ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІ БОЙЫНША ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚТАРЫНЫҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
КАФЕДРАСЫ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІ БОЙЫНША
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚ ТАРЫНЫҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
Практикалыќ (семинарлық) сабаќтың таќырыбы:
№1. Ерте замандағы Ќазаќстан (Топтық проект)
1. Сабаќ жоспары:
1. Палеолит
2. Мезолит
3. Неолит
4. Энеолит
2. Сабаќ маќсаты:
Тас дәуірінің кезеңдерге бөлінуін қарастырып, хроногиялық шеңбері
бойынша әр кезеңнің өзіндік ерекшеліктері мен жаңалықтарын анықтау, анализ
бен синтез біліктерін игеру.
3. Ќысќаша теориялыќ мәліметтер
1. Адамзат тарихы археологиялық дәуірлеу бойынша маңызды үш дәуірге
бөлінеді: тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі. Адамның пайдаланған еңбек
құралдарының материалы бойынша аталынған. Оның ішінде ең ұзаққа созылған
тас дәуірі. Ғылыми таным тас дәуірін өз ішінде үш кезеңге бөліп қарайды.
Палеолит (2,6 млн-12-10 мың)
Мезолит (12 мың-5 мың)
3. Неолит (5 мың-3 мың)
Бірінші кезең - палеолит (көне тас ғасыры) - ең ежелгі кезең. Көне тас
ғасыры ежелгі, орта және соңғы палеолит болып бөлінеді. Палеолит дәуірінің
еңбек құралдары Оңтүстік өңірде (Жамбыл облысындағы Қаратау қаласының
солтүстік-шығысында), Талас ауданы орналасқан жерде Бөріқазған және
Тәңірқазған деген тұрақтардан және Оңтүстік Қазақстан облысының
территориясында Қошқорған, Шоқтас, Қозыбай деген тұрақтардан табылған. Бұл
жерлерден табылған көне тас дәуірінің еңбек құралдары тастан жасалған екі
қырлы және бір қырлы тас шапқылар, ауыр тас сынықтары, ірі ұра тастар -
нуклеустар болып бөлінеді.
Ежелгі палеолит ірі-ірі үш кезеңге (мәдениетке): олдувэй (2.6 млн жыл-
700 мың жыл), ашель (700 мың-150-120 мың жыл) және мустье (150-120 мың - 35-
30 мың жыл) кезеңдеріне бөлінеді. Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін
жақсы білген. Материал таңдау көбінесе құралдың қолданылатын мақсатына
байланысты болды. Құралдардың мынадай түрлері: шапқылар, қырғыштар, үшкір
тастар, шой балғалар, піспектер, пышақтар, тескіштер және т.б. бөлініп
шыққан. Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі еңбек
құралдарына жатқызылды, олар Кеңірдек елді мекені жанынан, Қаратау
жотасының оңтүстік-батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары
жайылмасынан, қатып қалған төменгі төрттік кезеңнің қалың конгломераты
арасынан табылған.
Соңғы палеолит б.э.д. 35-30 мыңжылдықтардан б.э.д. 12-10 мың
жылдықтардың аралығын қамтиды. Бұл жер шарының барлық климаттық аймақтарына
адамның кеңінен тарай қоныстанған және тәсілдер мен нәсілдік топтардың
прогрестік дамуы мен рулық қауымының қалыптасу үрдісімен, адам ұжымының
қоғамдық ұйымдасуының өзіне тән алғашқы нышаны ретінде рудың шығуымен
тікелей байланысты болды. Осы кездерде рулық ұйым барлық жерлерде ана
тектес және шеше жағынан топтасты, ал әйелдер қауымда үстем жағдайда болды
деп топшыланды.
Тас дәуірінде, шамамен миллион жыл бұрын, адамдар Қазақстан
территориясын мекендей бастады. Ол кездегі табиғат жағдайлары қазіргіден
күрт өзгеше болды, Қазақстан фаунасының негізгі түрлері мамонт, жүндес
мүйізтұмсық, жабайы бұқа-тур, үңгір аюы және т.б. болды. Бүкіл тас ғасыры
бойы климаттық жағдайлар күрт өзгеріп тұрды. Мамонттар мен мүйізтұмсықтар
жаппай қырылып қалды, бұл жерде адамдардың іс әрекеті де белгілі рөл
атқарды деуге болады.
Біздің елімізде палеолиттік мәдениеттің екі таралу аймағын бөліп
көрсетуге болады: Сарыарқа мен Қаратау жотасы (Бөріқазған, Тәңірқазған,
Қазанғап және т.б.). Еңбек құралдары негізінен түрлі формадағы дөрекі және
үлкен шапқылар (бифастар- екі жақты, унифастар бір жақты) болды. Біртіндеп
анағұрлым кішірек және едәуір жақсы өңделген құралдарға-микролиттерге көшу
байқалады. Палеолитте адамдар отты пайдалануды үйренді. Аңшылық палеолит
кезеңінің шаруашылығында басты рөл атқарады. Аң аулаудың тәсілдері әртүрлі
болды: от арқылы қамалау, тұзақ, шұңқырлар, т.б. аң аулау құралдарының
дамуына ірі жануарлардың қырылуы үлкен серпіліс берді, өйткені, аң аулаудың
объектілері ұсақ және жылдам жануарлар болып қалды, ал оларды найзамен
аулау жеміссіздеу болды. Қолайлы жерлерде алғашқы адамдар сүйектен жасалған
үшкір сүңгір (гарпун) мен қарапайым ілмектер (күршектер) көмегімен балық
аулумен айналысты.
Алғашқы адамдар тобыры немесе көне қауым адамның жануарлар
әлемінен бөлініп шығуымен бір мезгілде пайда болды. Көне қауым тұрақсыз
құрылым болды, сол себептен біртіндеп қоғамдық ұйымның неғұрлым берік
формасына орын бере бастады. Өйткені тұрақты иерархиялық бірлестіктер өмір
сүру үшін неғұрлым сәттірек күресе алатын еді. Бұл форма аналық ру болды.
Әлеуметтік байланыстарды нығайту үшін шынайы негіз – стихиялы пайда болған
қандас туыстық байланыстар қолданылды, бұл туыстық тек аналық жағынан ғана
бекітілді деп шамалауға болады. Рулық құрылысқа көшуді археологиялық
мәліметтер де дәлелдейді (ұжымдық турғын-жайлар). Рудың аса маңызды белгісі
эндогамия, яғни, ру ішіндегі некелік қатынастарға тиым салу болды.
Біртіндеп, жеке ұйымдар –екі экзогамды рулардың бір тұрақты өзара некелік
қарым-қатынасы бар эндогамиялық тайпаға бірігуі пайда болды. Некенің
бастапқы формасы топтық неке, бұл кезде рудың барлық мүшелері (жігіттері)
екінші рудың мүшелерімен (қыздарымен) некеге тұруға құқылы және тиісті
болды. Біртіндеп некелік қатынастардың дамуы жұптық некенің қалыптасуына
әкелді.
Біртіндеп көне қауымда болған табиғи еңбек бөлінісі одан әрі дами
түсті. Ерлер-аңшылар, әйелдер-терімшілер және үйдегі ошақтың қамқоршысы
болды, балалар мен қариялар еңбекке қабілетті туыстарына қолғабыс етті.
Қариялар, әдетте, ұжымдық тәжірибені сақтаушылар есебінде және еңбек
құралдарын дайындауға белсене араласты. Осы мамандану еңбек өнімділігінің
артуына ықпал етті, бүкіл қауымға терең із қалдырған және айқын құрылым
берген жыныстық – жас мөлшеріне негізделген бөліністерге әкеп соқтырды.
Инициациялар деп жасөспірімдердің ересектер қатарына өту межесін білдіретін
салттардың кешенін атайды.
Кейінгі палеолитте тұрғын жай ретінде адамдар әлі де үңгірлерді
пайдалана берді, сонымен қатар жасанды тұрғын жайлар – жер үстіндегі
кепелер мен жертөрелерді де сала бастады.
Жоғарғы палеолит мәдениетіне, сондай-ақ адамдардың алғашқы қабірлері
де жатады, бұл сол заманда тән және жан туралы түсініктердің пайда болуы
туралы мәлімет береді. Табиғат пен адам – адамдардың ертеректегі діни
түсініктерінде бірге жүрді және бұл барлық түрлерінде – тотемизм, фетешизм,
анимизм, магияда да көрініс тапты. Тілдің дамуы адамның шаруашылық
қызметінің дамуымен қатар жүрді.
Мезолит. Дүние жүзіндегі тас дуәірінің классификациясы бойынша көне тас
дәуірімен жаңа тас дәуірінің арасында өтпелі дәуір мезолит (мезо- орта, лит
- тас) - орта тас
дәуірі. Бұл кезең аз зерттелген, сондықтан Қазақстан жерінен табылған
ескерткіштер де
сирек. Кезеңнің ерекшеліктері - климат жылынып, мұз ери бастады, ірі
жануарлар азайып,
ұсақ аң-құстар пайда болды, садақ пен жебе және бумерангтың пайда болуы.
Б.э.д. 12 мың жылдықтан 5 мыңжылдың аралығын қамтыған орта тас дәуірі
болып саналатын мезолит кезеңіндегі жетістік садақ пен жебенің кең
қолданылуы болып табылады. Сондай-ақ еңбек құралдарын дайындауда
техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең
жалпы ерекше белгілері деп санауға болады.
3. Неолит. Жаңа тас дәуірі деп аталатын неолит кезеңі
шамамен б.э.д. Ү-ІІІ
мыңжылдықтар аралығын қамтиды. Бұл дәуірдің негізгі жетістігі болып
жер және мал
шаруашылығын игеру болды. Сондай-ақ неолит кезеңінде басқа да мәдени-
тұрмыстық
жаңалықтардың шығуын атап айтқанда кен өндіру, қыш құмыра ісі, тоқыма ісі
қоғамның
дамуына өз ықпалын тигізбей қоймады. Бұл кезеңнің басталуы б.з.д. V
мыңжылдыққа тура
келеді. (б.з.д. VII - VI мыңж басы). Ол тас өңдеу техникасының әбден
жетілген кезі. Қыспа
ретушь техникасының жетілуімен бірге, тасты өңдеудің жаңа технологиялық
әдістері:
тегістеу, бұрғылау, аралау.
Тас балталар, кетпендер, дәнүккіштер, келілер, келсаптар жасала
бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басқа да тастардан әшекейлер -
білезіктер, алқалар жасалды.
Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену
орнына -жиын - терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші шаруашылыққа
негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып табылады.
Шаруашылықтың жаңа түрлері шығуының адамзат қоғамының дамуы үшін орасан зор
маңызы болды, адамның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен қатар оның
сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалық қызметінің одан кейін
талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едәуір дәрежеде осы екі
шаруашылықтың даму, жетілу тарихы болып табылады.
Неолит дәуірінде алғашқы адамдардың қолы жеткен өндіргіш күштер
дамуының деңгейі басқа да мәдени - тұрмыстық жаңалықтардың шығуына себепші
болды. Қазақстанның ежелгі тұрғындарын да кен кәсібінің бастамалары шықты.
Қыш құмыра ісі, тоқымашылық дамыды.
Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі, ұжымдық
еңбек пен өндіріс құралдарына қоғамдық меншіктің үстем болған кезеңі (құрал
- жабдықтарына ортақ меншік). Сонымен бірге мұның өзі қоғамның ұйымдау
түрлерінің неғұрлым жоғары дамыған уақыты болды: тайпалар немесе тайпалық
бірлестіктер құрылды. Тайпалар қандас -туысқандық байланысына қарай және
шаруышылығының біртекті сипатына қарай біріккен бірнеше рулық қауымдарынан
құрылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында 600 - ден аса неолиттік және
энеолиттік ескерткіш мәлім. Неолиттік тұрақтар сипатына қарай - 1)
бұлақтық, 2) өзендік, 3) көлдік, 4) үңгірлік тұрақ деп төрт түрге бөлінеді.
Әдетте өзен жағасында, көл жиегіндегі тұрақтарда олжа бұйымдар саны едәуір
мөлшерде кездеседі, бұл жәйттен адамның тұрақты немесе ұзақ уақыт тұрғаны
көрсетеді. Мұндай тұрақтардағы негізгі құрал - саймандар - пышақ тәрізді
қалақтар және солардан жасалған заттар.
Қазақстан жерінде бәрінен де көбірек тарағаны бұлақ бойындағы тұрақтар,
өйткені шөл және шөлейт аймақтарда өзендер аз болады - олардың дені
уақытша, маусымда тұрған жерлері.
Қазақстанның шөл даласындағы неолиттік ескерткіштердің бір ерекшелігі
сол, олардың көпшілігі - ашық үлгідегі тұрақтар. Белгілі бір құралдарды
жасау үшін тастардың түрлері сараланып, іріктеліп алынатын болды.
Шикізаттың алуан түрлі болуы оны ұқсатудың әр түрлі техникалық тәсілдерін
дамытып, жетілдіруге себепкер болды.
Дала неолитін Ежелгі Шығыс елдерінің мәдениеті дамуының ұқсас
кезеңдерімен салыстырған кезде мезолит дәуіріне қарағанда бұл уақытқа қарай
түрлі аймақтарда тарихи дамудың біркелкі болмауы бұрынғыдан да айқын
аңғарылатынын есте сақтау керек.
Неолитте Ежелгі Шығыста дәнді дақылдардың барлық түрлері,
көкөністердің, жеміс -жидектердің едәуір түрлері өсіріліп, қазіргі үй
малының барлық түрлері қолға үйретілді деуге болады. Ал жылқы энеолитте
Евразия далаларында қолға үйретілді - бұл оқиғаны неолиттік револлюцияның
маңызды компоненттерінің бірі деп атауға және оның аяқталуы деп қарастыруға
болады. Бірақ далалық аймақтың неолиттік қоғамының шаруашылығында ерекше
өзгерістер әлі де бола қойған жоқ - мұнда бұрынғысынша тамақ табудың
негізгі көзі аң және балық аулау болды. Континенттік климат халық санының
артуына қолайлы болмай, табиғи ресурстар халық қажеттерін қанағаттандыруға
әбден жеткілікті болса керек.
Неолитте ежелгі Қазақстан жеріне шаруашылықтың өндіруші түрлері әлі
тарала қойған жоқ. Табиғи орта өлке тұрғындарына қиыншылықтарды жеңіп шығып
дамуына қолайлы жағдай жасады. Қазақстан аумағы қарама - қарсы табиғи
аймақтарды қамтымады және табиғи шептерге бөлінбеді, ал мұндай жағдайларда
біртекті материалдық мәдениет қалыптасады. Сондықтан Қазақстан неолиті үшін
бөлінетін археологиялық мәдениеттердің түбегейлі айырмашылықтар жоқ және
олардың таралу аймағы өте кең. Әдетте тұрақтар адамдардың тіршілігін
қамтамасыз ететін жерлерге жақын балық және құс аулайтын, жануарлар су
ішуге келетін өзендердің жағаларына орналасқан. Сондай-ақ неолит халқының
тығыздығы құралдар дайындау үшін қажетті тас қорының жеткілікті болуына
байланысты екені аңғарылған.
4. Энеолит. Археологиялық кезеңдерге бөлу өлшемдеріне сәйкес, адам
өміріне мыс құралдар енген дәуірді энеолит деп атайды. Әдетте бұл жалпы
алғанда шақпақ тас индустриясының құлдырап, тас құралдар жиынтығының
кемуіне әкеп соқты. Археологиялық үлгілердің материалдық мәдениетке жататын
жаңа жиынтықтары: жалпақ түпті, өрнегі бай керамика, ұсақ қылықша, тұрғын
үйлер айқын көрінеді.
Энеолит (латынша мыс және грекше тас) тас ғасыры мен қола дәуірінің
аралығындағы археологиялық өтпелі кезең, яғни тас-мыс кезеңі. Бұл кезеңде
тастан жасалған еңбек құралдары басым болғанымен мыстан жасалғандары да
пайда бола бастады. Халықтың басты кәсібі - егіншілік пен аңшылық, мал
шаруашылығы болды. Қоғамдық қатынас - рулық құрылыс. Қазақстан жерінен
табылған энеолит ескерткіштер әзірге көп емес. Оларға Иманбұрлық,
Сексеуілді -1, -2, қоныстарының қабаттарын Павлодарға жақын жерде Ертіс
өзенінің жағасына орналасқан Железинка поселкесінің маңынан табылған обаны
жатқызуға болады.
Энеолит немесе мыс заманында (б.з.б. 3 - 2 м. ж.) адамдар өмірге қажет
құралдарды алғаш рет мыстан жасай бастады. Мыс кең орындары жер бетінде
ерекше көз тартарлық жасыл (малахит минералы) және көк (азурит) түсті
бояулы тастарымен адамдардың назарына іліккен. Мыстың сульфид минералдары
жер бетіне шыққанда оттегімен тотығу нәтижесінде, ерекше тотықты белдем
пайда болды. Көк, жасыл түсті белгілері арқылы алғаш кен орындарын оңай
тауып, олардан сом мыс кесектерін аршып алған. Қазақ даласындағы кенді
Алтайдың, Қордайдың (Жайсаң, Шатырқұл), Сарыарқаның (Жезқазған, Спасск) ірі
мыс кен орындары адамдарға сол энеолит заманында - ақ белгілі болған.
Жалпы, кең тараған қазіргі Көктас, Көктасты деген атаулар негізінен мыс
кен орындарына байланысты шыққан.
Бірақ Қазақстандағы мысты тас дәуірінің ескерткіштері осы уақытқа дейін
жеткілікті зерттеле қойған жоқ.
Энеолиттік дәуір мал шаруашылығының басым дамыған далалық өңірде де
маңызды рөл атқарды. Қазақстан даласындағы энеолит мүлде басқаша көрінеді.
Бұл жолда тас индустриясы жоғары деңгейге көтерілді. Климат ылғал болды.
Аңшылық ұжымдары бірге бір жерде ұзақ уақыт бойы шоғырланды.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Ерте палеолите адамдардың ұйымы қандай түрде болды?
2.Орта палеолит кезеңін жаңалықтары?
Рулық қауымның қалыптаса бастаған уақыты?
Садақ пен жебенің пайда болуы сол кездегі адамдар үшін қандай өзгерістер
әкелді?
Неолит төнкерісі деп ғылымда нені атайды?
Неолит дәуірінде өлікті жерлеуге не тән болды?
Энеолит дәірінің ерекшелігін атап көрсетіңіз?
5. Аудиториялыќ тапсырманы орындау тәртібі:
Студенттер оќу тобы 4 топќа бөлінеді : 1 топ – палеолит ; 2 топ –мезолит
; 3 топ – неолит; 4 топ – энеолит. Әр бір топ өзінің жобасын кезеңдер
бойынша ќорғайды.
Топтыќ проект
1. Жобаны ұсыну (презентация)
2. Сөзжұмбаќ
3. Буклет
4. Эмблема
Бақылаушылар тобы білімгерлерінің жауабын тыңдап төрт топтың жауаптарын
бағалайды және ќорытынды жасайды. Сабаќ барысында кезеңдердің ұќсастыќтары
мен айырмашылыќтарына тоќталады.
5. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
І кезең. Әр топтан сайланған 1 студент жобаны ұсынады (презентация),
ќорғайды. Ќорғау барысын және сапалығын бақылаушылар бағалайды.
ІІ кезең. Келесі кезеңде – жарыс, әр топ өзінің дайындаған сөзжұмбағын
ұсынады. Кім бірінші шешеді, сол студент топќа ұпай әкеледі. Бұл кезеңде
жылдамдылық және тәртіп ойынның негізін құрайды.
ІІІ кезең - дайындаған буклетті ұсыну және ќорғау
IV кезең – топ эмблемасын ұсыну және ќорғау
V кезең – қарсы топқа өз тақырыбы бойынша сұрақ қою (2 сұрақтан)
Кесте толтыру.
Археологиялық дәуірТұрақтар Орналасқан жері
Палеолит
Мезолит
Неолит
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Ќазаќстан тарихы. А., 1996 . 176-181, 200-206, 215-287 б.
2. Ќазаќстан тарихы. Очерктер. А., 1994. 30-56 б.
3. Рысбайұлы К. Ќазаќстан Республикасының тарихы. А., 1999. 10-11 б.
4. Маданов Х. Ќазаќ халќының арғы бергі тарихы. А., 1995. 22-29 б.
5. Ќазаќтың көне тарихы А., 1993. 49-103 б.
6. Жұртбаев Т. Дұлыға. І т., А., 1994. 166-189, 200-204, 218-223 б.
7. Аманжолов К., Рахметов К. Түркі халыќтарының тарихы. А., 1996. 6-50 б.
Практикалыќ (семинарлық) сабаќтың таќырыбы:
№2. Ќазаќстан территориясындағы ерте дәуір (топтық проект)
1. Сабаќ жоспары:
1. Саќтар.
2. Үйсіндер мемлекеті
3. Ќаңлылар мемлекеті
4. Ғұндар
2. Сабаќ маќсаты:
Ќазаќ халќының ќұрылуына негіз болған саќтардың, олардың тарихи-
мәдени мұрасын жалғастырған үйсіндер мен ќаңлылар, савраматтар-сарматтар
және тұңғыш көшпелі империя Ғұн державасының саяси тарихын ќарастыру
3. Ќысќаша теориялыќ мәліметтер
1. Б.з.д. Х-V ғ.ғ. Хуанхэ өзенінен Еділ мен Дунайға дейінгі аралыќта
саќ тайпалары тұрған. Дарийдің Бехистун жартасындағы саќтарға жорыќ кезінде
жазған текстерінде саќ тайпаларының үш тобы аталады. Олар: тиграхауда
саќтар (шошаќ бөріктілер), хаомоварга саќтары (хаома ішімдігін дайындайтын
саќтар) және парадария саќтары (теңіздің арғы жағындағы саќтар) деп
аталады. Ертедегі көшпенділер дәуірінде б.з.б. І мыңжылдыќтың орта шеңінде
мұнда саќтар мен савроматтар одағы ќұрылды. Саќтар оңтүстік-шығыс және
орталыќ Ќазаќстан территориясын, ал савроматтар батыс және ішінәра
солтүстік аудандарды мекендеді. Саќтар- ќазаќ тайпаларының көне ата-
бабалары. Олар негізінде мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысты.
Саќ тайпалар одағының материалдыќ және рухани мәдениеті дамуында, жерлеу
дәстүрінде скиф-сібірлік аң стилі деп талатын өнері дамыды.
Сақ қоғамының сипаты әскери демократиялық. 3 негізгі топқа бөлінген, әр
топтың өзіндік дәстүрлі түстері болған: 1. Жауынгерлер қызыл түс. 2.
Абыздар ақ түс. 3. Қауым мүшелері сары және көк түс. Тайпа көсемдерін
жауынгерлер тобынан сайлады. Мейрамдарда садақ атып сыналған садақшылардың
ең мергені тайпаны басқару құқығын иеленді. Сақ тайпалар одағының билеушісі
– патша.
Сақ қоғамында діни наным сенім болған. Жерлеу дәстүрі сақ заманында
өткен уақытқа қарағанда басқаша болып келеді. Сақтардың қоныстарынан ірі
патша қорғандарын, топырақ, тас, ағаш үйінділерінің астынан бай мүрделерді,
созылған бойында адамды жерлеу салты кездестіреміз. Бұл салттың жарқын
мысалдары Шілікті, Есік, Бесшатыр, Пазырақ, Тасмола қорғандары. Олар ата
баба рухына сенген. Қайта тіріледі деген сеніммен оның дүние мүлкін де
жерлеген. Мәітті сақтау үшін бальзамдау мен мумиялау әдісін қолдана білген.
Отырықшы сақтар жерді киелі деп есептеп, оған табынған. Ал көшпелі сақтар
күнге, отқа және соғыс құдайына табынған. Басты құдай Күн болды. Көптеген
петроглифтерде көшпелілер басында күн бейнесі орналасқан жан иесі
бейнеленетін болған. Герадоттың айтуы бойынша Құрбандық қорғанның маңында
шалынды. Орталық Қазақстандағы Тасмола қорғандарында (мұртты) жылқы
қалдықтары көптеп табылды. Бұл мәдениттің мұртты қорған деген аспен
белгілі болу себебі қорғаннан шығысқа қарай екі тас мұрт шығады. Ол
заманның тұрмыстық ыдыстары мен бұйымдары аң стилімен өрнектелген. Аң стилі
діни және магиялық түсініктерге негізделген. Оның ерекшелігі алысып жатқан
және қозғалыстағы аңдардың бейнесі.
Сақ заманында анимизм, тотемизм және магия секілді ең ежелгі діни
ұғымдар сақталған.
2-3. Б.з.б. ІІІ ғ. Ќазаќстанның оңтүстігінде тайпалар одағы ќұрылды,
олардың ішінде үйсіндер мен ќаңлылар жеткеші орын алады. Олар осы өңірді
мекендеген саќтардывң ұрпағы болды. Үйсіндер – Жетісуда, ќаңлылар –
Ќазаќстанның оңтүстігін мекендеді. Тайпалардың өз орталыќтары болды.
Үйсіндердің ордасы Ыстыќ көл жағсындағы Чигучен, ал ќолбасшыларын гуньмо
деп атаған. Ќаңлылардың орталығы – Битян ќаласы. . Халқы 120 мың отбасы,
600 мың адамды, әскер саны 120 мың адамды құраған. Қаңлылардың саяси тарихы
туралы мәліметтер Чжан Цяньнің хабарламаларында кездеседі. Б.з.д. І
ғасырдың аяғында Қытай императорына Батыс өлкенің басқарушысы былай деп
хабарлаған: Кангюйлер (үйсіндермен салыстырғанда) тәкаппар да қияңқы,
біздің елшілердің алдында бас июге ешбір келісім бермейді. Аймақ
басқарушылары жіберген қызметкерлерді Үйсін елшілерінен төмен отырғызады.
Тамақты алдымен ағамандар мен ақсақалдарға, содан кейін уәлилер жіберген
адамға береді. Б.з.д. 47-46 жылдары Қаңлы билеушісі солтүстік Ғұндар
тәңірқұты Шөжеге (Чжи Чжи) Қытай одақтасы болған үйсіндермен соғысы кезінде
қолдау білдірген. Қаңлы билеушісі Шөжеге өзінің қызын беріп, өз иелігін
шығысынан оған жер бөлді және оның қарамағына өз әскерінің бір бөлігін
берді. Шөже Қаңлы мемлекетінің шығыс шекарасын қауіпсіздендіру талабын
орындамады әрі қаңлылардың әдет-ғұрыпымен жүруді қаламады. Сонымен бірге,
кейін ол Қаңлы билеушісінің қызын өлтіреді. Сол үшін Қаңлы жерінен қуылады.
Шөже қаңлылардың жерінен қуылып Талас өзенінің бас жағына кетті. Сонда
қала сала бастады. Жазбаша деректемелердің мәліметтеріне қарағанда қала
салуды күн сайын 500 ге жуық адам салған. Шаньюй қаржыны Ферғана мен
Парфия билеушілерінен алым ретінде алып отырған, құрлысшы шеберлерде сол
жақтан әкелінген. Бірақ Қытайлықтар Шөженің күшейп кетуінен қорқып соғысқа
дайындалады. Нәтижесінде қала қиратылып барлығы өлтірілді.
ІІІ-V ғасырларда мұнда түркі тілді тайпалар басып кіріп Қаңлы
мемлекеті бұл аймақтағы үстемдігінен айырылып қалады. Қаңлы дәуірінің
маңызды мәдени ескерткіштерінің бірі Шардара маңындағы Ақтөбе қалашығы
болып табылады. Арыстың сол жағасындағы Отырар алқабында аумағы шамамен 100
км төбе түріндегі ондаған қалашықтардың орындары табылған. Ең ірі қала
орталығы - Көкмардан болды.
Үйсіндер мен қаңлылардың көшпелі мал шаруашылығы егіншілікпен ұштасып
жатты. Қоғамның бай мен кедейге жіктелуі сақтарға қарағанда анағұрлым айқын
көрінді. Үйсіндер көбінесе мал шаруашылығына жақын болды. Жоғарыда аталған
қытай тарихшысы Сыма Цянь: Үйсіндерде жылқы көп. Адамдары 4-5 мыңға дейін
жылқы ұстайды, -деп жазады. Қаңлылар негізінен егіншілікпен айналысты,
қорғандары мен дуалдары бар мекендерде тұрды, үйлері кірпіштен қаланды.
Олардың қатарында күрделі сарай кешендері де болды. Үйсіндер мен қаңлы
қоғамында құлдар да болған. Негізінен тұтқынға түскендер құлға
айналдырылып, олар көбінесе үй шаруасына пайдаланылды.
Қаңлылардың билеуші титулы хан болды. Бүкіл елді басқару ісін 3
үәзірі атқарған. Лауазымдық қызмет мұрагерлік жолмен берілді Қаңлылар
туралы мәліметтерді Хань әулетінің Цянь Ханьшудың жерге орналасуды
суреттеу деген бөлімінде айтылады. Қаңлылар туралы зерттеулерде өздерінің
елеулі үлес қосқан ғалымдар бұл А.Н.Бернштам, С.Г.Кляшторный, Л.Левина,
Ю.Ф.Буряков.
Археологтар қазба нәтижесінде көптеген қорымдар мен қоныстарды тапты.
Оларды қауыншы, отырар-қаратау, жетіасар мәдениеттері деп бөлді.
Қауыншы мәдениеті – Ташкент төңірегіндегі аймақ. Бұл мәдениеттің ең жақсы
зерттелген ескерткіші –Сырдария жағалауындағы Шардараға таяу орналасқан
Ақтөбе қонысы.
Отырар-Қаратау мәдениеті – Бұл мәдениет ескерткіштерінің маңызды орталығы
Отырар алқабы. Арыс өзенінің сол жағалауынан 20 шақты төбе табылды.: Пұшық
Мардан, Көк мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Кетман төбе, Шөптөбе, Ахайтөбе,
Мардан күйік, Ботай төбе.
4. б.э.д. ІҮ-ІІІ ғасырларда қазіргі Монғолияда мемлекетінің
территориясында, Қытайдың батысында және Оңтүстік Сібір жерлерінде көшпелі
ғұн тайпаларының күшті саяси бірлестіктері қалыптасты.
Б.э.д. 47 жылғы ғұндардың үдере көшуі, ішкі айтыс-тартыстар ғұндардың
екіге бөлінуіне әкеп соқты. Солтүстік және оңтүстік болып екіге бөлінді.
Солтүстік бөлігі Қытай империясының қол астына өтіп, оңтүстік бөлігі өзінің
тәуелсіздігін сақтап қалды.
Хундардың үдере көшуінің енді бір толқыны, б.э.д. 93 жылы басталды.
Олар жолдарындағы тайпалардың бірін өздеріне ертіп енді біреулерін тізеге
салып батысқа қарай жөңкіді. Сөйтіп олар Сырдария Арал маңайына Орталық
және Батыс Қазақстанға сыналай кірді. Алайда ғұндар бұл жерлерде біржола
тұрақты қалған жоқ. Олар орыстардың далалы аймақтарын басып өтіп, Дунай
арқылы Батыс Европаға дейін жетіп ғұн деген атпен ғұмыр кешті. Сонымен
б.э.д. II ғасырдан бастаған ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы
б. з. IV ғасырына дейін созылған.
Ежелгі Қазақ даласындағы этникалық, саяси, мәдени үдерістерде ғұн
тайпаларының алатын орны ерекше. Осынау жоғалып кеткен халық аты
жаугерліктің, қаталдық пен тағылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла
бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл жорық жасап, оларды құлазытып
кетеді, олар халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды. Мұның бәрі Еуропа
тарихынан мәлім. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен
белгілі.
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым қатынасы туралы
мәліметтер сақталған. 55 жылы аса ғұдыретті ғұн мемлекеті – оңтүстік және
солтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр
көліне таяу жерден теріскей ғұндардың билеушісі Шөже (Чжи Чжи) өз ордасын
орнатады. Олар үйсіндерге шабуыл ұымдастырып тұрады. Шөже мен Қытай елі де
жауласады, әсіресе Шөже қытай елшілерін өлтірткеннен кейін бұл жағдай одан
әрі ушығып кетеді. Шөже мен оңтүстік ғұндар арасындағы бәсеке тартыс күшейе
түседі. Осы кезде үйсіндер мен қаңлылар арасында да соғыс өрши түсті.
Қаңлылар одақтас ретінде Шөжеге ұсыныстар жасап Талас өңіріндегі жерлерді
беріп, әскеріне қолбасшылық құқығын береді. Оған қоса қаңлы билеушісі қызын
береді. Бірақ оның үміті ақталмады. Шөже үйсіндерді күйрете алмады.
Керісінше шаньюй мен қаңлылардың арасында үлкен соғыс басталады.
Шежірелерге сүйенсек Шөже қаңлылардың әдет ғұрыптарын мойындаудан бас
тартты және ашумен қаңлылардың қызын (әйелін) өлтіріп қояды, бұған қоса
бірнеше атақты ақсүйектерді өлтіріп Талас өзеніне лақтырып тастайды
делінген. Бұл үшін Шөже қаңлы билеушісінің қосынан қуылып, Таластың жоғарғы
жағына кетіп шаһар сала бастайды.
Шөженің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық
жасай бергені Қытайды алаңдатты.Олар соғыс бастайды. Әскері екіге бөлінеді.
Қалың қол Шу алқабы мен Таласқа барып Шөженің қаласының түбінде қосылады.
Қытай әскері қамалды бұзып Шөженің 1518 адамы тұтқынға алынып, олардың
түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 жылы басталады.
Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария
бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына барып
енеді. Б.з. ІV ғасырында олар Европадан бой көрсетеді.
Тарихшылардың басым көпшілігінің деректеріне сүйенетін болсақ, ғұндар
түріктердің арғы ата бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне
байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. І
мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының
антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола
бастайды.
Ғұндардың шаруашылығы. Ғұндардың шаруашылық қызметінің негізгі түрі
көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелі өміріндегі басты рөлі жылқы мен қой
атқарғаны белгілі. Өйткені, олар тебіндеп, жыл бойы жайыла алатын еді.
Жылқылары моңғол тектес – жатаған, тұрпайы, бұлшық еттері мығым, қысқа да
жалпақ басты болып келеді. Бұдан басқа өгіз, қодас, түйе табындары, орасан
зор қой мен ешкі отарлары ұсталды. Мал отбасының меншігінде болды, әрбір
отбасы мал жайылымы үшін ру аумағының бөлігін пайдалануға және өз руы
тарапынан қорғауға алынды. Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған.
Олар малын жайып келе жатып, жолай аң мен құстарды атып тіршілік қажетіне
жаратқан. Біреуінің қылмысы үшін бүкіл ұжым жауап берді. Отбасылық
қатынастарда көп әйел алу мен әмеңгерлік дәстүр үстем болды.
Деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген. Ағамандар кеңесі мен
халық жиналысы жұмыс істеген. Ғұн қоғамының билеуші тобы төрт рудан
құралды. Бұл рулар арасындағы байланыстар некелік қатынастармен бекітіліп
отырған. Яғни бір рудың ер азаматтары басқа үш рудаң ғана қыз алысатын
болды. Мемлекет басшысы тәңірқұт (шаньюй) төрт рудың ең ықпалды руынан ғана
сайланатын болған, оған іле шала жалпы аты түмен басы деп аталатын
бекзаттар жүреді. Ғұндардың жоғарғы билеушісі шаньюй деп аталды. Егер
патриархаттық-рулық құрылыстың кезінде шаньюйді ру ақсақалдары сайлайтын
болса, ал патриархаттық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты
шаньюйдік ендігі жерде мұрагерлікке көшеді. Шаньюй өлсе оның орнына інісі
не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын болды.
Жазба деректер күәлігіне қарасақ, олардың шаньюйдің ұлдары, аға
інілері немесе жақын ағайын туыстары болған.Түменбасылар саны небәрі 24
екен, оларда әрқайсысының меншігінде қөшіп қонатын жер сулары болған.
Деректерде қара халықтарды қанау құралы ретінде, алым салықтың да болғаны
жөнінде мәліметтер бар.
Кәсібі мен саудасы. Ғұндар арасында қолөнер кәсібінің өркен жайғаны
металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдарды
көп табылғанынан белгілі. Қабырғаларда кездесетін, қолдан немесе құмыра
шеңберлерінде кездесетін керамика құмырал мен көзелер, саптыаяқтар –
құмырашы өнерінің жоғарғы дәрежеде екендігінің дәлелі. Қазба жұмыстары
кезінде ғұндар қабырғаларынан шетелдік заттар табылған. Олар: жібек
маталар, қытайдың ағаштан жасалған қымбат мүліктері, айналар мен нефриттен
істелінген бұйымдар.
Ғұндарда экстенсивті мал шаруашылығы басты рөл атқарды. Олардың
отырықшылары жер шаруашылығымен айналысты. Сонымен қатар үнемі көшіп-қонып
жүргендіктен ғұндардың тағы бір негізгі шаруашылығы аң шаруашылығы болды.
Деректемелерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлінген оларды ру басылары
ақсақалдар басқарған. Рулық құрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық
жиналысы сияқты институттары сақталды. Халық жиналыстарында ру басылары
мемлекеттік істерді талқылап шешіп, құрбан шалып, ол ойын сауыққа айналып
ат түйе жарыстарын тамашалайтын болған. ғұндар соғыста тұтқынға түскендерді
құл етіп жұмсады. Ал, ел ішіндегі тұрмысы төмен адамдар үй қызметтерінде,
бақташылық, жер шаруашылық және қолөнер салаларында жұмыстар атқарды.
Баќылау сұраќтары:
1. Саќтар негізгі ќанша топќа бөлінді?
2. Саќтарға ќарсы басќа мемлекеттер ұйымдастырған жорыќтар туралы не
білесіз?
3. Үйсін термині не білдіреді?
4. Ќаңлылар материалдыќ мәдениеті ќандай бөліктерге бөлінеді?
5. Ғұн мемлекеті қандай бөліктерге бөлінді?
6. Ғұндарды Еуропа елдеріне кім басқарды?
7. Түменбасы қызметіне кімдер иеленуге құқылы болды?
4. Аудиториялыќ тапсырманы орындау тәртібі: (топтық проект)
Студенттер оќу тобы 5 топќа бөлінеді : 1 топ – саќтар; 2 топ –үйсіндер; 3
топ – ќаңлылар; 4 топ – ғұндар, 5 топ –бақылаушылар. Әр бір топ өзінің
жобасын кезеңдер бойынша ќорғайды.
Топтыќ проект
1. Жобаны қорғау (презентация).
2. Сөзжұмбаќ ( 10 сөзден аспау тиіс)
3. Қарсы топтарға сұрақ (3 сұрақтан)
4. Эмблема
5-ші топ бақылаушылар білімгерлерінің жауабын тыңдап төрт топтың жауаптарын
бағалайды және ќорытынды жасайды. Сабаќ барысында саќ, ғұн, үйсін, кангюй
мемлекеттерінің ұќсастыќтары мен айырмашылыќтарына тоќталады.
5. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
Әр топтан сайланған 1-2 студент жобаны ќорғайды. Ќорғау барысын және
сапалығын бақылаушылар бағалайды.
Келесі кезеңде – жарыс, әр топ өзінің дайындаған сөзжұмбағын ұсынады. Кім
бірінші шешеді, сол студент топќа ұпай әкеледі.
ІІІ кезең - Қарсы топтарға сұрақ (3 сұрақтан)
Дайындаған сұраќтарға топ жауап берген соң, топ жетекші жеңеді, бүкіл топќа
ұпай әкеледі.
ІV кезең- топ эмблемасын ұсыну және ќорғау
Кесте толтыру.
1. Тапсырма - Ғұн мемлекеті және Үйсін және Ќаңлы мемлекеті туралы
кесте толтыру
1 кесте Ғұн мемлекеті
1 Ғалымдардың ғұн тайпаларымен байланыстыратын
халыќтардың ұлы ќоныс аударуы ќашан басталды?
2 Ғұндар Ќазаќстан территориясына ќашан басып
кірді?
3 Ќазаќстан территориясына бірінші ќоңыс
аударуда ғұндарды кім басќарды?
4 Европа елдеріне жорыќта ғұндарды кім басќарды?
5 ІІІ – V ғ. ғұндардың өнері ќандай стильде
орындалды?
6 Ғұндар солтүстік және оңтүстік болып
бөлінуінің себебі
7 Ғұндардың таптыќ ќоғам мен мемлекеттік
дәрежесіне жеткеніне ќандай белгілер дәлел
бола алады?
2 кесте Үйсін және Ќаңлы мемлекеті
1 Үйсін тайпаларының тілі
2 Үйсіндер территориясы
3 Үйсіндердің астанасы
4 Үйсіндер жайлы деректер ќалдырған ежелгі
тарихшы
5 Үйсіндер ќоғамы мемлекет дәрежесіне жетті ме?
6 Ќаңлылардың мекендеген аумағы
7 Ќаңлы мемлекетінің астанасы
8 Ќаңлы тайпалар одағында неге табыну кең
тарады.
3 кесте Сақтар
Тарихи
шеңбері
Жер аймагы Жетісу
Шаруашылы-ғы
Өнері
Тарихи дерек
көздері
Аталуы
Сыртқы саяси
жағдайы
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Ќазаќстан тарихы. А., 1996 . 176-181, 200-206, 215-287 б.
2. Ќазаќстан тарихы. Очерктер. А., 1994. 30-56 б.
3. Рысбайұлы К. Ќазаќстан Республикасының тарихы. А., 1999. 10-11 б.
4. Маданов Х. Ќазаќ халќының арғы бергі тарихы. А., 1995. 22-29 б.
5. Ќазаќтың көне тарихы А., 1993. 49-103 б.
6. Жұртбаев Т. Дұлыға. І т., А., 1994. 166-189, 200-204, 218-223 б.
7. Аманжолов К., Рахметов К. Түркі халыќтарының тарихы. А., 1996. 6-50 б.
Практикалыќ (семинарлық) сабаќтың таќырыбы:
№3. Ќазаќстан ортағасырларда. Ерте ортағасырларда (VІ –Х ғ.ғ.) және дамыған
ортағасырлардағы (Х-ХІІІ ғ.ғ.) мемлекеттер
(топтық проект).
1. Сабаќ жоспары:
1. Қазақстан Түрік қағанатының құрамында
2. Батыс Түрік ќағанатының саяси тарихы
3. Түркеш ќағанаты
4. Ќарлұќ мемлекеті
5. Оғыздар
6. Ќимаќ ќағанаты
7. Ќарахан мемлекеті
8. Ќараќытай мемлекеті
9. Найман мен кереит ұлыстары
10. Ќыпшаќ хандығы
2. Сабаќ маќсаты:
Ерте ортағасырларда және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттер туралы,
олардың жер аймағы, тарихи шеңбері, шаруашылығы, кәсібі, қоғамдық құрылысы
және мәдениеті туралы толық мағлұмат беру. Студенттерді қосымша
деректермен, ақпарат құралдарымен таныстыру.
3. Ќысќаша теориялыќ мәліметтер
1. Түрік қағандығы құрылған 552 жылдан бастап 567 жылға дейінгі он бес
жылдың ішінде Қара теңізден бастап Қытай қорғанына дейін, Үндістаннан
бастап Ібір-Сібірге дейінгі ұлан-ғайыр алқапта ұлы империя еңсе көтерді.
Бумын қаған басын қосқан түрік тайпалары Еуразия құрлығының орталық
бөлігін бағындырғанымен, оны билеп тұруға әлдері келмеді. Оның бір себебі
қағанатта мұрагерлік мәселелерінің дұрыс шешілмеуі болса, екінші себебі бір
мүддеге бағынған экономикалық жүйенің қалыптаспауы еді. 581 жылы басталған
дағдарыс осылайша 603 жылы біртұтас мемлекеттің екіге бөлінуімен аяқталды.
Біздің заманымыздың қарсаңында Еуразияның орталық далалық өлкесінде
ғұн және сақ қауымдарынан қалған жүздеген ұсақ тайпалар мен рулық одақтар
өмір сүрді. Бумын қаған тұсында Алтай тауларының қойнауында өмірге келген
ашина әулиетінің билігі көрші оғыз текті теле тайпаларын қамтыса, оның
мұрагерлерінің заманында түрік және монғол тілді тайпаларының көпшілігі осы
ұлысқа енді.
Осылайша күш жинап, бір орталыққа бағынған саяси жүйе құрған ашина
түріктері тез арада Қытайдың батыс аймақтарын, Орта Азия мен Үндістандағы
эфталит иеліктерін, Каспий теңізі маңында мекендеген елдерді бағындырды.
Кез келген империя сияқты Түрік қағанаты да жүздеген этностардың басын
қосқан көп этносты мемлекетке айналды. Бірақ мемлекеттің негізгі өзегі бір
текті түрік тайпалары болғандықтан, түріктің саяси, шаруашылық, мәдени
құндылықтары үстем болды. Түрік қағанатының біздің тарихымызда алатын орны
да осы құндылықтардың Еуразияның ұлы даласында орнығуына байланысты.
Бұл этникалық қауым көкте Тәңірі, жерде Байана деп бүкіл түркі
ұлыстарына ортақ табиғаттың құдіретті күштері мен иелеріне табынды.
Әлеуметтік құрлымы. Көшпелі түрік монғол қоғамдарын әлеуметтік
тұрғыдан салыстыру олардың бір сипаттылығын, сондай-ақ әлеуметтік
құрылымдарының, қоғамдық институттарының, мәдени элементтерінің ұқсастығын
байқатады. Мұндай салыстыру арқылы кейде көшпелілердің өзара туыстығын
аңғарамыз. Олардың арасында болатын айырмашылықтар империяның пайда болуы
сияқты әртүрлі сыртқы өзгерістермен байланысты. Жалпы айтқанда олардың ерте
ортағасырлық сипатта қалғанын көреміз, себебі мұндағы мемлекеттік
институттар материалдық тұрғыда көшпелілердің отырықшы халықты қанауына
негізделген, ал рухани жағынан мемлекеттік сананың күшіне сүйенді.
Көне түркі қоғамында әлеуметтік теңсіздік орын алған. VІІІ ғасырдың
басында жазылған жазбада Білге қаған Бектер мен қара боданнан
(қарапайым халық) – менің айтқанымды құлақ салып тыңдаңдар, - деп талап
етеді. Түркі жазба ескерткіштерінде әлеуметтік жіктелудің 3 сатылы қабаты
беріледі: қаған руы –лауазымды бектер – халық.
Көне түркі мемлекетінің басында қағандар (хандар) тұрды. Қаған саяси
билігін ру ақсүйектерінің кеңесімен жүргізді. Қағанның ұлдары мен туыстарын
тегін деп атаған. Қағанның өз әскери жасағы болды. Ірі соғыстар кезінде
көшпелі-малшылардан тұратын жасақ жиналды. Батыс Түрік қағанатының Он оқ
елі деген атынан қоғамның ондық жүйеден тұрғанын көруге болады. Жебе билік
белгісі ретінде танылды. Әр оқ 1 түмен, яғни 10 мың жауынгер шығаруға
міндетті болды. Түмен басында соғыс туын ұстаған шадтар тұрды.
Көне түріктердің ондық жүйесі әскери әкімшілік сипатта болғандықтан
генеалогиялық негізде құрылған жүйені ығыстырды. Бұл ұлыстық жүйе аумақтық
жағынан ұйымдасты. Әрбір ондыққа бірнеше тайпа кірді. Түрік қағандары ірі
руларды ыдыратып, олардың халқын шағын ұлыстарға бөлуге тырысты.
Көне түркі қауымының құрылымы ғасырлар бойы қалыптасып, көшпелі
–әскери тұрмыс салтының мақсаттары мен міндеттеріне бейімделді.
Қаған тайпа басшыларынан жоғары, саяси билікке ие болып, сот және
әскери қолбасшы қызметін атқарды. Сонымен қатар қаған билігі тайпа
ақсүйектерінің мұқтаждарына тәуелді болды.
2. Батыс Түрік қағанатының әлеуметтік құрылымы өте күрделі болды. Оның
құрамына Шығыс Түркістан мен Мауараннахрдың отырықшы, егіншілік
орталықтары, Сарыарқа және Арал маңына дейінгі Орта Азияның дала алқабы
кірді. Түркі қағанының билігі Хорезмге жайылды.
Ортағасырлық деректер Батыс Түрік қағанатының негізін құраған
тайпаларды он оқ бұдұн елі деп атайды. Бұл жауынгер тайпалар Оғыз хан
заманындағы көшпелі өмір-салты мен дәстүрлерін ұстаған еді. Тайпалардың
оқ аталуы да сол себептен.
Батыс Түрік қағанатының астанасы Шу өзенінің бойындағы Суяб қаласы
болды. Бұл қалашықтың орны қазір Ақбешім деп аталады. Батыс Түрік
мемлекетін басқарған қаған әулеті жаз айларында Қаратаудың баурайын,
Мыңбұлақ сияқты жайылымы мол жерлерді жайлады. Бірақ бір ескертетін мәселе
әртүрлі саяси оқиғаларға байланысты қаған әулеті өзінің қысқы және жазғы
ордаларын ауыстырып отырған.
Батыс Түрік қағанатының алғашқы билеушісі ашина әулетінен шыққан Дату
қаған болса, мемлекеттің аса күшейген уақытында оны Шегу хан (609-618 жж.),
Тон жабғы (618-630 жж.) басқарды. Соңғы ханды кейбір деректерде Тун шеху
деп те атайды. Ол Батыс Түрік мемлекетінің оңтүстік шекарасын Әмудария
бойында орналасқан Тохарстан иеліктерінен асырып парсы жерінің біраз
бөлігін, Ауғанстанды бағындырды. Осылай қазақ аңыздарында Жиделі Байсын
аталатын өлке түрік тайпаларының қонысына айналды, ал бұл жерлерді
мекендеген эвталит қауымдары түріктермен араласып кетті.
Тон жабғуы Жиделі Байсын билігінің өзінің ұлы Тардушадқа тапсырып,
оның ордасы Құндыз қаласына орнықты. Византиямен екі арадағы келісім
бойынша Тон жабғуы император Ираклийдің Кавказ жеріне жасаған жорығына (627-
628 жылдары) жәрдем берді.
Бірақ Батыс Түрік қағанатындағы қаған билігі Шығыс Түрік қағанатына
қарағанда әлсіз болды. Он оқ бұдұн ел басшылары арасында хан билігінің тым
күшейіп кеткеніне наразылар көбейді. Олар екі ірі бірлестікке бөлінуші еді
– бес тайпалы дулу және бес тайпалы нушиби. Біреуі ханды қолдаса, екіншісі
ханның немере ағасы Көл батырды қолдады. Ақыры 630 жылы Көл батыр қағанды
өлтіріп, билікті өз қолына алды. Осылайша узаққа созылған азамат соғысы
басталып, Батыс Түрік қағандарының Сырдариядан әрі орналасқан иеліктерінің
бәрі қолдан шығып кетті.
634 жылы нушиби бектерінің қолдауымен таққа отырған Ышбара Елтеріш
қаған ру көсемдерінің билігін шектеу мақсатымен әр руға өз туыстарынан шад
сайлады. Бұған қарсы қағанатта тағы да жаугершілік басталды. Осылайша 659
жылы ішкі жаугершіліктен әбден берекесі кеткен елді Қытай әскері басып
алады
3. Түрік тектес түргеш тайпалары ҮІ ғасырда Тянь- Шань таулы
аймақтарын мекендеген, ал ҮІІ ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс
еткен. Олар өзінен бұрынғы өмір сүрген Батыс түрік қағанаты құрамындағы
халқы көп тайпалардың бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы
мәліметтер Күлтегін ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі.
Ал түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек Тоныкөк жазуында
айтылған.
Түргеш қағанаты халқының этникалық құрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан тұрған. Жазба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас, Іле
бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы
түргештер қара түргештер деп аталған.
Түргеш қағанаты 704-756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу
аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда
Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік қаған. Оның билік
жүргізген кезі – 699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс түрік билеушісі
Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін
орнатты. Оның орталығы Суяб қаласы болды. Екінші бір орталығы Іле өзені
бойындағы Күнгіт қаласы. Үшелік елді 20 ұлысқа бөлікке бөліп, олардың
әрқайсысы 7 мыңнан әскер ұстады.
705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мауренахрды жаулап
алуға кірісті. Хорасанды билеуші Кутеиб ибн Мүсілім Балхы жерін басып алып,
Бұхараға аттанады. Осындай қиын кезеңде түргештер Соғды \Согдиана\ еліне
көмекке келіп, онымен бірігіп Кутеибті жеңеді. 709 жылы Кутеиб Мауренахрға
қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Соғдиана патшасы Тархунды алдап, оны
түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп Бұхараны басып алады.
Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал қағанға
көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бұл кезде елдің сыртқы және
ішкі жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары және
қара түргеш тайпаларының арасында талас тартыс басталды. Батыста
түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен
оған Қытайдың Тан империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп
төңгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде \Бөлісу
жанында\ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға
қарсы самархандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-713жылдары
арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш \Ташкент\ қаласы тұрғындары және
ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мауренахрдағы араб иелігіне төніп
отырған қауіпті түсінген Кутеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабқа
шабуыл ұйымдастырды.
Көптеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның арасындағы тартыста қара
түргештер жеңіске жетеді, олар қолдаған Сұлу тархан қаған болады. Түргеш
қағанаты Сұлу қағанның \715-738 жж.\ тұсында қайта күшейе бастады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
КАФЕДРАСЫ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІ БОЙЫНША
ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚ ТАРЫНЫҢ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
Практикалыќ (семинарлық) сабаќтың таќырыбы:
№1. Ерте замандағы Ќазаќстан (Топтық проект)
1. Сабаќ жоспары:
1. Палеолит
2. Мезолит
3. Неолит
4. Энеолит
2. Сабаќ маќсаты:
Тас дәуірінің кезеңдерге бөлінуін қарастырып, хроногиялық шеңбері
бойынша әр кезеңнің өзіндік ерекшеліктері мен жаңалықтарын анықтау, анализ
бен синтез біліктерін игеру.
3. Ќысќаша теориялыќ мәліметтер
1. Адамзат тарихы археологиялық дәуірлеу бойынша маңызды үш дәуірге
бөлінеді: тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі. Адамның пайдаланған еңбек
құралдарының материалы бойынша аталынған. Оның ішінде ең ұзаққа созылған
тас дәуірі. Ғылыми таным тас дәуірін өз ішінде үш кезеңге бөліп қарайды.
Палеолит (2,6 млн-12-10 мың)
Мезолит (12 мың-5 мың)
3. Неолит (5 мың-3 мың)
Бірінші кезең - палеолит (көне тас ғасыры) - ең ежелгі кезең. Көне тас
ғасыры ежелгі, орта және соңғы палеолит болып бөлінеді. Палеолит дәуірінің
еңбек құралдары Оңтүстік өңірде (Жамбыл облысындағы Қаратау қаласының
солтүстік-шығысында), Талас ауданы орналасқан жерде Бөріқазған және
Тәңірқазған деген тұрақтардан және Оңтүстік Қазақстан облысының
территориясында Қошқорған, Шоқтас, Қозыбай деген тұрақтардан табылған. Бұл
жерлерден табылған көне тас дәуірінің еңбек құралдары тастан жасалған екі
қырлы және бір қырлы тас шапқылар, ауыр тас сынықтары, ірі ұра тастар -
нуклеустар болып бөлінеді.
Ежелгі палеолит ірі-ірі үш кезеңге (мәдениетке): олдувэй (2.6 млн жыл-
700 мың жыл), ашель (700 мың-150-120 мың жыл) және мустье (150-120 мың - 35-
30 мың жыл) кезеңдеріне бөлінеді. Ол кездің адамдары тастың қасиеттерін
жақсы білген. Материал таңдау көбінесе құралдың қолданылатын мақсатына
байланысты болды. Құралдардың мынадай түрлері: шапқылар, қырғыштар, үшкір
тастар, шой балғалар, піспектер, пышақтар, тескіштер және т.б. бөлініп
шыққан. Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі еңбек
құралдарына жатқызылды, олар Кеңірдек елді мекені жанынан, Қаратау
жотасының оңтүстік-батыс беткейіндегі Арыстанды өзенінің ең жоғары
жайылмасынан, қатып қалған төменгі төрттік кезеңнің қалың конгломераты
арасынан табылған.
Соңғы палеолит б.э.д. 35-30 мыңжылдықтардан б.э.д. 12-10 мың
жылдықтардың аралығын қамтиды. Бұл жер шарының барлық климаттық аймақтарына
адамның кеңінен тарай қоныстанған және тәсілдер мен нәсілдік топтардың
прогрестік дамуы мен рулық қауымының қалыптасу үрдісімен, адам ұжымының
қоғамдық ұйымдасуының өзіне тән алғашқы нышаны ретінде рудың шығуымен
тікелей байланысты болды. Осы кездерде рулық ұйым барлық жерлерде ана
тектес және шеше жағынан топтасты, ал әйелдер қауымда үстем жағдайда болды
деп топшыланды.
Тас дәуірінде, шамамен миллион жыл бұрын, адамдар Қазақстан
территориясын мекендей бастады. Ол кездегі табиғат жағдайлары қазіргіден
күрт өзгеше болды, Қазақстан фаунасының негізгі түрлері мамонт, жүндес
мүйізтұмсық, жабайы бұқа-тур, үңгір аюы және т.б. болды. Бүкіл тас ғасыры
бойы климаттық жағдайлар күрт өзгеріп тұрды. Мамонттар мен мүйізтұмсықтар
жаппай қырылып қалды, бұл жерде адамдардың іс әрекеті де белгілі рөл
атқарды деуге болады.
Біздің елімізде палеолиттік мәдениеттің екі таралу аймағын бөліп
көрсетуге болады: Сарыарқа мен Қаратау жотасы (Бөріқазған, Тәңірқазған,
Қазанғап және т.б.). Еңбек құралдары негізінен түрлі формадағы дөрекі және
үлкен шапқылар (бифастар- екі жақты, унифастар бір жақты) болды. Біртіндеп
анағұрлым кішірек және едәуір жақсы өңделген құралдарға-микролиттерге көшу
байқалады. Палеолитте адамдар отты пайдалануды үйренді. Аңшылық палеолит
кезеңінің шаруашылығында басты рөл атқарады. Аң аулаудың тәсілдері әртүрлі
болды: от арқылы қамалау, тұзақ, шұңқырлар, т.б. аң аулау құралдарының
дамуына ірі жануарлардың қырылуы үлкен серпіліс берді, өйткені, аң аулаудың
объектілері ұсақ және жылдам жануарлар болып қалды, ал оларды найзамен
аулау жеміссіздеу болды. Қолайлы жерлерде алғашқы адамдар сүйектен жасалған
үшкір сүңгір (гарпун) мен қарапайым ілмектер (күршектер) көмегімен балық
аулумен айналысты.
Алғашқы адамдар тобыры немесе көне қауым адамның жануарлар
әлемінен бөлініп шығуымен бір мезгілде пайда болды. Көне қауым тұрақсыз
құрылым болды, сол себептен біртіндеп қоғамдық ұйымның неғұрлым берік
формасына орын бере бастады. Өйткені тұрақты иерархиялық бірлестіктер өмір
сүру үшін неғұрлым сәттірек күресе алатын еді. Бұл форма аналық ру болды.
Әлеуметтік байланыстарды нығайту үшін шынайы негіз – стихиялы пайда болған
қандас туыстық байланыстар қолданылды, бұл туыстық тек аналық жағынан ғана
бекітілді деп шамалауға болады. Рулық құрылысқа көшуді археологиялық
мәліметтер де дәлелдейді (ұжымдық турғын-жайлар). Рудың аса маңызды белгісі
эндогамия, яғни, ру ішіндегі некелік қатынастарға тиым салу болды.
Біртіндеп, жеке ұйымдар –екі экзогамды рулардың бір тұрақты өзара некелік
қарым-қатынасы бар эндогамиялық тайпаға бірігуі пайда болды. Некенің
бастапқы формасы топтық неке, бұл кезде рудың барлық мүшелері (жігіттері)
екінші рудың мүшелерімен (қыздарымен) некеге тұруға құқылы және тиісті
болды. Біртіндеп некелік қатынастардың дамуы жұптық некенің қалыптасуына
әкелді.
Біртіндеп көне қауымда болған табиғи еңбек бөлінісі одан әрі дами
түсті. Ерлер-аңшылар, әйелдер-терімшілер және үйдегі ошақтың қамқоршысы
болды, балалар мен қариялар еңбекке қабілетті туыстарына қолғабыс етті.
Қариялар, әдетте, ұжымдық тәжірибені сақтаушылар есебінде және еңбек
құралдарын дайындауға белсене араласты. Осы мамандану еңбек өнімділігінің
артуына ықпал етті, бүкіл қауымға терең із қалдырған және айқын құрылым
берген жыныстық – жас мөлшеріне негізделген бөліністерге әкеп соқтырды.
Инициациялар деп жасөспірімдердің ересектер қатарына өту межесін білдіретін
салттардың кешенін атайды.
Кейінгі палеолитте тұрғын жай ретінде адамдар әлі де үңгірлерді
пайдалана берді, сонымен қатар жасанды тұрғын жайлар – жер үстіндегі
кепелер мен жертөрелерді де сала бастады.
Жоғарғы палеолит мәдениетіне, сондай-ақ адамдардың алғашқы қабірлері
де жатады, бұл сол заманда тән және жан туралы түсініктердің пайда болуы
туралы мәлімет береді. Табиғат пен адам – адамдардың ертеректегі діни
түсініктерінде бірге жүрді және бұл барлық түрлерінде – тотемизм, фетешизм,
анимизм, магияда да көрініс тапты. Тілдің дамуы адамның шаруашылық
қызметінің дамуымен қатар жүрді.
Мезолит. Дүние жүзіндегі тас дуәірінің классификациясы бойынша көне тас
дәуірімен жаңа тас дәуірінің арасында өтпелі дәуір мезолит (мезо- орта, лит
- тас) - орта тас
дәуірі. Бұл кезең аз зерттелген, сондықтан Қазақстан жерінен табылған
ескерткіштер де
сирек. Кезеңнің ерекшеліктері - климат жылынып, мұз ери бастады, ірі
жануарлар азайып,
ұсақ аң-құстар пайда болды, садақ пен жебе және бумерангтың пайда болуы.
Б.э.д. 12 мың жылдықтан 5 мыңжылдың аралығын қамтыған орта тас дәуірі
болып саналатын мезолит кезеңіндегі жетістік садақ пен жебенің кең
қолданылуы болып табылады. Сондай-ақ еңбек құралдарын дайындауда
техникасының таралуын, халықтың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең
жалпы ерекше белгілері деп санауға болады.
3. Неолит. Жаңа тас дәуірі деп аталатын неолит кезеңі
шамамен б.э.д. Ү-ІІІ
мыңжылдықтар аралығын қамтиды. Бұл дәуірдің негізгі жетістігі болып
жер және мал
шаруашылығын игеру болды. Сондай-ақ неолит кезеңінде басқа да мәдени-
тұрмыстық
жаңалықтардың шығуын атап айтқанда кен өндіру, қыш құмыра ісі, тоқыма ісі
қоғамның
дамуына өз ықпалын тигізбей қоймады. Бұл кезеңнің басталуы б.з.д. V
мыңжылдыққа тура
келеді. (б.з.д. VII - VI мыңж басы). Ол тас өңдеу техникасының әбден
жетілген кезі. Қыспа
ретушь техникасының жетілуімен бірге, тасты өңдеудің жаңа технологиялық
әдістері:
тегістеу, бұрғылау, аралау.
Тас балталар, кетпендер, дәнүккіштер, келілер, келсаптар жасала
бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басқа да тастардан әшекейлер -
білезіктер, алқалар жасалды.
Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену
орнына -жиын - терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші шаруашылыққа
негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып табылады.
Шаруашылықтың жаңа түрлері шығуының адамзат қоғамының дамуы үшін орасан зор
маңызы болды, адамның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен қатар оның
сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалық қызметінің одан кейін
талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едәуір дәрежеде осы екі
шаруашылықтың даму, жетілу тарихы болып табылады.
Неолит дәуірінде алғашқы адамдардың қолы жеткен өндіргіш күштер
дамуының деңгейі басқа да мәдени - тұрмыстық жаңалықтардың шығуына себепші
болды. Қазақстанның ежелгі тұрғындарын да кен кәсібінің бастамалары шықты.
Қыш құмыра ісі, тоқымашылық дамыды.
Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі, ұжымдық
еңбек пен өндіріс құралдарына қоғамдық меншіктің үстем болған кезеңі (құрал
- жабдықтарына ортақ меншік). Сонымен бірге мұның өзі қоғамның ұйымдау
түрлерінің неғұрлым жоғары дамыған уақыты болды: тайпалар немесе тайпалық
бірлестіктер құрылды. Тайпалар қандас -туысқандық байланысына қарай және
шаруышылығының біртекті сипатына қарай біріккен бірнеше рулық қауымдарынан
құрылды.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында 600 - ден аса неолиттік және
энеолиттік ескерткіш мәлім. Неолиттік тұрақтар сипатына қарай - 1)
бұлақтық, 2) өзендік, 3) көлдік, 4) үңгірлік тұрақ деп төрт түрге бөлінеді.
Әдетте өзен жағасында, көл жиегіндегі тұрақтарда олжа бұйымдар саны едәуір
мөлшерде кездеседі, бұл жәйттен адамның тұрақты немесе ұзақ уақыт тұрғаны
көрсетеді. Мұндай тұрақтардағы негізгі құрал - саймандар - пышақ тәрізді
қалақтар және солардан жасалған заттар.
Қазақстан жерінде бәрінен де көбірек тарағаны бұлақ бойындағы тұрақтар,
өйткені шөл және шөлейт аймақтарда өзендер аз болады - олардың дені
уақытша, маусымда тұрған жерлері.
Қазақстанның шөл даласындағы неолиттік ескерткіштердің бір ерекшелігі
сол, олардың көпшілігі - ашық үлгідегі тұрақтар. Белгілі бір құралдарды
жасау үшін тастардың түрлері сараланып, іріктеліп алынатын болды.
Шикізаттың алуан түрлі болуы оны ұқсатудың әр түрлі техникалық тәсілдерін
дамытып, жетілдіруге себепкер болды.
Дала неолитін Ежелгі Шығыс елдерінің мәдениеті дамуының ұқсас
кезеңдерімен салыстырған кезде мезолит дәуіріне қарағанда бұл уақытқа қарай
түрлі аймақтарда тарихи дамудың біркелкі болмауы бұрынғыдан да айқын
аңғарылатынын есте сақтау керек.
Неолитте Ежелгі Шығыста дәнді дақылдардың барлық түрлері,
көкөністердің, жеміс -жидектердің едәуір түрлері өсіріліп, қазіргі үй
малының барлық түрлері қолға үйретілді деуге болады. Ал жылқы энеолитте
Евразия далаларында қолға үйретілді - бұл оқиғаны неолиттік револлюцияның
маңызды компоненттерінің бірі деп атауға және оның аяқталуы деп қарастыруға
болады. Бірақ далалық аймақтың неолиттік қоғамының шаруашылығында ерекше
өзгерістер әлі де бола қойған жоқ - мұнда бұрынғысынша тамақ табудың
негізгі көзі аң және балық аулау болды. Континенттік климат халық санының
артуына қолайлы болмай, табиғи ресурстар халық қажеттерін қанағаттандыруға
әбден жеткілікті болса керек.
Неолитте ежелгі Қазақстан жеріне шаруашылықтың өндіруші түрлері әлі
тарала қойған жоқ. Табиғи орта өлке тұрғындарына қиыншылықтарды жеңіп шығып
дамуына қолайлы жағдай жасады. Қазақстан аумағы қарама - қарсы табиғи
аймақтарды қамтымады және табиғи шептерге бөлінбеді, ал мұндай жағдайларда
біртекті материалдық мәдениет қалыптасады. Сондықтан Қазақстан неолиті үшін
бөлінетін археологиялық мәдениеттердің түбегейлі айырмашылықтар жоқ және
олардың таралу аймағы өте кең. Әдетте тұрақтар адамдардың тіршілігін
қамтамасыз ететін жерлерге жақын балық және құс аулайтын, жануарлар су
ішуге келетін өзендердің жағаларына орналасқан. Сондай-ақ неолит халқының
тығыздығы құралдар дайындау үшін қажетті тас қорының жеткілікті болуына
байланысты екені аңғарылған.
4. Энеолит. Археологиялық кезеңдерге бөлу өлшемдеріне сәйкес, адам
өміріне мыс құралдар енген дәуірді энеолит деп атайды. Әдетте бұл жалпы
алғанда шақпақ тас индустриясының құлдырап, тас құралдар жиынтығының
кемуіне әкеп соқты. Археологиялық үлгілердің материалдық мәдениетке жататын
жаңа жиынтықтары: жалпақ түпті, өрнегі бай керамика, ұсақ қылықша, тұрғын
үйлер айқын көрінеді.
Энеолит (латынша мыс және грекше тас) тас ғасыры мен қола дәуірінің
аралығындағы археологиялық өтпелі кезең, яғни тас-мыс кезеңі. Бұл кезеңде
тастан жасалған еңбек құралдары басым болғанымен мыстан жасалғандары да
пайда бола бастады. Халықтың басты кәсібі - егіншілік пен аңшылық, мал
шаруашылығы болды. Қоғамдық қатынас - рулық құрылыс. Қазақстан жерінен
табылған энеолит ескерткіштер әзірге көп емес. Оларға Иманбұрлық,
Сексеуілді -1, -2, қоныстарының қабаттарын Павлодарға жақын жерде Ертіс
өзенінің жағасына орналасқан Железинка поселкесінің маңынан табылған обаны
жатқызуға болады.
Энеолит немесе мыс заманында (б.з.б. 3 - 2 м. ж.) адамдар өмірге қажет
құралдарды алғаш рет мыстан жасай бастады. Мыс кең орындары жер бетінде
ерекше көз тартарлық жасыл (малахит минералы) және көк (азурит) түсті
бояулы тастарымен адамдардың назарына іліккен. Мыстың сульфид минералдары
жер бетіне шыққанда оттегімен тотығу нәтижесінде, ерекше тотықты белдем
пайда болды. Көк, жасыл түсті белгілері арқылы алғаш кен орындарын оңай
тауып, олардан сом мыс кесектерін аршып алған. Қазақ даласындағы кенді
Алтайдың, Қордайдың (Жайсаң, Шатырқұл), Сарыарқаның (Жезқазған, Спасск) ірі
мыс кен орындары адамдарға сол энеолит заманында - ақ белгілі болған.
Жалпы, кең тараған қазіргі Көктас, Көктасты деген атаулар негізінен мыс
кен орындарына байланысты шыққан.
Бірақ Қазақстандағы мысты тас дәуірінің ескерткіштері осы уақытқа дейін
жеткілікті зерттеле қойған жоқ.
Энеолиттік дәуір мал шаруашылығының басым дамыған далалық өңірде де
маңызды рөл атқарды. Қазақстан даласындағы энеолит мүлде басқаша көрінеді.
Бұл жолда тас индустриясы жоғары деңгейге көтерілді. Климат ылғал болды.
Аңшылық ұжымдары бірге бір жерде ұзақ уақыт бойы шоғырланды.
4.Бақылау сұрақтары:
1. Ерте палеолите адамдардың ұйымы қандай түрде болды?
2.Орта палеолит кезеңін жаңалықтары?
Рулық қауымның қалыптаса бастаған уақыты?
Садақ пен жебенің пайда болуы сол кездегі адамдар үшін қандай өзгерістер
әкелді?
Неолит төнкерісі деп ғылымда нені атайды?
Неолит дәуірінде өлікті жерлеуге не тән болды?
Энеолит дәірінің ерекшелігін атап көрсетіңіз?
5. Аудиториялыќ тапсырманы орындау тәртібі:
Студенттер оќу тобы 4 топќа бөлінеді : 1 топ – палеолит ; 2 топ –мезолит
; 3 топ – неолит; 4 топ – энеолит. Әр бір топ өзінің жобасын кезеңдер
бойынша ќорғайды.
Топтыќ проект
1. Жобаны ұсыну (презентация)
2. Сөзжұмбаќ
3. Буклет
4. Эмблема
Бақылаушылар тобы білімгерлерінің жауабын тыңдап төрт топтың жауаптарын
бағалайды және ќорытынды жасайды. Сабаќ барысында кезеңдердің ұќсастыќтары
мен айырмашылыќтарына тоќталады.
5. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
І кезең. Әр топтан сайланған 1 студент жобаны ұсынады (презентация),
ќорғайды. Ќорғау барысын және сапалығын бақылаушылар бағалайды.
ІІ кезең. Келесі кезеңде – жарыс, әр топ өзінің дайындаған сөзжұмбағын
ұсынады. Кім бірінші шешеді, сол студент топќа ұпай әкеледі. Бұл кезеңде
жылдамдылық және тәртіп ойынның негізін құрайды.
ІІІ кезең - дайындаған буклетті ұсыну және ќорғау
IV кезең – топ эмблемасын ұсыну және ќорғау
V кезең – қарсы топқа өз тақырыбы бойынша сұрақ қою (2 сұрақтан)
Кесте толтыру.
Археологиялық дәуірТұрақтар Орналасқан жері
Палеолит
Мезолит
Неолит
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Ќазаќстан тарихы. А., 1996 . 176-181, 200-206, 215-287 б.
2. Ќазаќстан тарихы. Очерктер. А., 1994. 30-56 б.
3. Рысбайұлы К. Ќазаќстан Республикасының тарихы. А., 1999. 10-11 б.
4. Маданов Х. Ќазаќ халќының арғы бергі тарихы. А., 1995. 22-29 б.
5. Ќазаќтың көне тарихы А., 1993. 49-103 б.
6. Жұртбаев Т. Дұлыға. І т., А., 1994. 166-189, 200-204, 218-223 б.
7. Аманжолов К., Рахметов К. Түркі халыќтарының тарихы. А., 1996. 6-50 б.
Практикалыќ (семинарлық) сабаќтың таќырыбы:
№2. Ќазаќстан территориясындағы ерте дәуір (топтық проект)
1. Сабаќ жоспары:
1. Саќтар.
2. Үйсіндер мемлекеті
3. Ќаңлылар мемлекеті
4. Ғұндар
2. Сабаќ маќсаты:
Ќазаќ халќының ќұрылуына негіз болған саќтардың, олардың тарихи-
мәдени мұрасын жалғастырған үйсіндер мен ќаңлылар, савраматтар-сарматтар
және тұңғыш көшпелі империя Ғұн державасының саяси тарихын ќарастыру
3. Ќысќаша теориялыќ мәліметтер
1. Б.з.д. Х-V ғ.ғ. Хуанхэ өзенінен Еділ мен Дунайға дейінгі аралыќта
саќ тайпалары тұрған. Дарийдің Бехистун жартасындағы саќтарға жорыќ кезінде
жазған текстерінде саќ тайпаларының үш тобы аталады. Олар: тиграхауда
саќтар (шошаќ бөріктілер), хаомоварга саќтары (хаома ішімдігін дайындайтын
саќтар) және парадария саќтары (теңіздің арғы жағындағы саќтар) деп
аталады. Ертедегі көшпенділер дәуірінде б.з.б. І мыңжылдыќтың орта шеңінде
мұнда саќтар мен савроматтар одағы ќұрылды. Саќтар оңтүстік-шығыс және
орталыќ Ќазаќстан территориясын, ал савроматтар батыс және ішінәра
солтүстік аудандарды мекендеді. Саќтар- ќазаќ тайпаларының көне ата-
бабалары. Олар негізінде мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысты.
Саќ тайпалар одағының материалдыќ және рухани мәдениеті дамуында, жерлеу
дәстүрінде скиф-сібірлік аң стилі деп талатын өнері дамыды.
Сақ қоғамының сипаты әскери демократиялық. 3 негізгі топқа бөлінген, әр
топтың өзіндік дәстүрлі түстері болған: 1. Жауынгерлер қызыл түс. 2.
Абыздар ақ түс. 3. Қауым мүшелері сары және көк түс. Тайпа көсемдерін
жауынгерлер тобынан сайлады. Мейрамдарда садақ атып сыналған садақшылардың
ең мергені тайпаны басқару құқығын иеленді. Сақ тайпалар одағының билеушісі
– патша.
Сақ қоғамында діни наным сенім болған. Жерлеу дәстүрі сақ заманында
өткен уақытқа қарағанда басқаша болып келеді. Сақтардың қоныстарынан ірі
патша қорғандарын, топырақ, тас, ағаш үйінділерінің астынан бай мүрделерді,
созылған бойында адамды жерлеу салты кездестіреміз. Бұл салттың жарқын
мысалдары Шілікті, Есік, Бесшатыр, Пазырақ, Тасмола қорғандары. Олар ата
баба рухына сенген. Қайта тіріледі деген сеніммен оның дүние мүлкін де
жерлеген. Мәітті сақтау үшін бальзамдау мен мумиялау әдісін қолдана білген.
Отырықшы сақтар жерді киелі деп есептеп, оған табынған. Ал көшпелі сақтар
күнге, отқа және соғыс құдайына табынған. Басты құдай Күн болды. Көптеген
петроглифтерде көшпелілер басында күн бейнесі орналасқан жан иесі
бейнеленетін болған. Герадоттың айтуы бойынша Құрбандық қорғанның маңында
шалынды. Орталық Қазақстандағы Тасмола қорғандарында (мұртты) жылқы
қалдықтары көптеп табылды. Бұл мәдениттің мұртты қорған деген аспен
белгілі болу себебі қорғаннан шығысқа қарай екі тас мұрт шығады. Ол
заманның тұрмыстық ыдыстары мен бұйымдары аң стилімен өрнектелген. Аң стилі
діни және магиялық түсініктерге негізделген. Оның ерекшелігі алысып жатқан
және қозғалыстағы аңдардың бейнесі.
Сақ заманында анимизм, тотемизм және магия секілді ең ежелгі діни
ұғымдар сақталған.
2-3. Б.з.б. ІІІ ғ. Ќазаќстанның оңтүстігінде тайпалар одағы ќұрылды,
олардың ішінде үйсіндер мен ќаңлылар жеткеші орын алады. Олар осы өңірді
мекендеген саќтардывң ұрпағы болды. Үйсіндер – Жетісуда, ќаңлылар –
Ќазаќстанның оңтүстігін мекендеді. Тайпалардың өз орталыќтары болды.
Үйсіндердің ордасы Ыстыќ көл жағсындағы Чигучен, ал ќолбасшыларын гуньмо
деп атаған. Ќаңлылардың орталығы – Битян ќаласы. . Халқы 120 мың отбасы,
600 мың адамды, әскер саны 120 мың адамды құраған. Қаңлылардың саяси тарихы
туралы мәліметтер Чжан Цяньнің хабарламаларында кездеседі. Б.з.д. І
ғасырдың аяғында Қытай императорына Батыс өлкенің басқарушысы былай деп
хабарлаған: Кангюйлер (үйсіндермен салыстырғанда) тәкаппар да қияңқы,
біздің елшілердің алдында бас июге ешбір келісім бермейді. Аймақ
басқарушылары жіберген қызметкерлерді Үйсін елшілерінен төмен отырғызады.
Тамақты алдымен ағамандар мен ақсақалдарға, содан кейін уәлилер жіберген
адамға береді. Б.з.д. 47-46 жылдары Қаңлы билеушісі солтүстік Ғұндар
тәңірқұты Шөжеге (Чжи Чжи) Қытай одақтасы болған үйсіндермен соғысы кезінде
қолдау білдірген. Қаңлы билеушісі Шөжеге өзінің қызын беріп, өз иелігін
шығысынан оған жер бөлді және оның қарамағына өз әскерінің бір бөлігін
берді. Шөже Қаңлы мемлекетінің шығыс шекарасын қауіпсіздендіру талабын
орындамады әрі қаңлылардың әдет-ғұрыпымен жүруді қаламады. Сонымен бірге,
кейін ол Қаңлы билеушісінің қызын өлтіреді. Сол үшін Қаңлы жерінен қуылады.
Шөже қаңлылардың жерінен қуылып Талас өзенінің бас жағына кетті. Сонда
қала сала бастады. Жазбаша деректемелердің мәліметтеріне қарағанда қала
салуды күн сайын 500 ге жуық адам салған. Шаньюй қаржыны Ферғана мен
Парфия билеушілерінен алым ретінде алып отырған, құрлысшы шеберлерде сол
жақтан әкелінген. Бірақ Қытайлықтар Шөженің күшейп кетуінен қорқып соғысқа
дайындалады. Нәтижесінде қала қиратылып барлығы өлтірілді.
ІІІ-V ғасырларда мұнда түркі тілді тайпалар басып кіріп Қаңлы
мемлекеті бұл аймақтағы үстемдігінен айырылып қалады. Қаңлы дәуірінің
маңызды мәдени ескерткіштерінің бірі Шардара маңындағы Ақтөбе қалашығы
болып табылады. Арыстың сол жағасындағы Отырар алқабында аумағы шамамен 100
км төбе түріндегі ондаған қалашықтардың орындары табылған. Ең ірі қала
орталығы - Көкмардан болды.
Үйсіндер мен қаңлылардың көшпелі мал шаруашылығы егіншілікпен ұштасып
жатты. Қоғамның бай мен кедейге жіктелуі сақтарға қарағанда анағұрлым айқын
көрінді. Үйсіндер көбінесе мал шаруашылығына жақын болды. Жоғарыда аталған
қытай тарихшысы Сыма Цянь: Үйсіндерде жылқы көп. Адамдары 4-5 мыңға дейін
жылқы ұстайды, -деп жазады. Қаңлылар негізінен егіншілікпен айналысты,
қорғандары мен дуалдары бар мекендерде тұрды, үйлері кірпіштен қаланды.
Олардың қатарында күрделі сарай кешендері де болды. Үйсіндер мен қаңлы
қоғамында құлдар да болған. Негізінен тұтқынға түскендер құлға
айналдырылып, олар көбінесе үй шаруасына пайдаланылды.
Қаңлылардың билеуші титулы хан болды. Бүкіл елді басқару ісін 3
үәзірі атқарған. Лауазымдық қызмет мұрагерлік жолмен берілді Қаңлылар
туралы мәліметтерді Хань әулетінің Цянь Ханьшудың жерге орналасуды
суреттеу деген бөлімінде айтылады. Қаңлылар туралы зерттеулерде өздерінің
елеулі үлес қосқан ғалымдар бұл А.Н.Бернштам, С.Г.Кляшторный, Л.Левина,
Ю.Ф.Буряков.
Археологтар қазба нәтижесінде көптеген қорымдар мен қоныстарды тапты.
Оларды қауыншы, отырар-қаратау, жетіасар мәдениеттері деп бөлді.
Қауыншы мәдениеті – Ташкент төңірегіндегі аймақ. Бұл мәдениеттің ең жақсы
зерттелген ескерткіші –Сырдария жағалауындағы Шардараға таяу орналасқан
Ақтөбе қонысы.
Отырар-Қаратау мәдениеті – Бұл мәдениет ескерткіштерінің маңызды орталығы
Отырар алқабы. Арыс өзенінің сол жағалауынан 20 шақты төбе табылды.: Пұшық
Мардан, Көк мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Кетман төбе, Шөптөбе, Ахайтөбе,
Мардан күйік, Ботай төбе.
4. б.э.д. ІҮ-ІІІ ғасырларда қазіргі Монғолияда мемлекетінің
территориясында, Қытайдың батысында және Оңтүстік Сібір жерлерінде көшпелі
ғұн тайпаларының күшті саяси бірлестіктері қалыптасты.
Б.э.д. 47 жылғы ғұндардың үдере көшуі, ішкі айтыс-тартыстар ғұндардың
екіге бөлінуіне әкеп соқты. Солтүстік және оңтүстік болып екіге бөлінді.
Солтүстік бөлігі Қытай империясының қол астына өтіп, оңтүстік бөлігі өзінің
тәуелсіздігін сақтап қалды.
Хундардың үдере көшуінің енді бір толқыны, б.э.д. 93 жылы басталды.
Олар жолдарындағы тайпалардың бірін өздеріне ертіп енді біреулерін тізеге
салып батысқа қарай жөңкіді. Сөйтіп олар Сырдария Арал маңайына Орталық
және Батыс Қазақстанға сыналай кірді. Алайда ғұндар бұл жерлерде біржола
тұрақты қалған жоқ. Олар орыстардың далалы аймақтарын басып өтіп, Дунай
арқылы Батыс Европаға дейін жетіп ғұн деген атпен ғұмыр кешті. Сонымен
б.э.д. II ғасырдан бастаған ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы
б. з. IV ғасырына дейін созылған.
Ежелгі Қазақ даласындағы этникалық, саяси, мәдени үдерістерде ғұн
тайпаларының алатын орны ерекше. Осынау жоғалып кеткен халық аты
жаугерліктің, қаталдық пен тағылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла
бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл жорық жасап, оларды құлазытып
кетеді, олар халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды. Мұның бәрі Еуропа
тарихынан мәлім. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен
белгілі.
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым қатынасы туралы
мәліметтер сақталған. 55 жылы аса ғұдыретті ғұн мемлекеті – оңтүстік және
солтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр
көліне таяу жерден теріскей ғұндардың билеушісі Шөже (Чжи Чжи) өз ордасын
орнатады. Олар үйсіндерге шабуыл ұымдастырып тұрады. Шөже мен Қытай елі де
жауласады, әсіресе Шөже қытай елшілерін өлтірткеннен кейін бұл жағдай одан
әрі ушығып кетеді. Шөже мен оңтүстік ғұндар арасындағы бәсеке тартыс күшейе
түседі. Осы кезде үйсіндер мен қаңлылар арасында да соғыс өрши түсті.
Қаңлылар одақтас ретінде Шөжеге ұсыныстар жасап Талас өңіріндегі жерлерді
беріп, әскеріне қолбасшылық құқығын береді. Оған қоса қаңлы билеушісі қызын
береді. Бірақ оның үміті ақталмады. Шөже үйсіндерді күйрете алмады.
Керісінше шаньюй мен қаңлылардың арасында үлкен соғыс басталады.
Шежірелерге сүйенсек Шөже қаңлылардың әдет ғұрыптарын мойындаудан бас
тартты және ашумен қаңлылардың қызын (әйелін) өлтіріп қояды, бұған қоса
бірнеше атақты ақсүйектерді өлтіріп Талас өзеніне лақтырып тастайды
делінген. Бұл үшін Шөже қаңлы билеушісінің қосынан қуылып, Таластың жоғарғы
жағына кетіп шаһар сала бастайды.
Шөженің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық
жасай бергені Қытайды алаңдатты.Олар соғыс бастайды. Әскері екіге бөлінеді.
Қалың қол Шу алқабы мен Таласқа барып Шөженің қаласының түбінде қосылады.
Қытай әскері қамалды бұзып Шөженің 1518 адамы тұтқынға алынып, олардың
түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 жылы басталады.
Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария
бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына барып
енеді. Б.з. ІV ғасырында олар Европадан бой көрсетеді.
Тарихшылардың басым көпшілігінің деректеріне сүйенетін болсақ, ғұндар
түріктердің арғы ата бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне
байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. І
мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының
антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола
бастайды.
Ғұндардың шаруашылығы. Ғұндардың шаруашылық қызметінің негізгі түрі
көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелі өміріндегі басты рөлі жылқы мен қой
атқарғаны белгілі. Өйткені, олар тебіндеп, жыл бойы жайыла алатын еді.
Жылқылары моңғол тектес – жатаған, тұрпайы, бұлшық еттері мығым, қысқа да
жалпақ басты болып келеді. Бұдан басқа өгіз, қодас, түйе табындары, орасан
зор қой мен ешкі отарлары ұсталды. Мал отбасының меншігінде болды, әрбір
отбасы мал жайылымы үшін ру аумағының бөлігін пайдалануға және өз руы
тарапынан қорғауға алынды. Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған.
Олар малын жайып келе жатып, жолай аң мен құстарды атып тіршілік қажетіне
жаратқан. Біреуінің қылмысы үшін бүкіл ұжым жауап берді. Отбасылық
қатынастарда көп әйел алу мен әмеңгерлік дәстүр үстем болды.
Деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген. Ағамандар кеңесі мен
халық жиналысы жұмыс істеген. Ғұн қоғамының билеуші тобы төрт рудан
құралды. Бұл рулар арасындағы байланыстар некелік қатынастармен бекітіліп
отырған. Яғни бір рудың ер азаматтары басқа үш рудаң ғана қыз алысатын
болды. Мемлекет басшысы тәңірқұт (шаньюй) төрт рудың ең ықпалды руынан ғана
сайланатын болған, оған іле шала жалпы аты түмен басы деп аталатын
бекзаттар жүреді. Ғұндардың жоғарғы билеушісі шаньюй деп аталды. Егер
патриархаттық-рулық құрылыстың кезінде шаньюйді ру ақсақалдары сайлайтын
болса, ал патриархаттық-феодалдық жаңа қатынастың дамуына байланысты
шаньюйдік ендігі жерде мұрагерлікке көшеді. Шаньюй өлсе оның орнына інісі
не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын болды.
Жазба деректер күәлігіне қарасақ, олардың шаньюйдің ұлдары, аға
інілері немесе жақын ағайын туыстары болған.Түменбасылар саны небәрі 24
екен, оларда әрқайсысының меншігінде қөшіп қонатын жер сулары болған.
Деректерде қара халықтарды қанау құралы ретінде, алым салықтың да болғаны
жөнінде мәліметтер бар.
Кәсібі мен саудасы. Ғұндар арасында қолөнер кәсібінің өркен жайғаны
металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдарды
көп табылғанынан белгілі. Қабырғаларда кездесетін, қолдан немесе құмыра
шеңберлерінде кездесетін керамика құмырал мен көзелер, саптыаяқтар –
құмырашы өнерінің жоғарғы дәрежеде екендігінің дәлелі. Қазба жұмыстары
кезінде ғұндар қабырғаларынан шетелдік заттар табылған. Олар: жібек
маталар, қытайдың ағаштан жасалған қымбат мүліктері, айналар мен нефриттен
істелінген бұйымдар.
Ғұндарда экстенсивті мал шаруашылығы басты рөл атқарды. Олардың
отырықшылары жер шаруашылығымен айналысты. Сонымен қатар үнемі көшіп-қонып
жүргендіктен ғұндардың тағы бір негізгі шаруашылығы аң шаруашылығы болды.
Деректемелерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлінген оларды ру басылары
ақсақалдар басқарған. Рулық құрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық
жиналысы сияқты институттары сақталды. Халық жиналыстарында ру басылары
мемлекеттік істерді талқылап шешіп, құрбан шалып, ол ойын сауыққа айналып
ат түйе жарыстарын тамашалайтын болған. ғұндар соғыста тұтқынға түскендерді
құл етіп жұмсады. Ал, ел ішіндегі тұрмысы төмен адамдар үй қызметтерінде,
бақташылық, жер шаруашылық және қолөнер салаларында жұмыстар атқарды.
Баќылау сұраќтары:
1. Саќтар негізгі ќанша топќа бөлінді?
2. Саќтарға ќарсы басќа мемлекеттер ұйымдастырған жорыќтар туралы не
білесіз?
3. Үйсін термині не білдіреді?
4. Ќаңлылар материалдыќ мәдениеті ќандай бөліктерге бөлінеді?
5. Ғұн мемлекеті қандай бөліктерге бөлінді?
6. Ғұндарды Еуропа елдеріне кім басқарды?
7. Түменбасы қызметіне кімдер иеленуге құқылы болды?
4. Аудиториялыќ тапсырманы орындау тәртібі: (топтық проект)
Студенттер оќу тобы 5 топќа бөлінеді : 1 топ – саќтар; 2 топ –үйсіндер; 3
топ – ќаңлылар; 4 топ – ғұндар, 5 топ –бақылаушылар. Әр бір топ өзінің
жобасын кезеңдер бойынша ќорғайды.
Топтыќ проект
1. Жобаны қорғау (презентация).
2. Сөзжұмбаќ ( 10 сөзден аспау тиіс)
3. Қарсы топтарға сұрақ (3 сұрақтан)
4. Эмблема
5-ші топ бақылаушылар білімгерлерінің жауабын тыңдап төрт топтың жауаптарын
бағалайды және ќорытынды жасайды. Сабаќ барысында саќ, ғұн, үйсін, кангюй
мемлекеттерінің ұќсастыќтары мен айырмашылыќтарына тоќталады.
5. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмалары:
Әр топтан сайланған 1-2 студент жобаны ќорғайды. Ќорғау барысын және
сапалығын бақылаушылар бағалайды.
Келесі кезеңде – жарыс, әр топ өзінің дайындаған сөзжұмбағын ұсынады. Кім
бірінші шешеді, сол студент топќа ұпай әкеледі.
ІІІ кезең - Қарсы топтарға сұрақ (3 сұрақтан)
Дайындаған сұраќтарға топ жауап берген соң, топ жетекші жеңеді, бүкіл топќа
ұпай әкеледі.
ІV кезең- топ эмблемасын ұсыну және ќорғау
Кесте толтыру.
1. Тапсырма - Ғұн мемлекеті және Үйсін және Ќаңлы мемлекеті туралы
кесте толтыру
1 кесте Ғұн мемлекеті
1 Ғалымдардың ғұн тайпаларымен байланыстыратын
халыќтардың ұлы ќоныс аударуы ќашан басталды?
2 Ғұндар Ќазаќстан территориясына ќашан басып
кірді?
3 Ќазаќстан территориясына бірінші ќоңыс
аударуда ғұндарды кім басќарды?
4 Европа елдеріне жорыќта ғұндарды кім басќарды?
5 ІІІ – V ғ. ғұндардың өнері ќандай стильде
орындалды?
6 Ғұндар солтүстік және оңтүстік болып
бөлінуінің себебі
7 Ғұндардың таптыќ ќоғам мен мемлекеттік
дәрежесіне жеткеніне ќандай белгілер дәлел
бола алады?
2 кесте Үйсін және Ќаңлы мемлекеті
1 Үйсін тайпаларының тілі
2 Үйсіндер территориясы
3 Үйсіндердің астанасы
4 Үйсіндер жайлы деректер ќалдырған ежелгі
тарихшы
5 Үйсіндер ќоғамы мемлекет дәрежесіне жетті ме?
6 Ќаңлылардың мекендеген аумағы
7 Ќаңлы мемлекетінің астанасы
8 Ќаңлы тайпалар одағында неге табыну кең
тарады.
3 кесте Сақтар
Тарихи
шеңбері
Жер аймагы Жетісу
Шаруашылы-ғы
Өнері
Тарихи дерек
көздері
Аталуы
Сыртқы саяси
жағдайы
7.Сабаќ таќырыбына сәйкес әдебиеттер және Web сайттар тізімі:
1. Ќазаќстан тарихы. А., 1996 . 176-181, 200-206, 215-287 б.
2. Ќазаќстан тарихы. Очерктер. А., 1994. 30-56 б.
3. Рысбайұлы К. Ќазаќстан Республикасының тарихы. А., 1999. 10-11 б.
4. Маданов Х. Ќазаќ халќының арғы бергі тарихы. А., 1995. 22-29 б.
5. Ќазаќтың көне тарихы А., 1993. 49-103 б.
6. Жұртбаев Т. Дұлыға. І т., А., 1994. 166-189, 200-204, 218-223 б.
7. Аманжолов К., Рахметов К. Түркі халыќтарының тарихы. А., 1996. 6-50 б.
Практикалыќ (семинарлық) сабаќтың таќырыбы:
№3. Ќазаќстан ортағасырларда. Ерте ортағасырларда (VІ –Х ғ.ғ.) және дамыған
ортағасырлардағы (Х-ХІІІ ғ.ғ.) мемлекеттер
(топтық проект).
1. Сабаќ жоспары:
1. Қазақстан Түрік қағанатының құрамында
2. Батыс Түрік ќағанатының саяси тарихы
3. Түркеш ќағанаты
4. Ќарлұќ мемлекеті
5. Оғыздар
6. Ќимаќ ќағанаты
7. Ќарахан мемлекеті
8. Ќараќытай мемлекеті
9. Найман мен кереит ұлыстары
10. Ќыпшаќ хандығы
2. Сабаќ маќсаты:
Ерте ортағасырларда және дамыған ортағасырлардағы мемлекеттер туралы,
олардың жер аймағы, тарихи шеңбері, шаруашылығы, кәсібі, қоғамдық құрылысы
және мәдениеті туралы толық мағлұмат беру. Студенттерді қосымша
деректермен, ақпарат құралдарымен таныстыру.
3. Ќысќаша теориялыќ мәліметтер
1. Түрік қағандығы құрылған 552 жылдан бастап 567 жылға дейінгі он бес
жылдың ішінде Қара теңізден бастап Қытай қорғанына дейін, Үндістаннан
бастап Ібір-Сібірге дейінгі ұлан-ғайыр алқапта ұлы империя еңсе көтерді.
Бумын қаған басын қосқан түрік тайпалары Еуразия құрлығының орталық
бөлігін бағындырғанымен, оны билеп тұруға әлдері келмеді. Оның бір себебі
қағанатта мұрагерлік мәселелерінің дұрыс шешілмеуі болса, екінші себебі бір
мүддеге бағынған экономикалық жүйенің қалыптаспауы еді. 581 жылы басталған
дағдарыс осылайша 603 жылы біртұтас мемлекеттің екіге бөлінуімен аяқталды.
Біздің заманымыздың қарсаңында Еуразияның орталық далалық өлкесінде
ғұн және сақ қауымдарынан қалған жүздеген ұсақ тайпалар мен рулық одақтар
өмір сүрді. Бумын қаған тұсында Алтай тауларының қойнауында өмірге келген
ашина әулиетінің билігі көрші оғыз текті теле тайпаларын қамтыса, оның
мұрагерлерінің заманында түрік және монғол тілді тайпаларының көпшілігі осы
ұлысқа енді.
Осылайша күш жинап, бір орталыққа бағынған саяси жүйе құрған ашина
түріктері тез арада Қытайдың батыс аймақтарын, Орта Азия мен Үндістандағы
эфталит иеліктерін, Каспий теңізі маңында мекендеген елдерді бағындырды.
Кез келген империя сияқты Түрік қағанаты да жүздеген этностардың басын
қосқан көп этносты мемлекетке айналды. Бірақ мемлекеттің негізгі өзегі бір
текті түрік тайпалары болғандықтан, түріктің саяси, шаруашылық, мәдени
құндылықтары үстем болды. Түрік қағанатының біздің тарихымызда алатын орны
да осы құндылықтардың Еуразияның ұлы даласында орнығуына байланысты.
Бұл этникалық қауым көкте Тәңірі, жерде Байана деп бүкіл түркі
ұлыстарына ортақ табиғаттың құдіретті күштері мен иелеріне табынды.
Әлеуметтік құрлымы. Көшпелі түрік монғол қоғамдарын әлеуметтік
тұрғыдан салыстыру олардың бір сипаттылығын, сондай-ақ әлеуметтік
құрылымдарының, қоғамдық институттарының, мәдени элементтерінің ұқсастығын
байқатады. Мұндай салыстыру арқылы кейде көшпелілердің өзара туыстығын
аңғарамыз. Олардың арасында болатын айырмашылықтар империяның пайда болуы
сияқты әртүрлі сыртқы өзгерістермен байланысты. Жалпы айтқанда олардың ерте
ортағасырлық сипатта қалғанын көреміз, себебі мұндағы мемлекеттік
институттар материалдық тұрғыда көшпелілердің отырықшы халықты қанауына
негізделген, ал рухани жағынан мемлекеттік сананың күшіне сүйенді.
Көне түркі қоғамында әлеуметтік теңсіздік орын алған. VІІІ ғасырдың
басында жазылған жазбада Білге қаған Бектер мен қара боданнан
(қарапайым халық) – менің айтқанымды құлақ салып тыңдаңдар, - деп талап
етеді. Түркі жазба ескерткіштерінде әлеуметтік жіктелудің 3 сатылы қабаты
беріледі: қаған руы –лауазымды бектер – халық.
Көне түркі мемлекетінің басында қағандар (хандар) тұрды. Қаған саяси
билігін ру ақсүйектерінің кеңесімен жүргізді. Қағанның ұлдары мен туыстарын
тегін деп атаған. Қағанның өз әскери жасағы болды. Ірі соғыстар кезінде
көшпелі-малшылардан тұратын жасақ жиналды. Батыс Түрік қағанатының Он оқ
елі деген атынан қоғамның ондық жүйеден тұрғанын көруге болады. Жебе билік
белгісі ретінде танылды. Әр оқ 1 түмен, яғни 10 мың жауынгер шығаруға
міндетті болды. Түмен басында соғыс туын ұстаған шадтар тұрды.
Көне түріктердің ондық жүйесі әскери әкімшілік сипатта болғандықтан
генеалогиялық негізде құрылған жүйені ығыстырды. Бұл ұлыстық жүйе аумақтық
жағынан ұйымдасты. Әрбір ондыққа бірнеше тайпа кірді. Түрік қағандары ірі
руларды ыдыратып, олардың халқын шағын ұлыстарға бөлуге тырысты.
Көне түркі қауымының құрылымы ғасырлар бойы қалыптасып, көшпелі
–әскери тұрмыс салтының мақсаттары мен міндеттеріне бейімделді.
Қаған тайпа басшыларынан жоғары, саяси билікке ие болып, сот және
әскери қолбасшы қызметін атқарды. Сонымен қатар қаған билігі тайпа
ақсүйектерінің мұқтаждарына тәуелді болды.
2. Батыс Түрік қағанатының әлеуметтік құрылымы өте күрделі болды. Оның
құрамына Шығыс Түркістан мен Мауараннахрдың отырықшы, егіншілік
орталықтары, Сарыарқа және Арал маңына дейінгі Орта Азияның дала алқабы
кірді. Түркі қағанының билігі Хорезмге жайылды.
Ортағасырлық деректер Батыс Түрік қағанатының негізін құраған
тайпаларды он оқ бұдұн елі деп атайды. Бұл жауынгер тайпалар Оғыз хан
заманындағы көшпелі өмір-салты мен дәстүрлерін ұстаған еді. Тайпалардың
оқ аталуы да сол себептен.
Батыс Түрік қағанатының астанасы Шу өзенінің бойындағы Суяб қаласы
болды. Бұл қалашықтың орны қазір Ақбешім деп аталады. Батыс Түрік
мемлекетін басқарған қаған әулеті жаз айларында Қаратаудың баурайын,
Мыңбұлақ сияқты жайылымы мол жерлерді жайлады. Бірақ бір ескертетін мәселе
әртүрлі саяси оқиғаларға байланысты қаған әулеті өзінің қысқы және жазғы
ордаларын ауыстырып отырған.
Батыс Түрік қағанатының алғашқы билеушісі ашина әулетінен шыққан Дату
қаған болса, мемлекеттің аса күшейген уақытында оны Шегу хан (609-618 жж.),
Тон жабғы (618-630 жж.) басқарды. Соңғы ханды кейбір деректерде Тун шеху
деп те атайды. Ол Батыс Түрік мемлекетінің оңтүстік шекарасын Әмудария
бойында орналасқан Тохарстан иеліктерінен асырып парсы жерінің біраз
бөлігін, Ауғанстанды бағындырды. Осылай қазақ аңыздарында Жиделі Байсын
аталатын өлке түрік тайпаларының қонысына айналды, ал бұл жерлерді
мекендеген эвталит қауымдары түріктермен араласып кетті.
Тон жабғуы Жиделі Байсын билігінің өзінің ұлы Тардушадқа тапсырып,
оның ордасы Құндыз қаласына орнықты. Византиямен екі арадағы келісім
бойынша Тон жабғуы император Ираклийдің Кавказ жеріне жасаған жорығына (627-
628 жылдары) жәрдем берді.
Бірақ Батыс Түрік қағанатындағы қаған билігі Шығыс Түрік қағанатына
қарағанда әлсіз болды. Он оқ бұдұн ел басшылары арасында хан билігінің тым
күшейіп кеткеніне наразылар көбейді. Олар екі ірі бірлестікке бөлінуші еді
– бес тайпалы дулу және бес тайпалы нушиби. Біреуі ханды қолдаса, екіншісі
ханның немере ағасы Көл батырды қолдады. Ақыры 630 жылы Көл батыр қағанды
өлтіріп, билікті өз қолына алды. Осылайша узаққа созылған азамат соғысы
басталып, Батыс Түрік қағандарының Сырдариядан әрі орналасқан иеліктерінің
бәрі қолдан шығып кетті.
634 жылы нушиби бектерінің қолдауымен таққа отырған Ышбара Елтеріш
қаған ру көсемдерінің билігін шектеу мақсатымен әр руға өз туыстарынан шад
сайлады. Бұған қарсы қағанатта тағы да жаугершілік басталды. Осылайша 659
жылы ішкі жаугершіліктен әбден берекесі кеткен елді Қытай әскері басып
алады
3. Түрік тектес түргеш тайпалары ҮІ ғасырда Тянь- Шань таулы
аймақтарын мекендеген, ал ҮІІ ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс
еткен. Олар өзінен бұрынғы өмір сүрген Батыс түрік қағанаты құрамындағы
халқы көп тайпалардың бірі болған. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы
мәліметтер Күлтегін ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі.
Ал түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек Тоныкөк жазуында
айтылған.
Түргеш қағанаты халқының этникалық құрамы негізінен сары және қара түргеш
тайпаларынан тұрған. Жазба деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас, Іле
бойларын жайлаған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы
түргештер қара түргештер деп аталған.
Түргеш қағанаты 704-756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу
аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда
Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік қаған. Оның билік
жүргізген кезі – 699-706 жылдар. Ол Жетісудан Батыс түрік билеушісі
Бөрішадты қуып, Ташкенттен Турфанға және Бесбалыққа дейін өзінің өкіметін
орнатты. Оның орталығы Суяб қаласы болды. Екінші бір орталығы Іле өзені
бойындағы Күнгіт қаласы. Үшелік елді 20 ұлысқа бөлікке бөліп, олардың
әрқайсысы 7 мыңнан әскер ұстады.
705 жылы арабтар шабуыл жасап, Әмударияның шығысындағы Мауренахрды жаулап
алуға кірісті. Хорасанды билеуші Кутеиб ибн Мүсілім Балхы жерін басып алып,
Бұхараға аттанады. Осындай қиын кезеңде түргештер Соғды \Согдиана\ еліне
көмекке келіп, онымен бірігіп Кутеибті жеңеді. 709 жылы Кутеиб Мауренахрға
қайтадан жорық ұйымдастырады. Ол Соғдиана патшасы Тархунды алдап, оны
түріктердің көмегінен бастартуға мәжбүр етеді, сөйтіп Бұхараны басып алады.
Түргеш қағанатында Үшелік өлгеннен кейін билік оның баласы Сақал қағанға
көшті. Оның ел билеген кезі 706-711 жылдар. Бұл кезде елдің сыртқы және
ішкі жағдайы өте күрделі болды, бірлік болмады. Қаған билігі үшін сары және
қара түргеш тайпаларының арасында талас тартыс басталды. Батыста
түргештер соғдылармен бірігіп арабтарға қарсы күрес жүргізді. Оңтүстіктен
оған Қытайдың Тан империясы, шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп
төңгізді. 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қапаған Жоңғария жерінде \Бөлісу
жанында\ түргештерге соққы беріп, Сырдариядан өтті. Бұл кезде арабтарға
қарсы самархандықтар мен Орталық Азия түріктері көтерілді. 712-713жылдары
арабтарға қарсы түріктер, соғдылар Шаш \Ташкент\ қаласы тұрғындары және
ферғаналықтар бірігіп күш көрсетті. Мауренахрдағы араб иелігіне төніп
отырған қауіпті түсінген Кутеиб Шаш қаласын өртеді, 714 жылы ол Исфиджабқа
шабуыл ұйымдастырды.
Көптеген қиындықтардан кейін, яғни екі тайпаның арасындағы тартыста қара
түргештер жеңіске жетеді, олар қолдаған Сұлу тархан қаған болады. Түргеш
қағанаты Сұлу қағанның \715-738 жж.\ тұсында қайта күшейе бастады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz