Туркия республикасының құрылуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
І тарау Туркия республикасының құрылуы
1. Туркия демократияның даму жолында және ондағы Ататүріктің рөлі..9-16
2. Тұрғұт Өзал тұсында Туркиядағы саяси-экономикалық даму ... ... ... ..17-
26
ІІ тарау Еуропалық Одақтың құрылуының алғышарттары
2.1 Еуропалық Одақтың құрылуының саяси және экономикалық
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27-31
2.2 Еуропалық Одақтың шығыс саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-35
ІІІ тарау ЕО және Туркия
3.1 Туркияның Еуропалық Одаққа кіру мақсаттары мен мүдделері ... .36-39
3.2 Туркияның ЕО кіру
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0-46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-49
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Қазіргі таңда отандық тарих ғылым саласында
бауырлас мемлекеттердің тарихын зерттеу қарқыны түсті. Соның бірі
Қазақстанның тәуелсіздігін алғаш таныған Түркия Республикасы болып келеді.
Түркия Республикасы 40 жылдан астам Еуропалық Одақ елдерімен
үйлесімді ырықтануды мақсат тұтып келеді. Алғаш Түркияның Еуропалық Одақпен
байланысы 1959 жылдың 13 шілдесінен басталады. Онда Түркия Еуропалық
Экономикалық Одаққа қосылуға өтініш білдірген. Содан бері Түркия Еуроодаққа
қосылуға нақты қадамдар жасауда. Бірақ Еуропалық Одақ елдері әрдайым
Түркияны қоспауға бір себеп табуда.
Ресми үгіт бойынша Түркияның Еуропалық Одаққа кіруге кедергілер
азаматтардың құқықтарының шектелуі, демократиялық қағидалардың сақталмауы
болып табылады. Бірақ бәрімізге белгілі нағыз себеп мұсұлмандық Түркия
мен християндық Батыс Еуропаның кейбір фундаменталды ерекшеліктеріне
байланысты. Түркияның қосылуы Еуропалық Одақтың геосаяси жағдайын күрт
өзгертіп жібереді. Бұл жағдайда ЕО Таяу Шығыс, Кавказ және Орталық Азия
сияқты тұрақсыз көршілер табады. Бір жағынан Түркияны ЕО қабылдамау
Түркияға да, ЕО-ға да ауыр жағдайларға әкелуі мүмкін. Бұл жағдайда
Ататүрік негізін қалаған зайырлы мемлекет негізі құлап, Еуропаның өзінде
ислам фундаментализімінің күшеюіне әкелуі мүмкін. Нәтижесінде ЕО-тың
геосаяси жағдайы нашарлайды. [1]
Ислам Түркияның Еуропалық Одаққа қабылдануда басты кедергі болып отыр.
Көптеген саясаткерлердің, аналитиктердің айтуынша дін Түркия мен Еуропа
арасында өтпес қамал болуда. Еуропалықтар Түркияны ЕО қабылдаған жағдайда
Еуропада исламдық элементтің күшейетінінен қорқады.
Мұнан басқада Түркияның Еуропалық Одаққа кіру жолында бірталай
қиындықтар бар. Атап айтар болсақ Түркиядағы шешілмеген күрд мәселесі. Мұны
Еуроодақ Түркияға қысым жасау үшін қолдануда. Әрине олар күрдтерге жаны
ашығаннан емес, тек өз мүдделері үшін.
Әскерилер Түркияда үлкен беделге ие. Ал бұлар Батыспен ырықтануға
қарсы болып отырады және жақын арада әскерилердің беделінің түсіп кетуін
күтуге болмайды.
Еуропа елдерінің мемлекет басшыларының және қарапайым халықтың да бұл
мәселеге қатысты қарсылығын да Түркияның Еуропалық Одаққа қосылуына кері
әсер ететіні анық.
Түркияның Еуроодаққа қосылуы экономикалық жағынан мүмкін ба?
Түркияның экономикасы елеулі жетістіктерге қарамастан, тұрақсыз болып
қалуда. Ауыл шаруашылығының дағдарысы, аймақтық арақашықтық және үлкен
қарыз Түркия пайдасына болмайтыны анық. 1993 жылы Копенгагенде Еуропалық
Одаққа қосылу критерийлерінде қоятын бір талабы – нарықтық экономиканың
болуы. 2005 жылы ЕО Түркияға мұндай статус берді. Бірақ бұл да нақты кепіл
бола алмайды.
Қазіргі уақытта Еуропада жұмыссыздық өсуде. Ал Туркияның қосылған
жағдайында бұл елден көптеген арзан жұмыс күші келеді, ал бұл жағдайды
ушықтырып жіберу мүмкін.
Түркия болса Еуропалық Одаққа қосылудағы мақсаты және күтетіні
экономикалық пайдаға, өсіміне және демократиялық негіздердің тұрақталуына
қол жеткізу және халықтың көп бөлігі елдің Еуропалық Одаққа қосылу ниетін
жақтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпқа байланысты зрттелу
деңгейі үшке бөліп қарастырамыз:
1. Қазақ ғалымдарының зерттеулері;
2. Түрік ғалымдарының зерттеулері;
3. Орыс ғалымдарының зерттеулері.
Ататүрік жайлы еңбек 1998 жылы шыққан Срайыл Смайылдың Ататүрік кітабін
атауға болады. Автор қазақ-түрік байланыстарына тоқталып, Н. Назарбаевтың
мына сөзін келтіреді: Анадолыда түрік мемлекетің құрған ұлы бабамыз
Мұстафа Кемал Ататүрікке тағзым ету бізге зор парыз және кұрмет. Ататүрік
жолымен түрік елдерінің ынтымағы нығайсын, қазақ-түрік достығы жасасын
деді. Кітапта Ататүріктің өмірбаяны, әскери қызметі, сондай-ақ, жаңа
мемлекет құру жолындағы ұлы істері туралы сөз болады.
Н. Имашованың Мәдениет және білім беру саласындағы қазақ-түрік
байланыстарын даму тарихы кітабында екі туыс ел – тәуелсіз Қазақстан мен
Түркия арасында мәдениет, білім бері және ғылым салаларындағы
байланыстардың орнауы мен даму барысы, әр сала бойынша даму ерекшеліктері
мен нығаю жолындағы проблемалар қарастырылған.
К. Аманжоловтың 1999 жылы шыққан Түркі халықтарының тарихы атты
кітабы Түркия тарихы жасты мағлұматтар береді. Атап айтар болсақ, кітаптің
IX тарауында Түркияның Республика болып қалыптасуын, Ататүріктің қызметі,
оның нақыл сөздері жайлы айтылады.
Қазақстанда ЕО туралы 2004 ж. Алматыдан шыққан Ж. Ибраевтың және М.
Галимовтың Восемнадцать лекций о Европейской Конституционной идее атты
еңбегі бар. Кітапта Еуропалық Конституцияға талдау жасалынады. Мұнда
Еуропалық Конституцияның демократия рухында жасалғаны, демократия негізінде
құрастырылғаны жайлы ой қозғалады. Және осыған орай толық негізде ЕО
демократия экспортері ретінде қарастырады.
2003 жылы Әл-Фараби ҚазҰУ-нің бір топ оқытушы-профессорлары шығарған
Анатомия Европейской интеграции атты кітапта Еуропалық одақтың құрылу
алғышарттарына, тарихына, экономикалық және саяси ырықтану процестеріне
ерекше көңіл бөлінген. ЕО-тың түрлі ұйымдарына, қауіпсіздік саясатына да
тоқталып өткен. Кітаптың соңғы бөлігінде ЕО-тың Қазақстан, Ресей, АҚШ,
Қытай сияқты елдермен қарым-қатынасы сияқты мағлұматтар жан-жақты берілген.
Сонымен қатар Қазақстанда газет-журналдарда осы тақырыпқа біраз
материалдар бар. Континент журналында шыққан Жанар Мансурованың
Несбыточная мечта Анкары атты мақаласында осы тақырыпқа тікелей қатысты.
Евгений Пастуховтың осы журналда Европа в осаде мақаласы да Түркияның
Еуропалық Одаққа қосылу проблемаларына тоқталған.
Тұрғұт Өзал жайында да газет-журналдарда материалдар жарық көрген.
Шәкизада Құттаяқовтың 1993 жылы шыққан Қазақстан-Заман газетінде Өрлеу
өткелдері мақаласы Тұрғұт Өзал хақында жазылған. Осы газетте 2002 жылы
жарық көрген Түркі әлемінің заңғар тұлғасы мақалада Тұрғұт Өзал жайында
ой қозғалады. Сонымен қатар бұл газетте Ататүрік және тәуелсіз түркия
мақаласы Ататүрік атты мақаласы.
Жалпы Түркияда Ататүрік жайлы өте көп еңбектер, кітаптар шыққан.
Атап айтар болсақ Орхан Дундирдің Ататүрік кітабы, Мехмет Гөнлібол мен
Жем сардың Ататүрік және Түркияның сыртқы саясаты атты кітабы және Билал
М. Шамшыр дайындаған Ататүрік және өзге мемлекеттер басшылары кітабы және
т.б.
Түрік зерттеушілерінің Түркия мен Еуропалық Одақ қарым-қатынасы жайлы
зерттеулер жасаған.
Тамыз айы 2005 жылы шыққан доктор Мурад Қаяжан мен Нұрай Алқан бұл
жайлы Türkıede Beşerı Sermayenın Economık Değerı ve Avrupa Bırlıgı
Ülkelerı ıle Karşılas fırması кітабы жарыққа шыққан. Бұл еібекте авторлар
Түркия мен Еуропалық Одақ мүшелерінің экономикаларын салыстырған және
Түркия ЕО-қа қосылу мүмкіндігін қарастырған.
1996 жылы Анкарада шыққан Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и
сотрудничества кітабында Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ-
түрік қарым-қатынасына талдау жасалынған және 1991-1996 жылдар аралығында
Қазақстан ман Түркия арасында жасалынған келісімдер көрсетіледі.
М. Орхин Вайрактың Türkıe Cümhurıyetı tarıhı (1918-2000) кітабы да
осы тақырыпқа арналған.
Дженгиз Хаковтың Сарияда 2000 жылы шыққан История Турции ХХ век
кітабында Түркияның ХХ ғасырдың басынан бастап 90 жылдарға дейін тарихы
берілген және М.К.Ататүрік пен Т.Өзал қызметтеріне ерекше тоқталып өткен.
Түркиядағы Кожаели университетінің профессоры, доктор Хикмет
Өздемирдің Post-1980 Period еңбегі 80 жылдардан бастап 2002 ж. дейін
аралықтағы Түркияға арналған.
Сонымен қатар профессор, доктор Илхам Текели мен Селим Илкиннің
(Middle East Technical university, Turkey) The Interpretation of the
relations between the European Union and Turkey in a Globalizing World
атты еңбектері Түркия мен Еуропалық Одаққарым қатынастарына арналған. Онда
Түркияның ЕО кіру проблемаларына, перспективасына егжей-тегжей тоқталып
кеткен. Сонымен қатар Тұрғыт Өзал кезінде, яғни 1987 ж., Түркияның ЕО-қа
қабылдану өтініші берілгені, оның ЕО-пен ырықтануға атсалысқанына басымдық
берген.
Орыс ғалымы А.Ф.Миллердің 1948 жылы шыққан Очерки новейшей истории
Турции кітабында Түркияның Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңынан Екінші
дүниежүзілік соғыс кезіндегі Түркияның ұстанған саясаты жайлы айтылады.
(Әсіресе Мұстафа Кемал Ататүрік)
Автор Түркияның қазіргі заман тарихын зерттеуде дереккөздер өте аз
және қарамақайшылықты болып келетінін айтады. Сондықтан ол француз, герман,
ағылшын, американ және совет авторларының еңбектеріне көбірек жүгінуге
мәжбүр екенін айтады.
Осы А.Ф.Миллердің тағы бір еңбегі Түркияның тарихына арналған. Оның
19 ... жылы шыққан Краткая история Турции кітабында Осман Империясының
құрылуынан бастап Түркия Республикасының Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі жағдайына дейін қамтылған. Автор сол кездегі идеологияға сай
Түркиядағы ұлтазаттық қозғалыстың жеңісі Ресейдегі Ұлы Қазан революциясының
арқасында болды деп көрсетеді эәне Ататүрік жайлы біраз мағлұматтар береді.
В.Г. Шемятенковтың 2003 жылы Мәскеуде Европейская Интеграция
кітабында Еуропалық ырықтанудың тарихы және жағдайы, сонымен қатар
Еуропалық Одақтың құқығы, институттары және саясаты қарастырылған.
Ырықтанудың жаңа жетістіктеріне үлкен көңіл бөлінген – біркелкі ішкі
нарыққа, экономикалық және валюталық одаққа және ЕО алдағы кеңеюіне ЕО пен
ресей қатынастарына объективті түрде талдау жасалынған.
Ресейде Еуроодақ жайлы бірақ кітаптар жарық көрген. Атап айтсақ
А.Курановтың Новички спешат в Евросоюз кітабы, Э.Поздняков пен
С.Ганжанның Новые страны не пороге Европейского Союза, В.Г. Шемятенковтың
Европейская Интеграция оқу құралы, К.Вороновтың 1996 жылы шыққан
Четвертое разширение ЕС кітабы және т.б.
Бұлардан басқа интернет сайттарында Түркияның Еуроодаққа кіру
проблемасына арналған мақалалар бар. UATODAY.net сайтында Владислав
Переславецтің Босфорский больной на пути в Европу мақаласы бар. Мұнда
Түркияның ЕО-ға кіру перспективасына ерекше тоқталған. Eur. ru сайтында
неміс толқынының журналисті Павел польдің Присоединение Турции к ЕС: быть
или не быть? мақаласы, vremya. Org.ua сайтындағы С.Задонскийдің Решение
курдского вопроса в Турции мақаласында Түркияның ЕО кіруде күрд
мәселесінің кедергі болатыны айтылған. Ыстамбулдағы Би-Би-Си
корреспонденті Джони Даймонд Мешает ли ислам вступлению Турции в ЕС?
islam.ru сайтында жарық көрген.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Бұл диплом жұмысымда төмендегі
мақсат-міндеттер қойдым.
- Жалпы Түркия Республикасының тарихын зерттеу.
- Еуропалық Одақтың құрылыуының алғышарттарын,тарихын зерттеу.
- Түркияның Еуропалық Одаққа қосылу перспективасын зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,үш
тараудан,алты тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
І тарау Туркия республикасының құрылуы
1. 1 Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүріктің рөлі
1918 жылы ағылшындар Палестина, француздар Македон майданында түрік
армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман империясының ақырғы күні болды. Түркия
астанасы Стамбулда одактастар әскерлері оккупациялап, қалған аймақтардағы
өкімет билігі шын мәнінде Антанта елдерінің колында болды.Мурдус уакытша
бітіміне (1918 ж.) қол қойғаннан кейін Антантаның соғыс флоты Қара теңізге
кірді. Сол кезде ағылшын әскері Мосұлды алды, Киликияны, Анатолияның
маңындағы Коньяға дейін, ал грек әскерлері Измирді өзіне қаратты (1919 ж.,
15 мамыр). Осман империясы Германия, Австро-Венгриямен бірге, бірінші
дүниежүзілік соғыста жеңілді.
Елде ұлт-азаттық қозғалысы өрістеді. Батыс Анатолияда партизан соғысы
басталды.Түрік интеллигенциясы, ең алдымен әскер қатарындағы интеллигенция
— Анатолиядағы Түрік ұлтынын идеологы, азаттық қозғалыстың басқарушысы
болды. Түрік ұлтының басшысы Мұстафа Кемал-паша (Ататүрік) осындай
офицерлер қауымынан шықгы және барлық, қозғалыс кемалшылдар қозғалысы, ал
азаттық соғыстың басында өріс алған ұлттық революция кемалшылдар
революциясы деп аталды.Ұлттың мүддесін көздеген Кемалдың өзі басқарған
кемалшылдардың радикалды қанаты османизм идеологиясынан қол үзіп, Түркияны
тәуелсіз мемлекетке айналдыруға ұмтылды. Сұлтан Абдул-Хамит II мен Антанта
мемлекеттері кемалшылдардың ұлы уәзірді өзгертіп, I парламент шақыру
женіндегіталабынқарауғамәжбүр болды. 1920 жылы қаңтарда Стамбулда ашылған
парламент Түркияның тәуелсіздігі декларациясын қабылдады. 1920 жылы 23
сәуірде Анкарада шақырылған Түркияның Ұлы Ұлттық Жиналысы (ТҰҰЖ) өзін
елдегі бірден-бір занды өкімет орны деп жариялады. Абдул-Хамит III ағылшын
кемелерін, "халифат армиясын" жіберді, Антанта елдері интервенция
ұйымдастырды.
1921 жылғы 16 наурызда Мәскеуде РСФСР мен Түркияның арасындағы Достық
және туысқандық туралы шартқа қол қойылды. Шарт Кенес-түрік шекарасы жайлы
мәселелерді ретке келтіруді және жалпы алғанда мемлекетаралық соғыс
жағдайларын жойды. Мәскеу шарты, сондай-ақ Түркия мен Закавказье Кеңес
Республикалары арасындағы Карс шарты (1921 ж., 2 қаңтар) Кеңес — Түркия
қарым-қатынасының берік негізін қалап, екі жаққа зор пайда келтірді, түрік
халқының басқыншылыққа қарсы күресте жеңіске жетуіне маңызды рөл атқарды.
1921 жылғы қаңтар мен наурызда түрік әскерлері Инено маңында грек
армиясының шабуылына тойтарыс берді, сол жылы тамыз-қыркүйек айларында
Сакарья өзені бойындағы шайқаста грек әскерінің шабуылын біржолата
тоқтатты, ал 1922 жылғы 30 тамызда Думлупынар маңындағы шайқаста
басқыншылар әскерін толықженді. Измир мен бүкіл Анатолия шетел
басқыншыларынан түгел азат етілді. Муданий уақытша бітімі (1922 ж.) мен
Лозанна бітім шарты (1923 ж.) түрік халықтарының азаттық соғысын аяқтады.
Лозанна бітім шартына 1923 жылы 24 шіддеде бір жағынан Англия, Франция,
Италия, Жапония, Югославия, Румыния, екінші жағынан Түркия қол қойды.
Лозанна бітім-шартында Түркияның жаңа шекарасы белгіленіп, Осман
империясының құлағаны заңдастырылды. Түркия халықаралық финанс бақылауынан
құтылды. Осы шарт бойынша Түркия Оттоман қарызының езіне тиісті бөлігін
мойындады, Либиядағы құқықтары мен артықшылықтарынан бас тартты. Түркия
үшін кейбір қолайсыздықтарына қарамастан, Лозанна бітім шарты Кемал
(Ататүрік) революциясы нәтижесінде, оның үлкен жеңіске жеткендігін
айқындады. Антанта мемлекеттері 1920 жылы жасаған Севр бітім шартынан бас
тартып, Түркиянын тәуелсіздігін мойындауга мәжбүр болды. Түрік халқының
азаттық күресі барысында шетел капиталының үстемдігі мен сұлтандық
феодалдық-қлерикалдық құрылысқа қарсы бағытталған ұлттық революция
міндеттері шешілді. 1923 жылы 29 қазанда Түрік республикасы болып
жарияланды. 1924 — 1934 жылдары мемлекеттік құрылыс, құқықтық қатынастар,
мәдениет пен тұрмыс Салаларында реформалар жүргізіліп, экономика саласында
бірсыпыра прогресшіл шаралар жүзеге асырылды. Шетел концессиялары түгел
дерлік жойылды және сатып алынды, ұлттық банкілер құрылысы, бірқатар жаңа
темір жол, порт құрылыстары, өнеркәсіп орындары салынды.
Қорыта келгенде, бірінші дүниежүзілік соғыс салдарынан Осман империясы
азып-тозып кеткесін, Анадолыда ұлттық мемлекет құрылды. 1922 жылы 1
қарашада Түркияның ¥лы Ұлттық мәжілісі сұлтан билігін таратып жіберді.
1923 жылдың 29 қазанында республика жарияланды. 1924 жылы наурызда халифат
жойылды, бұл — Түркия империя құрылымынан толық қол үзді деген сөз еді.
1926 жылы Швейцария кодексі негізінде азаматтық кодекс қабылданды, ол көп
әйел алушылыққа тыйым салып, ер мен әйел заң жүзінде бірдей тең екенін
тиянақтап берді.[3] Кемал Ататүрік (Түрік Республикасының бірінші
президенті) түрік қоғамына батыс құндылықтарын енгізу үшін бірқатар басқа
да реформаларды жүзеге асырды: әріпті латындандыру, тіл реформасы, Еуропа
киімін енгізу, айтізбені күнтізбемен алмастыру, әйелдерге саяси хұқ беру
т.б. Осы жанартудың бәрін іске қосуда лаицизм (зиялылық) принципі негізге
алынды. Ислам мемлекеттік дін болудан қалды.
Мұстафа өзінің дүниетанымы бойынша, либералдық экономиканы жақтайтын,
ал жеке адамның кәсіпкерлігін жоғары бағалады. Бірақ христиандар Түркияны
тастап кеткеннен кейін елге іскер кісілер жетіспей қалды, бұған қоса
соғыстан жадап-жүдеген елдің қаржы-капиталы да тым аз еді. Осындай мүшкіл
жағдайда тек жеке кісілердің кәсіпорындары республиканың ілгері басуын
қамтамасыз ете алмады.
Алайда экономиканы мемлекеттік басқару формасы ретінде, этатизм
Ататүріктің жігерлі ұмтылыстарына жауап бере алмады. Расында да,
жекеменшік секторы баяу да болса сенімді де, тұрақты дамыды және
өндірілетін ауыл шаруашылық өңімінің бәрі түгелдей жеке кісілердің
иелігінде болды.
Ататүріктін айрықша тұлғасы оны қайта жанғыртудын кепіліне айңалдырды,
оның ел арасындағы абырой-беделі, сұлтан мен халифат жойылғаннан кейін
жаңа тәртіптің зандылығын қамтамасыз етті. Дегенмен, Ататүріктін жанғырту
бағдарламасын жүзеге асырғаннан кейін де Түркия дамыған Еуропа ел-
жұртының деңгейіне жете алмады. Бұл табиғи нәрсе болатын, өйткені, ол
Батыс Еуропамен салыстырғанда өз экономикасын модерлендіруге тым
кешеуілдеп кіріскен еді. Батыста "мемлекет-ұлт" тұрпатындағы жаңа
мемлекеттік бірлестіктер адамдардың тілі мен діні. мәдениеті бойынша
өзара жақындасуының нәтижесінде туған еді. Бұл жергілікті базарлар
бірлесуінен пайда болған жалпы ұлттық базардың құрылуына қол жеткізді.
Сол сияқты аймақтық мәдениеттер ұласуынан келіп, жалпы ұлттық мәдениет
жасалды. [3] Түрік ұлтының өркениет денгейіне жетуі жолында Ататүрік
жүзеге асырған реформалардың (Түркияда олар "Ататүрік дэвримлэри" —
"Ататүрік революциялары" делінеді) негізі болған принциптердің жиынтығы
"ататүрікшілдік" (немесе кемализм) деп аталады. Бұл жалаң теория емес,
Ататүрік құрған Түркия республикасы мемлекетінің практикалық тұрғыдағы
идеологиялық негіздері болып саналады. Олар мыналар: республикашылдық
(мемлекеттің және ұлттың республикалық құрылым жолымен басқарылуы);
халықшылдық (мемлекеттің халық үшін қызмет етуі және оның халық тарапынан
басқдрылып отырылуы); ұлтшылдық (ұлтжандылық, ұлттың бүтіндігін,
тұтастығын толық тәуелсіздігін
қамтамасыз ету); мемлекетшілдік (барлық экономикалық, әлеуметтік және
мәдени шаралар Түркия мемлекетінің мәңгі өмір сүруін, нығаюын қамтамасыз
етуі керек; жекеше сектордың мүмкіндігінен тыс салалар мемлекеттің
қарамағында болады және мемлекеттің араласуымен дамытылады); лайцизм
(діни азаматтық сипаттағы мемлекет жүйесі) және революцияшылдық
(тоқырауға жол бермеу, үнемі даму, жаңару үстінде болу, әлемдік
өркениеттен артта калмау).
Бұл принциптер 1937 жылы ресми түрде Түркия Республикасының
Конституциясына енгізілді.
Ататүрік басқарған ұлт-азаттық күресінің нәтижесінде, осы принциптердің
негізінде, Түркияда мынадай реформалар жүзеге асырылды:
САЯСАТ саласында — сұлтандық жойылып (1922 ж., 1 қараша), Түркия
Республикасы жарияланды, жаңа конституция қабылданды (1924 ж.),
халифаттаратылды (1924 ж., 3 наурыз).
ХҰҚЬІҚ саласында — шариғат соттары таратылды, өркениет және жаза туралы
зандар қабылданды, әйелдерге еркектермен тең құқықтар берілді, көп әйел
алу тоқтатылды.
ОҚУ-АҒАРТУ саласында — медреселер жойылды, латын әліпбиі қабылданды
(1928 ж. 1 қараша); жанатипті университеттер құрылды, білім берудің
біртұтас жүйесі ұйымдастырылды.
ЛАЙЦИЗМГЕ бағыт алуда — халифат жойылып, дін мен мемлекет істері
ажыратылды, дәруіштердің ғибадатханалары таратылды (бірақ дінге тыйым
салынған жоқ).
БАТЫСШЫЛДЫҚ бағытында — сағат мерзімі мен календарь өзгертілді (1926 ж.,
1 қантардан бастап Түркияда Еуропалық жыл санау жүйесі жүргізіліп
келеді), ұзындық пен салмақ өлшемдері жаңартылды, фес орнына шляпа қию,
басқа да еуропалық киім үлгілері енгізілді, фамилиялар туралы заң
қабылданды т.б.
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ саласында - түрік тарихын көне көзқарастардан тазартып,
шынайы тұрғыдан жазу ісі қолға алынды, бұл үшін Ататүріктің өзі "Түрік
тарихының басты бағыттары" атты бағдарламалық мәні бар арнайы еңбек жазды,
осы саладағы жаңа тұрпатты ғылыми-зерттеу жұмыстарын үйлестіріп отыратын
"Түрік тарих қоғамы"құрылды (1931 ж., 15 сәуір).
ТІЛ БІЛІМІ саласында — түрік тілін араб-парсы элементтерінен барынша
тазартып, бүкіл халық еркін ұғынатын және қолданатын денгейге көтеру басты
мақсат етілді. Ататүріктің басшылығымен және тікелей араласуымен
ұйымдастырылған "Түрік тіл қоғамы" (1932 ж., 12 шілде) бұл бағытта бүгінге
дейін орасан зор жұмыс атқарды (көптеген сөздіктер жарияланды, ондаған мың
араб-парсы сөзі түрік түбірлес жана сөздермен ауыстырылды), араб жазуының
орнына латын әліпбиі енгізілді т.б.
ЭКОНОМИКАДА — басқа елдердің капиталына арқа сүйеп, Осман империясы
сияқты сол елдерге тәуелді болып қалмас үшін, ұлттық капиталды көбейтуге,
ұлттық экономиканы күшейтуге ден қойылды, экономикалық тәуелсіздік —
дербестіктің басты шарты деп табылды.
СЫРТҚЫ САЯСАТТА — түрік ұлты мен Түркия Республикасының әлемде танылуы,
құрметтелуі мақсатымен шетелдермен әрі ұлттық, әрі адамгершілік негізіндегі
бейбіт қарым-қатынас жасау көзделетін болды. [4]
АТАТҮРІК - ТАРИХИ ТҰЛҒА
Мұстафа Кемал Ататүрік (1881 — 1938 ж.ж.) тек түрік халқының ғана емес,
бүкіл түркі әлемінің XX ғасырда тарих сахнасына әкелген ұлы перзенттерінін
бірі. Ол өзінің бүкіл саналы өмірін туған халқының жарқын болашағы мен
туған елінің толық тәуелсіздігі, тұтастығы және бірлігі, ана тілі мен
ұлттық мәдениеттің дамуы, жетіле түсуі жолындағы күреске арнады. Сондықтан
да Ататүрік қиын-қыстау кезеңде ұлт-азаттық күресті (1918—1922 ж.ж.)
басқарып, туған елін ғасырлар бойына созылған сұлтандар әулетінің езгісі
мен империалистік мемелекеттердің отанын бөлшектеп, әлем картасынан алып
тастау жөніндегі арам пиғылынан құтқарды. Осылайша батыс үлгісіндегі
Еуропалық сипаттағы демократияға негізделген бүгінгі Түркия Республикасы
дүниеге келді (1923 ж., 29 қазан), оның тұңғыш прсзиденті өзі болды.
Ататүрік Солоникиде (Греция) туды, сонда бастауыш мектепті, әскери
мектепті бітірді. Кейін әскери училищені және Стамбулдағы әскери академияны
тәмамдады (1905 ж.). Бұдан кейін оның тұрақты әскери өмірі басталады.
Алғашында жергілікті Қорлар басқармасының хатшысы болған, кейін құрылысқа
қажетті әскери материалдарын сатумен шұғылданған әкесі Әли Рзабей қайтыс
болып, шешесі Зубейда ханымның тәрбиесінде өсті. Макбүлә есімді қарындасы
болды. Ататүріктің шешесі 1923жылға дейін өмір сүріп, ұлының қаһармандыққа
толы күрескерлік өмірінің куәсі болды, президент болып сайланғанын ез
көзімен көрді. Измирде жерленген.
Ататүрік әскери мектепте оқып жүрген кезінде өзінің зеректігімен, әсіресе
математика пәніне деген ерекше қабілетімен көзге түсті, жолдастарының
құрметіне, мұғалімдердін, сүйіспеншілігіне бөленді. Бір күні математика
пәнінің оқытушысы оған былай деді: "Ұлым, екеуміздің де атымыз Мұстафа
екен, арамызда айырмашылық болу үшін, былай, сенің атың Мұсгафа Кемал
болсын" деді және журналға солай етіп жаздырды (1894 ж.). Осылайша азан
шақырып қойған аты сәл өзгертіліп, Ататүрік екі сөзден тұратын есімалды.
1934 жылы Түркияда фамилиялар туралы заң қабылданған соң, түрік халқының
алдындағы орасан еңбегі ескеріліп, Ұлы Ұлттық Мәжілістін. (парламенттің)
арнайы қаулысымен оған "Ататүрік" ("Түріктердің атасы") фамилиясы беріледі.
Түрік армиясының бас қолбасшысы ретінде Сакария қаласындағы грек
әскерлерімен 22 тәулікке созылған ұрыста . жеңіске жетуіне орай, 1921
жылы қыркүйек айында оған маршал дәрежесі (бұл кезде Ататүрік армия
генералы болатын) және "Ғази" ("Жеңімпаз") атағы берілген еді. Ататүрік
өмірінде көңілді жүруге тырысқан, қисынды әзілді ұнатқан, президенттік
қызметінің көп уакыт алатынына қарамастан, жұбайы Лотифа ханыммен (ол кісі
бірнеше шетел тілін білген және жоғары музыкалық білім алған адам болған)
бірге жиі-жиі концерттерде, театр спектакльдерінде, сурет кермелерінде
болып тұрғам, ақын-жазушылармен, артистермен, суретшілермен және ғылым
қайраткерлерімен кездесіп отырған, олардан қамқорлығын аямаған. Ататүрік
Түркия Республикасының 15 жылдығына орай елді аралап жүрген сапары кезінде,
1938 жылы 10 қараша күні Стамбулда бауыр циррозынан қайтыс болады. Оның
денесі салтанатгы түрде Анкараға (1923 ж., 10 қазаннан елдің астанасы)
әкелініп, сондағы этнография муражайының әулісіне жерленеді, ал 1953 жылы
қазіргі мавзолейіне (түрікше "Аныт Кабир" — "Ескерткіш қабір)
Ататүрік туралы шетелдерде де, әсіресе өз отанында көп жазылған. Ғылыми
зерттеулерді былай қойғанда, Ататүрік туралы естеліктердің, оған арналған
өлең-жырлар мен дастандардьш өзі том-том. Орыс тілінде Ататүрік туралы
"Тамаша адамдар өмірі" сериясынан арнайы еңбек және оңын сөздерінін жинағы
жарияланған. Сондай-ақ онын Рсспубликалық Халықтық партияның
конференциясында 1927 жылы 15 - 20 қазан күндері аралығында жасаған 36
сағаттық баяндамасынын мәтіні Ататүріктің көзінін тірісінде "Путь новой
Турции" деген атпен төрт том болып Мәскеуде басылып шықкақ... Қазақ тілінде
де азын-аулақ анықтамалық материал жарық корген еді, Солардың бірі Срайыл
Смайылдың 1998 жылы жарық керген"Ататүрік" атты кітабы.
1. 2 Тұрғыт Өзал тұсында Туркиядағы саяси-экономикалық даму
1980 жылдың қаңтарында Анкараның Ресми газет деп аталатын үкімет
хабаршысында елді экономикалық тұйықтан алып шығудың жоспары жарияланды.
Бұл жоспарды жасауға Халықаралық валюта қорының, Халықаралық қайта құру мен
дамыту банкісінің, Еуропалық зкономикалық қоғамдастық ұйымдарының өкілдері
қатысқан еді. Ол 24 қаңтардағы реформа жоспары деген атпен Түркия
тарихында қалды. Бұл жоспардың басты мақсаты — халықаралық беделді
ұйымдардан қаржылап несие ала отырып, елдің экономикалық тұрақтылығына қол
жеткізу, қаржы жағдайын жақсарту, сөйтіп, нарық қатынастарына нық қадам
басу. Шетел капиталын тартпайынша Түркия экономикалық ми батпақтан шыға
алмайтын еді. Сондықтан да түрік үкіметі батыс елдері мен халықаралық қаржы
үйымдарының несиелер алу үшін бар күштерін жұмсап бақты. Бірақ елдегі саяси
тұрақсыздықтың ылаңы несие жөніндегі мәселелерді кейінге ысыра берді. Оның
үстіне Түркияның сыртқы қарызы сол кезде 14 миллиард доллардан асып
жығылатын. Құт-берекесі қашқан елдің жұмырына жұқ болмаған бұл миллиардтар
да батыс іскерлерінің алдына қарыздың қайтарымы ертеңгі күні қалай болады
деген сұрақты көлденен тартқан еді.
Себепсіз салдар болмайды. Сол сексенінші жылдары халықаралық жағдай
нілдей бұзылып сала берді. Түркиямен көршілес Иранда ислам революциясы бұрқ
ете қалды. Ауғанстанға иитернационалдық борышын орындау үшін КСРО әскері
кіргізілді. Иран шахы Пехлеви тағынан тайып, безіп жоғалды. Ауғанда Әмин
кеңес әскерлерінің қолынан оққа ұшып, билік басына Мәскеудің қолшоқпары
келді. Екі елде де қан төгіліп, берекесіздік белең алды. Ал көрші елдерде
болып жатқан осы шиеленісті жағдайларды Туркиядағы бір-біріне қарама-қарсы
оңшылдар мен солшылдардың, түрлі ағымдағы партиялардың, оның ішінде
коммунистік партия жағындағылардың пайдаланып кетуі ғажап емес еді. Өйткені
елдегі экономикалық тоқырау, халықтың қайыршылық түрмысы әлгі қозғалыстар
мен партиялардың желігін қоздырып жатты. Мүның көп кешікпей неге әкеліп
соғатынын пайымдаған Еуропаның экономикалық қоғамдастығына кірітін
мемлекеттер Туркияға тез арада несие беру қажет деп тапты.
Осы кезеңде елге экономикалық дамудың жаңа қатынастарын бойларына
сіңірген, нарық қатынастарының механизмдерін игерген, шетел
университеттерінде оқып білім алған жастар легі келе бастаған. Елде аптап
кеткен ұсақ кәсіпішілердің орнын сол жастар ала бастады. Түркия
экономикасында төңкеріс жасаған білікті экономист-теоретиктердің бірі,
алпысыншы жылдардың өзінде тығырықтан алып шығудың алғы шарттарын жасаған,
елдің казіргі Президенті Тұргут Өзал еді. Ол 1927 жылы туған, 1952 жылы
Ыстамбул технологиялық университетінің электротехникалық факультетін
бітірді. Экономикалық білімін АКШ-та тереңдетіп қайтқан. Бірқатар жыл
суландыру жүйесінде, кейін мемлекеттік жоспарлау комиссиясында экономикалық
кеңесші, несие жөніндегі бөлімнің жетекшісі қызметтерін атқарды. Үш жылға
жуық халықаралық валюта қорында жүмыс істеді. 1779 жылы Бас уәзірдің
экономика жөніндегі орынбасары әрі Ұлттық жоспарлау ұйымында кеңесші
қызметін атқарды. Түркия экономикасында жылылық пен сенімділік арасалмағы
өсе түсуіне ол аз ықпал жасаған жоқ. Соның әсері болуы керек, сексенінші
жылдардың басына қарай халықаралық қаржы ұйымдарынан келісім бойынша там-
тұмдап несие кете бастаган. Бірақ елдегі толқулар ол қаржыларды көзін тауып
пайдалануға кедергі жасай берді. Туркиядағы саяси тұрақсыздық жетпісінші
жылдардың өзінде тізгін берместей белең алып кеткен еді. Мұның соңы
оңшылдар мен солшылдардың қақтығысына жалғасып, бес мың адамның ажалымен
аяқталды.
Қанды қырған Туркиядағы экономикалық дағдарысты тереңдете түсті.
Инфляция тізгін тартқызбады. Шетел валютасы жетпеді. Соның әсерінен үкімет
шеттен мұның өнімдерін сатып алуға қауқарсыз болып, ол көптеген өндіріс
орындарының туралап қалуына әкеп соқты. Мыңдаған адам жұмыссыз қалып, көше
кезіп кетті. Елді ұры-қары мен ауру жайлады. Ішер ас пен киер киімге
жарымаған халық үкіметтен күдер үзе бастаған.
Сексенінші жылдар басынан елде тыныштық орнатып, халықгың әл-ауқатын
көтеруін біршама негіз қаланған болатын. Тек тізгінді мықтап қолға алатын
лидер керек болды. Уақыт тарих сахнасына Тұрғыт Өзалды шығарды.
Түріктерде мынадай даналық сөздер бар: Егер сіздің қолыңызда бір ғана
жұмыс құралы болса, қанша дерден оны жетік меңгіргеніңізбен аздық етеді.
Егер ол құралыңыз балға болса, барлық проблема шегені дұрыс қаға білумен
ғана шектеледі. Ал балғаға қоса кемпірауызды да шебер пайдалана білсеңіз,
ісіңіз кәдімгідей алға басады. Онда сіз кез-келген шегені, мейлі ол дүрыс
қағылсын немесе бұрыс қағылсын, бәрібір суырып тастай аласыз. Тұргүт Өзал
Туркия экономикасында балғаны да кемпірауызды да шеберлікпен пайдалана
білген саясаткер. Ол мемлекет басына келгеннен кейін бұрыңғы КСРО-ның
президенті М. Горбачев секілді жетпіс жылда жетпеген табысқа бір жылдай
жетеміз деп өзеуреген жоқ. Түркияның экономикасын тұрақтандыру үшін төрт
жыл уақыт керек деп кесіп айтты.
Алгашқы кезеңде Түрғүт Өзал сыртқы саудаға кең жол ашуды, түрік
тауарларын көптеп экспортқа шығаруды алдына басты мақсат етіп койды. Шынына
келгенде ол кезде түрік тауарларына деген сұраныс нарық қатынастарының
механизмдерін әбден игерген дамыған елдерде жоғары емес еді. Бірақ соған
қарамастан сыртқы саудаға барынша тасталды. Шетелдермен келісім-шарт
жасауда қолбайлау болып келген кедергілер жойылды. Бір сөзбен айтқанда,
Туркия бүкіл әлемге есігін айқара ашып тастады. Соның нәтижесінде елде
экспорт көлемі 1981 жылдың аяғында 44 процентке жетті. Бұл сол кездің
өлшемімен үлкен жетістік еді.
Батыс алпауыттары Түрғүт Өзалдың экономикалық саясатына он көзбен
қарай бастады. Елде жағдайдың күн сайын жақсарып келе жатқаны экономиканы
қалыпты ізге түсірудің тиімді бастамасы деп бағаланды. Оның үстіне
дүниежүзілікқағамдастық, әсіресе АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде қаржы
саясатын жүргізіп отырғандар, Туркияда экономикалық тұрақтылықтың
сақталуына барынша мүдделілік танытты. Халықаралық валюта қоры, басқа да
халықаралық қаржы ұйымдары Туркияда саяси тұрақтылықты сақтаудың, жағдайы
сауықтырудың бірден-бір кепілі — елдің экономикасын көтеру деп білді. 1980
жылдың өзінде Халықаралық валюта қоры Туркияға үш жылға бір миллиард доллар
несие беруді мақұлдаған болатын. Одан кейін де осы валюта қоры үзбей көмек
беріп тұрды. Бұдан басқа түрік үкіметі Еуропа экономикалық қоғамдастығынан,
Сауд Аравиясынан, Еуропа банкісінен айтарлықтай мөлшерде қаржы алып отырды.
Түркия басына іс тускен сондай бір қиын кезеңде халықаралық
қоғамдастықгың көмегіне сүйенді, нәтижесінді сырттан түрлі шикізат пен
мұнай өнімдерін көптеп сатып алады. Энергия көздерімен күшін жинап алған
өндіріс орындары сыртқа несие берген елдерге тауарлар шығара бастады.
Әрине, тиімді сауда-саттық пен қарым-қатынас қалыптасқан жағдайда халықтың
да тұрмысы түзеліп, тыныштық орнай бастамақ. Түтіні түзу шыға бастаған
елмен жан-жақты байланыс орнатуға мүдделілер көп. Өйткені бай мемлекеттер
экономикалық дағдырысқа тап болған мемлекетті аяғынан тұрғызып жіберуі
арқылы ертең өздерінің де дәулетін еселей түсерін біледі. Бүл — тәжірибеде
талай рет дәлелденген ақиқат.
Тұстастай алғанда, Түркия бес жылдың ішінде дүниежүзілік қорлар мен
халықаралық қаржы ұйымдарынан ұзын-ырғасы бес миллиард доллардан астам
көмек алды. Бұл көмектің бәрі, әрине, кеше ғана мешеу елдердің қатарына
іліге жаздаған түрік елінің жағдайын қүрт жақсартып кетті деп айту қиын.
Олай болуы мумкін де емес. Әйтсе де сыртқа тауарлармен түрлі өнімдер
шығаруын тоқтатқан жоқ. Жаппай емес, елдің ішкі қажетіне керекті өнімдердің
бірқатарына шектеулер қойылды. Мемлекеті бай елдің адамдары да бай деп
Ататүрік айтып кеткендей, алдымен мемлекет байлығының игілігін сол елдің
адамдары көруі керек. Егер артылып жатса, сапалы, көздің жауын алатындай
етіп, сыртқа шығар. Өзін жарылқай алмаған ел басқа елді жарылқап қарық
қылмайды. Бұдан күйреген КСРО-ның жалпақшешейлігі дәлел.
1983 жылғы күзде болған сайлауда өзі іргесін қалап, жетекшілік еткен
Түрғүт Өзалдың Ана-Отан партиясы жеңіске жетті. Бас уәзір болып сайлануына
байланысты өткен тұңғыш баспасөз конференциясында ол былай деп мәлімдеді:
Біз көп нәрсеге бой үйретіп кеткенбіз. Ел басқаратын адамдардың қандай
болу керектігі туралы әбден қатып-семіп қалған бір ұғым бар. Мен ол
өлшемдердің ешқайсысына тура келмеймін. Тұрғүт Өзал өзіне дейін қалыптасып
қалған, елдің бойы үйренген тәсілдердің бәрін кері серпіп тастап, істі
жаңаша жүргізді. Оның бұл батыл қадамдары көп адамдарды кәдімгідей
ойландырып тастады. Өз айналасына әдемі сөйлей алатын шешендерді,
ақылмандарды емес, әр қадамын ойланып, анық басатын саясаткерлерді жинады.
Ең алдымен жаңа үкіметтің құрамына ол аса білікті деген экономисттерді
кіргізді. Бүл ел басшылығына енді келген Тұрғұт Өзалдың экономикалық қайта
құруға деген батыл көзқарасын білдіретін еді. Өзалдың үкіметі өз
бағдарламасының экономикалық бөлігін қамтитын тұстарында елде нарықтың
экономиканы нығайта беретін және одан әрі керегесін кеңейте беретінін
мәлімдеді. Көп ұзамай үкімет мемлекеттік ұйымдардың бірсыпырасьн
акционерлік қоғамға айналдырды. Экспортқа сапалы да түрлі өнімдер
шығарушылар үкімет тарапынан әрдайым ынталандырылып отырды.
1984 жылы Өзал экономиканы ырықтандырудың жаңа кезеңінде жол ашты. Бұл
саясатты ол дүние жүзінде нарықтық қалыпты процестеріне кешкен елдердің
озық тәжірибелеріне сүйене отырып жүргізді. Асығыстыққа, сүрініп-қабынуға
жол берген жоқ.
Бірінші кезекте өз елінің экономикалық мүддесін көздей отырып, Түркия
басқа елдермен де қарым-қатынас саясатын дұрыс жолға қоюды басты
міндеттерінің бірі деп білді. Дамыған елдермен ынтымақтық келісімге келу
Тұрғұт Өзал үшін үміт арнасы еді. Үкімет басшысы алыс-жақын елдермен
араласуды Ливиядан бастады. Түрік құрылысшылары келісім бойынша Ливияға
барып, құрылыс жұмыстарын жүргізді. Өз кезегінде Ливия құрылыс жұмыстары
үшін Түркияға мұнай өнімдерін берді. Бұдан кейін Түркияның құрылыс
фирмалары Сауд Аравиясына, Ираққа Кувейтке, Мысырға, Біріккен Араб
Эмиратына, Алжирге, Солтүстік Америкаға, Угандаға барып жұмыс істеді.
Кәсіпқой құрылысшылардың қолын кім қақсын, ұсыныс жасалған елдердің бәрінде
бүгінгі заман талабына толық сай келетін түріктік ғимараттар бой көтеріп
жатты. Ататүріктің Отшан тыныштығы - халық тыныштығы деген данышпандық
сөзі іс жүзінде осылайша жүзеге асты. Жер бетіндегі ең бір бейбіт мамандық
– құрылысшылық болса, Түркия басқа елдердің сәулеттене түсуі үшін бар
өнерін салып жатса, Отан тыныштығы деген сол болса керек.
Ұзын сөздің қысқасы, құрылыс саласы бойынша әр елдерден түскен
тапсырыс көлемі 1990 жылы 21 миллиард долларға жетті. Енді Түркия өнеркәсіп
орындарын тұрғызуға техникалық көмек беру, біріккен кәсіпорындар салу
туралы мұсылман елдерімен келісім шарттарын жасай бастады. Мұндай
келісімдер көп ұзамай Иорданиямен, Иранмен, Пәкстанмен жасалды.
Діні, тілі бір елдермен жан-жақты қарым-қатынас жасалмайынша дамудың
тура жолына түсемін деу бос әурешілік деп өзі жиі қайталайтынындай, Тұрғұт
Өзал көршілес мұсылман елдерімен байланысты жолға қоя бастады. Өзінің
Пәкстан, Иран, Ирак, Ливия елдеріне сапарлары кезінде сауда және
экономикалық байланыстарды одан әрі тереңдету туралы келісімдерге қол қойып
қайтты. Сол кезде шет елдерде Түркияның 280 құрылыс фирмасы жұмыс істеп
жүрген. Президент өз сапарлары кезінде әр қалада тұрғын үйлер,
мейрамханалар салып, жер асты жолдарын төсеп, газ құбырларын тартып жүрген
түрік мамандарының жағдайларына қатты көңіл бөлетін. Мүмкіндігінше шетте
жүрген өз құрылысшыларын материалдық жағынан тарықпауын, кәсіптік
шеберліктерін жетілдіруін қағадалайды.
Әлемнің әртүкпірінде жүрген құрылысшылар ғана емес, түтіктердің сыртқа
шығарылатын күнделікті тұтыну тауарлары да Түркияның даңқын асырып жатты.
Құрылысқа аса қажет цемент, станоктар, электрлі-техникалық жабдықтар,
шаруашылық машиналарды әлемдік базарда жоғары сұраныстарға ие бола
бастайды. Таяу және орта шығыс елдерінде мұнай өнімдерін өндіруге атсалысып
жүрген түрік жұмысшыларының өзі жыл сайын елге екі миллиард доллар кіріс
келтіріп отырды. Жұлдызы жанып, тасы өрге домалай бастаған елге
қызығушылардың да көбейе түсетіні белгілі ғой. Тұрғұт Өзалдың мемлекет
басына келуімен Ғажайыптар елі атанған Түркияға барлық елден туристер
ағыла бастады. Біз өз елімізде туризмнің экономикалық жағынан қаншалықты
тиімді екенін әлі пайымдай алмай келеміз. Әйтпесе Қазақстанда туристерге
көрсететін тарихи, мәдени орындарымыз, тамаша қорықтарымыз, техникалық
кешендеріміз жетерлік. Ақсақ Темір дәуірінен қалған, қадам басқан сайын
бабаларымыздың іздері сайрап жатқан Сауран, Отарар, Жетіасар секілді көне
қалаларымыз бар. Оның бер жағында Байқоңыр ғарыш аймағы да табыстың мол
көзіне айналар еді. Әттең, бар мәзірімізге мақтанғаннан басқа әзірге
ешқайсысынан түсіп жатқан жоқ. Ал 1980 жылы Түркиядағы келіп-кетушілер
мемлекет қатынасын 3 жарым миллиард долларға көбейтіп кетті. Салыстырыңыз:
елінен жырақта, басқа мемлекетте ақ тер, қара тер болып, небір әсем
ғимараттар тұрғызып жатқан түрік құрылысшылары жыл сайын 2 миллиард доллар
кіріс келтіреді екен. Ал ішіп-жемі, жүріс-тұрысы өздеріндегі туристер бес-
он елді аралап, 35 миллиард доллар тастап кетеді. Есептей беріңіз.
Көріп отырғандарыңыздай, тауарларды сыртқа шығарудан мердігерлік
жұмыстар жүгізуден, жұмысшылар алмасудан, туризмді кең жолға қоюдан түскен
шетел валютасы мемлекетті жыл жыл өткен сайын нығайтып, халқының әлеуметтік
жағдайын едәуір жақсартып тастады. Оның үстіне елдегі саяси тұрақтылық та
Батыстағы қаржы қожайындарының Түркияға деген сенімін нықтай түсті. Шетел
банкілері қалаған уақытта Түркияға қаржы қапшықтарының аузын ашып қояды.
Осылайша барлық елдермен алыс-беріс саясаты түзу жолға қойылғаннан кейін
Түркия шет елдерден алынатын заттарға да салық мөлшерін айтарлықтай
азайтты. Коммерциялық банкілерге де валюталық операциялар жасауға рұқсат
етіледі. Олар біздегідей мемлекет мүддесі үшін қаржы бөлерде қасарыспайды.
Түркияға банкі жұмыстарын жаңа жолға қою Ұлы мәжілістің банкілер туралы заң
қабылдауымен аяқталды. Ол заң бойынша қанша жерден инфляция болса да
қазынадан банкілерге көмек беріліп отырады. Ал 1985 жылдан бастап барлық
банкілер Анкарадағы Орталық банкіге не істеп, не қойғандары жөнінде қатаң
есеп беріп отырады. Президент елдегі банк істерінде осындай тәртіп
орнатқаннан кейін шетелдіктер түркияда өз банктерін аша бастады. Өз
кезегінде түркия да шет елдерде өз банкілерінің бөлімшелерін ашуға кірісті.
Қазақстанда әзірге Сауд Аравиясының Аль-Барака банкісі ғана жұмыс
істейді. Бұл тек бастамасы болу керек. Қазір Ыстамбулда ғана Американың
әлемге әйгілі Чейз Манхеттен банк, Фэрстнэшнл Бостон және Нью-Йорк
банкілірінің бөлімшелері бар. Осыдан-ақ Түркияның қаржы саясатында дамыған
елдердегі әсер-ықпалын байқай беруге болатын шығар.
Инвестиция – қазіргі экономиканың күре тамыры. Елдің әл-ауқатын
біршама жақсартып алғаннан кейін түрік үкіметі енді қажетті инвестициялық
ақуал орнықтыруды мақсат етіп қойды. Шетел капиталын тарту елді
экономикалық жағынан өркендетудің бір тетігіне айналды. Тұрғұт Өзал
Адамдағы жақсы қасиеттер – келешектің кілті деген сөзді жиі айтады. Ол
келешектің кілтін дамыған елдермен жан-жақты қарым-қатынас жасаудан іздеді.
Және оны тапты да. Осы қасиеттерді жас кезінен санасына сіңіріп өскен
Тұрғұт Өзал шетел инвесторына кең жол ашты. Қалтасы қалың шетел фирмалары
кедергісіз жер сатып алып, өздерінің кәсіпорындарын сала бастады. Бұдан екі
жақ та шаш етектен табыс тауып жатты. Түркия үкіметі, сонымен бірге, 1954
жылы қабылданған мұнай жөніндегі заңын қайта қарап, шетел компанияларының
барлау жұмыстарын жүргізуіне мол мүмкіндік жасада. Ал олар өндірген мұнай
өнімдерінің 65 процентін Түркияға беріп отырды.
Елде құрыла бастаған еркін экономикалық аймақтар да шетел
инвестицияларын тартудың бір көзіне айналды. Алғашқы еркін экономикалық
аймақтар түркияның оңтүстігіндегі Мерсина мен Анталияда құрылған болатын.
Бұл аймақтарда жұмыс істейтін инвесторлар мен түрлі салалардағы
корпорациялар он жыл бойына салықтың барлық түрінен босатылды. Ал еркін
аймақтан тыс жерлерде істейтін корпорациялар түсірген табысының қырық
проценті мөлшерінде салық төлеп тұрды.
Жекешелендіру саясаты да Түркияда ешқандай дау-дамайсыз, науқандық
сипат алмай, бір қалыпты жүргізілді. Ол үшін Америкадан арнайы экономистер
шақырылды. Ең алдымен Түрік әуе жолдары қатынастарының басқармасы, Теңіз
банкісі, Босфор арқылы өтетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
І тарау Туркия республикасының құрылуы
1. Туркия демократияның даму жолында және ондағы Ататүріктің рөлі..9-16
2. Тұрғұт Өзал тұсында Туркиядағы саяси-экономикалық даму ... ... ... ..17-
26
ІІ тарау Еуропалық Одақтың құрылуының алғышарттары
2.1 Еуропалық Одақтың құрылуының саяси және экономикалық
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27-31
2.2 Еуропалық Одақтың шығыс саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-35
ІІІ тарау ЕО және Туркия
3.1 Туркияның Еуропалық Одаққа кіру мақсаттары мен мүдделері ... .36-39
3.2 Туркияның ЕО кіру
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0-46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-49
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Қазіргі таңда отандық тарих ғылым саласында
бауырлас мемлекеттердің тарихын зерттеу қарқыны түсті. Соның бірі
Қазақстанның тәуелсіздігін алғаш таныған Түркия Республикасы болып келеді.
Түркия Республикасы 40 жылдан астам Еуропалық Одақ елдерімен
үйлесімді ырықтануды мақсат тұтып келеді. Алғаш Түркияның Еуропалық Одақпен
байланысы 1959 жылдың 13 шілдесінен басталады. Онда Түркия Еуропалық
Экономикалық Одаққа қосылуға өтініш білдірген. Содан бері Түркия Еуроодаққа
қосылуға нақты қадамдар жасауда. Бірақ Еуропалық Одақ елдері әрдайым
Түркияны қоспауға бір себеп табуда.
Ресми үгіт бойынша Түркияның Еуропалық Одаққа кіруге кедергілер
азаматтардың құқықтарының шектелуі, демократиялық қағидалардың сақталмауы
болып табылады. Бірақ бәрімізге белгілі нағыз себеп мұсұлмандық Түркия
мен християндық Батыс Еуропаның кейбір фундаменталды ерекшеліктеріне
байланысты. Түркияның қосылуы Еуропалық Одақтың геосаяси жағдайын күрт
өзгертіп жібереді. Бұл жағдайда ЕО Таяу Шығыс, Кавказ және Орталық Азия
сияқты тұрақсыз көршілер табады. Бір жағынан Түркияны ЕО қабылдамау
Түркияға да, ЕО-ға да ауыр жағдайларға әкелуі мүмкін. Бұл жағдайда
Ататүрік негізін қалаған зайырлы мемлекет негізі құлап, Еуропаның өзінде
ислам фундаментализімінің күшеюіне әкелуі мүмкін. Нәтижесінде ЕО-тың
геосаяси жағдайы нашарлайды. [1]
Ислам Түркияның Еуропалық Одаққа қабылдануда басты кедергі болып отыр.
Көптеген саясаткерлердің, аналитиктердің айтуынша дін Түркия мен Еуропа
арасында өтпес қамал болуда. Еуропалықтар Түркияны ЕО қабылдаған жағдайда
Еуропада исламдық элементтің күшейетінінен қорқады.
Мұнан басқада Түркияның Еуропалық Одаққа кіру жолында бірталай
қиындықтар бар. Атап айтар болсақ Түркиядағы шешілмеген күрд мәселесі. Мұны
Еуроодақ Түркияға қысым жасау үшін қолдануда. Әрине олар күрдтерге жаны
ашығаннан емес, тек өз мүдделері үшін.
Әскерилер Түркияда үлкен беделге ие. Ал бұлар Батыспен ырықтануға
қарсы болып отырады және жақын арада әскерилердің беделінің түсіп кетуін
күтуге болмайды.
Еуропа елдерінің мемлекет басшыларының және қарапайым халықтың да бұл
мәселеге қатысты қарсылығын да Түркияның Еуропалық Одаққа қосылуына кері
әсер ететіні анық.
Түркияның Еуроодаққа қосылуы экономикалық жағынан мүмкін ба?
Түркияның экономикасы елеулі жетістіктерге қарамастан, тұрақсыз болып
қалуда. Ауыл шаруашылығының дағдарысы, аймақтық арақашықтық және үлкен
қарыз Түркия пайдасына болмайтыны анық. 1993 жылы Копенгагенде Еуропалық
Одаққа қосылу критерийлерінде қоятын бір талабы – нарықтық экономиканың
болуы. 2005 жылы ЕО Түркияға мұндай статус берді. Бірақ бұл да нақты кепіл
бола алмайды.
Қазіргі уақытта Еуропада жұмыссыздық өсуде. Ал Туркияның қосылған
жағдайында бұл елден көптеген арзан жұмыс күші келеді, ал бұл жағдайды
ушықтырып жіберу мүмкін.
Түркия болса Еуропалық Одаққа қосылудағы мақсаты және күтетіні
экономикалық пайдаға, өсіміне және демократиялық негіздердің тұрақталуына
қол жеткізу және халықтың көп бөлігі елдің Еуропалық Одаққа қосылу ниетін
жақтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпқа байланысты зрттелу
деңгейі үшке бөліп қарастырамыз:
1. Қазақ ғалымдарының зерттеулері;
2. Түрік ғалымдарының зерттеулері;
3. Орыс ғалымдарының зерттеулері.
Ататүрік жайлы еңбек 1998 жылы шыққан Срайыл Смайылдың Ататүрік кітабін
атауға болады. Автор қазақ-түрік байланыстарына тоқталып, Н. Назарбаевтың
мына сөзін келтіреді: Анадолыда түрік мемлекетің құрған ұлы бабамыз
Мұстафа Кемал Ататүрікке тағзым ету бізге зор парыз және кұрмет. Ататүрік
жолымен түрік елдерінің ынтымағы нығайсын, қазақ-түрік достығы жасасын
деді. Кітапта Ататүріктің өмірбаяны, әскери қызметі, сондай-ақ, жаңа
мемлекет құру жолындағы ұлы істері туралы сөз болады.
Н. Имашованың Мәдениет және білім беру саласындағы қазақ-түрік
байланыстарын даму тарихы кітабында екі туыс ел – тәуелсіз Қазақстан мен
Түркия арасында мәдениет, білім бері және ғылым салаларындағы
байланыстардың орнауы мен даму барысы, әр сала бойынша даму ерекшеліктері
мен нығаю жолындағы проблемалар қарастырылған.
К. Аманжоловтың 1999 жылы шыққан Түркі халықтарының тарихы атты
кітабы Түркия тарихы жасты мағлұматтар береді. Атап айтар болсақ, кітаптің
IX тарауында Түркияның Республика болып қалыптасуын, Ататүріктің қызметі,
оның нақыл сөздері жайлы айтылады.
Қазақстанда ЕО туралы 2004 ж. Алматыдан шыққан Ж. Ибраевтың және М.
Галимовтың Восемнадцать лекций о Европейской Конституционной идее атты
еңбегі бар. Кітапта Еуропалық Конституцияға талдау жасалынады. Мұнда
Еуропалық Конституцияның демократия рухында жасалғаны, демократия негізінде
құрастырылғаны жайлы ой қозғалады. Және осыған орай толық негізде ЕО
демократия экспортері ретінде қарастырады.
2003 жылы Әл-Фараби ҚазҰУ-нің бір топ оқытушы-профессорлары шығарған
Анатомия Европейской интеграции атты кітапта Еуропалық одақтың құрылу
алғышарттарына, тарихына, экономикалық және саяси ырықтану процестеріне
ерекше көңіл бөлінген. ЕО-тың түрлі ұйымдарына, қауіпсіздік саясатына да
тоқталып өткен. Кітаптың соңғы бөлігінде ЕО-тың Қазақстан, Ресей, АҚШ,
Қытай сияқты елдермен қарым-қатынасы сияқты мағлұматтар жан-жақты берілген.
Сонымен қатар Қазақстанда газет-журналдарда осы тақырыпқа біраз
материалдар бар. Континент журналында шыққан Жанар Мансурованың
Несбыточная мечта Анкары атты мақаласында осы тақырыпқа тікелей қатысты.
Евгений Пастуховтың осы журналда Европа в осаде мақаласы да Түркияның
Еуропалық Одаққа қосылу проблемаларына тоқталған.
Тұрғұт Өзал жайында да газет-журналдарда материалдар жарық көрген.
Шәкизада Құттаяқовтың 1993 жылы шыққан Қазақстан-Заман газетінде Өрлеу
өткелдері мақаласы Тұрғұт Өзал хақында жазылған. Осы газетте 2002 жылы
жарық көрген Түркі әлемінің заңғар тұлғасы мақалада Тұрғұт Өзал жайында
ой қозғалады. Сонымен қатар бұл газетте Ататүрік және тәуелсіз түркия
мақаласы Ататүрік атты мақаласы.
Жалпы Түркияда Ататүрік жайлы өте көп еңбектер, кітаптар шыққан.
Атап айтар болсақ Орхан Дундирдің Ататүрік кітабы, Мехмет Гөнлібол мен
Жем сардың Ататүрік және Түркияның сыртқы саясаты атты кітабы және Билал
М. Шамшыр дайындаған Ататүрік және өзге мемлекеттер басшылары кітабы және
т.б.
Түрік зерттеушілерінің Түркия мен Еуропалық Одақ қарым-қатынасы жайлы
зерттеулер жасаған.
Тамыз айы 2005 жылы шыққан доктор Мурад Қаяжан мен Нұрай Алқан бұл
жайлы Türkıede Beşerı Sermayenın Economık Değerı ve Avrupa Bırlıgı
Ülkelerı ıle Karşılas fırması кітабы жарыққа шыққан. Бұл еібекте авторлар
Түркия мен Еуропалық Одақ мүшелерінің экономикаларын салыстырған және
Түркия ЕО-қа қосылу мүмкіндігін қарастырған.
1996 жылы Анкарада шыққан Казахстан-Турция: 5 лет дружбы и
сотрудничества кітабында Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ-
түрік қарым-қатынасына талдау жасалынған және 1991-1996 жылдар аралығында
Қазақстан ман Түркия арасында жасалынған келісімдер көрсетіледі.
М. Орхин Вайрактың Türkıe Cümhurıyetı tarıhı (1918-2000) кітабы да
осы тақырыпқа арналған.
Дженгиз Хаковтың Сарияда 2000 жылы шыққан История Турции ХХ век
кітабында Түркияның ХХ ғасырдың басынан бастап 90 жылдарға дейін тарихы
берілген және М.К.Ататүрік пен Т.Өзал қызметтеріне ерекше тоқталып өткен.
Түркиядағы Кожаели университетінің профессоры, доктор Хикмет
Өздемирдің Post-1980 Period еңбегі 80 жылдардан бастап 2002 ж. дейін
аралықтағы Түркияға арналған.
Сонымен қатар профессор, доктор Илхам Текели мен Селим Илкиннің
(Middle East Technical university, Turkey) The Interpretation of the
relations between the European Union and Turkey in a Globalizing World
атты еңбектері Түркия мен Еуропалық Одаққарым қатынастарына арналған. Онда
Түркияның ЕО кіру проблемаларына, перспективасына егжей-тегжей тоқталып
кеткен. Сонымен қатар Тұрғыт Өзал кезінде, яғни 1987 ж., Түркияның ЕО-қа
қабылдану өтініші берілгені, оның ЕО-пен ырықтануға атсалысқанына басымдық
берген.
Орыс ғалымы А.Ф.Миллердің 1948 жылы шыққан Очерки новейшей истории
Турции кітабында Түркияның Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңынан Екінші
дүниежүзілік соғыс кезіндегі Түркияның ұстанған саясаты жайлы айтылады.
(Әсіресе Мұстафа Кемал Ататүрік)
Автор Түркияның қазіргі заман тарихын зерттеуде дереккөздер өте аз
және қарамақайшылықты болып келетінін айтады. Сондықтан ол француз, герман,
ағылшын, американ және совет авторларының еңбектеріне көбірек жүгінуге
мәжбүр екенін айтады.
Осы А.Ф.Миллердің тағы бір еңбегі Түркияның тарихына арналған. Оның
19 ... жылы шыққан Краткая история Турции кітабында Осман Империясының
құрылуынан бастап Түркия Республикасының Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі жағдайына дейін қамтылған. Автор сол кездегі идеологияға сай
Түркиядағы ұлтазаттық қозғалыстың жеңісі Ресейдегі Ұлы Қазан революциясының
арқасында болды деп көрсетеді эәне Ататүрік жайлы біраз мағлұматтар береді.
В.Г. Шемятенковтың 2003 жылы Мәскеуде Европейская Интеграция
кітабында Еуропалық ырықтанудың тарихы және жағдайы, сонымен қатар
Еуропалық Одақтың құқығы, институттары және саясаты қарастырылған.
Ырықтанудың жаңа жетістіктеріне үлкен көңіл бөлінген – біркелкі ішкі
нарыққа, экономикалық және валюталық одаққа және ЕО алдағы кеңеюіне ЕО пен
ресей қатынастарына объективті түрде талдау жасалынған.
Ресейде Еуроодақ жайлы бірақ кітаптар жарық көрген. Атап айтсақ
А.Курановтың Новички спешат в Евросоюз кітабы, Э.Поздняков пен
С.Ганжанның Новые страны не пороге Европейского Союза, В.Г. Шемятенковтың
Европейская Интеграция оқу құралы, К.Вороновтың 1996 жылы шыққан
Четвертое разширение ЕС кітабы және т.б.
Бұлардан басқа интернет сайттарында Түркияның Еуроодаққа кіру
проблемасына арналған мақалалар бар. UATODAY.net сайтында Владислав
Переславецтің Босфорский больной на пути в Европу мақаласы бар. Мұнда
Түркияның ЕО-ға кіру перспективасына ерекше тоқталған. Eur. ru сайтында
неміс толқынының журналисті Павел польдің Присоединение Турции к ЕС: быть
или не быть? мақаласы, vremya. Org.ua сайтындағы С.Задонскийдің Решение
курдского вопроса в Турции мақаласында Түркияның ЕО кіруде күрд
мәселесінің кедергі болатыны айтылған. Ыстамбулдағы Би-Би-Си
корреспонденті Джони Даймонд Мешает ли ислам вступлению Турции в ЕС?
islam.ru сайтында жарық көрген.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері. Бұл диплом жұмысымда төмендегі
мақсат-міндеттер қойдым.
- Жалпы Түркия Республикасының тарихын зерттеу.
- Еуропалық Одақтың құрылыуының алғышарттарын,тарихын зерттеу.
- Түркияның Еуропалық Одаққа қосылу перспективасын зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден,үш
тараудан,алты тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
І тарау Туркия республикасының құрылуы
1. 1 Түркия тәуелсіз ұлттық даму жолында және Ататүріктің рөлі
1918 жылы ағылшындар Палестина, француздар Македон майданында түрік
армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман империясының ақырғы күні болды. Түркия
астанасы Стамбулда одактастар әскерлері оккупациялап, қалған аймақтардағы
өкімет билігі шын мәнінде Антанта елдерінің колында болды.Мурдус уакытша
бітіміне (1918 ж.) қол қойғаннан кейін Антантаның соғыс флоты Қара теңізге
кірді. Сол кезде ағылшын әскері Мосұлды алды, Киликияны, Анатолияның
маңындағы Коньяға дейін, ал грек әскерлері Измирді өзіне қаратты (1919 ж.,
15 мамыр). Осман империясы Германия, Австро-Венгриямен бірге, бірінші
дүниежүзілік соғыста жеңілді.
Елде ұлт-азаттық қозғалысы өрістеді. Батыс Анатолияда партизан соғысы
басталды.Түрік интеллигенциясы, ең алдымен әскер қатарындағы интеллигенция
— Анатолиядағы Түрік ұлтынын идеологы, азаттық қозғалыстың басқарушысы
болды. Түрік ұлтының басшысы Мұстафа Кемал-паша (Ататүрік) осындай
офицерлер қауымынан шықгы және барлық, қозғалыс кемалшылдар қозғалысы, ал
азаттық соғыстың басында өріс алған ұлттық революция кемалшылдар
революциясы деп аталды.Ұлттың мүддесін көздеген Кемалдың өзі басқарған
кемалшылдардың радикалды қанаты османизм идеологиясынан қол үзіп, Түркияны
тәуелсіз мемлекетке айналдыруға ұмтылды. Сұлтан Абдул-Хамит II мен Антанта
мемлекеттері кемалшылдардың ұлы уәзірді өзгертіп, I парламент шақыру
женіндегіталабынқарауғамәжбүр болды. 1920 жылы қаңтарда Стамбулда ашылған
парламент Түркияның тәуелсіздігі декларациясын қабылдады. 1920 жылы 23
сәуірде Анкарада шақырылған Түркияның Ұлы Ұлттық Жиналысы (ТҰҰЖ) өзін
елдегі бірден-бір занды өкімет орны деп жариялады. Абдул-Хамит III ағылшын
кемелерін, "халифат армиясын" жіберді, Антанта елдері интервенция
ұйымдастырды.
1921 жылғы 16 наурызда Мәскеуде РСФСР мен Түркияның арасындағы Достық
және туысқандық туралы шартқа қол қойылды. Шарт Кенес-түрік шекарасы жайлы
мәселелерді ретке келтіруді және жалпы алғанда мемлекетаралық соғыс
жағдайларын жойды. Мәскеу шарты, сондай-ақ Түркия мен Закавказье Кеңес
Республикалары арасындағы Карс шарты (1921 ж., 2 қаңтар) Кеңес — Түркия
қарым-қатынасының берік негізін қалап, екі жаққа зор пайда келтірді, түрік
халқының басқыншылыққа қарсы күресте жеңіске жетуіне маңызды рөл атқарды.
1921 жылғы қаңтар мен наурызда түрік әскерлері Инено маңында грек
армиясының шабуылына тойтарыс берді, сол жылы тамыз-қыркүйек айларында
Сакарья өзені бойындағы шайқаста грек әскерінің шабуылын біржолата
тоқтатты, ал 1922 жылғы 30 тамызда Думлупынар маңындағы шайқаста
басқыншылар әскерін толықженді. Измир мен бүкіл Анатолия шетел
басқыншыларынан түгел азат етілді. Муданий уақытша бітімі (1922 ж.) мен
Лозанна бітім шарты (1923 ж.) түрік халықтарының азаттық соғысын аяқтады.
Лозанна бітім шартына 1923 жылы 24 шіддеде бір жағынан Англия, Франция,
Италия, Жапония, Югославия, Румыния, екінші жағынан Түркия қол қойды.
Лозанна бітім-шартында Түркияның жаңа шекарасы белгіленіп, Осман
империясының құлағаны заңдастырылды. Түркия халықаралық финанс бақылауынан
құтылды. Осы шарт бойынша Түркия Оттоман қарызының езіне тиісті бөлігін
мойындады, Либиядағы құқықтары мен артықшылықтарынан бас тартты. Түркия
үшін кейбір қолайсыздықтарына қарамастан, Лозанна бітім шарты Кемал
(Ататүрік) революциясы нәтижесінде, оның үлкен жеңіске жеткендігін
айқындады. Антанта мемлекеттері 1920 жылы жасаған Севр бітім шартынан бас
тартып, Түркиянын тәуелсіздігін мойындауга мәжбүр болды. Түрік халқының
азаттық күресі барысында шетел капиталының үстемдігі мен сұлтандық
феодалдық-қлерикалдық құрылысқа қарсы бағытталған ұлттық революция
міндеттері шешілді. 1923 жылы 29 қазанда Түрік республикасы болып
жарияланды. 1924 — 1934 жылдары мемлекеттік құрылыс, құқықтық қатынастар,
мәдениет пен тұрмыс Салаларында реформалар жүргізіліп, экономика саласында
бірсыпыра прогресшіл шаралар жүзеге асырылды. Шетел концессиялары түгел
дерлік жойылды және сатып алынды, ұлттық банкілер құрылысы, бірқатар жаңа
темір жол, порт құрылыстары, өнеркәсіп орындары салынды.
Қорыта келгенде, бірінші дүниежүзілік соғыс салдарынан Осман империясы
азып-тозып кеткесін, Анадолыда ұлттық мемлекет құрылды. 1922 жылы 1
қарашада Түркияның ¥лы Ұлттық мәжілісі сұлтан билігін таратып жіберді.
1923 жылдың 29 қазанында республика жарияланды. 1924 жылы наурызда халифат
жойылды, бұл — Түркия империя құрылымынан толық қол үзді деген сөз еді.
1926 жылы Швейцария кодексі негізінде азаматтық кодекс қабылданды, ол көп
әйел алушылыққа тыйым салып, ер мен әйел заң жүзінде бірдей тең екенін
тиянақтап берді.[3] Кемал Ататүрік (Түрік Республикасының бірінші
президенті) түрік қоғамына батыс құндылықтарын енгізу үшін бірқатар басқа
да реформаларды жүзеге асырды: әріпті латындандыру, тіл реформасы, Еуропа
киімін енгізу, айтізбені күнтізбемен алмастыру, әйелдерге саяси хұқ беру
т.б. Осы жанартудың бәрін іске қосуда лаицизм (зиялылық) принципі негізге
алынды. Ислам мемлекеттік дін болудан қалды.
Мұстафа өзінің дүниетанымы бойынша, либералдық экономиканы жақтайтын,
ал жеке адамның кәсіпкерлігін жоғары бағалады. Бірақ христиандар Түркияны
тастап кеткеннен кейін елге іскер кісілер жетіспей қалды, бұған қоса
соғыстан жадап-жүдеген елдің қаржы-капиталы да тым аз еді. Осындай мүшкіл
жағдайда тек жеке кісілердің кәсіпорындары республиканың ілгері басуын
қамтамасыз ете алмады.
Алайда экономиканы мемлекеттік басқару формасы ретінде, этатизм
Ататүріктің жігерлі ұмтылыстарына жауап бере алмады. Расында да,
жекеменшік секторы баяу да болса сенімді де, тұрақты дамыды және
өндірілетін ауыл шаруашылық өңімінің бәрі түгелдей жеке кісілердің
иелігінде болды.
Ататүріктін айрықша тұлғасы оны қайта жанғыртудын кепіліне айңалдырды,
оның ел арасындағы абырой-беделі, сұлтан мен халифат жойылғаннан кейін
жаңа тәртіптің зандылығын қамтамасыз етті. Дегенмен, Ататүріктін жанғырту
бағдарламасын жүзеге асырғаннан кейін де Түркия дамыған Еуропа ел-
жұртының деңгейіне жете алмады. Бұл табиғи нәрсе болатын, өйткені, ол
Батыс Еуропамен салыстырғанда өз экономикасын модерлендіруге тым
кешеуілдеп кіріскен еді. Батыста "мемлекет-ұлт" тұрпатындағы жаңа
мемлекеттік бірлестіктер адамдардың тілі мен діні. мәдениеті бойынша
өзара жақындасуының нәтижесінде туған еді. Бұл жергілікті базарлар
бірлесуінен пайда болған жалпы ұлттық базардың құрылуына қол жеткізді.
Сол сияқты аймақтық мәдениеттер ұласуынан келіп, жалпы ұлттық мәдениет
жасалды. [3] Түрік ұлтының өркениет денгейіне жетуі жолында Ататүрік
жүзеге асырған реформалардың (Түркияда олар "Ататүрік дэвримлэри" —
"Ататүрік революциялары" делінеді) негізі болған принциптердің жиынтығы
"ататүрікшілдік" (немесе кемализм) деп аталады. Бұл жалаң теория емес,
Ататүрік құрған Түркия республикасы мемлекетінің практикалық тұрғыдағы
идеологиялық негіздері болып саналады. Олар мыналар: республикашылдық
(мемлекеттің және ұлттың республикалық құрылым жолымен басқарылуы);
халықшылдық (мемлекеттің халық үшін қызмет етуі және оның халық тарапынан
басқдрылып отырылуы); ұлтшылдық (ұлтжандылық, ұлттың бүтіндігін,
тұтастығын толық тәуелсіздігін
қамтамасыз ету); мемлекетшілдік (барлық экономикалық, әлеуметтік және
мәдени шаралар Түркия мемлекетінің мәңгі өмір сүруін, нығаюын қамтамасыз
етуі керек; жекеше сектордың мүмкіндігінен тыс салалар мемлекеттің
қарамағында болады және мемлекеттің араласуымен дамытылады); лайцизм
(діни азаматтық сипаттағы мемлекет жүйесі) және революцияшылдық
(тоқырауға жол бермеу, үнемі даму, жаңару үстінде болу, әлемдік
өркениеттен артта калмау).
Бұл принциптер 1937 жылы ресми түрде Түркия Республикасының
Конституциясына енгізілді.
Ататүрік басқарған ұлт-азаттық күресінің нәтижесінде, осы принциптердің
негізінде, Түркияда мынадай реформалар жүзеге асырылды:
САЯСАТ саласында — сұлтандық жойылып (1922 ж., 1 қараша), Түркия
Республикасы жарияланды, жаңа конституция қабылданды (1924 ж.),
халифаттаратылды (1924 ж., 3 наурыз).
ХҰҚЬІҚ саласында — шариғат соттары таратылды, өркениет және жаза туралы
зандар қабылданды, әйелдерге еркектермен тең құқықтар берілді, көп әйел
алу тоқтатылды.
ОҚУ-АҒАРТУ саласында — медреселер жойылды, латын әліпбиі қабылданды
(1928 ж. 1 қараша); жанатипті университеттер құрылды, білім берудің
біртұтас жүйесі ұйымдастырылды.
ЛАЙЦИЗМГЕ бағыт алуда — халифат жойылып, дін мен мемлекет істері
ажыратылды, дәруіштердің ғибадатханалары таратылды (бірақ дінге тыйым
салынған жоқ).
БАТЫСШЫЛДЫҚ бағытында — сағат мерзімі мен календарь өзгертілді (1926 ж.,
1 қантардан бастап Түркияда Еуропалық жыл санау жүйесі жүргізіліп
келеді), ұзындық пен салмақ өлшемдері жаңартылды, фес орнына шляпа қию,
басқа да еуропалық киім үлгілері енгізілді, фамилиялар туралы заң
қабылданды т.б.
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ саласында - түрік тарихын көне көзқарастардан тазартып,
шынайы тұрғыдан жазу ісі қолға алынды, бұл үшін Ататүріктің өзі "Түрік
тарихының басты бағыттары" атты бағдарламалық мәні бар арнайы еңбек жазды,
осы саладағы жаңа тұрпатты ғылыми-зерттеу жұмыстарын үйлестіріп отыратын
"Түрік тарих қоғамы"құрылды (1931 ж., 15 сәуір).
ТІЛ БІЛІМІ саласында — түрік тілін араб-парсы элементтерінен барынша
тазартып, бүкіл халық еркін ұғынатын және қолданатын денгейге көтеру басты
мақсат етілді. Ататүріктің басшылығымен және тікелей араласуымен
ұйымдастырылған "Түрік тіл қоғамы" (1932 ж., 12 шілде) бұл бағытта бүгінге
дейін орасан зор жұмыс атқарды (көптеген сөздіктер жарияланды, ондаған мың
араб-парсы сөзі түрік түбірлес жана сөздермен ауыстырылды), араб жазуының
орнына латын әліпбиі енгізілді т.б.
ЭКОНОМИКАДА — басқа елдердің капиталына арқа сүйеп, Осман империясы
сияқты сол елдерге тәуелді болып қалмас үшін, ұлттық капиталды көбейтуге,
ұлттық экономиканы күшейтуге ден қойылды, экономикалық тәуелсіздік —
дербестіктің басты шарты деп табылды.
СЫРТҚЫ САЯСАТТА — түрік ұлты мен Түркия Республикасының әлемде танылуы,
құрметтелуі мақсатымен шетелдермен әрі ұлттық, әрі адамгершілік негізіндегі
бейбіт қарым-қатынас жасау көзделетін болды. [4]
АТАТҮРІК - ТАРИХИ ТҰЛҒА
Мұстафа Кемал Ататүрік (1881 — 1938 ж.ж.) тек түрік халқының ғана емес,
бүкіл түркі әлемінің XX ғасырда тарих сахнасына әкелген ұлы перзенттерінін
бірі. Ол өзінің бүкіл саналы өмірін туған халқының жарқын болашағы мен
туған елінің толық тәуелсіздігі, тұтастығы және бірлігі, ана тілі мен
ұлттық мәдениеттің дамуы, жетіле түсуі жолындағы күреске арнады. Сондықтан
да Ататүрік қиын-қыстау кезеңде ұлт-азаттық күресті (1918—1922 ж.ж.)
басқарып, туған елін ғасырлар бойына созылған сұлтандар әулетінің езгісі
мен империалистік мемелекеттердің отанын бөлшектеп, әлем картасынан алып
тастау жөніндегі арам пиғылынан құтқарды. Осылайша батыс үлгісіндегі
Еуропалық сипаттағы демократияға негізделген бүгінгі Түркия Республикасы
дүниеге келді (1923 ж., 29 қазан), оның тұңғыш прсзиденті өзі болды.
Ататүрік Солоникиде (Греция) туды, сонда бастауыш мектепті, әскери
мектепті бітірді. Кейін әскери училищені және Стамбулдағы әскери академияны
тәмамдады (1905 ж.). Бұдан кейін оның тұрақты әскери өмірі басталады.
Алғашында жергілікті Қорлар басқармасының хатшысы болған, кейін құрылысқа
қажетті әскери материалдарын сатумен шұғылданған әкесі Әли Рзабей қайтыс
болып, шешесі Зубейда ханымның тәрбиесінде өсті. Макбүлә есімді қарындасы
болды. Ататүріктің шешесі 1923жылға дейін өмір сүріп, ұлының қаһармандыққа
толы күрескерлік өмірінің куәсі болды, президент болып сайланғанын ез
көзімен көрді. Измирде жерленген.
Ататүрік әскери мектепте оқып жүрген кезінде өзінің зеректігімен, әсіресе
математика пәніне деген ерекше қабілетімен көзге түсті, жолдастарының
құрметіне, мұғалімдердін, сүйіспеншілігіне бөленді. Бір күні математика
пәнінің оқытушысы оған былай деді: "Ұлым, екеуміздің де атымыз Мұстафа
екен, арамызда айырмашылық болу үшін, былай, сенің атың Мұсгафа Кемал
болсын" деді және журналға солай етіп жаздырды (1894 ж.). Осылайша азан
шақырып қойған аты сәл өзгертіліп, Ататүрік екі сөзден тұратын есімалды.
1934 жылы Түркияда фамилиялар туралы заң қабылданған соң, түрік халқының
алдындағы орасан еңбегі ескеріліп, Ұлы Ұлттық Мәжілістін. (парламенттің)
арнайы қаулысымен оған "Ататүрік" ("Түріктердің атасы") фамилиясы беріледі.
Түрік армиясының бас қолбасшысы ретінде Сакария қаласындағы грек
әскерлерімен 22 тәулікке созылған ұрыста . жеңіске жетуіне орай, 1921
жылы қыркүйек айында оған маршал дәрежесі (бұл кезде Ататүрік армия
генералы болатын) және "Ғази" ("Жеңімпаз") атағы берілген еді. Ататүрік
өмірінде көңілді жүруге тырысқан, қисынды әзілді ұнатқан, президенттік
қызметінің көп уакыт алатынына қарамастан, жұбайы Лотифа ханыммен (ол кісі
бірнеше шетел тілін білген және жоғары музыкалық білім алған адам болған)
бірге жиі-жиі концерттерде, театр спектакльдерінде, сурет кермелерінде
болып тұрғам, ақын-жазушылармен, артистермен, суретшілермен және ғылым
қайраткерлерімен кездесіп отырған, олардан қамқорлығын аямаған. Ататүрік
Түркия Республикасының 15 жылдығына орай елді аралап жүрген сапары кезінде,
1938 жылы 10 қараша күні Стамбулда бауыр циррозынан қайтыс болады. Оның
денесі салтанатгы түрде Анкараға (1923 ж., 10 қазаннан елдің астанасы)
әкелініп, сондағы этнография муражайының әулісіне жерленеді, ал 1953 жылы
қазіргі мавзолейіне (түрікше "Аныт Кабир" — "Ескерткіш қабір)
Ататүрік туралы шетелдерде де, әсіресе өз отанында көп жазылған. Ғылыми
зерттеулерді былай қойғанда, Ататүрік туралы естеліктердің, оған арналған
өлең-жырлар мен дастандардьш өзі том-том. Орыс тілінде Ататүрік туралы
"Тамаша адамдар өмірі" сериясынан арнайы еңбек және оңын сөздерінін жинағы
жарияланған. Сондай-ақ онын Рсспубликалық Халықтық партияның
конференциясында 1927 жылы 15 - 20 қазан күндері аралығында жасаған 36
сағаттық баяндамасынын мәтіні Ататүріктің көзінін тірісінде "Путь новой
Турции" деген атпен төрт том болып Мәскеуде басылып шықкақ... Қазақ тілінде
де азын-аулақ анықтамалық материал жарық корген еді, Солардың бірі Срайыл
Смайылдың 1998 жылы жарық керген"Ататүрік" атты кітабы.
1. 2 Тұрғыт Өзал тұсында Туркиядағы саяси-экономикалық даму
1980 жылдың қаңтарында Анкараның Ресми газет деп аталатын үкімет
хабаршысында елді экономикалық тұйықтан алып шығудың жоспары жарияланды.
Бұл жоспарды жасауға Халықаралық валюта қорының, Халықаралық қайта құру мен
дамыту банкісінің, Еуропалық зкономикалық қоғамдастық ұйымдарының өкілдері
қатысқан еді. Ол 24 қаңтардағы реформа жоспары деген атпен Түркия
тарихында қалды. Бұл жоспардың басты мақсаты — халықаралық беделді
ұйымдардан қаржылап несие ала отырып, елдің экономикалық тұрақтылығына қол
жеткізу, қаржы жағдайын жақсарту, сөйтіп, нарық қатынастарына нық қадам
басу. Шетел капиталын тартпайынша Түркия экономикалық ми батпақтан шыға
алмайтын еді. Сондықтан да түрік үкіметі батыс елдері мен халықаралық қаржы
үйымдарының несиелер алу үшін бар күштерін жұмсап бақты. Бірақ елдегі саяси
тұрақсыздықтың ылаңы несие жөніндегі мәселелерді кейінге ысыра берді. Оның
үстіне Түркияның сыртқы қарызы сол кезде 14 миллиард доллардан асып
жығылатын. Құт-берекесі қашқан елдің жұмырына жұқ болмаған бұл миллиардтар
да батыс іскерлерінің алдына қарыздың қайтарымы ертеңгі күні қалай болады
деген сұрақты көлденен тартқан еді.
Себепсіз салдар болмайды. Сол сексенінші жылдары халықаралық жағдай
нілдей бұзылып сала берді. Түркиямен көршілес Иранда ислам революциясы бұрқ
ете қалды. Ауғанстанға иитернационалдық борышын орындау үшін КСРО әскері
кіргізілді. Иран шахы Пехлеви тағынан тайып, безіп жоғалды. Ауғанда Әмин
кеңес әскерлерінің қолынан оққа ұшып, билік басына Мәскеудің қолшоқпары
келді. Екі елде де қан төгіліп, берекесіздік белең алды. Ал көрші елдерде
болып жатқан осы шиеленісті жағдайларды Туркиядағы бір-біріне қарама-қарсы
оңшылдар мен солшылдардың, түрлі ағымдағы партиялардың, оның ішінде
коммунистік партия жағындағылардың пайдаланып кетуі ғажап емес еді. Өйткені
елдегі экономикалық тоқырау, халықтың қайыршылық түрмысы әлгі қозғалыстар
мен партиялардың желігін қоздырып жатты. Мүның көп кешікпей неге әкеліп
соғатынын пайымдаған Еуропаның экономикалық қоғамдастығына кірітін
мемлекеттер Туркияға тез арада несие беру қажет деп тапты.
Осы кезеңде елге экономикалық дамудың жаңа қатынастарын бойларына
сіңірген, нарық қатынастарының механизмдерін игерген, шетел
университеттерінде оқып білім алған жастар легі келе бастаған. Елде аптап
кеткен ұсақ кәсіпішілердің орнын сол жастар ала бастады. Түркия
экономикасында төңкеріс жасаған білікті экономист-теоретиктердің бірі,
алпысыншы жылдардың өзінде тығырықтан алып шығудың алғы шарттарын жасаған,
елдің казіргі Президенті Тұргут Өзал еді. Ол 1927 жылы туған, 1952 жылы
Ыстамбул технологиялық университетінің электротехникалық факультетін
бітірді. Экономикалық білімін АКШ-та тереңдетіп қайтқан. Бірқатар жыл
суландыру жүйесінде, кейін мемлекеттік жоспарлау комиссиясында экономикалық
кеңесші, несие жөніндегі бөлімнің жетекшісі қызметтерін атқарды. Үш жылға
жуық халықаралық валюта қорында жүмыс істеді. 1779 жылы Бас уәзірдің
экономика жөніндегі орынбасары әрі Ұлттық жоспарлау ұйымында кеңесші
қызметін атқарды. Түркия экономикасында жылылық пен сенімділік арасалмағы
өсе түсуіне ол аз ықпал жасаған жоқ. Соның әсері болуы керек, сексенінші
жылдардың басына қарай халықаралық қаржы ұйымдарынан келісім бойынша там-
тұмдап несие кете бастаган. Бірақ елдегі толқулар ол қаржыларды көзін тауып
пайдалануға кедергі жасай берді. Туркиядағы саяси тұрақсыздық жетпісінші
жылдардың өзінде тізгін берместей белең алып кеткен еді. Мұның соңы
оңшылдар мен солшылдардың қақтығысына жалғасып, бес мың адамның ажалымен
аяқталды.
Қанды қырған Туркиядағы экономикалық дағдарысты тереңдете түсті.
Инфляция тізгін тартқызбады. Шетел валютасы жетпеді. Соның әсерінен үкімет
шеттен мұның өнімдерін сатып алуға қауқарсыз болып, ол көптеген өндіріс
орындарының туралап қалуына әкеп соқты. Мыңдаған адам жұмыссыз қалып, көше
кезіп кетті. Елді ұры-қары мен ауру жайлады. Ішер ас пен киер киімге
жарымаған халық үкіметтен күдер үзе бастаған.
Сексенінші жылдар басынан елде тыныштық орнатып, халықгың әл-ауқатын
көтеруін біршама негіз қаланған болатын. Тек тізгінді мықтап қолға алатын
лидер керек болды. Уақыт тарих сахнасына Тұрғыт Өзалды шығарды.
Түріктерде мынадай даналық сөздер бар: Егер сіздің қолыңызда бір ғана
жұмыс құралы болса, қанша дерден оны жетік меңгіргеніңізбен аздық етеді.
Егер ол құралыңыз балға болса, барлық проблема шегені дұрыс қаға білумен
ғана шектеледі. Ал балғаға қоса кемпірауызды да шебер пайдалана білсеңіз,
ісіңіз кәдімгідей алға басады. Онда сіз кез-келген шегені, мейлі ол дүрыс
қағылсын немесе бұрыс қағылсын, бәрібір суырып тастай аласыз. Тұргүт Өзал
Туркия экономикасында балғаны да кемпірауызды да шеберлікпен пайдалана
білген саясаткер. Ол мемлекет басына келгеннен кейін бұрыңғы КСРО-ның
президенті М. Горбачев секілді жетпіс жылда жетпеген табысқа бір жылдай
жетеміз деп өзеуреген жоқ. Түркияның экономикасын тұрақтандыру үшін төрт
жыл уақыт керек деп кесіп айтты.
Алгашқы кезеңде Түрғүт Өзал сыртқы саудаға кең жол ашуды, түрік
тауарларын көптеп экспортқа шығаруды алдына басты мақсат етіп койды. Шынына
келгенде ол кезде түрік тауарларына деген сұраныс нарық қатынастарының
механизмдерін әбден игерген дамыған елдерде жоғары емес еді. Бірақ соған
қарамастан сыртқы саудаға барынша тасталды. Шетелдермен келісім-шарт
жасауда қолбайлау болып келген кедергілер жойылды. Бір сөзбен айтқанда,
Туркия бүкіл әлемге есігін айқара ашып тастады. Соның нәтижесінде елде
экспорт көлемі 1981 жылдың аяғында 44 процентке жетті. Бұл сол кездің
өлшемімен үлкен жетістік еді.
Батыс алпауыттары Түрғүт Өзалдың экономикалық саясатына он көзбен
қарай бастады. Елде жағдайдың күн сайын жақсарып келе жатқаны экономиканы
қалыпты ізге түсірудің тиімді бастамасы деп бағаланды. Оның үстіне
дүниежүзілікқағамдастық, әсіресе АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде қаржы
саясатын жүргізіп отырғандар, Туркияда экономикалық тұрақтылықтың
сақталуына барынша мүдделілік танытты. Халықаралық валюта қоры, басқа да
халықаралық қаржы ұйымдары Туркияда саяси тұрақтылықты сақтаудың, жағдайы
сауықтырудың бірден-бір кепілі — елдің экономикасын көтеру деп білді. 1980
жылдың өзінде Халықаралық валюта қоры Туркияға үш жылға бір миллиард доллар
несие беруді мақұлдаған болатын. Одан кейін де осы валюта қоры үзбей көмек
беріп тұрды. Бұдан басқа түрік үкіметі Еуропа экономикалық қоғамдастығынан,
Сауд Аравиясынан, Еуропа банкісінен айтарлықтай мөлшерде қаржы алып отырды.
Түркия басына іс тускен сондай бір қиын кезеңде халықаралық
қоғамдастықгың көмегіне сүйенді, нәтижесінді сырттан түрлі шикізат пен
мұнай өнімдерін көптеп сатып алады. Энергия көздерімен күшін жинап алған
өндіріс орындары сыртқа несие берген елдерге тауарлар шығара бастады.
Әрине, тиімді сауда-саттық пен қарым-қатынас қалыптасқан жағдайда халықтың
да тұрмысы түзеліп, тыныштық орнай бастамақ. Түтіні түзу шыға бастаған
елмен жан-жақты байланыс орнатуға мүдделілер көп. Өйткені бай мемлекеттер
экономикалық дағдырысқа тап болған мемлекетті аяғынан тұрғызып жіберуі
арқылы ертең өздерінің де дәулетін еселей түсерін біледі. Бүл — тәжірибеде
талай рет дәлелденген ақиқат.
Тұстастай алғанда, Түркия бес жылдың ішінде дүниежүзілік қорлар мен
халықаралық қаржы ұйымдарынан ұзын-ырғасы бес миллиард доллардан астам
көмек алды. Бұл көмектің бәрі, әрине, кеше ғана мешеу елдердің қатарына
іліге жаздаған түрік елінің жағдайын қүрт жақсартып кетті деп айту қиын.
Олай болуы мумкін де емес. Әйтсе де сыртқа тауарлармен түрлі өнімдер
шығаруын тоқтатқан жоқ. Жаппай емес, елдің ішкі қажетіне керекті өнімдердің
бірқатарына шектеулер қойылды. Мемлекеті бай елдің адамдары да бай деп
Ататүрік айтып кеткендей, алдымен мемлекет байлығының игілігін сол елдің
адамдары көруі керек. Егер артылып жатса, сапалы, көздің жауын алатындай
етіп, сыртқа шығар. Өзін жарылқай алмаған ел басқа елді жарылқап қарық
қылмайды. Бұдан күйреген КСРО-ның жалпақшешейлігі дәлел.
1983 жылғы күзде болған сайлауда өзі іргесін қалап, жетекшілік еткен
Түрғүт Өзалдың Ана-Отан партиясы жеңіске жетті. Бас уәзір болып сайлануына
байланысты өткен тұңғыш баспасөз конференциясында ол былай деп мәлімдеді:
Біз көп нәрсеге бой үйретіп кеткенбіз. Ел басқаратын адамдардың қандай
болу керектігі туралы әбден қатып-семіп қалған бір ұғым бар. Мен ол
өлшемдердің ешқайсысына тура келмеймін. Тұрғүт Өзал өзіне дейін қалыптасып
қалған, елдің бойы үйренген тәсілдердің бәрін кері серпіп тастап, істі
жаңаша жүргізді. Оның бұл батыл қадамдары көп адамдарды кәдімгідей
ойландырып тастады. Өз айналасына әдемі сөйлей алатын шешендерді,
ақылмандарды емес, әр қадамын ойланып, анық басатын саясаткерлерді жинады.
Ең алдымен жаңа үкіметтің құрамына ол аса білікті деген экономисттерді
кіргізді. Бүл ел басшылығына енді келген Тұрғұт Өзалдың экономикалық қайта
құруға деген батыл көзқарасын білдіретін еді. Өзалдың үкіметі өз
бағдарламасының экономикалық бөлігін қамтитын тұстарында елде нарықтың
экономиканы нығайта беретін және одан әрі керегесін кеңейте беретінін
мәлімдеді. Көп ұзамай үкімет мемлекеттік ұйымдардың бірсыпырасьн
акционерлік қоғамға айналдырды. Экспортқа сапалы да түрлі өнімдер
шығарушылар үкімет тарапынан әрдайым ынталандырылып отырды.
1984 жылы Өзал экономиканы ырықтандырудың жаңа кезеңінде жол ашты. Бұл
саясатты ол дүние жүзінде нарықтық қалыпты процестеріне кешкен елдердің
озық тәжірибелеріне сүйене отырып жүргізді. Асығыстыққа, сүрініп-қабынуға
жол берген жоқ.
Бірінші кезекте өз елінің экономикалық мүддесін көздей отырып, Түркия
басқа елдермен де қарым-қатынас саясатын дұрыс жолға қоюды басты
міндеттерінің бірі деп білді. Дамыған елдермен ынтымақтық келісімге келу
Тұрғұт Өзал үшін үміт арнасы еді. Үкімет басшысы алыс-жақын елдермен
араласуды Ливиядан бастады. Түрік құрылысшылары келісім бойынша Ливияға
барып, құрылыс жұмыстарын жүргізді. Өз кезегінде Ливия құрылыс жұмыстары
үшін Түркияға мұнай өнімдерін берді. Бұдан кейін Түркияның құрылыс
фирмалары Сауд Аравиясына, Ираққа Кувейтке, Мысырға, Біріккен Араб
Эмиратына, Алжирге, Солтүстік Америкаға, Угандаға барып жұмыс істеді.
Кәсіпқой құрылысшылардың қолын кім қақсын, ұсыныс жасалған елдердің бәрінде
бүгінгі заман талабына толық сай келетін түріктік ғимараттар бой көтеріп
жатты. Ататүріктің Отшан тыныштығы - халық тыныштығы деген данышпандық
сөзі іс жүзінде осылайша жүзеге асты. Жер бетіндегі ең бір бейбіт мамандық
– құрылысшылық болса, Түркия басқа елдердің сәулеттене түсуі үшін бар
өнерін салып жатса, Отан тыныштығы деген сол болса керек.
Ұзын сөздің қысқасы, құрылыс саласы бойынша әр елдерден түскен
тапсырыс көлемі 1990 жылы 21 миллиард долларға жетті. Енді Түркия өнеркәсіп
орындарын тұрғызуға техникалық көмек беру, біріккен кәсіпорындар салу
туралы мұсылман елдерімен келісім шарттарын жасай бастады. Мұндай
келісімдер көп ұзамай Иорданиямен, Иранмен, Пәкстанмен жасалды.
Діні, тілі бір елдермен жан-жақты қарым-қатынас жасалмайынша дамудың
тура жолына түсемін деу бос әурешілік деп өзі жиі қайталайтынындай, Тұрғұт
Өзал көршілес мұсылман елдерімен байланысты жолға қоя бастады. Өзінің
Пәкстан, Иран, Ирак, Ливия елдеріне сапарлары кезінде сауда және
экономикалық байланыстарды одан әрі тереңдету туралы келісімдерге қол қойып
қайтты. Сол кезде шет елдерде Түркияның 280 құрылыс фирмасы жұмыс істеп
жүрген. Президент өз сапарлары кезінде әр қалада тұрғын үйлер,
мейрамханалар салып, жер асты жолдарын төсеп, газ құбырларын тартып жүрген
түрік мамандарының жағдайларына қатты көңіл бөлетін. Мүмкіндігінше шетте
жүрген өз құрылысшыларын материалдық жағынан тарықпауын, кәсіптік
шеберліктерін жетілдіруін қағадалайды.
Әлемнің әртүкпірінде жүрген құрылысшылар ғана емес, түтіктердің сыртқа
шығарылатын күнделікті тұтыну тауарлары да Түркияның даңқын асырып жатты.
Құрылысқа аса қажет цемент, станоктар, электрлі-техникалық жабдықтар,
шаруашылық машиналарды әлемдік базарда жоғары сұраныстарға ие бола
бастайды. Таяу және орта шығыс елдерінде мұнай өнімдерін өндіруге атсалысып
жүрген түрік жұмысшыларының өзі жыл сайын елге екі миллиард доллар кіріс
келтіріп отырды. Жұлдызы жанып, тасы өрге домалай бастаған елге
қызығушылардың да көбейе түсетіні белгілі ғой. Тұрғұт Өзалдың мемлекет
басына келуімен Ғажайыптар елі атанған Түркияға барлық елден туристер
ағыла бастады. Біз өз елімізде туризмнің экономикалық жағынан қаншалықты
тиімді екенін әлі пайымдай алмай келеміз. Әйтпесе Қазақстанда туристерге
көрсететін тарихи, мәдени орындарымыз, тамаша қорықтарымыз, техникалық
кешендеріміз жетерлік. Ақсақ Темір дәуірінен қалған, қадам басқан сайын
бабаларымыздың іздері сайрап жатқан Сауран, Отарар, Жетіасар секілді көне
қалаларымыз бар. Оның бер жағында Байқоңыр ғарыш аймағы да табыстың мол
көзіне айналар еді. Әттең, бар мәзірімізге мақтанғаннан басқа әзірге
ешқайсысынан түсіп жатқан жоқ. Ал 1980 жылы Түркиядағы келіп-кетушілер
мемлекет қатынасын 3 жарым миллиард долларға көбейтіп кетті. Салыстырыңыз:
елінен жырақта, басқа мемлекетте ақ тер, қара тер болып, небір әсем
ғимараттар тұрғызып жатқан түрік құрылысшылары жыл сайын 2 миллиард доллар
кіріс келтіреді екен. Ал ішіп-жемі, жүріс-тұрысы өздеріндегі туристер бес-
он елді аралап, 35 миллиард доллар тастап кетеді. Есептей беріңіз.
Көріп отырғандарыңыздай, тауарларды сыртқа шығарудан мердігерлік
жұмыстар жүгізуден, жұмысшылар алмасудан, туризмді кең жолға қоюдан түскен
шетел валютасы мемлекетті жыл жыл өткен сайын нығайтып, халқының әлеуметтік
жағдайын едәуір жақсартып тастады. Оның үстіне елдегі саяси тұрақтылық та
Батыстағы қаржы қожайындарының Түркияға деген сенімін нықтай түсті. Шетел
банкілері қалаған уақытта Түркияға қаржы қапшықтарының аузын ашып қояды.
Осылайша барлық елдермен алыс-беріс саясаты түзу жолға қойылғаннан кейін
Түркия шет елдерден алынатын заттарға да салық мөлшерін айтарлықтай
азайтты. Коммерциялық банкілерге де валюталық операциялар жасауға рұқсат
етіледі. Олар біздегідей мемлекет мүддесі үшін қаржы бөлерде қасарыспайды.
Түркияға банкі жұмыстарын жаңа жолға қою Ұлы мәжілістің банкілер туралы заң
қабылдауымен аяқталды. Ол заң бойынша қанша жерден инфляция болса да
қазынадан банкілерге көмек беріліп отырады. Ал 1985 жылдан бастап барлық
банкілер Анкарадағы Орталық банкіге не істеп, не қойғандары жөнінде қатаң
есеп беріп отырады. Президент елдегі банк істерінде осындай тәртіп
орнатқаннан кейін шетелдіктер түркияда өз банктерін аша бастады. Өз
кезегінде түркия да шет елдерде өз банкілерінің бөлімшелерін ашуға кірісті.
Қазақстанда әзірге Сауд Аравиясының Аль-Барака банкісі ғана жұмыс
істейді. Бұл тек бастамасы болу керек. Қазір Ыстамбулда ғана Американың
әлемге әйгілі Чейз Манхеттен банк, Фэрстнэшнл Бостон және Нью-Йорк
банкілірінің бөлімшелері бар. Осыдан-ақ Түркияның қаржы саясатында дамыған
елдердегі әсер-ықпалын байқай беруге болатын шығар.
Инвестиция – қазіргі экономиканың күре тамыры. Елдің әл-ауқатын
біршама жақсартып алғаннан кейін түрік үкіметі енді қажетті инвестициялық
ақуал орнықтыруды мақсат етіп қойды. Шетел капиталын тарту елді
экономикалық жағынан өркендетудің бір тетігіне айналды. Тұрғұт Өзал
Адамдағы жақсы қасиеттер – келешектің кілті деген сөзді жиі айтады. Ол
келешектің кілтін дамыған елдермен жан-жақты қарым-қатынас жасаудан іздеді.
Және оны тапты да. Осы қасиеттерді жас кезінен санасына сіңіріп өскен
Тұрғұт Өзал шетел инвесторына кең жол ашты. Қалтасы қалың шетел фирмалары
кедергісіз жер сатып алып, өздерінің кәсіпорындарын сала бастады. Бұдан екі
жақ та шаш етектен табыс тауып жатты. Түркия үкіметі, сонымен бірге, 1954
жылы қабылданған мұнай жөніндегі заңын қайта қарап, шетел компанияларының
барлау жұмыстарын жүргізуіне мол мүмкіндік жасада. Ал олар өндірген мұнай
өнімдерінің 65 процентін Түркияға беріп отырды.
Елде құрыла бастаған еркін экономикалық аймақтар да шетел
инвестицияларын тартудың бір көзіне айналды. Алғашқы еркін экономикалық
аймақтар түркияның оңтүстігіндегі Мерсина мен Анталияда құрылған болатын.
Бұл аймақтарда жұмыс істейтін инвесторлар мен түрлі салалардағы
корпорациялар он жыл бойына салықтың барлық түрінен босатылды. Ал еркін
аймақтан тыс жерлерде істейтін корпорациялар түсірген табысының қырық
проценті мөлшерінде салық төлеп тұрды.
Жекешелендіру саясаты да Түркияда ешқандай дау-дамайсыз, науқандық
сипат алмай, бір қалыпты жүргізілді. Ол үшін Америкадан арнайы экономистер
шақырылды. Ең алдымен Түрік әуе жолдары қатынастарының басқармасы, Теңіз
банкісі, Босфор арқылы өтетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz