Еңбек нарығын қалыптастыру механизмі

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

1. Еңбекке ұсыныс. Мазмұны және құрылымы

Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс - жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс - бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.

Сондықтан қатынаста сұраныс кәсіпорын және ұйым жағынан, меншіктің әртүрлігі, еңбектің өнімділік деңгейі және осы өндіріс көлемі кезінде ваканттық жұмыс орынды толтыру мақсатында жұмысшылардың талаптарының құрылымын және көлемін бейнелейді.

Сұраныстың нақты шамасы анықталған кезең уақытында (ай, квартал, жыл) кәсіпорын жалдаған жұмысшылар санымен анықталады.

Сұраныс - бұл жұмыс күшіне іске асырылған немесе қанағатталған сұраныстың шамасы. Мәлімдемелерді орындамаған бос қалған жұмыс орындарының саны қанағатты емес немесе резервті сұранысты ұсынады.

Қанағатты емес сұраныстың шамасы жұмыскерлердің бір жағынан және жұмыс орнының қалуы кезінде жалданғандардың жазып қойылған саналық негізінде құрастырылады.

Бірақ кәсіпорынның және экономиканың орташа функциялануы потенциалды сұраныстың анықтамасының қажеттілігін ұсынады.

Потенциалды сұраныс - бұл кәсіпорын даму перспектив есебімен жұмыс күшіне сұраныс, өндірістің кеңейуі, өнім шығарудың ұлғаюы.

Жұмыс күшіне сұраныстың құрылымы өндірістік профильге сәйкес келетін кәсіпорындағы орындалатын нақты еңбек түрлерімен анықталады, яғни жұмыс күшіне арналған сұраныс сандық және кәсіби белгілері бойынша қатаң дифференцияланған.

Сұраныс құрылымындағы жұмыс күшіне сұраныс жалданған біліктіленген кәсіби деңгейдің көз қарастарымен іріленген жоспарды келесі негізгі топтар бойынша бөледі:

1) жоғары біліктіленген жұмыс күшіне сұраныс;

2) орташа біліктіленген сұраныс;

3) төмен біліктіленген сұраныс;

4) біліктіленбеген жұмыс күші.

Сұраныстың қалыптасуы микро деңгейде басталады. Кәсіпорынның нарықтық экономикасында өздігінен өндірістік және өтімдік стратегиясын анықтайды, нақты нарықта өнім жасауды қамтамасыздандырады. Содан соң тұтас сұраныстың құрылымы және көлемі микро деңгейге қалыптасады.

Тұтасқан сұранысты қалыптастырудың келесі сатысы бұл сала. Нақты саладағы сұраныстың шамасы барлық жеке кәсіпорын сұранысының құны ретіндегідей анықтауы мүмкін.

Экономикада сала аралық капиталдың объективті ескертілген үдерісі болады. Одан соң тұтастық сұранысты анықтау кезінде капиталдың және еңбектің сала аралық қозғалысы тұтас сұраныстың жалпы көлеміне әсер етпейді.

Тұтастық сұраныста жеке меншік сектордан басқа жұмыс күшіне мемлекеттік сұраныс бөледі, материалдық өндіріс саласындағы жұмыс күшіне сұраныс, материалды емес саладағы жұмыс күшіне сұраныс.

Сонымен, тұтас сұранысты қалыптастыру үдерісі жұмыс күшіне құрастырылғандардан құралады:

1) жеке меншік;

2) салалы;

3) мемлекеттік;

Жұмыс күшіне сапалы жоспарлы тұтасқан сұраныс - бұл экономика әлеміндегі еңбек реурстарын пайдалану бойынша қоғамдық қатынасты көрсететін экономикалық категория.

2 . Жұмыс күші сұранысына әсер ететін нысандар. Сұраныс қисығы

Сұраныс өзгерісіне әсер ететін факторлардың санына келтіруге болады:

1) Еңбек ақы төлеміндегі өзгерістер . Біз өзіміздің еңбек ақымызды өзгерте алатынымызды ұсынайық, ал пайдаланған технологиялардың және құрал-жабдықтардың деңгейі, капиталды беру шарты, өнім және сұраныс арасындағы баға өзгермейді. Жоғарырақ еңбек ақы өндірістің жоғары құнын және жоғары бағаны түсінеді. Сондықтан азық-түлікке сұраныс төмендейді, шығару көлемі төмендейді, жұмыс бастылығы төмендейді. Осындай жұмыс бастылығының қысқартылуы - масштаб тиімділігі деп аталады.

Бұдан басқа еңбек ақының өсуі кезінде жұмыскерлер жұмыс күшіне емес көбінесе капиталға сүйенетін технологияларды қолданатын жолмен өндірістің құнын қысқартуға тырысады, яғни жұмыс бастылығы деңгейі төмендейді. Бұл әрекет орнын ауыстыру тиімділігі деп аталады, сондықтан капитал жұмыс күшін ауыстырады.

Жұмыс бастылығы деңгейіне еңбек ақы төлеудің әртүрлі ставкасының әсері сұраныспен қисығы ұсынылуы мүмкін.

Сұраныстың икімділігі еңбекке еңбек ақы төлемінің деңгейін өзгертуіне әсер ету иілімді (эластичность) деп аталады. Тура иілімділік еңбек ақы төлемі деңгейінің бір айыздық өзгеруімен шақырылған жұмыс бастылығының пайыздық өзгеруі ретіндегідей анықталады. Егер иілімділік 1 көп болса, жұмыс бастылығы деңгейінің бір пайыздық ұлғаюы еңбек төлем ақысының өзгеруі 1%.

Егер сұраныс иілімді болса онда еңбек ақы төлемі деңгейінің шарасы бойынша жұмыскерлердің тұтас еңбектері төмендейді, сондықтан еңбек ақы төлемі көтерілгеннен жұмыс бастылығы жылдам беріледі.

1 суретте әртүрлі иілімділікпен сұраныс қисығы ұсынылған.

Сурет 1 - Әр түрлі иілімділіктегі сұраныс қисығы

Сұраныстың қисығы иілімділігі әртүрлі нүктеде өзгеруі мүмкін. Мысалды қарастырайық. Типтік сұранысты қисығын алайық. Тура сызықты сұраныс қисығының ерекшелігі болып жұмыс бастылығы деңгейінің бірлігінде біріңғай өзгерістерге еңбек ақы төлеу деңгейінің бір бірлігін енгізілуі саналады.

Мысалы, еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендеуі жұмыс бастылығын 2 долларға қосымша 10 жұмыскерлерге қамтамасыздандырады. Бірақ пайыздық ара қатынастарда біз келесілерді көреміз: базалық ставка кезінде 12 доллар 17%-ды құрайды, еңбек ақы төлемінің 2 долларға төмендеуі, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері 10 адам басты сандық кезінде 100 % сұраныстың өсуін береді.

Осылайша осы жағдайда сұраныс иілімді. Қисықтың төмен бөлігінде: еңбек ақы төлемі деңгейінің 2 долларға қысқартылуы, базалық ставка кезінде 4 доллар 50 % құрайды, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері басты санында 50, 20 % өсуі, яғни сұраныс икемді емес.

Осының күшімен фирмалар еңбектің әртүрлігін пайдалана алады, сұраныс бір бәсекелестік категорияға басқа категориялардың бағасы өзгерулері жағынан әсер етеді. Мысалы, балашылардың еңбек ақы төлеуінің өсуі кезінде клиенттер кірпіштен жасалған үйлерді қалауға қайта бағдар алады. Сондықтан, тасшыларға сұраныс өседі. Басқа жағынан балташылардың еңбек ақы төлемінің өсуі толық үй қалау көлеміне, және су құбыршыға сұраныс төмендеуі мүмкін. Осыдан k факторының есебімен j факторына сұраныстың иілімділігі, k факторы бағасының бір пайыздық өзгерілуімен шақырылған, j факторына сұраныстың пайыздық өзгерілуі бар.

Егер сұраныстың иілігі k факторы бағасының есебімен j факторына дұрыс болса, яғни бағаның өсуімен сұраныс басқаға өседі, онда екі фактор толық ауыстырушы деп аталады.

Егер иілігі нөлден төмен болса, яғни біреуінің бағасының өсуі басқа сұранысқа қысқарады, онда бұл факторлар толық толықтырылатын деп аталады.

Жұмыскерлерді толықтыру және ауыстыру еңектің сұраныс шартына байланысты екенін белгілейміз. Мысалы ересек және жас өспірім өндірістің ауыстыру факторы болып саналады. Жас өспірімдердің еңбек ақы төлеуінің түсуі келесі тиімділікке келеді:

1) орнын басу тиімділігі;

2) масштаб тиімділігі;

Төмен еңбек ақы төлемі барлық факторлардың соның ішінде ересектердің жұмысбастылығы көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Егер масштаб тиімділігінің орнын басудың тиімділігі аз болса онда жас өспірімдердің еңбек ақы төлемдері деңгейінің өзгерістерімен бір бағыттағы ересек халықтың жұмыс бастылығының деңгейі қозғалады және 2 топ толық ауысады. Егер масштаб тиімділігінің орын басудың тиімділігі көп болса, онда ересек және жас өспірімдердің еңбек ақы төлемдерінің деңгейі әр түрлі бағыттарда қозғалады және осы жұмыскерлердің екі категориялары толық қосымшалы болады.

2) Жұмыс күшінің сұранысқа әсер ететін басқа факторлары:

а) өнімге сұраныс

Сұранысты ұлғайту кезінде өндіріс деңгейі фирманың пайданы максималдауға тырысуы ретінде, және масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбекке сұранысты көтеру шарасы бойынша өседі. Әзірше капиталға және еңбекке салыстырмалы бағалар өзгермейтін ауыстыру тиімділігі болып қалады, пайда болмайды. Сұраныстың ұлғаюы еңбек ақы төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбек сұранысының өсуіне келтіреді, яғни сұраныс қисығының қозғалысын келтіреді. (сурет 2) .

б) Капитал бағасының өзгерілуі

Егер капитал бағасы төмендесе, онда өндіріс шығындары сол сияқты төмендейді. Шығындарды қысқарту өндірістің өсуімен ынталандырады. Сондықтан, жұмыс бастылығының деңгейі еңбек ақы төлемінің кез келген ставкасы кезінде өседі. Солайша, капитал бағасының төмендеуі кезінде масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеу ставкасының кез келген деңгей кезіндегі еңбек сұраныстың өсуіне енгізеді.

Осы компаниядан басқа арзан капиталды сезіне капитал көлемді технологиялардың құрал-жабдықтарына алады. Сондықтан, фирмалар жұмыс күшінің аз санын пайдаланады. Солайша, еңбекке сұраныс төмендейді, сұраныс қисығы солға жылжиды.

Яғни капитал бағасының өзгерісі сұраныстағы еңбекке 2 қарсылық етуші тиімділікті көрсетуге келтіреді. Нарықтың конъюктурасына жиналатын шартқа байланысты олардың ішіндегі кез келгені жоғарыда тұра алады.

3 Еңбекті ұсыну: түсінігі және құрылымы

Жұмыс күшін ұсыну - бұл тауар иелері контактісіне қатысатын 2 меншікті қатынасты көрсететін экономикалық категория: кәсіпкерлікті және жалдамалы жұмысшыны көрсетеді.

Ұсыныс қисығы

Жұмыс күшінің тұтас ұсыныстарының шамасы келесі кесте бойынша анықталуы мүмкін:

- еңбек әдісі жасында халықтың жалпы саны (16 жастан бастап зейнеткерлік жасқа дейін) ;

- институционалды халықты алу (арнайы медициналық мекемедегі тұлға) . Қазақстандық статистикада осы термин қолданылмайды;

- жұмыс істемейтін зейнеткерлер және I-II топтың мүгедектерін алу;

- еңбек әдісі жасындағы институционалды емес халыққа тең;

- жұмыс істейтін зейнеткерлер және жас өспірімдерді қосу;

- әлемнің жұмыс күші санына тең;

- қару-жарақ күшіндегі тұлғалардың санын алу;

- азаматтық жұмыс күші санына тең .

Ұсыныс өндірілген қызмет үшін алынған еңбек ақы төлеуінің шамасына байланысты. Тәртіп ретінде сатушылар еңбек нарығындағы жетілген бәсекелестік шартында еңбек ақы төлеудің өсу шартындағы ұсынысты ұлғайтуға тырысады. Сондықтан еңбек сұранысының қисығына қарағанда еңбек сұранысының қисығының басқа түрлерді қабылдайды. Сұраныс қисығының еңбекке шынайы еңбек төлеудің жоғарылауы кезінде, еңбектің ұсыныстары өсетінін көрсетеді, ал оның төмендеуі кезінде еңбек ұсыныстары түседі.

Еңбектің тұтас ұсынысы қоғамда П. Самуэльсон пікірі бойынша төрт көрсеткіш ретінде анықталады:

1) халықтың жалпы санымен;

2) тұрғындардың жалпы санындағы өздігінен бос емес халықты құрайтын бөлігі;

3) жұмыскерлер өндеген апта және жыл бойындағы сағаттың орта санымен;

4) жұмыскерлер жұмсайтын еңбектің біліктілігімен және санымен, сапасымен;

Әйтпесе ұсыныс қисығының жеке алынған сала деңгейіне ұқсайды.

Егер барлық жұмыс берушілер хатшы референт орнын ұсынса, онда таңдау сыйақы деңгейіне байанысты құрылады. Кез келген фирма жалпы қабылданған біріңғай деңгейде бағаны қоюға тырысады.

Сондықтан, ұсыныс қисығы тігінен сызық түрінде алдына келеді (сурет 5) .

Ұсынысқа қатысты жеке деңгейде, онда мұндағы жағдай келесіде көрсетілген. Еңбек ақы төлеудің шамасы микродеңгейге әсер етуге қабілетті, қоғамдық өндірістегі қатысу туралы жеке адамның шешуінің әсер етуіне қабілетті. Сондықтан жұмыс күшін ұсыну туралы шешім қабылдап отырып есептеу керек, жеке адам оны санымен түрлендіре алады. Егер жеке адам анықталған кезге дейін еңбек ақы төлеудің өсуімен бірге адамның сағат санын ұлғайтуға бейімді болса, онда ол болашақта еңбек ақы төлеудің өсуі кезінде еңбекті ұсынуды қысқартуы тиімділігіне орын береді, сондай-ақ ұлғайтылған табыстың тиімділігіне орын береді, сондай-ақ ұлғайтылған табыстың құндылығы өседі (табыс тиімділігі) .

Сұраныс және ұсыныс еңбек нарығында өзара тәуелді шама болып саналады.

W1 кезінде сұраныс үлкен болады, ал ұсыныс төмен болады, яғни жұмыс берушілер біраз жұмысшылармен бәсекелестіреді. Бұл еңбек төлемінің өсуіне әкеліп соғады. Осыған байланысты келесілер болуы мүмкін:

- жұмысшылардың көбі нарыққа шығады (ұсыныс қисығы бойының қозғалысы)

- өскен еңбек ақы төлемі, жұмыс берушілердің жұмысшылар аз санын іздейтініне алып келеді (сұраныс қисығы бойының қозғалысы) .

Егер еңбек ақы төлемі W ₂ деңгейіне дейін көтерілсе, онда ұсыныс сұраныста көп болады. Жұмыс берушілер аз төлей бастайды, яғни еңбек ақы төлеуі төмендей бастайды.

Осылайша, еңбек ақы төлеу W тең болса, нарық тепе-тендік орнында болады.

Сұраныс және ұсыныс бәсеке күресінде іске асырылады, бір жағынан жұмысшылар арасындағы осы және басқа жұмыс орны немесе жұмысты орындау, ал басқа жағынан өзінің сандық ретіндегідей сапалы құрамы бойынша қажетті жұмыс күшін көңіл аударуға жұмыс берушілер арасындағы бәсекелестік күреспен іске асырылады. Мына бәсекелестік әділ шешімі шарттардың бүтін қатар сақтауын болжайды. Ең алдымен жұмыс күшінің мобильділігі, өндірістік күштің орынды орналасуы. Халықтың үлкен отырықшылдылығының күшіне ұлтты ерекшеліктерімен, шақырылған аймақтың еңбек нарығы сапалы дамыған. Жеке аймақтық елдерде сұраныс және ұсыныс арасындағы ара қатынасқа негативті айтылуы мүмкін. Осыдан басқа мемлекет қаржылы несиелі шараларды, инвестициялық және салықтық саясатты, шағын кәсіпорынды құру және еңбек ережелерінің иілімділігін қолдану және басқа шараларды қолдану, жұмыс орны жүйелерінің дамуына және сақтауына жағдай жасаушылар.

4. Сұранысты анықтау кезінде пайданы максималдау шарты

Пайданың максимизациялауына жету үшін фирма жұмыс бастылардың санын осы жұмыскердің еңбек ақы төлеуіне (MC _L ) шекті шығындарына тең болмағанына дейін (MRP _L ) ұлғайту керек. Осылайша пайда шығынға тең, егер шекті табыс шекті шығыннан көп болса, жалпы пайда жұмыс бастылығы өсуімен өсуі мүмкін. Осыған ұқсас, егер шекті табыс шекті шығыннан аз болса, онда жұмысқа соңғы қабылданған әр қабылданғандар мен пайда төмендей бастайды. Сондықтан, жұмыс бастылықтың санын азайта, пайданы ұлғайтуға болады. Қорытындысында шекті табыс шекті шығынға тең болса, максималды пайда болуы мүмкін. Осылайша шекті шығындар бұл ақшалай еңбек ақы төлеу. Шекті табыс қосымша өндірілген өнімге тең яғни қосымша табысқа көбейтілген өнім бірлігіне (MR) шекті өнімге тең (MP _L ) . Фирма нақты нарықта өнім шығарады деп алайық, онда өнім бірлігіне қосымша табыс - бұл өндірілген өнімге баға. Осылайша, шекті табыс еңбектің қосымша бірлігіне жолдамасынан шекті өнімге көбейтілген өнім бағасына тең.

Еңбектің шекті өнімі шығындарға тең, ал максималды пайда мұндағы ақшалай еңбек ақы төлеуге тең шекті ақшалы өнім нүктеде алынуы мүмкін.

P x MP _L = W

мұндағы MP _L - шекті өнім

W - еңбек ақы төлемі.

Шекті өнімді табу мысалы, өнімнің шекті табыстылығы, өнім бірлігіне шекті табысы 1 кестеде келтірілген

Кесте 1

Кесте 1 - шекті өнімді табу

Оқылған материалға сұрақтар және тапсырмалар:

1 Кәсіби категориялары бойынша жұмыс бастылығы және еңбек ақы төлеміне келесі өзгерістердің әрекеттерін қайта талдау:

а) мамандықтың травмо қауіпсіздігінің төмендеуі;

б) өндірістік өнімге сұраныстың өсуі;

в) альтернативті кәсіпте өскен еңбек ақы төлемі.

2 Зерттеу және әзірлеу бағдарламасына мемлекет шығындарының қысқарылуы жағдайында инженерлердің жұмыс бастылығы және еңбек ақы төлеу деңгейімен не болады. График түрінде әрекетті бейнелеңіз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.