
құқылы, бірақ экономика жағынан құқылары теңсіз болып келеді.
5.1. Экономикалық мазмұны бойынша жұмыс күшін ұсыну – бұл жалдамалы
жұмысшылардың жұмысқа деген қабілеттілігі, еңбек нарығы тауар ретінде, осы
ерекше тауарды сатып алушыға – жұмыс берушіге нақты бір төлемге және нақты
бір уақытқа сату. Бұл жұмыс күші тауарын сату – сатып алу акты емес, бұл
жерде жалдамалы жұмысшы жұмыс күші тауарын потенциал сатушысы ретінде, ал
кәсіпкер (фирма) осы тауардың потенциал сатып алушысы ретінде
қарастырылады, яғни бұл жұмыс күшін расында да сатып алу емес, ұсынылған
жағдай.
Жұмыс күшін ұсыну - бұл қосарлы категория элементі сұраныс - ұсыныс,
олардың полюстары, өзара шарттастығы, өзара тәуелділігі бір-бірімен тығыз
байланысты. Жұмыс күшіне сұраныс оның ұсынысын шамалайды, ал ұсыныс
сұранысты шамалайды және бұларсыз мағынасын жоғалтады. Сонымен жұмыс күшін
ұсыну екі тауар иесінің жекеменшілік қатынасын көрсететін экономикалық
категория: кәсіпкер (өндірістік меншігі) және жалдамалы жұмысшы (жұмыс күші
меншігі). Бұл екі меншік - тауар иелері заңды тең құқылы, экономикалық тең
құқықсыз, өзара байланысты, өзара тәуелді, қоғамдық өндірістегі
контрагенттердің өзара әрекетінде болатын қатынас болып есептеледі.
Жұмыс күшіне сұраныс фирма (микро) дәрежесінде қалыптасады; ал жұмыс
күшіне ұсыныс сала немесе салалардың жиынтығы (мысалы, жалпы өндіріс
деңгейінде), және де ұлттық экономика дәрежесінде қалыптасады. Сонымен,
жұмыс күші ұсынысы дербес дәрежеден (микро-экономикалық) алшақталанды,
белгілі жалпы экономикалық деңгейге ұмтылып, және макроэкономикалық
категория ретінде алға шығады.
Жұмыс күші ұсынысы жеке тұлғадан басталады. Жұмыссыз қалған әрбір
жалдамалы жұмысшы, өзі жұмыс іздей бастайды; өзінің жұмыс күшін еңбек
нарығында жұмыс берушіге ұсынады. Осы мағынада жұмыс күші ұсынысы дербес
сипатқа ие. Мұндай жағдайлар жұмыс іздеп жүрген тек қана жұмыссыздарға
тиісті, қаншалықты жұмыс күші ұсынысы жұмыс істейтіндер сферасында болса,
маңызды ерекшелікке ие болады. Еңбек ұсынысы (миро және макро) категориясы
сипаты туралы айтқанымызда, біз жеке жұмысшының жұмысқа орналасуын емес,
жұмыс күші ұсынысы қалыптасатын деңгейін, оның көлемі, құрылымы және
динамикасын назарға аламыз. Еңбек нарығында жұмыс күші ұсынысы барлық
параметрлерімен және толық көлемде немесе осы сала қызмет ететін барлық
кәсіпорындар кешені мен фирмалар бағыты бағытталған салалар жиынтығында
қалыптасады. Еңбек нарығында жұмыс күшін қалыптастыру жоспарында
метамарфоза пайда болады: дербес жұмыс күші ұсынысы (формасы мен мазмұны)
тұтас сала ұсынысы немесе жалпы ұлттық жиынтық ұсынысы түрінде
қабылданады.
Жұмыс күші ұсынысының жиынтық сұраныс көлемі келесі схема бойынша
айқындалады:
- еңбекке жарамды жастағы халықтың жалпы санынан (16 жастан бастап
тағайындалған зейнеткер жасына дейін);
- алу (минус) институциональдық деп аталушы халық (қамаудағы, арнайы
медициналық мекемелердегі адамдар);
- алу (минус) жұмыс істемейтін жеңілдікті зейнеткерлер және І,ІІ топ
мүгедектер;
- тең: еңбек қабілетіне ие жастағы институциональдық емес халық;
- қосу (плюс) жұмыс істеп жүрген зейнеткерлер және жасөспірімдер;
- тең: мемлекеттің жалпы жұмыс күші саны.
- алу( минус) қарулы күштердегі адамдар саны;
- тең: азаматтық жұмыс күшінің саны.
Еліміздің жұмыс күшінің жалпы саны және азаматтық жұмыс күшінің жалпы
саны сәйкес келмейді: соңғысы әрдайым біріншісінен, әскери қызметкері
контингентінің үлкендігі бойынша, аз болады.
Нәтижесінде қиын емес арифметикалық операция арқылы азаматтық жұмыс
күші түсінігіне ие боламыз. Бұл түсінік сізді жұмыс күші ұсынысына
жақындатқанымен берілген категория мазмұнына толық жауап бермейді.
Нарықтық экономикада азаматтық жұмыс күші саны бойынша екі тең емес
топтарға бөлінеді:
а) жұмыс істейтіндер; Бұл елдің экономикалық жағынан белсенді халық
тобы;
б) жұмыс істемейтіндер; бұлардың көпшілігі экономикалық себептер
бойынша жұмыссыздардан тұрады.
Жиынтық еңбек ұсыну проблемаларын мәселелерін талдау, айтылған әрбір
топтың құрылымын және ерекшелігін анықтауды ұсынады. Дамыған, қалыпты
қызметтегі нарықтық экономикада, жұмыс істейтін-дердің жалпы санына, өз
бетімен жұмыс істейтіндер, яғни өздері үшін жұмыс орнын жасайтын тұлғалар
қатысады.
Өз бетінше жұмыс істейтіндер жалдамалы еңбекті пайдаланбай, жеке
еңбегіне негізделініп, жұмыс істейді. Егерде дербес жұмысшы жалдамалы
еңбекті пайдалана бастаса, онда ол өз бетінше істейтін емес, жай
кәсіпкерге айналады, ал оның жеке бизнесі капиталистік сипатқа ие болған
бизнеске айналады. Өз бетінше жұмыс істейтіндер кейбір кездерде
капиталистік фирмаларға тәуелді болса да, формальды түрде дербес, олардың
жұмысбастылығы еңбек нарығынан тыс болады.
Өз бетінше жұмысбастылар жұмыс күшін ұсынуды ұйғармайды, керісінше,
оған қарсы болады. Бұл негізінен үй шаруашылығымен айналысатындар
(әйелдер), себебі олардың еңбегі еңбек қатынастарының шегінінен тыс жүзеге
асады.
