Ерте дәуірлерде қазақ елінде сөз өнері

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Ерте дәуірлерде қазақ елінде сөз өнерін әлде бір өнер асады деген түсінік, ұғым болмаған. Ел өзінің өткен тарихын өз тұсындағы тұрмыс тіршілігінің барша саласындағы қунышы мен реніін, іздеген арман тілегін түгелдей сөз өнері арқылы танып, сөз өнері арқылы танытқан. Байырғы дәуірлерде өазаө даласында кісінің атаө даңқын асқақтата шарықтатқан санаулы ғана өнер болған. Оның бірі- соғыс ісін жүргізу өнері., екіншісі- билік; үшіншісі-сөз өнері. Осылардың бастысыда бастаушысыда -сөз өнері. Шешен сөздің майталман шеберлері өздерінің де, өзгелерініңде атақ даңқын тұтас елге шығарғанда, тіл өнерінің құдірет күшіне, шешендік өнеріне, таным байлыңымен білім тереңдігіне бірдей сүйенген.

Шешендік өнердің талантын әлем таныған алғашқы ұлы шебері әрі теоретигі-римдік Марк Туллий Цицерон. Цицерон шешендік өнермен өнердің басқа түрлері арасындағы ортақ белгілермен дара ерекшеліктерге жан жақты көрсетеді. Ол шешендік өнермен ғылым арасындағы байланыстар жүйесінеде кеңінен сипаттама береді, қайсы бір ойлары Аристотельдің пікірлеріне сүйенін түйіндейді. Алдында өткен даналардың ақиқатқа айналған ой толғамдарын басшылыққа ала отырып, Цицирон ғалымды тұтастай түйілген жұдырыққа ұқсатса, шешендік өнерді саусақтар сала-сала болып жазылған ашық алақнға балайды. Шешендік өнер кісінің бойына оқу білім арқылы емес, көптің құдіретімен даритынын көрсетеді. Ғылымы тастай түйілген жұдырық бейнесі арқылы ғылыми ойдың бқлтарпас дәлелдігін, нақтылығын баса көрсетсе, ашық алақан арқылы шешендік өнерге тән ж. йелілікпен бейнелілікке назар аударады. Сөйте отырып ол шешендік өнердің мәнімен мағынасы ғылымға негізднелетінің көрсетеді. мұның өзі -Цицерон сөз өнеріне тән басты қасиеттер қатарлы ойдың тереңдігімен бұлттартпас дәлелдігі мен нақтылығын да тосып отырған сөз. Бұдан шешендік сөздің ерте дәірден-ақ өз жүйесінде өнер мен ңылымның белгілерін бірдей ұстаған күрделә, синкретті құбылыс ретінде танылғаны белгілі болады. Осы қасиетіне орай шешендік өнер тыңдаушы елдің ойы мен сезімін бірдей баулап, бірдей билейді. Шешендік өнердің филасифия, логкп, этика, эстетика, тарих, тіл, әдебиет, заң, психология секілді ғылым салалары мен тығыз байланыста дамып отырғанын да көне дәуір ғұламасы анық айтады. Бұл ой көне дәір мәдениетінен қазақ билер дәірінің әдебиетіне дейін үзбей жалғасады. Көрсетілген байланыстың табиғаты басқа құбылыстар арасындағы байланыстар сипатынна мүлдем бөлек, ол тұтастыққа ұласып кетіп отырады. Мұндай байланыстың немесе тұтастықтың әрбір құрамдас саласын біліп, игеріп отырудың өзі қыруар еңбек пен ауқытты талап етеді. л аталған ғылым салаларын, олардың өзара байланысу, үндесу жолдарын жете білудің үстіне солардың бәрәнәі табыса, тоғыса келе бірұтас күрделі құбылысқа айналу сырына ойлау ілуде біреудің ғана қолынан келген. Ғалым мен батыр көп болған да, шешенннің саусақпен санардай аз болуының басты себебі осында. Өнер мен ңылымның басқа түрлерінің қай-қайсысы да өз пәнінің аясынан аспайды, олардың әрқайсысы өзімен зі болғанда ғана құғамдық ойдың дербес саласы ретінде сақталып қалмақ. Ал олай болмаған жағдайда олардың қай-қайсысы да, мәнін мен бірге пәнін жоғалтып аларын да сөз жоқ. Шешендік өнер басқа өнер түрлерінен және ғылым салаларынан айырмашылығы- оныі пәнінде де, әдісі мен тәсілінде де ешқандай шекара болмайды. Шешендік өнер үшін асуға болмайты жалғаз-ақ шекара бар. Ол ақыл-ой, ар-ождан, абырой шекарасы. Ақыл ойдан таятын, ар-ожданнан аттайтын, абыройдан ажырайтын межеден арғы жерде шешендік өнер де жоқ.

Көне дәуір шешендері шешендік өнер негіздері туралы алғашқы білімді тиісті оқу орныдарынан алып, бұл орайдағы өз дағдылары мен шеберліктерін үштауда өздеріне дейінгі өнерпаздарын еңбектеріне сүйеніп, сөз ұстар алдында жазбаша жаттығу жұмыстарына ерекше көңіл бөлген. Көркем сөздің көне заманғы майталмандарының тәжірибелерді белгілі бір мәселе төңірегіндегі негізгі хабарларды, деректерді тұтас игеріп, оларды ой сарабынан өткізу, сөйтіп тиісті тұжырымнан бұлтартпас дәлелдігінде жазбаша түрде еңбектену нәтижесінде ғана қол жеткізуге болатындығын көрсетеді. Оның үстіне жазбаша жұмыс жүргізіп жаттыңу сөздің дәлелдігін қамтамасыз етіп қана қоймай, оның ырғақ жүйесі мен мағыналық құрылымына тән мөлшерлі тәртәппен өлшемді өрнектә де күшейтіп, ажарлай түседі. Айтар ойын жазулы толғауға айналдырып, әр пікіріне атаң түйеге жүк болардай ауыр салмақ дарытып, әр сөзінен көді арбап, көңілді баурайтындай ажар танытып дағдылагаған шешен сөйлер жерге келгенде, жазбаша да, ауызша да ағыл-тегіл көсіле беретін болса керек. Сонымен қатар шешендер арасында алдын ала жазбаша жаттығу жұмыстатын жүргізбей ақ тиісті мәселе бойынша бірден сөйлеп кету тәжірибесі де мол болған және бұл ретте де неше түрлі өткір сөздер, отты лебіздер айтылған . Алайда ежелгі дәуір шешендерінің тәжірибесінде дәледілігі жүйелілігі жағынан бұл секілді түрде айтылған сөздер алдын ала жазбаша түрде дайындалған, екшелген сөздер сияқты құатты да құнарлы бола алмаған.

Шешендік сөздің тарихы мен теориясында қазақ халқының қиыннан қиыстырып, суырып салып айту өнерінің маңызы мен мәні өте жоғары. Қазақ шешендері өз сөздерін көне дәірдің сауатты шешендері секілді жазбаша дайындап, әр іс туралы айтар ойын алдын-ала кесіп-пішіп, тіпті сөзін жатқа айтып жаттығып отырмаған. Өмірдің сан алуан құбылыстары, олардың тарихи болмысы мен тарихи сипатын, мазмұны мен мәні-қай-қайсысы да көне дәуір шешендерінің қойын дәптерінде жүретін болса, қазақ шешендерінің ойында сақталған. Қалыптасқан танам мен талғам талаптарына орай кез-келген құбылыс туралы тұжырымды, кесімді пікірді де олар табақ астында айналасы теп тегіс жұмыр пішінге, өлшемді, мөлшерлі түрге түсіре берген.

Қазақ шешендерінің сөз майталманы ретінде қалыптасуы, өнерін өсіріп, шеберліктерән шыңдауы арнаулы оқу орнында, шешендік өнер мектебінде, ұстаз алдында емес, сахаралық тұрмыс-салт жағдайында өткен. Арнаулы мектеп, үйретуден жалықпаған арнайлы ұстаз жоқ сайын даланың төсінен шыққан алуан шешендердің, билердің сөздері бүгінде қазақтың өзінде, өзімен өзектес басқа жұртты да таңдаңдырмай қоймайды. Өйткені қазақ шешендік өнері тапқыр сөз, шешен сөйлеу ғана емес. Қазақ шешендің өнерінің әлеуметтік қызметі де, мазиұн мағынасы да, сыртқы ажар көркі де өте күрделі, көп салалы, көп қырлы. Әлеуметтік қызметі жағынан шешендік өнер қазақ даласында бірнеше қоғамдақ ойдың міндетін қатар атқарған. Өмір құбылыстарын көркемдік-эстетикалық жоғары деңгейде толғау, өмір құбылыстарының мәні мен теңі, олрдың өзара өзектес сырларын толғау, өмір құбылыстарының тәлімдік мазмұнын толғау, ғибралану өмір құбылыстарына қоғамдық баға беру мен үкім айту, т. б-қазақ шешендік өнерін де осылардың бәрі бар. Сондықтын қазақ шешендік өнерін ғылым мен өнердің, қоғам мен өмірдің өзара тұтасқан, тоғысқан деңгейінде көрініс тапқан арнасы ретінде қарау дұрыс. Қазақ шешендік өнерінің мағыналық-құрылымдық жүйесі, ықпал ету аясы қаншалықты кең, жан-жақты болса, қазақ шешенінің өзін де жұрт сондай көп қырлы, терең сырлы, әмбебап өнерпаз болғанда ғана мойындаған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.