Жұмыс істейтіндердің жалпы саны ішіне, жұмыстары еңбек нарығымен
байланысты емес, бірақ олар еңбек қызметінде бар, нарық қатынастары
сыртындағы жұмысшылар тобы да кіреді. Еңбектің жиынтық ұсынсын анықтауда
бұл топ жұмысшылары (үй шаруашылығындағыларды қосқанда), өздерінің жұмыс
күшін еңбек нарығында ұсынатын адамдар қатарынан босатылуы қажет. Айтылған
топты алып тастап, біз өз жұмыс күшін еңбек нарығында ұсынатын және олардың
жұмысқа ие болуы, жұмыс күшін нарықтық жолмен, яғни жұмыс күшін сату-сатып
алу бойынша жүзеге асыратын адамдарға ие боламыз.
Жұмыс істемейтіндер тобының құрылымы біртекті емес. Оның құрамында,
жұмыс істемейтіндер сферасынан ығыстырылған, жалдамалы жұмысшылар да бар.
Кейбір жағдайларда аталған тұлғалар ұзақ уақыт бойы жұмыс таба алмай және
ең соңында еңбек нарығыннан мәңгіге шығып кетеді. Батыс экономистері
еңбегінде мұндай жұмыссыздар тобын үміт үзгендер деп атайды. Батыс
мемлекеттері экономикасында олардың саны көбірек. Г.Мэнкью мәліметі
бойынша, жартыдан көп жағдайда, ұзақ уақыт бойы жұмыссыз болғандар еңбек
нарығынан кетуімен аяқталады.
Жұмыссыздар құрамында жұмысқа жарамды жұмыс істеуді қаламайтын, жұмыс
іздемейтін және жұмыссыздықты өзінің өмір сүру дағдысы етіп алғандар да
бар. Егерде тұлға жеткілікті табысқа ие болса, олардың табысы еңбек
нарығы, еңбек қызметімен байланысты емес жағдай түрлерінде пайда болады.
Жоғарыда айтылған екі топты алып тастап, біз жалдамалы еңбектің таза
жұмыссыз категориясын аламыз, яғни өздерінің жұмыс күшін сатып және оны
еңбек нарығында ұсынуға тәуелділер. Аталған жұмыссыздар категориясы – бұл
көп миллиондық жұмыссыздар контингенті, белсенді түрде және еңбек
нарығында жұмыс күші жиынтық ұсынысының қалыптастасуына әсер ететін шешуші
факторлары ретінде жұмыс іздеушілер.
Жұмыс күшін еңбек нарығында ұсынатын жұмыссыздар контингенті (барлық
жұмыссыздар) екі тең емес құрылымды бөліктерге бөлінеді:
а) жұмыс қызметінен босатылған, жұмыс стажына ие тұлғалар; жұмыстан
босатылғаннан (жұмысын жоғалтқаннан) кейін, олар еңбек нарығына қайта
келеді;
б) еңбек нарығына алғашқы рет келгендер, еңбек стажына ие емес
тұлғалар. Бұлар мектеп, колледж, институт, университет бітіруші түлектері
және еңбек қабілетіне ие жастағы халық, яғни бір себептермен алғашқы рет
еңбек нарығына, жұмыс іздеуге шыққан тұлғалар. (Мысалы: үй шаруашылығы
қызметімен айналысқан әйелдер).
Бірінші топ – қызмет ету сферасынан экономикалық себептерге байланысты
кеткендер сан жағынан көбірек болады.
Батыс елдерде негізінен АҚШ-та қайтадан еңбек нарығына келетіндер
(жұмыстан босатылғандар), еңбек стажы барлар, еңбек нарығына жаңадан
келген,еңбек стажы жоқтар санынан екі есе артады.
Ресейде экономикасы еңбек нарығында барлық жұмыссыздардың (экономикалық
себептерге байланысты) санының, нақты босатылған жұмыссыздар үлесі,
белсенді жұмыс іздеушілер саны, еңбек нарығына алғаш келгендер санынан 4-9
есе жоғары.
Еңбек нарығындағы жұмыс күшінің жиынтық ұсынысы жалдамалы жұмысшылармен
- жұмыстары барлар мен жұмыс іздеушілер, жұмыссыздар мен жұмысбастылардың
жалпы санына тең болады.
5.2. Ұлттық экономикадағы жұмыс күші ұсынысы көлемі еңбекке
қабілетті халықтың санына тәуелді. Жұмыс күші ұсынысын көптеген
көрсеткіштер арқылы сипаттап көрсетуге болады. Олардың ішінде сандық
көрсеткіштердің рөлі зор (кесте 1).
Кесте 1. Қазақстанның халық саны мен еңбек ресурстары
2003 2004 2005 2006 2007
Халық саны, 14255,10 15074,8 15163,5 15346,9 15715,5
мың адам
Еңбек ресурстары 9295,9 9613,0 9764,5 9937,3 10069,3
оның ішінде
Еңбекке жарамды 9138,4 9488,8 9652,5 9824,3 9967,2
жастағы еңбекке
жа-рамды халық саны
үлкен жастағы 133,3 107,6 87,1 90,9 89,1
Бозбалалар 24,2 16,6 24,9 22,1 13,0
Экономикалық 7657,3 7840,6 7901,7 8028,9 8228,3
бел-сенді халық саны,
мың адам
оның ішінде
Экономикадағы жұмыс 6985,2 7181,8 7261,0 7403,5 7631,1
істеушілер
Жұмыссыздар 672,1 658,8 640,7 625,4 597,2
Кесте мәліметтері бойынша 2007 жылғы еңбек нарығы жағдайын 2003 жылғы
мәліметтермен салыстырсақ, еңбек ресурстарының көбейгендігін, нарықтағы
үлкен жастағы адамдар мен бозбалар саныны азайғандығын көруге болады.
Берілген мәліметтер көрсеткендегідей, еңбек ресурстарының жалпы саны
2007 жылы 10069,3 мың адам екен. Яғни республиканың барлық халқының 64,07
пайызы. Бұл экономикалық белсенді халықтық 81,7 пайызы. Жұмыссыздардың
жалпы саны 597,2 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтық 7,3 пайызы,
бір қарағанда жұмыс-сыздардық жалпы саны ( 597,2 ) да, олардың үлес салмағы
да кейінгі жылдары азая бастаған. Алайда әрбір жетінші адамның жұмыссыз
отырғаны аса зор әлеуметтік мәселе, жалданып жұмыс істейтін адам саны
4973,5 мың, яғни жұмыспен қамтылған халықтың 65,1 пайызы. 2657,6 мың адам
өз бетімен жүмыс істейді, яғни 34,8 пайызы.
Еңбек ресурстарының негізгі толықтырылуы еңбекке жарамды жастан төмен
тұрғындардың құрылымынан жүзеге асады, сонымен қатар жұмыс күші ұсынысының
көлеміне көптеген факторлар әсер етеді. Бұл елдегі қалыптасқан
демографиялық процестерге қатысты анықталады, оларға туу, халықтың өлім-
жітімі және миграцияның орны ерекше болып табылады. Егер республикадағы
демографиялық жағдайды талдайтын болсақ, туу және өлім-жітім жұмыс күші
ұсынысының көлеміне бір бағытта әсер етеді (кесте 2). Кесте мәліметтері бұл
көрсеткіштердің өткен жылмен салыстырғанда өскендігін көрсетеді.
Кесте 2. Қазақстан халқының тууы, өлімі және табиғи өсімі (1000
адамға шаққанда)
2003 2004 2005 2006 2007
Туу коэффиценті 16,63 18,19 18,42 19,71 20,79
Өлім коэффиценті 10,41 10,14 10,37 10,27 10,22
Табиғи өсім 6,22 8,05 8,05 9,44 10,57
коэф-фиценті
Қазақстанның еңбек нарығына жұмыс күші ұсынысы көлеміне ең күшті әсер
ететін фактор эмиграция (кесте 3). Қазақстаннан кетіп жатқан еңбек
ресурстарының басым бөлігі білімді, білікті еңбекке қабілетті, жарамды,
бәсекеге қабілетті жастағы адамдар, бұл біздің қоғамымызға орны толмайтын
шығын әкелетіні белгілі. Ал елге келген азаматтар сан мен сапа жағынан бұл
шығынға оң жағынан әсер ете алмайды. Егер Қазақстаннның эмиграциясын
бағалайтын болсақ, онда қазіргі кезеңде одан мүмкін болатын әсерлерге
қарағанда, оның жағымсыз зардаптары басымды болады.
Жасыратыны жоқ, жыл сайын қоныс аударушылардың саны белгіленген
квотадан артық болғандықтан, бүгінгі таңда көптеген оралман отбасылары
мемлекет тарапынан қаржылай көмек алу мүмкіншілігінен тыс қалып отыр.
Сонымен қоса, оралмандарды баспанамен, жұмыспен қамту мәселесінде де
шешілмеген сұрақтар баршылық. Көшіп келген оралмандар
арасында тұрғын үймен, жер учаскелерімен қамтамасыз етілмей отырғандары да
бар.
Еңбек нарығындағы жағдайға тұрғындардың миграциясы да қиындыққа
соқтырады. ТМД елдеріндегі миграцияның өсуі Қазақстанға да әсер
етуде. 2007 жылдың бірінші жартысында Республикадан ТМД елдеріне – жалпы
кеткендер санының 94,1пайызы кетеді.
Келгендер санындағы еңбекке қабілетті жастағылардың үлесі 69,9%,
кеткендерге - 74,5% құрады. Тұтастай ел бойынша еңбекке қабілетті жастағы
кеткен 1000 көшіп-қонушыларға осы санытындағы 1573 келген көшіп - қонушылар
келеді.
Кесте 3. Қазақстан халқының сыртқы миграциясы
2004 2005 2006 2007
Келуі, адам 68319 74807 66731 53397
Кетуі, адам 65530 52139 33690 42435
Қалдығы, адам -2789 -22668 -33041 -10962
Көші-қон 0,2 1,5 2,2 0,7
қарқындылығы
Жұмыс күшін ұсыну көрсеткішіне өз еңбегін ұсынған жұмыс күшінің қай
бағытта шешім қабылдауын өлшейтін көрсеткіштер жатады. Нарықтық экономикада
адамдар жұмыс істеуі - істемеуін өз бетінше шешеді. Бұл шешімді сипаттайтын
көрсеткішіне оның еңбек өмірне қатысу ықтималдығы алынады. Адамның шешімі
арқылы оның белгіленген уақыт ішінде ай, апта да қанша сағат жұмыс ұсына
алатындығы арқылы білеміз.
Жұмыс күшін ұсынуда оның сапа жағына да көңіл бөлінуі керек, себебі
өзінің жұмыс күшін ұсынған адамдар бәрі бірдей емес, яғни олардың еңбекке
деген қабілеттері, білім деңгейі т.б. өзіндік қасиеттері әр түрлі болады.
Жұмыс күші ұсыну көрсеткішіне жұмысшының өзіне жүктелген еңбек
міндеттемелерін орындаудағы ынтасы қаншалықты екендігін сипаттайды. Мұнда
кейбір адамдар тобы еңбекқор, екінші адамдар тобы жалқау болуы мүмкін. Көп
адамдар осы екі топтың ортасында болып келеді.
Келесі көрсеткішке, ол жұмыс күші механизмін ашуда адамның жынысы,
жасы, жанұя жағдайы өз әсерін тигізеді. Мысалы: әйелдер арасында олардың
жұмыспен қамтылуы оның жасына, жанұя жағдайына байланысты болып келеді.
Мектеп бітіріп, тұрмысқа шыққанға дейін жұмыс істеуі мүмкін, содан соң бала
тәрбиесімен айналысып, еңбек нарығын тастайды, ал 40 жасқа келгенде
қайтадан еңбек нарығына келуі мүмкін. Кейбір деректерге сүйенсек, осындай
заңдалықтың бар екендігін көрсетеді. Сонымен қатар оны әйелдердің әртүрлі
жаста туу көрсеткіштері арқылы да көруге болады (кесте 4).
Кесте 4. Аналарының жас шамаларына қарай туылған балалар саны (1
жылда 1000 әйелге шаққандағы орташа саны)
Жас топтары 2003 2004 2005 2006 2007
20 25,8 26,4 26,0 27,8 29,3
20-24 136,0 142,3 140,1 143,9 146,5
25-29 120,2 131,5 133,2 140,4 147,6
30-34 76,4 86,3 87,2 95,1 101,8
35-39 37,7 43,7 46,1 51,6 54,9
40-44 7,9 9,3 10,2 11,7 11,9
45-49 0,5 0,5 0,6 0,6 0,6
Туудың жиынтық-тың 2,0 2.2 2,2 2,4 3,5
коэффиценті
Кесте мәліметтеріне сүйенсек, туу көрсеткіштері елеулі
өзггерістерге ие болған. 35-49 жас аралығындағы әйелдер қатысты, сонымен
қатар 20-24, 25-29 жастағы әйелдер арасында да туу көрсеткішінің жоғары
екендігін көрсетеді. Еліміздегі әйелдердің еңбек нарығындағы өмірін 3
фазаға бөліп қарастыруға болады. Осыған байланысты олардың еңбек нарығына
жасайтын қысымы да әр түрлі болады.
Жұмыс күші ұсынысына жанұялық жағдайда әсер етеді. Жанұя құратын ер
адамдар мен әйелдер саны олардың жасына тәуелді. Нарық жағдайында жанұя
құру бірінші кезекте емес болып отыр, ер азаматтар үшін. Ал әйелдер ер
адамдармен салыстырғанда тұрмысқа ертерек шығады.
Тағы бір айтарлықтай сипаттама ретінде, бір жыл ішінде жұмыс істелінген
уақыт көлемін қолдануы. Егер де оған нақты талдау жасасақ, еңбек нарығында
адамдар өз жұмыс күшін ұсынуын қанша сағат көлемінде қалайтындығын есептеп
көруге болар еді. Бірақ бұл көрсеткішке статистикалық органдармен көңіл
бөлінбейді. Еңбек нарығында адамның өзінің жұмыс күшін ұсынуды
сипаттатайтын көрсеткіштері осылайша топтап қарастыруға болады.
6.3 К‰дер ‰зген жєне қосымша қызмет эффекті
Адам өзі барынша көп пайдалы жұмыс уақытты таңдауға құқылы Жұмыс
орнындағы еңбек жағдайы мен жалақының сағаттың мөлшері бірдей болмаса мыс:
жалақы ставкасы әртүрлі болғандықтан, басында жоғары бағаланбаған жұмыс
орны адамға барыннша көп пайда әкеледі.адамның еңбек процесіне кірісу
туралы шешім қабылдауы кезінде тұрақты деп аталатын жұмысқа ілеспелі
шығындардың маңызы елулі.
Жұмыс күші қатарына қосылу деңгейіне жұмысссыздық деңгейі әсер
етеді.бұл жерде екі мүмкіншілік туады. Бірінші, жұмыссыздық кең орын алған
кезде кейбір адамдар жұмыс іздеуден түңіліп, күдер үзеді де жұмыс күші
қатарынан шығып үй шаруашылығымен айналысады, не оқиды, не мерзімнен бұрын
зейнеткер болады. Бұл құбылысты экономика ғылымында күдер үзген
қызметкердің эффекті деп атайды. Екінші, жұмыссыздық мезгілінде адамның
біраз бөлігі еңбек нарығына шығады, өйткені жанұядағы негізгі қызметкер
жұмыстан айрылғандықтан жанұя табысын көтермелеу керек. Бұл құбылысты
қосымша қызметкер эффекті деп атайды.
Қосымша мен күдер үзген қызметкерлер эффектілері бір-біріне қарсы
бағытта болады, олардың тұтас әсері осы эфектілердің абсалюттік шамасына
тәуелді болып келеді.
6.4 Жұмыс күші ұсынысын жанұялық тұрғыдан қарастыру
Жұмыс күші ұсынысына жанұялық жағдай өз әсерін тигізеді.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жанұя құратын ерлер мен әйелдер саны
олардың жасына тәуелді көрінеді. Қазіргі нарық жағдайында жастар бұрынғыға
қарағанда жанұя құруын кейінге қалдырып жүр. Ал әйелдер ер адамдармен
салыстырғанда ертерек тұрмысқа шығады.
Ғылыми еңбектерде және оқулықтарда адамның еңбекке кірісу туралы
шешім қабылдау процесін модель түрінде келтіруге болады.
Адамның шешім қабылдау процесін ең қарапайым түсіндіру жолы – ол екі
түсінікті “жалақының нарықтық мөлшері” және “дәмеленген жалақы мөлшері”
енгізіп сонан кейін оларды бір-бірімен салыстыру негізінде тиісті шешім
қабылдау.
Еңбек ұсыну бойынша жанұя шешімдерінің үш моделін ажыратады:
- шовинистік модель. Бұл моделде жанұя басы, басқа жанұя мүшелерінің
пікіріне қарамай, өз еңбегін ұсыну туралы шешім қабылдайды;
- жанұялық бюджет шектеулері ескеріліп, жалпы жанұя пайдалылық
функциясын барынша көп болуын ұйғарады;
- жанұялық бюджет шектеулері ескеріліп әр адам пайдалылығын барынша көп
болуын ұйғарады.
6.5 Адам капиталына баѓытталѓан инвестициялар
Экономика ғылымының соңғы жылдардағы жетістіктерінің бірі адам
капиталына инвестиция бағыттау теориясының дамуы болып табылады. Осы
теорияның жемісі ретінде, жұмыс беруші мен жұмыс алушы арасында әлеуметтік
серіктестік пайда болғанын айтуымыз керек. Адам капиталына жұмсалған
қаражат кейінде жоғары жалақы әкеледі, жұмыстан қанағаттанған сезімге
бөлену өседі, адам рухани байлыққа ие болады. Жалпы түрде адам капиталына
жұмсалатын инвестициялық шығын үш бөліктен тұрады:
- тікелей шығындар;
- айырылған табыс;
- психологиялық шығындар.
Адам білім алуға жұмсалатын инвестиция туралы шешім қабылдарда, білім
тұтыну игілігі ретінде санамай, инвестиция объекті ретінде қарайды.
Сондықтан ол бұл туралы шешім қабылдағанда білім алуға кететін шығын мен
одан түсетін пайданы салыстырады.
Жұмысбастылық еңбек нарығының негізін қалаушы сипаты және әлеуметтік
саясаттың нысаны ретінде
6.1. Жұмысбастылық экономикалық категория ретінде
6.2. Жұмысбастылық принциптері
6.3. Толық және тиімді жұмысбастылық
6.5. Жұмысбастылық әлеуметтік мәселе ретінде
6.1. Жұмысбастылық экономиканың аса маңызды сипаттамасы, халықтың
жақсы тұрмыс халі; жұмысбастылық деңгейі – маңызды макроэкономикалық
көрсеткіш. Бірақ жұмысбастылық тек экономикалық құбылыс қана емес, ол
демографиялық үрдістерге тәуелді, әлеуметтік саясаттың бөлігі болып
табылады, яғни демографиялық және әлеуметтік мазмұнға ие.
Жұмысбастылық экономикалық санат ретінде - бұл халықтың еңбек
қызметіне қатысу жағдайындағы қатынастардың жиынтығы; оның жұмысқа тартылу,
ақы төленетін жұмыс орындарында, табыс алуда жұмысшылардың қоғамдық
тұтынушылығы мен жеке тұтынушылығын қанағаттандыру дәрежесінің шараларын
бейнелейді. Осы позиция тұрғысынан жұмысбастылық еңбек нарығының аса
маңызды сипаттамасы болып табылады.
Қоғамдық - пайдалы қызметте жұмысбастылық еңбекке жарамды халықтың кең
ауқымын: еңбек келісім – шартымен жұмыс істейтіндерді; өздерін жұмыспен
дербес қамтамасыз ететіндерді; қосалқы кәсіпшілікте істейтіндерді;
азаматтық-құқықтық келісім-шарт (мердігерлік) бойынша жұмыс
атқаратындарды, сондай-ақ өндірістік кооперативтер мүшелерін; ақы төлентін
лауызымға таңдалған; тағайындалғандарды немесе бекітілгендерді; әскери
қызметін өтеушілерді, сондай-ақ ішкі істер органдарында қызмет етушілерді;
жалпы білім беретін және басқа білім беру мекемелерінде қүндізгі бөлімде
оқитындар; уақытша еңбекке жарамсызыдығына; кезекті еңбек демалысы;
біліктілікті көтеру, ереуілдер мен басқа да себептер туғызған өндірістің
тоқтауына байланысты уақытша жұмыс істемейтіндерді қамтиды.
Барлық жұмыспен қамтылғандарды қызмет түрлері бойынша үш үлкен топқа
бөлуге болады:
1. Экономикада ақы төленетін қызметпен қамтылғандар.
2. Әскери қызметтегілер. Тікелей ақшалай табыс әкелмейтін қызметпен
айналысады. Қызметтің контрактылық үлгісіне өту барысы бойынша,
әскери қызметшілер экономикада жұмыс істейтіндердің статусына
жақындайтын болады.
3. Өндірістен қол үзіп оқитындар.
Еңбек қызметіне тартылу әдісі бойынша экономикада жұмысбастылықты үш
шағын топқа бөлуге болады:
1. жалдамалы жұмысшылар. Бұған өз жұмыс күшін сату негізінде жұмыспен
жұмыспен қамтылғандар жатады;
2. жұмыс берушілер. Бұған өз кәсіпкерлік қабілетін іске асырған
кәсіпкерлер жатады;
3. өзін-өзі жұмыспен қамтушылар. Бұған өз есебінен жұмыс істейтін
тұлғалар, тұрақты негізде жалдамалы жұмыс күшін пайдаланбайтын
өндірістік кооператив мүшелері жатады.
Жұмысбастылық статусының сәйкес жұмыспен қамтылған халық алты топқа
бөлінеді:
1. жалдамалы жұмысшылар;
2. жұмыс берушілер;
3. өз есебінен жұмыс істеушілер;
4. өндірістік кооператив мүшелері;
5. отбасы мүшелеріне көмектесушілер;
6. статусы бойынша жіктелмейтін жұмысшылар.
Талдау мақсатына байланысты түрлі жіктеулерді пайдалануға болады.
6.2. Бірінші принцип азаматтардың өндірістік және шығармашылық еңбекке
өз қабілетін еркін жұмсайтын ерікті жұмыс болып табылады. Әрбір адам өзі
үшін, өзін өмірде үздік істі атқаруға мүмкіндік беретін өмірлік қызметінің
сол түрін таңдай алады. Заңнамада айырықша белгіленген басқа жағдайларда
болмаса, еңбекке мәжбүрлеуге жол беріл-мейді. Азаматтардың жұмыспен
қамтылмауы оларды әкімшілік және басқа жауапкершілікке тарту үшін негіз
бола алмайды. Еңбек саласы оқумен, үй шаруашылығымен айналысумен, балаларды
тәрбиелеумен, қоғамдық, діни және басқа қызметпен қатар қоғамдық пайдалы
қызметтің тең құқықты түрінің біріне айналады.
Бұл принцип адамға өз қабілетін жұмсауға қызметтің орны мен үлгісінің
әлдебір түрін еркін таңдауға мүмкіндік береді. Жүргізілген реформалар,
жекелей алғанда, өндіріс құралдарын жекешелендіру, оны сату мен айырбастау,
жазба тіркеуін алмастыру бұл принципті іске асыруды қалыптастырады.
Екінші принцип - бұл азаматтардың еңбекке және еркін жұмысбастылықты
таңдау құқығын іске асыру үшін жағдай жасауға мемлекеттің жауапкершілігі.
Мемлекет жанама шаралармен – экономикалық, заңнамалық, әлеуметтік
қызметтің әлдебір түрімен айналысуға, тиісінше біліктілк алуға жеке
адамдардың күш-жігеріне ықпал етуі тиіс.
Үшінші принцип – жұмысбастылық мәселесін шешуге кешенді әдіс – барлық
деңгейдегі билік органдарының күш-жігерін үйлестіру, мемлекеттік реттеу мен
нарықтық өзін-өзі реттеуі механизмдерінің өзара ықпалдылығы, бюджеттің
қаржылық мүмкіндіктерін пайдалану, бюджеттен тыс қорларды, кәсіпорындардың,
қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың қаржыларын, қабылданған
бағдарламалардан экономикалық және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізуді
ендіреді.
Жаңа экономикалық жағдайда мемлекет жұмысбастылықты тікелей
орталықтандырылған басқарудан бас тартады. Жұмысбастылыққа ықпал жасаудың
жаңа жүйесі – жұмысбастылықты реттеу жүйесі біртіндеп қалыптасуда. Басты
буыны жұмысбастылыққа ынталандыру заңдары, бағдарламалары; ұлттық,
аймақтық, салалық деңгейде және кәсіпорындар шеңберінде әлеуметтік - еңбек
қатынастары субъектілерімен түзілген келісімдер болып табылады.
Инвестициялық - құрылымдық, салықтық, қаржы – несие саясатына маңызды роль
аударылады. Әлеуметтік - еңбек қатынастары субъектілерімен бірлескен күш-
жігер жұмысбастылықтың негізгі бағыттарын, оның құрылымдарын өзгертуді,
жұмыс күшінің сапалық сипатын жақсартуды, ішкі және халықаралық еңбек
нарығында оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды анықтайды. Мемлекет бұл
жүйеде осы күш – жігерді үйлестіруші болып табылып, олардың қызмет етуі
үшін шеңберлік жағдай жасайды.
6.3. Толық және тиімді жұмысбастылыққа қол жеткізу әлеуметтік
–экономикалық саясаттың өзекті міндеті, экономика ғылымының аса маңызды
мәселесі.
Толық жұмысбастылық (жұмыспен қамту). “Толық жұмысбасты-лық” ұғымы
бір мағынада түсіндірілмейді және оның сипатының негізінде жататын өлшеміне
байланысты түрліше түсіндіріледі. Кеңестік кезеңде мұндай өлшеммен ғылым
мен практика үшін жаппай жұмысбастылық, барлық еңбекке қабілетті халықты
жұмыс орындарымен қамтамасыз ету қызмет етті. Қоғам шекті жоғары деңгейде
еңбек ресурсы балансына қол жеткізуге ұмтылды, жұмыс орындарын болжау мен
жоспарлау негізінде еңбек ресурстарының қозғалысын болжау жатты.
Мемлекеттің осындай саясатының нәтижесінде жұмысбастылықтың аса
жоғары, шекті деңгейіне жетті. 90 - жж. басында 94 пайыздан астамы қоғамдық
өндіріс пен басқа қоғамдық- пайдалы қызметпен қамтылды. Орталықтандырылған
жоспарлау - бөлу жүйесі жағдайында толық жұмысбастылық - бұл барлық еңбек
ресурстары іске қосылған экономиканың жағдайы. Алайда практика
көрсеткеніндей, мұндай жұмысбастылықтың шектен тыс деңгейі, өмірлік
қызметтің басқа маңызды жақтарына - адамдардың өміріне, балаларды отбасылық
тәрбиелеуге зиян келтірді.
Батыстық экономикалық ойлау мен практикада толық жұмысбастылық- бұл
барлық жұмысты қамтушылар қалыптасқан нақты жалақы деңгейінде жұмысқа ие
болатын экономиканың жағдайы. Бұл контексте ұқсас ұғым ретінде “оңтайлы
жұмысбастылық” пайдаланылады.
Қандай кәсіби (ақы төленетін) еңбек деңгейінде толық жұмысбас-тылыққа
қол жеткізе алуға болады? Жауап, бәлкім, жұмыс орындарына халықтың қажетін
өтеуге сәйкес қамтамасыз ету бағытын іздеу керек. Алайда, кез-келген жұмыс
орны оған деген қажеттілікті қанағаттандыра алмайды. Бұл жайлы экономикада
вакантты (бос) жұмыс орының болуы, жұмыссыздықпен бір мезгілде бар болуымен
көрсетіледі. Сондықтан мәселе экономикалық мақсатқа сай келетін жұмыс
орындары туралы болуы тиіс.
Экономикалық мақсатқа сай келетін жұмыс орны – бұл өнімді (қоғамдық-
пайдалы, айналым қаржыларымен қамтамасыз етілген, т.б.) жұмыс орындары, ол
адамға жеке мүдделерін іске асыруға мүмкіндік беретін, жоғары өнімділікке
қол жеткізетін, онда ғылым мен техника жаңалықтарын пайдаланатын және
еңбеккер мен оның отбасының бірқалыпты ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін
лайықты жалақысы бар болуы тиіс. Аталған талаптарға жауап беретін нақты
жұмыс орны (жұмыс немесе қызмет өндірісі үшін тағайындалған белгілі бір
аймақ) 2-3 ауысымда пайдаланыла алады. Бұл жағдайда 2-3 орын экономикалық
мақсатқа сай болады. Жұмыс орны жекеше және ұжымдық бола алады.
Егер жұмыс күштерін ұсынудың кәсіби- біліктілік құрылымы бойынша сай
келетін экономикалық мақсатты орынға сұраныс қанағаттандырылса, бұл да
толық жұмыспен қамтуды білдіретін болады. Тең салмақ немесе баланстау
көрсетілген негізде экономика ауқымында үздік нәтижелерді қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
Тұрақты жұмыс орындарын жетілдірусіз, қазіргі талапқа жауап беретін
жаңаларын құрусыз және экономикалық мақсатты орындарға жауап бермейтін ескі
өндірістік үрдерісті алып тастамайынша әлеуметтік прогреске қол жеткізуге,
қоғам мен әрбір жеке тұлғаның мүдделерін іске асыруға болмайды.
Толық жұмысбастылыққа қол жеткізу бір ғана нарықтық механизмнің
көмегімен қамтамасыз ету мүмкін емес, бұл процесс мемлекет пен қоғам
тарапынан тұрақты реттеуді қажет етеді. Мемлекеттік реттеуге бірінші
кезекте, іргелі ғылымдар, білім беру, денсаулық сақтау, экологиялық және
ұлттық қауіпсіздік, табиғи монополиялар (темір жолдары, энергетикалық және
құбыр тарту желісі) деп аталатын қызметтер жатады.
Нарықтық өзін-өзі реттеу және мемлекеттік реттеудің бірігу міндетін
қазіргі экономиканы, әлеуметтік бейімделген нарыққа айналдыру барысында
шешуге болады. Мұнда жұмысбастылық құрылымы елеулі өзгерістерді бастан
кешіреді. Шектен тыс жұмысбастылық жойылатын болады, жекелей алғанда,
кәсіби еңбектің соңғы саласы едеуір дәрежеде қазірдің өзінде орын алды.
Алайда бұл салалық құрылымды қайта қалыптастыру және еңбек өнімділгі
арттыру нәтижесінде ғана емес, ал экономиканың құлдырауы, жұмыссыздықтың
өсуі, және еңбек нарығынан кеткен жұмысшы күштерінің құрамынан жұмыссыздар
бөлігінің шығып қалуы негізінде өтті.
Жұмысбастылық қамту құрылымы қазіргі Қазақстанда қоғамда да, халықтың
үлкен бөлігінде де тұтынуға жауап бермейді.
Тиімді жұмысбастылық.Толық жұмысбастылық экономикалық мақсатқа сай
статустан қолданылған жұмыстарының біршама ауытқуында, олардың кәсіби-
біліктілк құрамы, білім дәрежесі сәйкес келмеуі кезінде мүмкін. Бұл
жағдайда қызметкерлер де, мемлекет те экономикалық және әлеуметтік
жоғалтуларға тап болады. Еңбеккерлердің бір бөлігі, бірқалыпты өмір сүруді
қамтамасыз етпейтін төмен жалақы алатын болады, ал мемлекет, қоғам -
бюджетке және әлеуметік қорларға ресурстарды жинай алмайды.
Сондықтан тиімді жұмысбастылық мәселесі пайда болады. Бұл мәселе
бойынша экономистер арасында пікірлер мейлінше кең ауқымды орын алады.
Көптеген отандық экономистер әлеуметтік бейімделген нарықтық экономика
жағдайында тиімді жұмысбастылық аясында лайықты табысты, қоғамдық еңбек
өнімділігінің өсуі негізінде халықты жұмыспен қамтуды түсінеді.
Тиімді жұмысбастылықтың мұндай анықтамасы адамды жан-жақты дамытуды
көздейді және бұл дұрыс та, бірақ ол мейлінше кең және оны бір көрсеткіштің
көмегімен өлшеу мүмкін емес. Алайда оған көрсеткіштер жүйесі арқылы сандық
сипаттама беруге болады.
Бұл жүйедегі бірінші көрсеткіш – кәсіби еңбекпен халықты жұмыспен
қамтудың деңгейі. Кәсіби еңбекпен халықты жұмыспен қамту деңгейінің
коэфициенті- бұл пайызбен бейнеленген халықтың жалпы санына кәсіби еңбекпен
жұмыспен қамтылғандар санының пайыздық қатынасы. Бұл коэффициент
жұмысбастылық деңгейінің демографиялық факторларымен байланысын, яғни туу,
өлім-жітім және халықтың өсімі коэффициентерімен байланысын көрсетеді, ол
статистикамен есептеледі. Бұл коэффициент қоғам игілігінің бір көрсеткіші.
Екінші көрсеткіш - қоғамдық шаруашылықта еңбекке қабілетті халықтың
жұмысбастылық деңгейі. Бұл көрсеткіш - демографиялық және әлеуметтік -
экономикалық факторлардың өзгеруіне байланысты, еңбекке жарамды халықтың
қозғалысымен тығыз байланысты. Еңбекке қабілетті халықтың жұмысбастылық
деңгейі экономикалық көзқарас тұрғысынан, бір жағынан, қоғамдық
шаруашылықтың еңбеккерлерді қажетсінуі, екінші жағынан халықтың жұмыс
орындарын қажетсінуі. Ол бірінші көрсеткіштегідей есептеледі, яғни кәсіби
еңбекпен қамтылған халық санының барлық еңбекке жарамды халықтың санына
(еңбек ресурстары) пайыздық қатынасы сияқты. Бұл көрсеткіштің өзгеру
прогрессивтілігі туралы жұмысбастылық пен еңбек өнімділігінің өсуінің
бастапқы деңгейін ескере отырып, бағалауға болады. Жоғары жұмысбастылық
жоғары тиімділікті білдірмейді, егер жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз
етпейтін болса.
Үшінші көрсеткіш - бұл қоғамның еңбек ресурстарын, қоғамдық пайдалы
еңбек саласы бойынша бөлу пропорциясы. Кәсіби еңбекпен жұмысбастылық
коэффициентінің көрсеткішін есептеуден кейін, осылайша оқумен және қоғамдық
пайдалы еңбектің басқа түрлерімен жұмысбастылық коэффициентін анықтауға
болады. Бұл қажетті пропорцияны анықтауға мүмкіндік береді. Қозғалыста
берілген пропор-цияның өзгеру прогресшілдігі қоғамдық еңбек өнімділігін,
экономиканың (аса жоғары немесе төмен) бұрынғы даму кезеңіндегі
жұмысбастылық деңгейімен, сондай - ақ қоғамның мақсатын ескере отырып
бағалау керек. Аса жоғары жұмысбастылықта еңбек өнімділігінің қол
жеткзіліген деңгейі, қаншалықты жоғары болса, соғұрлым қоғамдық өндірістегі
еңбекке қабілетті халықтың қатысу деңгейі төмен болуы мүмкін, соғұрлым оқу
мен үй шаруашылығындағы жұмыспен қамтылу үлесі жоғары.
Төртінші көрсеткіш - экономиканың салалары мен секторлары бойынша
жұмыс істейтіндерді ұтымды бөлу құрылымы. Бұл көрсеткіш, жиі ұтымды
жұмысбастылық деп аталатын, өзімен бірге еңбек потенциалын экономиканың
жұмыспен қамту, салалар, секторларының түрлері бойынша бөлу пропорциясын
көрсетеді. Жұмыс күштерін өндіріс, салалар мен секторлар буындары
арасындағы әрекеттесуінен жұмысшы күшін қанағаттанарлықсыз бөлуден ысырап
пайда болады, бұл жұмыс күшін ұтымды пайдалануды білдіретін болады. Сонымен
бірге бұл жұмыспен қамтудың тиімділігін білдіріп, арттырады.
Экономиканың орталықтандырудан нарық жағдайына өтуде, нарықтық
механизм әлі толық күшімен жұмыс істемей жатқан кезде, ұтымды еңбек
рсеурстарын ұтымсыз бөлуден ысырабы ерекше зор болды. Бұл ғылыми-техникалық
прогресті (ғылымда және ғылыми қызмет көрсетуде) қамтамасыз ететін саларда
жұмыспен қамтудың едеуір қысқаруын көрнекті көрсетті, онда жұмыспен қамту
1998 жылы 1990 жылдардан 2 есе кем болды.
Бесінші көрсеткіш, кәсіби - біліктілік құрылымдарында жұмыс
істеушілерді оңтайландыруға байланысты құрылымдағы жұмыс орындарында жұмыс
істейтіндерге сәйкес анықтауға, сондай-ақ экономиканың қажетті кадрларды
даярлау жүйесі қаншалықты сай келетінін анықтауға мүмкіндік береді.
Сәйкессіздік анықталғанда жұмыс орындарының құрылымдарын теңестіруге
ынталандыру бойынша және жұмыс күштерінің кәсіби- біліктілік құрылымдарын
жасау керек, онда басты назарда бұл шаралар жүйесінде барлық деңгейдегі
кәсіпорындары мен оқу орындарында персоналды даярлау, қайта даярлау және
біліктілігін көтеру жүйесін жетілдіруге көңіл бөлінуі тиіс.
90 – жж. бірінші жартысында Қазақстанда персоналдың біліктілігі
кәсіпорындарда даярлау, қайта даярлаудың шұғыл қысқаруымен және мемлекеттік
білім беру жүйесінде мамандар даярлаудың кемуімен байланысты жұмыс істейтін
халықтың біліктілігінің төмендеуі болды. Одан басқа мейлінше білікті
жастардың едеуір бөлігі ғылым мен өнеркәсіптен сауда - делдалдық қызмет
саласына білікітілігі төмен жұмыстарға кетті, ал жарты бөлігі шетелге
эмиграцияланды (“мидың ширығуы”).
90-жж. екінші жартысында оқу орындары мен бірқатар салалардағы
кәсіпорындарда кадрлар даярлаудың өсу ағымы байқалды. Оның үстіне
оқушылардың құрылымы заңгерлік, қаржы, бухгалтерлік есеп, менеджмент,
экономика, басқа да гуманитарлық профилдегі мамандықтарға, сондай-ақ
өндірістік емес профильдегі мамандықтар бойынша даярлаудың ұлғаюы жағынан
өзгерді. Бұл үрдістер еңбек нарығында көтеріңкі сұраныспен пайдаланылуда.
Жұмысбастылықтың тиімділігі туралы көрсеткішті жұмыссыздық нормасы
бойынша таразылауға болады. Қазіргі батыс экономикалық әдебиетінде толық
және тиімді жұмысбастылыққа жету, табиғи жұмыссыздықтың нормасы арқылы қол
жеткізіледі деген көзқарас әйгілі танымал. Жұмыссыздықтың табиғи нормасы -
бұл (сұраныс пен ұсыныс құрылымында) нақты жалақы деңгейі мен еңбек
өнімділігінің нөлдік өсуіміндегі бағаны, өзгеріссіз ұстап тұру деңгейі.
Практикада жұмыссыздық нормасы уақытша (фрикциондық) және құрылымдық
жұмыссыздықты қосу жолымен есептеледі.
6.5. Жұмысбастылық бұл экономикалық және өте маңызды әлеуметтік
мәселе, ол еліміздің тұрғындарының әлде бір өмір сүру деңгейін қамтамасыз
етуде маңызды рөл ойнайды және әрбір адамның, тұлғаның кәсіби
мүмкіндіктерін қалыптастырып дамытады. Қоғамның негізгі байлығы еңбекпен
жасалады, оның прогрессивті дамуы қамтамасыз етіледі, әлемдік
қауымдастықтағы әлеуметтік прогреске үлес қосады.
Керісінше, жұмыссыздық, егер ұзаққа созылса, адамға, отбасына,
тұлғаға оның өмірлік деңгейіне, күйзелуіне дейін теріс ықпал етеді. Жаппай
жұмыссыздық тұрақсыздық факторына әкеледі, тоқырауға ұрындырады, жекелеген
аймақтарды құлдыратады және тіпті бүкіл қоғамды әлеуметтік қысымға
ұшыратады. Және бұл тұрғыда ол әлеуметік - саяси мәселе болып табылады.
Сондықтан жұмысбастылық қоғамның, мемлекеттің, ол жүргізетін әлеуметтік-
экономикалық саясаттының назарының орталығында болады. Бұл мәселе оған
дербес тарау бөлуді қажет етеді. Бұл салада жұмысбастылық саясаты қоғамның
мақсаттарға қол жеткізуі үшін, еңбек саласында индивидуумдарды тарту мен
тиімді қызметін ынталандыруға бағытталған шаралар жиынтығы ретінде
көрінеді.
Мемлекет аймақтық деңгейде жұмысбастылық саясатын жүзеге асыра
отырып, стратегиялық және тактикалық мақсаттарды көздеуі тиіс. Стратегиялық
мақсаттар өмірдің жоғары деңгейіне қол жеткізуіне, экономиканың тиімділігі
арқылы адамның жан-жақты дамуы үшін жағдай жасаумен түзіледі. Тактикалық
мақсаттар жұмыс орындарына, сұраныс пен ұсынысты теңдестіруге, толық өнімді
және тиімді жұмысбастылықты қамтамасыз етуге бағытталады.
Аймақтық деңгейдегі жұмысбастылық саясаты бірінші кезекте
стратегиялық міндеттерді - өмір сүрудің жоғары деңгейіне қол жеткізудің
қажетті алғы шартты ретінде толық, бірақ тиімді жұмысбастылықты қамтамасыз
етуді шешуге бағытталған болуы тиіс. Бұл нарықтық сияқты, нарықтық емес
факторлар іс-әрекетін есепке алу негізінде мүмкін.
Нарықтық механизм өндірістің өсуіне және тиімсіз жұмыс орындарын
жоюға, сұраныс талаптарына жауап бермейтін еңбеккерлерді босатуға
бағытталуы тиіс.
Мемлекеттің ұзақ мерзімді саясаты жаппай жұмыссыздықты ескерту
бойынша, оны әлеуметтік қолайлы деңгейде қолдау шараларының кешенін
ендіреді; нарық және ғылыми – техникалық прогресс талаптарына сай келетін
жұмыс күшін даярлау мен қайта даярлау; қысымды аймақтардан және т.б.
тоқыраудан шығаруды қамтамасыз ететін ірі бағдарламаларды, жобаларды жасау
мен жүзеге асыру. Қорытынды да олардың барлығы толық жұмысбастылықы
қамтамасыз етуге, игілікті арттыруға, еңбекті, оқуды, балаларды тәрбилеу
мен демалысты оңтайлы үйлестіру мен алмастыру үшін жағдай жасауға
бағытталған.
Аймақтық деңгейде жұмысбастылық саясаты сол стратегиялық және
тактикалық мақсаттарды көздеуі тиіс, мүмкіндіктерді мейлінше толық
пайдаланып, жұмысбастылық мәселесін шешудің дәстүрлі емес жолдарын
іздестіру керек. Олардың арасында мыналарды атаймыз:
- жұмыс күшінің орнын алмастыруға әкімшілік шектеулерді жою;
- жұмыс күштерін даярлау мен қайта даярлау;
- жұмыс орындарын құру бойынша қызметтік қолдау;
- қоғамдық жұмыстардың диапозонын кеңейту;
- оны тапқан қаржысына тұрғын үй, басқа да материалдық игіліктер,
сондай-ақ қажет кезінде жұмыс ұсынуға кепілдік беріп және оның
туған жеріне оралуына контрактілік негізде жұмыс күшін уақытша
пайдалану бойынша жұмысы мол немесе жұмысы жеткіліксіз
әкімшіліктер арасында ұзақ мерзімді ынтымақтастықты реттеу;
- жұмыссыздығы жоғары, соның ішінде шағын бизнесті дамыту, ол үшін
жұмыс күштерін даярлау, т.б. үшін аймақтарға шетелдік күрделі
қаржыны тартуға мемлекеттік қолдау (әкімшілік, салықтық т.б.)
Нарықтық экономикаға әлеуметтік бейімделу жасау курстарына шақыруға
байланысты жұмысбастылық саясатының басты бағыты экономикалық мақсатты
жұмыс орындарын жасау болып табылады. Олар еңбекке сұранысты анықтап, жұмыс
күшін ұсынумен оның теңдестірілуін біртіндеп қамтамасыз етеді.
Алдын - ала ескерту шаралары ретінде еңбекке қабілетті халықтың
жекелеген әлсіз қорғалған санаттарын әлеуметтік қорғау бойынша мақсатқа
бағытталған саясат жүргізу мақсатқа сай келеді, еңбек нарығынан олардың
кетуі ықтимал. Бұл орайда балалы әйелдерге, зейнеткерлерге, еңбекті оқумен
ұштастырған жастарға көмектесу бағдарламасын тұрақты жетілдіру керек.
Мұндай нәтиже икемді жұмыспен қамту, икемді еңбек нарығын дамытуды
ынталандыруға әкелуі мүмкін.
Сонымен бірге үстіміздегі ғасырдың соңғы он жылдығында байқалған жалпы
табыстағы жалақының деңгейінің төмендеуі, еңбек мотивациясының әлсіреуіне
әкеледі. Соңғысы экономиканың тиімділігін аттырудың маңызды факторы.
Сондықтан еңбек мотиваицясын төмендету оның тиімділігінің өсуін едеуір
тежеп, теріс зардапқа ие болады.
Оны шешу белсенді күш-жігерді, әрбір адамның және мемлекеттің еңбек ету
мен өмір сүрудің бір қалыпты жағдайын қамтамасыз ету, еңбеккерлердің
біліктілігін, бәсекеге қабілеттілігінің деңгейін арттыру, жұмыстан босаған
жағдайда әлеуметтік қорғау, аймақ бойынша еркін қозғалу, тұрғын үй нарығын
жасау т.б.
Еңбек нарығын реттеу мен қалыптастырудағы мемлекеттің ролі. ҚР-дағы
еңбек заңдары
9.1. Халықты жұмыспен қамту бағдарламасы
9.2. ҚР-ның Еңбек туралы заңы.
9.3 Еңбек нарығын реттеу әдістері мен тетіктері
9.4. Жастар еңбек нарығы
9.5. Зейнеткерлер еңбек нарығы
9.6. Әйелдер еңбек нарығы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz