Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясаты
Туристік индустрия кәсіпорындарында
баға қалыптастыру саясаты (кәсіпорын мысалында ...)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастырудың түсінігі, мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Туристік кәсіпорындардағы баға қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.3 Туристік кәсіпорындағы баға қалыптастырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КӘСІПОРЫНДАҒЫ БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ЧУНГА-ЧАНГА КӘСІПОРНЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстанның туристік кәсіпорындарында баға қалыптастыру мен баға саясатының жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
2.2 Туристік кәсіпорындардағы туристік қызметке баға қалыптастырудағы баға саясатының жүзеге асырылудың қазіргі жағдайын саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
2.3 Чунга-чанга туристік кәсіпорнында туристік өнімдерге баға қалыптастырудың мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
3 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ (ЧУНГА-ЧАНГА КӘСІПОРНЫ МЫСАЛЫНДА)
3.1 Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясатының тиімділігін арттыру бойынша іс-шараларды әзірлеу ... ... ... ... ...
67
3.2 Чунга-чанга кәсіпорнында баға қалыптастыру саясатын тиімділігін реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
83
КІРІСПЕ
Туризм экономиканың ең негізгі және серпінді салаларының бірі болып саналады. Оның жоғары деңгейде өркендеуі экономиканың әртүрлі секторына белсенді әсер етіп, туристік индустрияны құрайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - туристік инудстрия кәсіпорындағы баға қалыптастырудың дұрыстылығымен және оның әр элементіне түсіндірме жүргізу маңызды роль атқарумен, соның ішінде мерзімділік, туристке белгілі бір қызмет көрсету кешенімен, сонымен қатар оның белгілі бір стратегия бойынша қызмет көрсетумен негізделеді.
Тауарға немесе қызметке белгілі бір баға қалыптастыру алдағы уақытта сатудан түскен пайданы көздеу болып табыс алады. Баға қалыптастыру кезінде бағаны икемді қалыптастыру өте маңызды, баға тым жоғары немесе төмен болмау қажет.
Бағалар компания мен сатып алушы арасындағы анықталған қарым-қатынас құралы болып табылады және олар арасында белгілі бір көрініс табуына көмектесіп, алдағы уақытта дамуына әсер етуін қалыптастырады.
Олар туристік кәсіпорынның рентабельдігін және табыстылығын, өмір сүру қабілеттігін, сонымен қатар туристік кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын анықтайтын, бәсекелестік кезінде ең мықты қаруы ретінде қолданылады.
2012 жылы желтоқсанда Мемлекет басшысының ел халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы таныстырылды. Оның басты мақсаты - мықты мемлекеттің, дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру, Қазақстанның әлемнің ең дамыған елдерінің қатарында болуы бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстан - 2050 Стратегиясы жеті ұзақ мерзімді басымдықтарды іске асыруды тапсырған болатын. Сол басымдылықтарды ең негізгісі туризм саласын дамытудағы жаңа бағыттың экономикалық саясатын, яғни ішкі туризмді дамыту арқылы пайда табу, туристік қызмет сапасын жоғарылату, сапаға сәйкес баға икемділігі мен сәйкестігін реттеу мен қалыптастыру керек [1].
Туристік индустрияда турөнімге баға қалыптастыру маңызды роль атқарады. Ол бизнестің ерекшеліктерімен негізделген: мерзімділік, табиғи-климаттық жағдай, бір туристке көрсетілетін қызмет көрсету кешені, спектрдің алуан түрлілігі, топ саны, топтық жас мөлшері және т.б.
Баға қалыптастырудағы дұрыстылық - тура және қосымша элементтерін айқын анықтау. Егер еңбекақы бағаның негізгі тура элементі болып саналса, және ол шығындардың салыстырмалы түрде көп бөлігін алып отырса, онда баға қалыптастыру қиынға соғады. Бұл турфирма штатының жұмыскерлерінің аз ғана болуымен, және олардың бір жұмыс күні ішінде бірнеше функциялар орындаумен түсіндіріледі.
Туристік кәсіпорындағы баға қалыптастырудың ерекшеліктері уақыт өте келе көптеген сыртқы және ішкі факторларына тәуелді болып келеді. Баға қалыптасуына әсер етуші ең басты факторларды атап кетсек, олар: сұраныс, ұсталымдар, бәсекелестік орта, мемлекеттік реттеу, инфляция.
Туристік кәсіпорындағы басқару стратегиялық жоспарлармен, көрсетілетін сапалы қызметтермен, сұраныс пен ұсыныстың аудандық ерекшеліктерімен, халықтың шығын деңгейімен жүзеге асады.
Баға қалыптастыру кезіндегі ескерілетін нәрсе - баға оңтайлығын ескеру қажет, себебі, ол тікелей туристік бизнеске әсерін тигізеді. Бағаның төмендеуі және жоғарлауы кәсіпорынның қаржылық нәтижесінің өзгеруіне әкеліп соғатынын да ескеруіміз қажет. Баға жоғары болған сайын, сәйкес табыс деңгейі де жоғары болады. Әрбір туристік индустриядағы кәсіпорынның өзінің белігілі бір баға қалыптастыру саясаты болады. Бұл саясат арқылы оның қызмет көрсету деңгейі анықталады.
Баға қалыптастыру саясатын дұрыс жүргізу салдарынан оның қаржылық және экономикалық нәтижелеріне тікелей әсерін тигізеді.
Туризмдегі баға қалыптастыру жағдайын қарастыру үшін туристік кәсіпорын негізіне не кіретінін, және олардың құрылымдық бөліктерін, турпакет құрылымын, турагент және туроператор міндеттерін меңгеруді қажет етеді.
Кәсіпорындардағы мамандардың баға саясатын дұрыс жүргізбеуі салдарынан, кәсіпорын және тұтынушылар зардап шегеді. Мәселен, кәсіпорындар клиенттердің санын көбейту мақсатымен, жеңілдіктер өз шығын есебінен әдеттен жоғары жасалынып, көптеген кәсіпорындар банкроттыққа ұшырап, туристерді елден қайтару мәселесі, сонымен бірге кәсіпорын қызметкерлерінің үлкен шығынға ұшырау жағдайларына алып келеді. Барлық аталғандардың ең басты себебі кәсіпорындардағы баға қалыптастыру және баға саясатын дұрыс жүргізбеу болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыс барысында Қазақстандағы туристік кәсіпорындар жағдайын, сонымен қатар олардың баға саясаты жағдайы мен шетелдік елмен салыстыру жұмыстарын жүргіземін.
Зерттеу объектісі - туристік нарықта қызмет жасап отырған Чунга-чанга туристік кәсіпорны.
Зерттелініп отырған Чунга-чанга туристік агенттігінің қазіргі жағдайы мен оның баға саясатын жүргізілуіне, сонымен қатар турфирма құрылғаннан бастап қазіргі кезде дейін туристер саны мен бағаның өзгеру деңгейі мен себептерін қарастырып, сонымен қатар казіргі таңдағы турфирманың басқа турфирмалардың турпакеттің бағаларын салыстыра отырып, өзекті мәселесін анықтап, бұл мәселені шешу үшін өз ұсынысымды білдіргім келеді.
Зерттеу құралы - туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясатын қарастыру.
Зерттеу мақсаты - туристік индустрия кәсіпорындағы баға саясатына теориялық негіздеме жүргізу мен кәсіпорындағы баға қалыптастыру тәсілдерін қарастырып, тиімді баға стратегиясын ұсыну.
Зерттеу міндеттері мақсатқа сүйене отырып, келесідей міндеттерді қарастырады:
- туристің индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
- баға қалыптастыру саясатының ерекшеліктеріне тоқталу;
- туристік кәсіпорындағы баға қалыптастырудың шетел тәжірибесіне сипаттама беру;
- Қазақстанның туристік кәсіпорындарында баға қалыптастыру мен баға саясының жағдайын талдау;
- туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясатының тиімділігін арттыру бойынша іс-шаралар әзірлеу;
- Чунга-чанга кәсіпорнында баға қалыптастыру саясатын тиімділігін реттеу жолдары.
Әдістемелік зерттелуі Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясаты тақырыбында зерттеу жұмыстрын талдау кезінде жүйелі түрде туристік кәсіпорындардың қызмет көрсету саласын және баға икемділігі мен қалыптастыру, яғни баға саясатының жағдайы қарастырылды. Бұл өз кезегінде әдіснамалық тұрғыда кәсіпорынның жылдық есептері, тенденциялық негіздемелер, туроператор мен турагенттіктің арасындағы баға саясатының жағдайымен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні туристік индустрия кәсіпорнындағы нақты баға қалыптастыру саясатын шешу үшін тиімді баға стратегиясын құрумен негізделеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 36 суреттен, 12 кестеден тұрады.
1 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастырудың түсінігі, мәні мен мазмұны
Туристік индустриядағы баға қалыптастыру түсінігін қарастыру үшін, алдымен, туризм индустриясы деген үлкен ауқымды мағына беретін терминге тоқталу қажет. Туристік индустриядағы туристік кәсіпорындардың коммерциялық бағыттылығы туристік және қызмет көрсету бизнесінің пайда болуына әкеледі, сонымен қатар туристік арнайы тауарлар мен бұйымдарды өндіретін өнеркәсіп салаларын қалыптастыруға әсер етеді.
Бұл туризм мен қызмет көрсетуді туристік қызмет көрсететін турфирмалардың жеке кешен болып айналуына және оның туристік индустрия деген атауға ие болуына мүмкіндік береді.
Туристік индустрия кәсіпорны - қонақ үйлердің, орналастыру орындарының, көліктік қызметтердің, қоғамдық тамақтану мекемелерінің, ойын-сауық орталықтары мен құралдарының іскерлік, танымдық, сауықтыру, спорттық, сонымен қатар басқа сипаттағы объектілердің, туроператорлық пен турагенттік қызметтерді атқаратын ұйымдардың, сонымен қоса экскурсиялық және гид-аудармашы қызметтердің күрделі кешені [2].
Жалпы туризм индустриясы және туристік индустрия кәсіпорны терминдері ұқсас және мағыналары бір секілді. Көптеген ғылыми жазбаларда туризмді ғалымдар бұл екі түсінікке алуан түрлі анықтамалар беріп кеткен. Туризм индустриясы түсінігін тереңірек қарастырсақ, ол кең мағына беретін және өте көлемді, әрі қиын термин. КСРО заманы кезінде бұл терминге алғаш рет атақты ғалымдар мынадай анықтама берген: Туризм индустриясы туризм қызметін сату және құруға маманданған, қызмет көрсетуші мекемелермен мінезделеді немесе туристердің төлеу қабілеттілік сұранысын қанағаттандыруға мамандандырылған экономиканың бөлек саласы деп айтып кеткен. Туризм саласындағы ғалымдардың айтуы бойынша туризм индустриясы туризмнің шаруашылық жағдайын анықтайды деп санаған.
Туризм индустриясы - туризмдегі таза экономикалық деңгей деп есептеуге болады. Аттары әлемге әйгілі туризм саласын күш сіңірген ғалымдар И.В.Зорин, В.А.Квартальнов туризм индустриясының шаруашылық құрылымын жеке түйіні деп анықтады, сонымен қатар кешендік бөлімдер мен салалардан құрылған экономикалық жүйе, онымен қоса олардың функциялары демалу пен көңіл көтерудің барлық түрлеріне қиын және әр түрлі сұраныстар негізінде қанағаттандырумен шектелетінін айтып кеткен.
Туризм индустриясының күрделі экономикалық мағынасы бар. Жалпы индустрия түсінігі күрделі өнеркәсіп деген мағынаны білдіреді (латын тілінен industria - қызмет). Туризм индустриясы кәсіпорнын экономикалық жағынан қарастыру бұл саланың көлемдігі мен тиімділігіне төмен капиталдың сыйымдылығы және құрылған қаржының жылдам өтелуіне байланысты болып келеді.
Туризм индустрия кәсіпорынның төмендегідей ерекше қасиеттері бар:
- туристік ұйымдардың ресурстарға байланысты орналастырылуы;
- өндіріс маусымдылығы және циклдік мінезі;
- әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымға үлкен көлемде инвестиция міндеттілігі.
Туристік кәсіпорынды ашып қарастыру үшін және қасиеттерін дұрыс түсіну үшін туризм индустриясының оң және теріс жақтарын төмендегі кесте бойынша қарастырайық (кесте 1).
Кесте 1
Туризм индустриясының оң және теріс жақтары
Оң жақтары
Теріс жақтары
ЖІӨ құрылымындағы туризм индустриясынан түскен табыстың өсуі
ЖІӨ құрамындағы табысты иррационалды түрде үлестіру
әлеуметтік инфрақұрылымның аудандарда дамуы
өндіріс инфрақұрылымның белгілі бір салаларының тоқырауы
жұмыс істейтіндердің туризм сферасында өсуі
туризм индустриясына бөлек экономика салалардың экономикалық бағыныштығы
экономиканың басқа салаларымен бәсекелестіктердің артуы
туризм индустриясында техникалық мамандандырылған кадрлар азаюы
белгілі бір ауданның ғылым және білім потенциялдарының өсуі
игерілмеген табиғи территорияларға антропогендік әсер өсуі
агломерацияға антропогенді әсердің азаюы
инвестициялық бағдарламаның кенет өтелуі
Ескерту - Мәліметтер [3] негізінде алынып, автормен құрастырылған
Осы кестедегі аталып кеткен туризм индустриясы дамуының оң және теріс жақтары тұрақты болмайды, себебі олар ұлттық экономиканың жаңа секторларының тұрақталуына байланысты өзгертулер жүргізіліп және толықтырулар жасалады. Қарастырып отырған туризм индустриясының оң және теріс жақтары оның туризм экономикасындағы және қоғамдағы маңызды орнын айқындайтын факторларының бірі болып табылады [3].
Туристік индустрия ауқымды материалдық-техникалық базасы бар, халықтың көп бөлігін жұмыспен қамтамасыз ететін және халық шаруашылығы салаларының басым бөлігімен өзара қарым-қатынасқа түсетін кешен болып табылады.
Туристік индустрия кең мағынасын қарастырсақ, халық шаруашылығы кешені ретінде түсіндірме беруге болады, яғни оған тармақталған техникалық қызметтер желісімен қоса жолаушылар тасымалы (әуе, су, автокөлік, темір жол); әртүрлі арнайы турфирмалар және туризм саласындағы екінші орындағы фирмалар (машина жасау, отын өнеркәсібі, капитал және жол құрылысы, кәдесый, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығының көптеген салалары және т.с.с), сондай-ақ турист пайдаланатын қызметтер кең сферасы жатады.
Бұл қызметтерге кіретіндер:
- туристерді орналастыру бойынша (қонақ үй, мотельдер,кемпингтер, мотельдер, ботельдер, пансионаттар, санаториилер, туристік базалар);
- туристерді тамақтандыру қызметі (мейрамханалар, асханалар, кафелер, дәмханалар, кафетериилер, барлар және т.б);
- жолаушы тасымалдайтын әртүрлі көлік түрлерімен баратын елдерге және басқа да елдер бойынша қозғалыс құралдары (поезд, круиздік кемелер, теңіз, өзен және авиачартерлік рейстер, автобус және т.б). Сонымен бірге көлік жүйесінің дамуы және арнайы туристік көліктің пайда болуы туристердің шетелге саяхатын шығындар бойынша да, уақыт бойынша да біршама қолжетімді жасады. Көлік құралдарын таңдау баратын елдің географиялық жағдайына, шыққан елдің алыстығына және сондай-ақ туристердің әлеуметтік дәрежесі мен табыс деңгейіне тәуелді;
- жарнама әлеуметтік ақпараттың, яғни адамдар арасындағы байланыс құралдарының бір түрі болып саналады. Бұл ақпарат белсенді жаңашылдық элементін бірге алып жүреді. Туризмде жарнама үлкен роль атқарады, себебі ол туристік өнім сұранысының сипаты мен көлеміне үздіксіз әсерін тигізеді. Жарнама белгілі-бір аймақтың туристік ресурстары және халықтың туристік ұсыныс туралы ақпараттану деңгейін анықтайды. Туристік ресурстар - туристің физикалық және рухани күштерінің қалпына келуіне әсер ететін, оның рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын табиғи, әлеуметтік-мәдени, тарихи және басқа да нысандар;
- туристік агенттердің сату қызметтері (саяхат маршруттарын жасау, көлікке және қонақ үй нөмірлеріне тапсырыс беру, жер шарының аудандарының туристік ресурстары, орналасу орындары, кедендік және шекаралық құжаттамалар және елдердің валюта бағамы туралы мәліметтер беру және т.б ), саяхаттар бюросы, экскурсиялық бюро (гид-аудармашы, экскурсовод, және т.б);
- тұтынушылардың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша (театр, кино, концерттік зал, мұражай, көрме, сурет галереясы, парк, аттракцион, табиғи және тарихи қорықтар; тарих және мәдениет ескерткіштерін көру; фестивальдарға, спорттық жарыстарға және басқа шараларға бару);
- туристердің іскерлік және ғылыми мүдделерін қанағаттандыру бойынша (конгресстерге, ассамблеяларға, конференцияларға, жиналыстарға, семинарларға, жәрмеңкелерге және көрмелерге қатысу);
- жалпы және арнайы мақсаттағы сауда турфирмалары (кәдесыйлар, сыйлықтар т.б сату);
- бақылау-әкімшілік органдар (шекаралық, валюталық, каратиндік, полицийлік қызметтер, сондай-ақ, төлқұжат, виза т.б. құжаттамалар бойынша қызметтер көрсететін органдар);
- табиғат, мәдени және тарихи мұралардың қызметтері;
- ақпараттық қызметтер;
- ақпарат құралдары (журналдар, газеттер және т.б);
- мемлекеттік туристік органдар (комитеттер, департаменттер және т.с.с);
- туристік бірлестіктер.
Экономикалық тұрғыдан алғанда туристік индустрия материалдық-техникалық базалары, шикізат пен жұмысшы күшін біріктіретін тұтас өндірістік-мүліктік кешен болып саналады [4].
Қазақстанның туристік индустрия кәсіпорынның дамуы халық жағдайының жоғарлау нәтижесі болып табылады. Индустрияның дамуы туристік бизнестегі кәсіпкерлердің де үлесі бірталай. Бұл мамандар үшін туристік бизнестегі тартымдылықтың себептері бар (сурет 1).
Сурет 1. Кәсіпкерлер үшін турбизнес тартымдылығы
Ескерту - Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Сонымен қатар қазіргі таңда Қазақстанда демалуды жайлықпен және қауіпсіздікпен қамтамасыз ететін туристік қызметтерді атқаратын туристік кәсіпорындар желісі даму үстінде. Қазақстан Республикасы экономикасының салаларының бірі ретінде қызметтің экономикалық, құқықтық, ұйымдастыру, әлеуметтік негіздері ҚР Туристік қызметі туралы Заңында айқындалған. Осы заңға сәйкесінше туристік қызмет - турагенттік және турфирмалық болып бөлінеді.
Туроператорлық қызмет - өзінің туристік өнімдерін қалыптастырумен қатар, дамыту және туристік агенттермен туристерге сатуға лицензиясы бар заңды тұлғалар қызметі.
Турагенттік қызмет - туроператорлармен қалыптасқан туристік өнімді дамыту және сату бойынша осы қызмет түріне лицензиясы бар жеке немесе заңды тұлғалардың қызметі. Олардың арасындағы басты айырмашылық - туроператорлардың туристік өнімді дамыту мен сату қызметінен басқа, осы өнімге баға қалыптастыру болып табылады.
Туристік өнімге баға қалыптастыру - шетелдік әріптестерді, қонақ үйлерді және экскурсияларды таңдау, әуекомпаниялармен келіссөздер, көрмелердегі жұмыстар, қонақ үйлермен әуерейстерге сақтап қою орындарының нақты санын есептеу, журналдарды шығару, агенттіктерді іздетіру және таңдау кешендерін бір турөнім ретінде біріктіре отырып, бағасын белгілеу болып табылады.
Туроператор визаларды рәсімдеу, ұшу, трансфер, қонақ үй, сақтандыру, экскурсия ұйымдастырумен айналысып, турөнімді жинайды, оны нарыққа шығарады және турагенттерге немесе тұтынушыларға тікелей өткізеді. Ал турагент - тупоператор мен тұтынушы арасындағы делдал болып табылады [5].
Туризм индустриясы үш басты қасиеттерімен ерекшеленеді: алдымен, туристік кәсіпорындар орналасуы ресурстарға бағытталады; екіншіден, туристік қызмет көрсетулердің мерзімдік қасиеті; үшіншіден инфрақұрылымның даму деңгейіне қойылған жоғарғы дәрежедегі талаптар болып табылады. Туризм индустриясының мекемелері мен кәсіпорындары шартты түрде үш топқа бөліп қарастырамыз. Оны кестеден көруімізге болады (кесте 2).
Кесте 2
Туризм индустриясындағы кәсіпорындарының топталуы
1 топ
2 топ
3 топ
Демалу орындары мен маршруттаағы туристік-экскурсиялық қызмет көрсету мекемелері (қонақ үйлер, туристік-экскурсиялық тасымалдауға арналған арнайы көлік; туристерді сауықтыру, турбазалар, санаторийлер, кемпингтер; экскурсия және саяхат бюролары; емдеу қызметтерімен, сонымен бірге сыйақылар және басқа туристік тауарлармен қамтамасыз ететін демалыс орындары және туристік орталықтары
Демалу орнында туристерге және жергілікті тұрғындарға мәдени-танымдық, тұрмыстық, сауда қызметін көрсететін кәсіпорындар (қонақ үйлер, жолаушылардың көлігі, ауруханалар, дүкендер, кинотеатрлар, клубтар және т. б.)
Туризм индустриясының материалдық-техникалық базасын құру және пайдалануды қамтамасыз ететін кәсіпорын мекемелері мен оларға еңбек құралдары, сонымен қатар шикізат, жабдықтауды жеткізетін кәсіпорындар, сондай-ақ туризм сферасына біліктілігі жоғары деңгейдегі мамандарды әзірлейтін мекемелер.
Ескерту - Мәліметтер [6] негізінде алынып, автормен құрастырылған
Сонымен, Туризм индустриясы - бұл функциясы бос уақыттағы демалу және көңіл көтеру түрлеріне деген әртүрлі және үнемі дамып келе жатқан сұраныстарды қанағаттандыру болып саналатын салалар мен кәсіпорындар тобынан құрылатын үлкен жеке шаруашылық кешені. Туризм индустриясы құрылымы жағынан туризмнің өзіндік жүйесінен және туристерге қызмет көрсетуге үлесі бар және халық шаруашылығының басқа салаларынан (қызмет көрсету саласы, өнеркәсіп және т.б.) құралады.
Туризм индустрия кәсіпорынның жүйесіне келесідей мамандандырылған кәсіпорындар кіреді:
-түнеу қызметтерін ұсынатын кәсіпорындар (қонақ үйлер, санаторийлер, туристік базалар, кемпингтер, мотельдер және т.б);
-тамақтандыру қызметін ұсынатын кәсіпорындар (мейрамханалар, кафелер, асханалар, барлар, аспаздық кәсіпорындар және т. б.);
- көлік қызметін атқаратын кәсіпорындар (авто-, әуе кәсіпорындары, темір жол, теңіз және өзен флоты кәсіпорындары және т. б.);
- туристік өнімді дайындау және өткізу кәсіпорындары (туристік бюро, экскурсиялық бюросы, туристік фирмалар, туристік агенттіктер, жолдама сату бюролары);
- жарнамалық-ақпараттық қызмет атқаратын туристік кәсіпорындар (жарнама агенттіктері, жарнамалық бюро, ақпараттық агенттіктер);
- өндірістік туристік кәсіпорындары (туристік кәдесыйлар фабрикалары, туристік құрал-жабдықтардың өндірісі, туристік жиһаздар жасайтын фабрикалар және т. б.);
- сауда-саттықкәсіпорындары (туристік жабдықтар дүкендері, туристік кәдесыйлар дүкендері, жалға алу пункттері және т.б);
- туризмдегі көңіл көтеру орталықтары (киноконцерт залдары, клубтар, ойын-сауық автоматтары залдары және т.б.);
- өзіндік туризм кәсіпорындары (туристік клубтар, туристік альпинистік клубтар, туристік вело клубтары, су туризмі клубтары және т. б.);
- туристік басқару органдары (туристік басқармалары, комитеттері мен департаменттері, туристік қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер және т. б.);
- туристік оқу орындары (арнайы жоғары және орта туристік оқу орындары, біліктілікті жоғарлату мен қайта даярлау институттары және т. б.);
- ғылыми-зерттеу және жобалау мекемелері (ғылыми-зерттеу туристік институттары, орталықтары, зертханалары, жобалау кәсіпорындары, туристік зерттеу полигондары және т. б.). Әрине, бұл толық тізім емес: туризм индустриясына, сонымен қатар жанама түрде теңіз, өзен, әуе, қала көлігі және көліктің басқа түрлері, жол және қалалық коммуналдық қызметтер, байланыс, сауда ұйымдары, өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және тұрмыста қызмет көрсетудің басқа кәсіпорындары да кіреді [6].
Туризм сферасы өз алдында көптеген экономикалық салалардың байланыс іс-әрекеттерімен негізделген күрделі салааралық кешен болып табылады: жолаушылар көлігі, тұрғын үй шаруашылығы, қоғамдық тамақтану, байланыс, денсаулық сақтау, сақтандыру, мәдениет және т.б. Туризмде әр сала біртекті компаниялармен көрсетілген және ол біртекті пайдаланушылардың тағайындалуымен өнім (қызмет) шығарылады, сонымен қатар бұл туристік индустрияны қалыптастырады. Туристік индустрия МТБ-ның жоғарғы дамуымен, бұқарлық сипаты мен қызмет көрсету өндірісімен, автоматтандыру және механизациялауды қызмет көрсету кезінде пайдаланумен ерекшеленеді. 2003 жылдың күзінде Ресей Федерациясындағы Мемлекеттік Думада өтілген жиналыста Федералдық заңында Туризм және Ресей Федерациясының туристік индустриясы жаңа жобасында туризм сферасында қосымша толық түсінікті ақпарат жаңартылды.
Бұл заңды жобада Туристік индустрияның туристік объект және субъект түсініктерін енгізді: Туристік объектілерге орналастыру және көлік құралдары, қоғамдық тамақтану кәсіпорындары, мәдениет, көңіл көтеру және спорт, ресурстары және ақпараттандыру жүйелері, сонымен қатар автоматтандырылған және ақпараттандырылған жүйелер мен олардың технологиялары кіреді. Туристік ұйым - туристік индустрияның субъектілері, бұған туроператорлық және турагенттік қызметтерді іске асыру секілді негізгі қызметтер.
Объектілер және субъектілер арасындағы өзара іс-әрекет туристік индустрияда ғылыми-техникалық прогесс, олар технологиялармен толықтыру, қызмет көрсету кезінде электрондық жүйелермен пайдалану, сонымен қоса интернет, әлем бойынша тез, сенімді және қауіпсіз ақпарат алуға қол жеткізу секілді қызметтерді пайдалануды қолдайды.
Өзара іс-әрекет көмегімен көптеген қызмет көрсету технологиялары дамып келеді, қызмет көрсету тәсілдері жаңарады, қызмет көрсету сапасы жоғарлайды, туризмнің жаңа түрлері пайда болады, туристік бизнес дамиды. Миллиондаған пайдаланушыларға қарапайым телефонның өзі тапсырыс және қызмет көрсетуге резерв қою, дыбыстық поштаға жүйелік қол жеткізуге мүмкіндік береді. Туризмде ұялы телефондар туристердің мәселелерін тез шешуге, ал интернет желісі толықтай туризмдегі қызмет көрсетуді жақсартты. Банктер туристерге дистанциондық қызмет көрсетуге ауысып және оған аймақтық пен ғаламдық жүйелер қосылып жатыр. Қонақ үйлерде банкоматтық болуы, мейрамханаларда, вокзалдарда банктік қызметтер туристтер үшін 24 сағат бойы қызмет көрсетуде.
Туризм индустриясында ғарыштық технологиялар қолдану көмегімен Глоллас атты спутниктік-навигациялық жүйе туристердің іс-әрекетін бақылауға, мүмкін болатын қауіп-қатерлерді алдын-алуға, авариялық жағдайларды болдыртпауға мүмкіндік береді. Бұндай қызмет көрсету жүйелері сұраныс болған жағдайда электронды өнеркәсіптің дамуына көмектеседі. Үлкен тапсырыстар электронды өнеркәсіпте бар және қауіпсіздік мақсатында азаматтардың электронды құжаттары енгізілген. Туристік индустрияның дамуына жоғары разрядты қонақ үйлер санының көбеюі және бұл қонақ үйлердегі жоғары сапалы қызмет көрсетумен бірге жоғары білімді, профессионалды дайындалған мамандардың болуы әсер етеді. Туризм индустриясында білім беру жүйесі де қарқынды дамып келеді және шетел мемлекеттермен байланыс жасалынып тұрады. Туристік индустрия кәсіпорнында ең алдымен қонақ үй шаруашылығына, туроператорларға, туристік агенттіктерге негізделеді Бұл кешендер туристік индустрияны құрайды [7].
Туристік индустриясында осы қонақ үй, турфирма, тамақтану орындарының дамуына көптеген стратегиялар мен саясаттар жүргізіледі. Бұл саясаттар негізінде индустрия қалыптасады. Индустрияның қалыптасуы экономиканың қарқынды өсуіне тікелей байланысты. Экономиканың өсу қарқындылығы сұраныс, ұсыныс, пайда негізінде баға түсінгі қалыптасады.
Баға қалыптастырудың мәні кәсіпорындағы баға саясатының дұрыс жүргізілуінде болып табылады. Туризмде баға түсінігі өте үлкен роль атқарады. Баға және баға саясатын дұрыс жүргізу процестері ел нарығында экономиканың өсуіне де үлкен ықпалын тигізеді. Сондықтан туристік кәсіпорындаға баға қалыптастыру саясатына тоқталып кетейік.
Туристік индустрия кәсіпорында баға қалыптастырудың орны ерекше, баға қалыптастырудың мазмұны туризм сферасында өте маңызды, баға қалыпстастыру саясаты туризмдегі экономиканың дұрыс жүргізілуіне әсерін тигізеді. Сонымен, баға қалыптастырудың мазмұны мен мәнін қарастыру үшін туристік қызметтерге қандай заңдармен экспорттық бағалар жүзеге асатынын, сонымен бірге шетел туристеріне қандай бағалармен сатылатынын қарастыру керек. Танылған экономикалық теорияда бағаны барлық қаражат эквиваленті ретінде көрсетеді. Туристік қызметтердегі баға қалыптастыру механизмін қарастыру кезінде өнім кәсіпорында және пайдалану кезінде іс-әрекеттердің анализ баға заңдылығына сүйене отырып негізделу қажет.
Әр қызмет көрсету құны қоғамдық қажетті еңбектің көмегімен келесідей негізбен анықталады: өнім құрамының бағасы мен жұмыс күшінің бағасы және қосылған құн қосылғанда пайда болады. Қосылған құн, яғни кәсіпкердің алатын құнын айтады. Мұндай негіз көмегімен қонақ үйдегі орналастыру, мейрамханадағы тамақтану, поезд немесе ұшақтағы құнды есептеуге болады. Ал ғимараттар, құралдар, көлік және т.б. өнім құралының бағасына кіреді. Аталып отырған қосылымның басқа элементі, бұл жерде қызмет көрсетудегі жұмыскерлердің еңбегі, яғни қызметші, даяшы, аспаз, техникалық мамандар қызметінің еңбегі. Көлем қызметкерлердің еңбек құнымен, яғни жалақы төлену ретінде; ал қосымша құн, бұл кәсіпорынның пайдасы көрсетіледі. Бұл құндарды есептеу кезіндегі ең қиыны - табиғи көрікті жерлерді және тарихи ескерткіштерді көрсету секілді туристік қызметтерді есептеу. Себебі, табиғи жерлер еңбек қызметіне жатпайды және олардың құны да болмайды. Алайда, бұл процесті толықтай қарастырсақ, табиғи көрікті жерлерді көрі және тамашалау үшін турист белгілі бір кәсіпорынның қызмет көрсетуінсіз бұл жерлерге барып жақындап және табиғи, физикалық, эстетикалық әсер ала алмайды. Бұнымен қоса, табиғи жерлер секілді тарихи және ескерткіштердің де құны жоқ деп есептеледі. Мысалы, Римдік Форум және Колизей, Париждегі Триумфтік аркасы немесе Париждегі Богоматери соборы, Лондондық Тауэр, Афиныдағы Акрополь, Каирдегі пирамидалар және сондай секілді ескерткіштер туристерді қызықтыру мақсатымен құнның есептелінбей жасалған. Сондықтан экскурсия құнын құрған кезінде бұлар мүлдем саналмайды. Бұл экскурсия құнына өнім құрамының бағасы элементі құны жөндеу-қалпына келтіру және өңдеу жұмыстары, іргелес аумақтарды абаттандыру, жолдарды салу және т.б. жұмыстарына есептеледі.
Тарихи ескерткіштерге кез келген туристер өз қалауымен, осы жерлерді жөндеу үшін және экскурсовод қызметіне, жүргізушіге, аудармашыларға, көрушілерге, күзетшілерге қосымша қаражат төлей алады. Сонымен бірге, әр турист еш ақы төлемей Париж қаласындағы Богоматери Соборына кіре алады, бұл жағдайда бұның қатысуы ол үшін таза тұтынушылық құн ретінде саналады. Бірақ, егер ол гид немесе автобус қызметін пайдаланса, онда оған қосымша белгілі бір қаражат төлеу қажет. Ең басты көңіл аударатын нәрсе, бұл - халықаралық туризмде туристік қызметтерге әлемдік орта бағалар қолданылмайды, байқағанымыздай, орта бағалар мұнай, газ, орман, астық және экспорт тауарлары бар елдер (Турция, Египет, Болгария, Тунис) және жоғары деңгейлі бағалары бар елдер (АҚШ, Орталық және Солтүстік Еуропа, Ресей) кіреді.
Әлемдік нарықта туристік қызметтерге ұлттық бағалар бір-бірімен бәсекеге түседі. Бәсекеге түсетін төменгі бағалар жоғары бағаларды нарықты ығыстырады деп болжауға болады немесе керісінше олардың деңгейіне, яғни ұлттық экспорттық-импорттық тауарлардың әлемдік бағасына дейін көтерілуі мүмкін. Туристік ресурстармен және құндылықтармен, сонымен қатар олардың өндірілген туристік қызметтер негізіндегі мопонополиялық ие болу (иемдену) басқа елдер мен аймақтардың туристік қызметінің, өндіруші жағынан бәсекелестіктен шектету үшін қызмет атқарады. Бұл монополия табыс нормасын түзетуге тосқауыл болады және халықаралық туризм нарығында әртүрлі елдерге басқа елдермен салыстырғанда қызметтері салыстырмалы түрде бірдей қызмет бағаларының шығуына мүмкіндік береді. Алайда, ескерілетін нәрсе: туристік құндылықтардың монополиялық жағдайы туристік қызметтердің ұлттық бағасын түзету тек табиғи кедергі ретінде іс атқарады және еш жағдайда осы бағалар деңгейі толықтай анықталмайды. Олардың деңгейі өндірістік ұлттық шарттарымен анықталады, оның ішінде ай сайынғы төлем, табыс нормасы, рентасы, банк пайызы және т.б.
Сонымен қатар туристік ресурстардың монополизациясы және құндылығы ешқандай абсолютті мағына бермейді, ол тек бұл процестерді қиындатады. Соңғы жылдарда экономика мен өндіріс сферасында интеграция мен жаһандану процесі жылдам болуына байланысты, белсенді шетел капиталдары әртүрлі елдердің туристік индустриясына кіріп кетуін байқауға болады (мысалы, Турция, Египет).
Бұл процестер нәтижесінде халықаралық туристік нарықта ұлттық бағалар бірігіп тенденцияның пайда болуына әкелуі мүмкін. Көбінесе бұл тенденциялар баға қалыптастыру кезінде ортақ туристік ресурстары бар елдерде байқалады. Мысал ретінде, туристік орталықтары барынша мол Жерорта теңіздік дамыған елдерді айтып кетуге болады: Испанияда, Француздық, Итальяндық, Адриатикалық ривьераларында, Грецияда, Кипрде және т.б. Бұл аймақтарда теңіз жағасындағы демалу - туристік құндылықтың ең бастысы болып саналады.
Аталып кеткен елдерде туристерді тарту үшін бірдей табиғи мүмкіндіктері бар. Мысалы, күн астында жылы теңіз жағасында демалғысы келетін ағылшын студенті үшін жағажайы мен қонақ үйі қай жерде орналасқаны маңызда емес. Осы студент үшін бұл жағдайда баға деңгейі мен қызмет көрсету сапасы маңызды болып саналады. Сондықтан бұл елдердің шетел туристерді қызықтыру бәсекелестігі, ұлттық бағалардың орта аймақтық бағалар деңгейімен ерікті жақындауына дейін алып келеді.
Туристік қызметтерге баға қалыптастыру процесінде қазіргі заманғы экономикаға қарама-қайшылық күшейе түсуде. Бағаның өсуі әмбебап болып келеді және әр елдерде тек өсу қарқынымен ерекшеленеді. Өсу негізіне жалпы өмір сүру бағасының жоғарлауы жатады, ол төмендегідей әлеуметтік - экономикалық жағдайлармен туындайды:
- инфляция және қағаз ақшалардың құнсыздануы;
- жалпы нарық бағасын ерікті бәсекелетігін төмендету жолымен алып келетін монополиялық капитал қысымы;
- экономикалық тұрақсыздық және әлемдік валюталық жүйесіндегі әрдайым болып тұратын дағдарыстар, әлемдік нарықтағы ақша құнының түсіп кетуі;
- салықтың өсуі, бұл жерде кәсіпкерлер автоматты түрде тұтынушыға да салықты қосып жібереді, сонымен қоса салық тауар мен қызмет көрсету құнына қосылады.
Туристік кәсіпорындағы баға қалыптастыру саясаты бірнеше кезеңдерден тұрады:
1-кезең. Туристік кәсіпорынның нақты туристік қызмет шығару көмегімен нақты мақсаттарды анықтау. Баға саясатының келесідей басты мақсаттарын айқындайды: өткізуді қамтамасыз ету, табысты максималдау, нарықта ұстап қалу.
2-кезең. Туристік өнімге сұранысын анықтау. Баға жоғары болған сайын, сұраныс төмен болады және сол сияқты керісінше.
3-кезең. Деңгейді анықтау анализі және ұсталымдардың құрылымы. Бұл бағалардың төменгі шегін анықтайды.
4-кезең. Бәсекелестердің қызмет көрсету бағаларына анализ жасау. Бұл кезеңде туристік кәсіпорын өз өнімдерінің бағаларын басқа кәсіпорындардың бағаларымен салыстырып көру және қорытынды жасалады.
5-кезең. Нарықтық жағдайға мүмкіндіктер мен қызметтерге сәйкес баға стратегияларын әзірленеді. Туристік ұйым өз мүддесін назарға ала отырып, нақты стратегиясын таңдайды. Көптеген жағдайда,таңдау, нарықтық ұйымдардың жаңа ұсыныстар немесе дәстүрлі қызметтерді ұсынуымен байланысты болады. Жаңа туристік өнімді шығару кезінде, компания келесі баға стратегиясын карастырады. Бағалар сұраныстың бірінші толқыны түскеннен кейін ғана төмендейді. Бұл оның жаңа сатып алушыларды қызықтыру мақсатында жасалынады. Алайда, бұл бағаның көптеген артықшылықтары бар. Атап кетсек:
- баға қалыптастыру кезінде, бағаны оңайлықпен тезарада түзетуге мүмкіндік береді. Сатып алушылар әрдайым бағаның жоғарлағаннан гөрі, кенет төмендеп кетуін тұтады;
- турөнімнің нарыққа алғаш шығу кезінде үлкен көлемді табыс алуын көздейді;
-
- сатып алушылардан түсетін сұранысты сақтап отыруын қамтамасыз етеді, себебі, егер, кәсіпорын бағалары төмен болған жағдайда, онда өзінің төмен мүмкіншілітеріне байланысты, фирма сатып алушының барлық қалауын орындай алмайды;
- имидж қалыптасуын қамтамасыз етіп отырады. Бұның көмегімен сапалы туристік қызметтің болашақта бағасы төмен болған жағдайында да, турөнімнің іске асуын қамтамасыз етеді;
Беделді туристік қызметтің пайда болуы кезінде сұраныстың ұлғаюына әкеледі. Сонымен қатар көп жағдайда психологиялық бағалар да қолданылады. Бағаларды қалыптастыру кезінде тұтынушының психологиялық қабылдауын да ескеру қажет. Бұл жағдайда баға қою кезінде үлкен көлемді сомадан бір немесе бірнеше бірлік төмен болуы қажет. Бөлшек сауда бағасы үшін саны сату кезінде баға соңында 9 қойылған кезде, ал көтерме сауда бағасы үшін 7 саны соңында қойылса үлкен әсер береді.
6-кезең. Баға қалыптастыру тәсілін таңдау және соңғы нақты бағаны қою.
7-кезең. Бағаны түрлендіру жүйесін жетілдіру. Бұл туристік салада көбінесе сатып алушыларды ынталандыру үшін жеңілдіктер жүйесі көмегімен іске асады. Мәселен, сконто, көтерме, фунционалды, мерзімдік секілді жеңілдіктер арқылы жасалады. Туристік кәсіпорындағы басқару стратегиялық жоспарлармен, көрсетілетін сапалы қызметтермен, сұраныс пен ұсыныстың аудандық ерекшеліктерімен, халықтың шығын деңгейімен жүзеге асады.
Басты ескерілетін нәрсе - баға оңтайлығын ескеру қажет, себебі ол тікелей туристік бизнеске әсерін тигізеді. Бағаның төмендеуі және жоғарлауы кәсіпорынның қаржылық нәтижесінің өзгеруіне әкеліп соғатынын да ескеруіміз қажет. Баға жоғары болған сайын, табыс деңгейі де жоғары болады [8].
1.2 Туристік кәсіпорындардағы баға қалыптастырудың ерекшеліктері
Туристік кәсіпорындардағы баға қалыптастырудың ерекшеліктерін қарастыру үшін, баға қандай өнімге қалыптасатынын, қандай қызметтермен байланыс жасайтынын, бұл бағаға кіретіндерді, яғни турпакет және турөнім құрылымын, сонымен қатар баға қандай формуламен анықталатынын білу қажет. Туристік индустрияда туристік қызметке қарағанда туристік өнімді бір нақты тауар ретінде қалыптасады. Туристік өнім экономиканың дамуының ең бір әсер ететін факторы ретінде қарастырамыз.
Турөнімнің туристік қызметтен ең бір басты айырмашылығы: егер туристік қызмет тек өндірілген орнынан ғана қолданылып және сатып алынса, ал туристік өнім тұру орнынан сатып алынып, бірақта туристік қызметтің өндірілген орнын да ғана қолданыла алады. Жолдама алар кезде біз туристік қызметті әлі сатып ала қоймаймыз, бірақ тек жолдама арқылы осы қызметке ақша беріп, туристік қызметке кепілдік аламыз.
Туристік өнім тауар ретінде клиенттің барлық қалауларын қанағаттандырады. Турөнімнің маңыздылығы оның субъектінің бағаланумен анықталады. Сондықтан турагент турпакет сатқан кезде оның максималды клиенттер үшін өте бағалы болуына тырысу қажет. Сол кезде ғана туристік өнімді өндіру үшін индустриялды технологияларды пайдалануға болады.
Кей жағдайларда туристік өнім туристік пакет ұғымымен ұқсатады. Алайда туристік пакет - бұл үлкен кешен болып табылады және оған негізгі 4 элемент кіреді (сурет 2).
Турпакет
Туристік орталық
Көлік
Трансфер
Орналасу қызметтері
Сурет 2. Туристік кәсіпорындағы турпакет элементтері
Ескерту - Мәліметтер [9] негізінде автормен жасалынған
Туристік орталық - туристің демалатын орны, оған барлық рекреациялық мүмкіндіктер кіреді: табиғи, тарихи-мәдени, экологиялық, этнологиялық, әлеуметтік-демографиялық, инфрақұрылымдық.
Бұл элемент өте маңызды, себебі бұл элеметсіз ешкандай сапар болу мүмкін емес. Ол мұқият таңдауды қажет етеді. Турист белгілі бірнеше елді немесе объектілерді таңдаған кезде, туроператор туристің нақты барлық қалауларын ескеріп, оны бір орталыққа бағындыру қажет.
Көлік - туристің туристік орталыққа жету үшін арналған құрал. Көп жағдайда, туризмде әуе көлігі кеңінен қолданылады. Ал кішігірім қашықтықтарға поезд, автобус, автокөлік пайдаланылады.
Турпакеттің құрамындағы кіретіндердің ішінде ең қымбаты көлік болып есептеледі. Көліктің ыңғайлығы және жүру уақыты тез болған сайын, оның бағасы да сәйкесінще жоғары болып келеді. Алайда қымбат болғанына қарамастан, бұндай көлік құралдары уақытты үнемдеуге мүмкіншілік береді.
Орналастыру қызметтері - бұл туристік орталыққа келген турист үшін арналған нақты қонақ үй. Қонақ үйде орналастыру туристің таңдаған қонақжайлық типіне байланысты. Орналастыру орындарына отельдер, мотельдер, виллалар, ботельдер, кемпингтер және т.б. болуы мүмкін. Тамақтану туристік пакеттің бір элементі ретінде саналады. Туризмдегі қабылданған орналастыру және тамақтану құрамдастырылымы:
- BB - орналастыру + таңғы ас;
- HB - жартылай пансион: орналастыру + таңғы ас + кешкі ас;
- FB - толық пансион: орналастыру + таңғы ас + түскі ас + кешкі ас.
Трансфер - туристерді келген елінен күтіп алып, орналастыру орнына дейін апарып тастау және қайтадан кететін күні шығарып салу. Трансфер автобус, такси немесе лимузин көмегімен жүзеге асады және тур құнына кіреді. Сонымен қатар туристерді белгілі бір объектілерге апарып және қайтадан орнына әкелу де жатады. Мысалы, театр, музей және т.б. Бірақта бұл қызметтер турпакет бағасына кірмейді [9].
Туристік өнім - туристік сапар кезіндегі клиенттің барлық қалауларын қанағаттандыратын заттық (тұтыну заттары) және заттық емес клиент бағаларының (туристік қызмет) жиынтығы. Туристік өнім үш элементтен тұрады (сурет 3).
Туристік өнім
Тур
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер
Тауарлар
Сурет 3. Туристік кәсіпорындағы туристік өнім құрылымы
Ескерту - Мәліметтер [10] негізінде автормен құрастырылған
Бұдан, туристік өнімнің турпакеттен қандай айырмашылығы бар деген сұрақ туындауы мүмкін. Туристік пакет - турөнімнің бір бөлігі ғана, яғни турөнімнің ең негізгі және қажет бөлігі деп айтумызға болады.
Тур - турөнімнің алғаш бірлігі деп айтсақ болады, алайда тұтынушыға бір тұтас бөлік ретінде сатылады. Турдың құрылымын суреттен көрелік (сурет 4).
Тур
Турпакет
Маршруттағы қызметтер кешені
Маршрут
Мерзімдер
Сурет 4. Туристік индустрия кәсіпорынның тур құрылымы
Ескерту - Мәліметтер [10] негізінде автормен жасалынған
Суреттен көріп отырғанымыздай, тур құрылымын қарастырдық [10]. Осы суретке сүйене отырып, бір бағытқа сапарды мысалға алып, тур құрастырайық.
Мысалы, егер клиент Париж қаласына сапарды ұйымдастыруды қаласа, онда туроператор алдымен, турпакет ұсынады (ұшу күні, уақыты және рейс нөмірі; әуежайға келу күні және уақыты, күтіп алатын фирма немесе тұлға аты; әуежайға отельге дейін трансфер; отельде таңдалған санат бойынша орналастыру; отельден кету күні және уақыты; әуежайдан ұшу уақыты).
Турпакетті туроператор турагентке сатады, турпакетті тұтынушы туроператордан сатып ала алмайтынын ескеруіміз қажет. Тек қана турагент арқылы ғана, өз қалауларын білдіріп, турагент оны орындап турпакетті берілген клиентке сатады.
Турагент тек туроператор және тұтынушы арасындағы делдал қызметін атқаратынын ескеруіміз қажет. Содан соң, турагент тұтынушыдан қосымша турсапарға қосатын қалауларын сұрап білу қажет. Мысалы, тұтынушы тур бағдарламасына келесілерді қосуды қажет етеді: Пари-визвон атты шолу экскурсиясы және түскі ас, Мулен Руж және Лидо түнгі шоуларына қатысу және кешкі ас; Эйфель мұнарасына экскурсия және түскі ас; Луврға сапар және Сити мейрамханасында кешкі ас; кемемен серуендеу.
Бұл барлық талаптарды туроператор орындау қажет. Туризмде бұны маршрут бойынша кешен деп айтылады. Мысал ретінде Мәскеуден Париж қаласына турды кесте бойынша қарастырайық (кесте 3).
Кесте 3
Мәскеу-Париж-Мәскеу тур бағдарламасы
Қызметтер
Күні
1
2
3
4
5
6
7
8
Турпакет
Ұшу-
ұшып келу (Шарль-де-Голь)
Трансфер Ритц отелі
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Трансфер
Маршрут бойынша қызметтер кешені
Шолу экскурсиясы
Эйфель мұнарасы
Түскі ас
Версаль
Түскі ас
Кемемен серуен Түскі ас
ЛидоКешкі ас
Лувр Кешкі ас
Өз бетінше бағдарлама
Кешкі ас
Түскі ас
Кеш
Кешкі ас
Кеш
Кешкі ас
Кешкі ас
Кеш
Кешкі ас
Күн
Түскі ас
Күн Түскі ас
Ескерту - Мәліметтер [11] негізінде автормен құрылған
Кестеден көріп отырғанымыздай, бұл бағдарлама туристің барлық уақытын алмай, бос уақытқа да орын қалдырып нақты құрылған. Әр турист ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
баға қалыптастыру саясаты (кәсіпорын мысалында ...)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастырудың түсінігі, мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Туристік кәсіпорындардағы баға қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
1.3 Туристік кәсіпорындағы баға қалыптастырудың шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК КӘСІПОРЫНДАҒЫ БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ЧУНГА-ЧАНГА КӘСІПОРНЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстанның туристік кәсіпорындарында баға қалыптастыру мен баға саясатының жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
2.2 Туристік кәсіпорындардағы туристік қызметке баға қалыптастырудағы баға саясатының жүзеге асырылудың қазіргі жағдайын саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
2.3 Чунга-чанга туристік кәсіпорнында туристік өнімдерге баға қалыптастырудың мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
3 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ (ЧУНГА-ЧАНГА КӘСІПОРНЫ МЫСАЛЫНДА)
3.1 Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясатының тиімділігін арттыру бойынша іс-шараларды әзірлеу ... ... ... ... ...
67
3.2 Чунга-чанга кәсіпорнында баға қалыптастыру саясатын тиімділігін реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
83
КІРІСПЕ
Туризм экономиканың ең негізгі және серпінді салаларының бірі болып саналады. Оның жоғары деңгейде өркендеуі экономиканың әртүрлі секторына белсенді әсер етіп, туристік индустрияны құрайды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - туристік инудстрия кәсіпорындағы баға қалыптастырудың дұрыстылығымен және оның әр элементіне түсіндірме жүргізу маңызды роль атқарумен, соның ішінде мерзімділік, туристке белгілі бір қызмет көрсету кешенімен, сонымен қатар оның белгілі бір стратегия бойынша қызмет көрсетумен негізделеді.
Тауарға немесе қызметке белгілі бір баға қалыптастыру алдағы уақытта сатудан түскен пайданы көздеу болып табыс алады. Баға қалыптастыру кезінде бағаны икемді қалыптастыру өте маңызды, баға тым жоғары немесе төмен болмау қажет.
Бағалар компания мен сатып алушы арасындағы анықталған қарым-қатынас құралы болып табылады және олар арасында белгілі бір көрініс табуына көмектесіп, алдағы уақытта дамуына әсер етуін қалыптастырады.
Олар туристік кәсіпорынның рентабельдігін және табыстылығын, өмір сүру қабілеттігін, сонымен қатар туристік кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын анықтайтын, бәсекелестік кезінде ең мықты қаруы ретінде қолданылады.
2012 жылы желтоқсанда Мемлекет басшысының ел халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы таныстырылды. Оның басты мақсаты - мықты мемлекеттің, дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру, Қазақстанның әлемнің ең дамыған елдерінің қатарында болуы бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстан - 2050 Стратегиясы жеті ұзақ мерзімді басымдықтарды іске асыруды тапсырған болатын. Сол басымдылықтарды ең негізгісі туризм саласын дамытудағы жаңа бағыттың экономикалық саясатын, яғни ішкі туризмді дамыту арқылы пайда табу, туристік қызмет сапасын жоғарылату, сапаға сәйкес баға икемділігі мен сәйкестігін реттеу мен қалыптастыру керек [1].
Туристік индустрияда турөнімге баға қалыптастыру маңызды роль атқарады. Ол бизнестің ерекшеліктерімен негізделген: мерзімділік, табиғи-климаттық жағдай, бір туристке көрсетілетін қызмет көрсету кешені, спектрдің алуан түрлілігі, топ саны, топтық жас мөлшері және т.б.
Баға қалыптастырудағы дұрыстылық - тура және қосымша элементтерін айқын анықтау. Егер еңбекақы бағаның негізгі тура элементі болып саналса, және ол шығындардың салыстырмалы түрде көп бөлігін алып отырса, онда баға қалыптастыру қиынға соғады. Бұл турфирма штатының жұмыскерлерінің аз ғана болуымен, және олардың бір жұмыс күні ішінде бірнеше функциялар орындаумен түсіндіріледі.
Туристік кәсіпорындағы баға қалыптастырудың ерекшеліктері уақыт өте келе көптеген сыртқы және ішкі факторларына тәуелді болып келеді. Баға қалыптасуына әсер етуші ең басты факторларды атап кетсек, олар: сұраныс, ұсталымдар, бәсекелестік орта, мемлекеттік реттеу, инфляция.
Туристік кәсіпорындағы басқару стратегиялық жоспарлармен, көрсетілетін сапалы қызметтермен, сұраныс пен ұсыныстың аудандық ерекшеліктерімен, халықтың шығын деңгейімен жүзеге асады.
Баға қалыптастыру кезіндегі ескерілетін нәрсе - баға оңтайлығын ескеру қажет, себебі, ол тікелей туристік бизнеске әсерін тигізеді. Бағаның төмендеуі және жоғарлауы кәсіпорынның қаржылық нәтижесінің өзгеруіне әкеліп соғатынын да ескеруіміз қажет. Баға жоғары болған сайын, сәйкес табыс деңгейі де жоғары болады. Әрбір туристік индустриядағы кәсіпорынның өзінің белігілі бір баға қалыптастыру саясаты болады. Бұл саясат арқылы оның қызмет көрсету деңгейі анықталады.
Баға қалыптастыру саясатын дұрыс жүргізу салдарынан оның қаржылық және экономикалық нәтижелеріне тікелей әсерін тигізеді.
Туризмдегі баға қалыптастыру жағдайын қарастыру үшін туристік кәсіпорын негізіне не кіретінін, және олардың құрылымдық бөліктерін, турпакет құрылымын, турагент және туроператор міндеттерін меңгеруді қажет етеді.
Кәсіпорындардағы мамандардың баға саясатын дұрыс жүргізбеуі салдарынан, кәсіпорын және тұтынушылар зардап шегеді. Мәселен, кәсіпорындар клиенттердің санын көбейту мақсатымен, жеңілдіктер өз шығын есебінен әдеттен жоғары жасалынып, көптеген кәсіпорындар банкроттыққа ұшырап, туристерді елден қайтару мәселесі, сонымен бірге кәсіпорын қызметкерлерінің үлкен шығынға ұшырау жағдайларына алып келеді. Барлық аталғандардың ең басты себебі кәсіпорындардағы баға қалыптастыру және баға саясатын дұрыс жүргізбеу болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыс барысында Қазақстандағы туристік кәсіпорындар жағдайын, сонымен қатар олардың баға саясаты жағдайы мен шетелдік елмен салыстыру жұмыстарын жүргіземін.
Зерттеу объектісі - туристік нарықта қызмет жасап отырған Чунга-чанга туристік кәсіпорны.
Зерттелініп отырған Чунга-чанга туристік агенттігінің қазіргі жағдайы мен оның баға саясатын жүргізілуіне, сонымен қатар турфирма құрылғаннан бастап қазіргі кезде дейін туристер саны мен бағаның өзгеру деңгейі мен себептерін қарастырып, сонымен қатар казіргі таңдағы турфирманың басқа турфирмалардың турпакеттің бағаларын салыстыра отырып, өзекті мәселесін анықтап, бұл мәселені шешу үшін өз ұсынысымды білдіргім келеді.
Зерттеу құралы - туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясатын қарастыру.
Зерттеу мақсаты - туристік индустрия кәсіпорындағы баға саясатына теориялық негіздеме жүргізу мен кәсіпорындағы баға қалыптастыру тәсілдерін қарастырып, тиімді баға стратегиясын ұсыну.
Зерттеу міндеттері мақсатқа сүйене отырып, келесідей міндеттерді қарастырады:
- туристің индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
- баға қалыптастыру саясатының ерекшеліктеріне тоқталу;
- туристік кәсіпорындағы баға қалыптастырудың шетел тәжірибесіне сипаттама беру;
- Қазақстанның туристік кәсіпорындарында баға қалыптастыру мен баға саясының жағдайын талдау;
- туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясатының тиімділігін арттыру бойынша іс-шаралар әзірлеу;
- Чунга-чанга кәсіпорнында баға қалыптастыру саясатын тиімділігін реттеу жолдары.
Әдістемелік зерттелуі Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастыру саясаты тақырыбында зерттеу жұмыстрын талдау кезінде жүйелі түрде туристік кәсіпорындардың қызмет көрсету саласын және баға икемділігі мен қалыптастыру, яғни баға саясатының жағдайы қарастырылды. Бұл өз кезегінде әдіснамалық тұрғыда кәсіпорынның жылдық есептері, тенденциялық негіздемелер, туроператор мен турагенттіктің арасындағы баға саясатының жағдайымен сипатталады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні туристік индустрия кәсіпорнындағы нақты баға қалыптастыру саясатын шешу үшін тиімді баға стратегиясын құрумен негізделеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және 36 суреттен, 12 кестеден тұрады.
1 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА БАҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туристік индустрия кәсіпорындарында баға қалыптастырудың түсінігі, мәні мен мазмұны
Туристік индустриядағы баға қалыптастыру түсінігін қарастыру үшін, алдымен, туризм индустриясы деген үлкен ауқымды мағына беретін терминге тоқталу қажет. Туристік индустриядағы туристік кәсіпорындардың коммерциялық бағыттылығы туристік және қызмет көрсету бизнесінің пайда болуына әкеледі, сонымен қатар туристік арнайы тауарлар мен бұйымдарды өндіретін өнеркәсіп салаларын қалыптастыруға әсер етеді.
Бұл туризм мен қызмет көрсетуді туристік қызмет көрсететін турфирмалардың жеке кешен болып айналуына және оның туристік индустрия деген атауға ие болуына мүмкіндік береді.
Туристік индустрия кәсіпорны - қонақ үйлердің, орналастыру орындарының, көліктік қызметтердің, қоғамдық тамақтану мекемелерінің, ойын-сауық орталықтары мен құралдарының іскерлік, танымдық, сауықтыру, спорттық, сонымен қатар басқа сипаттағы объектілердің, туроператорлық пен турагенттік қызметтерді атқаратын ұйымдардың, сонымен қоса экскурсиялық және гид-аудармашы қызметтердің күрделі кешені [2].
Жалпы туризм индустриясы және туристік индустрия кәсіпорны терминдері ұқсас және мағыналары бір секілді. Көптеген ғылыми жазбаларда туризмді ғалымдар бұл екі түсінікке алуан түрлі анықтамалар беріп кеткен. Туризм индустриясы түсінігін тереңірек қарастырсақ, ол кең мағына беретін және өте көлемді, әрі қиын термин. КСРО заманы кезінде бұл терминге алғаш рет атақты ғалымдар мынадай анықтама берген: Туризм индустриясы туризм қызметін сату және құруға маманданған, қызмет көрсетуші мекемелермен мінезделеді немесе туристердің төлеу қабілеттілік сұранысын қанағаттандыруға мамандандырылған экономиканың бөлек саласы деп айтып кеткен. Туризм саласындағы ғалымдардың айтуы бойынша туризм индустриясы туризмнің шаруашылық жағдайын анықтайды деп санаған.
Туризм индустриясы - туризмдегі таза экономикалық деңгей деп есептеуге болады. Аттары әлемге әйгілі туризм саласын күш сіңірген ғалымдар И.В.Зорин, В.А.Квартальнов туризм индустриясының шаруашылық құрылымын жеке түйіні деп анықтады, сонымен қатар кешендік бөлімдер мен салалардан құрылған экономикалық жүйе, онымен қоса олардың функциялары демалу пен көңіл көтерудің барлық түрлеріне қиын және әр түрлі сұраныстар негізінде қанағаттандырумен шектелетінін айтып кеткен.
Туризм индустриясының күрделі экономикалық мағынасы бар. Жалпы индустрия түсінігі күрделі өнеркәсіп деген мағынаны білдіреді (латын тілінен industria - қызмет). Туризм индустриясы кәсіпорнын экономикалық жағынан қарастыру бұл саланың көлемдігі мен тиімділігіне төмен капиталдың сыйымдылығы және құрылған қаржының жылдам өтелуіне байланысты болып келеді.
Туризм индустрия кәсіпорынның төмендегідей ерекше қасиеттері бар:
- туристік ұйымдардың ресурстарға байланысты орналастырылуы;
- өндіріс маусымдылығы және циклдік мінезі;
- әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымға үлкен көлемде инвестиция міндеттілігі.
Туристік кәсіпорынды ашып қарастыру үшін және қасиеттерін дұрыс түсіну үшін туризм индустриясының оң және теріс жақтарын төмендегі кесте бойынша қарастырайық (кесте 1).
Кесте 1
Туризм индустриясының оң және теріс жақтары
Оң жақтары
Теріс жақтары
ЖІӨ құрылымындағы туризм индустриясынан түскен табыстың өсуі
ЖІӨ құрамындағы табысты иррационалды түрде үлестіру
әлеуметтік инфрақұрылымның аудандарда дамуы
өндіріс инфрақұрылымның белгілі бір салаларының тоқырауы
жұмыс істейтіндердің туризм сферасында өсуі
туризм индустриясына бөлек экономика салалардың экономикалық бағыныштығы
экономиканың басқа салаларымен бәсекелестіктердің артуы
туризм индустриясында техникалық мамандандырылған кадрлар азаюы
белгілі бір ауданның ғылым және білім потенциялдарының өсуі
игерілмеген табиғи территорияларға антропогендік әсер өсуі
агломерацияға антропогенді әсердің азаюы
инвестициялық бағдарламаның кенет өтелуі
Ескерту - Мәліметтер [3] негізінде алынып, автормен құрастырылған
Осы кестедегі аталып кеткен туризм индустриясы дамуының оң және теріс жақтары тұрақты болмайды, себебі олар ұлттық экономиканың жаңа секторларының тұрақталуына байланысты өзгертулер жүргізіліп және толықтырулар жасалады. Қарастырып отырған туризм индустриясының оң және теріс жақтары оның туризм экономикасындағы және қоғамдағы маңызды орнын айқындайтын факторларының бірі болып табылады [3].
Туристік индустрия ауқымды материалдық-техникалық базасы бар, халықтың көп бөлігін жұмыспен қамтамасыз ететін және халық шаруашылығы салаларының басым бөлігімен өзара қарым-қатынасқа түсетін кешен болып табылады.
Туристік индустрия кең мағынасын қарастырсақ, халық шаруашылығы кешені ретінде түсіндірме беруге болады, яғни оған тармақталған техникалық қызметтер желісімен қоса жолаушылар тасымалы (әуе, су, автокөлік, темір жол); әртүрлі арнайы турфирмалар және туризм саласындағы екінші орындағы фирмалар (машина жасау, отын өнеркәсібі, капитал және жол құрылысы, кәдесый, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығының көптеген салалары және т.с.с), сондай-ақ турист пайдаланатын қызметтер кең сферасы жатады.
Бұл қызметтерге кіретіндер:
- туристерді орналастыру бойынша (қонақ үй, мотельдер,кемпингтер, мотельдер, ботельдер, пансионаттар, санаториилер, туристік базалар);
- туристерді тамақтандыру қызметі (мейрамханалар, асханалар, кафелер, дәмханалар, кафетериилер, барлар және т.б);
- жолаушы тасымалдайтын әртүрлі көлік түрлерімен баратын елдерге және басқа да елдер бойынша қозғалыс құралдары (поезд, круиздік кемелер, теңіз, өзен және авиачартерлік рейстер, автобус және т.б). Сонымен бірге көлік жүйесінің дамуы және арнайы туристік көліктің пайда болуы туристердің шетелге саяхатын шығындар бойынша да, уақыт бойынша да біршама қолжетімді жасады. Көлік құралдарын таңдау баратын елдің географиялық жағдайына, шыққан елдің алыстығына және сондай-ақ туристердің әлеуметтік дәрежесі мен табыс деңгейіне тәуелді;
- жарнама әлеуметтік ақпараттың, яғни адамдар арасындағы байланыс құралдарының бір түрі болып саналады. Бұл ақпарат белсенді жаңашылдық элементін бірге алып жүреді. Туризмде жарнама үлкен роль атқарады, себебі ол туристік өнім сұранысының сипаты мен көлеміне үздіксіз әсерін тигізеді. Жарнама белгілі-бір аймақтың туристік ресурстары және халықтың туристік ұсыныс туралы ақпараттану деңгейін анықтайды. Туристік ресурстар - туристің физикалық және рухани күштерінің қалпына келуіне әсер ететін, оның рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын табиғи, әлеуметтік-мәдени, тарихи және басқа да нысандар;
- туристік агенттердің сату қызметтері (саяхат маршруттарын жасау, көлікке және қонақ үй нөмірлеріне тапсырыс беру, жер шарының аудандарының туристік ресурстары, орналасу орындары, кедендік және шекаралық құжаттамалар және елдердің валюта бағамы туралы мәліметтер беру және т.б ), саяхаттар бюросы, экскурсиялық бюро (гид-аудармашы, экскурсовод, және т.б);
- тұтынушылардың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша (театр, кино, концерттік зал, мұражай, көрме, сурет галереясы, парк, аттракцион, табиғи және тарихи қорықтар; тарих және мәдениет ескерткіштерін көру; фестивальдарға, спорттық жарыстарға және басқа шараларға бару);
- туристердің іскерлік және ғылыми мүдделерін қанағаттандыру бойынша (конгресстерге, ассамблеяларға, конференцияларға, жиналыстарға, семинарларға, жәрмеңкелерге және көрмелерге қатысу);
- жалпы және арнайы мақсаттағы сауда турфирмалары (кәдесыйлар, сыйлықтар т.б сату);
- бақылау-әкімшілік органдар (шекаралық, валюталық, каратиндік, полицийлік қызметтер, сондай-ақ, төлқұжат, виза т.б. құжаттамалар бойынша қызметтер көрсететін органдар);
- табиғат, мәдени және тарихи мұралардың қызметтері;
- ақпараттық қызметтер;
- ақпарат құралдары (журналдар, газеттер және т.б);
- мемлекеттік туристік органдар (комитеттер, департаменттер және т.с.с);
- туристік бірлестіктер.
Экономикалық тұрғыдан алғанда туристік индустрия материалдық-техникалық базалары, шикізат пен жұмысшы күшін біріктіретін тұтас өндірістік-мүліктік кешен болып саналады [4].
Қазақстанның туристік индустрия кәсіпорынның дамуы халық жағдайының жоғарлау нәтижесі болып табылады. Индустрияның дамуы туристік бизнестегі кәсіпкерлердің де үлесі бірталай. Бұл мамандар үшін туристік бизнестегі тартымдылықтың себептері бар (сурет 1).
Сурет 1. Кәсіпкерлер үшін турбизнес тартымдылығы
Ескерту - Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Сонымен қатар қазіргі таңда Қазақстанда демалуды жайлықпен және қауіпсіздікпен қамтамасыз ететін туристік қызметтерді атқаратын туристік кәсіпорындар желісі даму үстінде. Қазақстан Республикасы экономикасының салаларының бірі ретінде қызметтің экономикалық, құқықтық, ұйымдастыру, әлеуметтік негіздері ҚР Туристік қызметі туралы Заңында айқындалған. Осы заңға сәйкесінше туристік қызмет - турагенттік және турфирмалық болып бөлінеді.
Туроператорлық қызмет - өзінің туристік өнімдерін қалыптастырумен қатар, дамыту және туристік агенттермен туристерге сатуға лицензиясы бар заңды тұлғалар қызметі.
Турагенттік қызмет - туроператорлармен қалыптасқан туристік өнімді дамыту және сату бойынша осы қызмет түріне лицензиясы бар жеке немесе заңды тұлғалардың қызметі. Олардың арасындағы басты айырмашылық - туроператорлардың туристік өнімді дамыту мен сату қызметінен басқа, осы өнімге баға қалыптастыру болып табылады.
Туристік өнімге баға қалыптастыру - шетелдік әріптестерді, қонақ үйлерді және экскурсияларды таңдау, әуекомпаниялармен келіссөздер, көрмелердегі жұмыстар, қонақ үйлермен әуерейстерге сақтап қою орындарының нақты санын есептеу, журналдарды шығару, агенттіктерді іздетіру және таңдау кешендерін бір турөнім ретінде біріктіре отырып, бағасын белгілеу болып табылады.
Туроператор визаларды рәсімдеу, ұшу, трансфер, қонақ үй, сақтандыру, экскурсия ұйымдастырумен айналысып, турөнімді жинайды, оны нарыққа шығарады және турагенттерге немесе тұтынушыларға тікелей өткізеді. Ал турагент - тупоператор мен тұтынушы арасындағы делдал болып табылады [5].
Туризм индустриясы үш басты қасиеттерімен ерекшеленеді: алдымен, туристік кәсіпорындар орналасуы ресурстарға бағытталады; екіншіден, туристік қызмет көрсетулердің мерзімдік қасиеті; үшіншіден инфрақұрылымның даму деңгейіне қойылған жоғарғы дәрежедегі талаптар болып табылады. Туризм индустриясының мекемелері мен кәсіпорындары шартты түрде үш топқа бөліп қарастырамыз. Оны кестеден көруімізге болады (кесте 2).
Кесте 2
Туризм индустриясындағы кәсіпорындарының топталуы
1 топ
2 топ
3 топ
Демалу орындары мен маршруттаағы туристік-экскурсиялық қызмет көрсету мекемелері (қонақ үйлер, туристік-экскурсиялық тасымалдауға арналған арнайы көлік; туристерді сауықтыру, турбазалар, санаторийлер, кемпингтер; экскурсия және саяхат бюролары; емдеу қызметтерімен, сонымен бірге сыйақылар және басқа туристік тауарлармен қамтамасыз ететін демалыс орындары және туристік орталықтары
Демалу орнында туристерге және жергілікті тұрғындарға мәдени-танымдық, тұрмыстық, сауда қызметін көрсететін кәсіпорындар (қонақ үйлер, жолаушылардың көлігі, ауруханалар, дүкендер, кинотеатрлар, клубтар және т. б.)
Туризм индустриясының материалдық-техникалық базасын құру және пайдалануды қамтамасыз ететін кәсіпорын мекемелері мен оларға еңбек құралдары, сонымен қатар шикізат, жабдықтауды жеткізетін кәсіпорындар, сондай-ақ туризм сферасына біліктілігі жоғары деңгейдегі мамандарды әзірлейтін мекемелер.
Ескерту - Мәліметтер [6] негізінде алынып, автормен құрастырылған
Сонымен, Туризм индустриясы - бұл функциясы бос уақыттағы демалу және көңіл көтеру түрлеріне деген әртүрлі және үнемі дамып келе жатқан сұраныстарды қанағаттандыру болып саналатын салалар мен кәсіпорындар тобынан құрылатын үлкен жеке шаруашылық кешені. Туризм индустриясы құрылымы жағынан туризмнің өзіндік жүйесінен және туристерге қызмет көрсетуге үлесі бар және халық шаруашылығының басқа салаларынан (қызмет көрсету саласы, өнеркәсіп және т.б.) құралады.
Туризм индустрия кәсіпорынның жүйесіне келесідей мамандандырылған кәсіпорындар кіреді:
-түнеу қызметтерін ұсынатын кәсіпорындар (қонақ үйлер, санаторийлер, туристік базалар, кемпингтер, мотельдер және т.б);
-тамақтандыру қызметін ұсынатын кәсіпорындар (мейрамханалар, кафелер, асханалар, барлар, аспаздық кәсіпорындар және т. б.);
- көлік қызметін атқаратын кәсіпорындар (авто-, әуе кәсіпорындары, темір жол, теңіз және өзен флоты кәсіпорындары және т. б.);
- туристік өнімді дайындау және өткізу кәсіпорындары (туристік бюро, экскурсиялық бюросы, туристік фирмалар, туристік агенттіктер, жолдама сату бюролары);
- жарнамалық-ақпараттық қызмет атқаратын туристік кәсіпорындар (жарнама агенттіктері, жарнамалық бюро, ақпараттық агенттіктер);
- өндірістік туристік кәсіпорындары (туристік кәдесыйлар фабрикалары, туристік құрал-жабдықтардың өндірісі, туристік жиһаздар жасайтын фабрикалар және т. б.);
- сауда-саттықкәсіпорындары (туристік жабдықтар дүкендері, туристік кәдесыйлар дүкендері, жалға алу пункттері және т.б);
- туризмдегі көңіл көтеру орталықтары (киноконцерт залдары, клубтар, ойын-сауық автоматтары залдары және т.б.);
- өзіндік туризм кәсіпорындары (туристік клубтар, туристік альпинистік клубтар, туристік вело клубтары, су туризмі клубтары және т. б.);
- туристік басқару органдары (туристік басқармалары, комитеттері мен департаменттері, туристік қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер және т. б.);
- туристік оқу орындары (арнайы жоғары және орта туристік оқу орындары, біліктілікті жоғарлату мен қайта даярлау институттары және т. б.);
- ғылыми-зерттеу және жобалау мекемелері (ғылыми-зерттеу туристік институттары, орталықтары, зертханалары, жобалау кәсіпорындары, туристік зерттеу полигондары және т. б.). Әрине, бұл толық тізім емес: туризм индустриясына, сонымен қатар жанама түрде теңіз, өзен, әуе, қала көлігі және көліктің басқа түрлері, жол және қалалық коммуналдық қызметтер, байланыс, сауда ұйымдары, өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және тұрмыста қызмет көрсетудің басқа кәсіпорындары да кіреді [6].
Туризм сферасы өз алдында көптеген экономикалық салалардың байланыс іс-әрекеттерімен негізделген күрделі салааралық кешен болып табылады: жолаушылар көлігі, тұрғын үй шаруашылығы, қоғамдық тамақтану, байланыс, денсаулық сақтау, сақтандыру, мәдениет және т.б. Туризмде әр сала біртекті компаниялармен көрсетілген және ол біртекті пайдаланушылардың тағайындалуымен өнім (қызмет) шығарылады, сонымен қатар бұл туристік индустрияны қалыптастырады. Туристік индустрия МТБ-ның жоғарғы дамуымен, бұқарлық сипаты мен қызмет көрсету өндірісімен, автоматтандыру және механизациялауды қызмет көрсету кезінде пайдаланумен ерекшеленеді. 2003 жылдың күзінде Ресей Федерациясындағы Мемлекеттік Думада өтілген жиналыста Федералдық заңында Туризм және Ресей Федерациясының туристік индустриясы жаңа жобасында туризм сферасында қосымша толық түсінікті ақпарат жаңартылды.
Бұл заңды жобада Туристік индустрияның туристік объект және субъект түсініктерін енгізді: Туристік объектілерге орналастыру және көлік құралдары, қоғамдық тамақтану кәсіпорындары, мәдениет, көңіл көтеру және спорт, ресурстары және ақпараттандыру жүйелері, сонымен қатар автоматтандырылған және ақпараттандырылған жүйелер мен олардың технологиялары кіреді. Туристік ұйым - туристік индустрияның субъектілері, бұған туроператорлық және турагенттік қызметтерді іске асыру секілді негізгі қызметтер.
Объектілер және субъектілер арасындағы өзара іс-әрекет туристік индустрияда ғылыми-техникалық прогесс, олар технологиялармен толықтыру, қызмет көрсету кезінде электрондық жүйелермен пайдалану, сонымен қоса интернет, әлем бойынша тез, сенімді және қауіпсіз ақпарат алуға қол жеткізу секілді қызметтерді пайдалануды қолдайды.
Өзара іс-әрекет көмегімен көптеген қызмет көрсету технологиялары дамып келеді, қызмет көрсету тәсілдері жаңарады, қызмет көрсету сапасы жоғарлайды, туризмнің жаңа түрлері пайда болады, туристік бизнес дамиды. Миллиондаған пайдаланушыларға қарапайым телефонның өзі тапсырыс және қызмет көрсетуге резерв қою, дыбыстық поштаға жүйелік қол жеткізуге мүмкіндік береді. Туризмде ұялы телефондар туристердің мәселелерін тез шешуге, ал интернет желісі толықтай туризмдегі қызмет көрсетуді жақсартты. Банктер туристерге дистанциондық қызмет көрсетуге ауысып және оған аймақтық пен ғаламдық жүйелер қосылып жатыр. Қонақ үйлерде банкоматтық болуы, мейрамханаларда, вокзалдарда банктік қызметтер туристтер үшін 24 сағат бойы қызмет көрсетуде.
Туризм индустриясында ғарыштық технологиялар қолдану көмегімен Глоллас атты спутниктік-навигациялық жүйе туристердің іс-әрекетін бақылауға, мүмкін болатын қауіп-қатерлерді алдын-алуға, авариялық жағдайларды болдыртпауға мүмкіндік береді. Бұндай қызмет көрсету жүйелері сұраныс болған жағдайда электронды өнеркәсіптің дамуына көмектеседі. Үлкен тапсырыстар электронды өнеркәсіпте бар және қауіпсіздік мақсатында азаматтардың электронды құжаттары енгізілген. Туристік индустрияның дамуына жоғары разрядты қонақ үйлер санының көбеюі және бұл қонақ үйлердегі жоғары сапалы қызмет көрсетумен бірге жоғары білімді, профессионалды дайындалған мамандардың болуы әсер етеді. Туризм индустриясында білім беру жүйесі де қарқынды дамып келеді және шетел мемлекеттермен байланыс жасалынып тұрады. Туристік индустрия кәсіпорнында ең алдымен қонақ үй шаруашылығына, туроператорларға, туристік агенттіктерге негізделеді Бұл кешендер туристік индустрияны құрайды [7].
Туристік индустриясында осы қонақ үй, турфирма, тамақтану орындарының дамуына көптеген стратегиялар мен саясаттар жүргізіледі. Бұл саясаттар негізінде индустрия қалыптасады. Индустрияның қалыптасуы экономиканың қарқынды өсуіне тікелей байланысты. Экономиканың өсу қарқындылығы сұраныс, ұсыныс, пайда негізінде баға түсінгі қалыптасады.
Баға қалыптастырудың мәні кәсіпорындағы баға саясатының дұрыс жүргізілуінде болып табылады. Туризмде баға түсінігі өте үлкен роль атқарады. Баға және баға саясатын дұрыс жүргізу процестері ел нарығында экономиканың өсуіне де үлкен ықпалын тигізеді. Сондықтан туристік кәсіпорындаға баға қалыптастыру саясатына тоқталып кетейік.
Туристік индустрия кәсіпорында баға қалыптастырудың орны ерекше, баға қалыптастырудың мазмұны туризм сферасында өте маңызды, баға қалыпстастыру саясаты туризмдегі экономиканың дұрыс жүргізілуіне әсерін тигізеді. Сонымен, баға қалыптастырудың мазмұны мен мәнін қарастыру үшін туристік қызметтерге қандай заңдармен экспорттық бағалар жүзеге асатынын, сонымен бірге шетел туристеріне қандай бағалармен сатылатынын қарастыру керек. Танылған экономикалық теорияда бағаны барлық қаражат эквиваленті ретінде көрсетеді. Туристік қызметтердегі баға қалыптастыру механизмін қарастыру кезінде өнім кәсіпорында және пайдалану кезінде іс-әрекеттердің анализ баға заңдылығына сүйене отырып негізделу қажет.
Әр қызмет көрсету құны қоғамдық қажетті еңбектің көмегімен келесідей негізбен анықталады: өнім құрамының бағасы мен жұмыс күшінің бағасы және қосылған құн қосылғанда пайда болады. Қосылған құн, яғни кәсіпкердің алатын құнын айтады. Мұндай негіз көмегімен қонақ үйдегі орналастыру, мейрамханадағы тамақтану, поезд немесе ұшақтағы құнды есептеуге болады. Ал ғимараттар, құралдар, көлік және т.б. өнім құралының бағасына кіреді. Аталып отырған қосылымның басқа элементі, бұл жерде қызмет көрсетудегі жұмыскерлердің еңбегі, яғни қызметші, даяшы, аспаз, техникалық мамандар қызметінің еңбегі. Көлем қызметкерлердің еңбек құнымен, яғни жалақы төлену ретінде; ал қосымша құн, бұл кәсіпорынның пайдасы көрсетіледі. Бұл құндарды есептеу кезіндегі ең қиыны - табиғи көрікті жерлерді және тарихи ескерткіштерді көрсету секілді туристік қызметтерді есептеу. Себебі, табиғи жерлер еңбек қызметіне жатпайды және олардың құны да болмайды. Алайда, бұл процесті толықтай қарастырсақ, табиғи көрікті жерлерді көрі және тамашалау үшін турист белгілі бір кәсіпорынның қызмет көрсетуінсіз бұл жерлерге барып жақындап және табиғи, физикалық, эстетикалық әсер ала алмайды. Бұнымен қоса, табиғи жерлер секілді тарихи және ескерткіштердің де құны жоқ деп есептеледі. Мысалы, Римдік Форум және Колизей, Париждегі Триумфтік аркасы немесе Париждегі Богоматери соборы, Лондондық Тауэр, Афиныдағы Акрополь, Каирдегі пирамидалар және сондай секілді ескерткіштер туристерді қызықтыру мақсатымен құнның есептелінбей жасалған. Сондықтан экскурсия құнын құрған кезінде бұлар мүлдем саналмайды. Бұл экскурсия құнына өнім құрамының бағасы элементі құны жөндеу-қалпына келтіру және өңдеу жұмыстары, іргелес аумақтарды абаттандыру, жолдарды салу және т.б. жұмыстарына есептеледі.
Тарихи ескерткіштерге кез келген туристер өз қалауымен, осы жерлерді жөндеу үшін және экскурсовод қызметіне, жүргізушіге, аудармашыларға, көрушілерге, күзетшілерге қосымша қаражат төлей алады. Сонымен бірге, әр турист еш ақы төлемей Париж қаласындағы Богоматери Соборына кіре алады, бұл жағдайда бұның қатысуы ол үшін таза тұтынушылық құн ретінде саналады. Бірақ, егер ол гид немесе автобус қызметін пайдаланса, онда оған қосымша белгілі бір қаражат төлеу қажет. Ең басты көңіл аударатын нәрсе, бұл - халықаралық туризмде туристік қызметтерге әлемдік орта бағалар қолданылмайды, байқағанымыздай, орта бағалар мұнай, газ, орман, астық және экспорт тауарлары бар елдер (Турция, Египет, Болгария, Тунис) және жоғары деңгейлі бағалары бар елдер (АҚШ, Орталық және Солтүстік Еуропа, Ресей) кіреді.
Әлемдік нарықта туристік қызметтерге ұлттық бағалар бір-бірімен бәсекеге түседі. Бәсекеге түсетін төменгі бағалар жоғары бағаларды нарықты ығыстырады деп болжауға болады немесе керісінше олардың деңгейіне, яғни ұлттық экспорттық-импорттық тауарлардың әлемдік бағасына дейін көтерілуі мүмкін. Туристік ресурстармен және құндылықтармен, сонымен қатар олардың өндірілген туристік қызметтер негізіндегі мопонополиялық ие болу (иемдену) басқа елдер мен аймақтардың туристік қызметінің, өндіруші жағынан бәсекелестіктен шектету үшін қызмет атқарады. Бұл монополия табыс нормасын түзетуге тосқауыл болады және халықаралық туризм нарығында әртүрлі елдерге басқа елдермен салыстырғанда қызметтері салыстырмалы түрде бірдей қызмет бағаларының шығуына мүмкіндік береді. Алайда, ескерілетін нәрсе: туристік құндылықтардың монополиялық жағдайы туристік қызметтердің ұлттық бағасын түзету тек табиғи кедергі ретінде іс атқарады және еш жағдайда осы бағалар деңгейі толықтай анықталмайды. Олардың деңгейі өндірістік ұлттық шарттарымен анықталады, оның ішінде ай сайынғы төлем, табыс нормасы, рентасы, банк пайызы және т.б.
Сонымен қатар туристік ресурстардың монополизациясы және құндылығы ешқандай абсолютті мағына бермейді, ол тек бұл процестерді қиындатады. Соңғы жылдарда экономика мен өндіріс сферасында интеграция мен жаһандану процесі жылдам болуына байланысты, белсенді шетел капиталдары әртүрлі елдердің туристік индустриясына кіріп кетуін байқауға болады (мысалы, Турция, Египет).
Бұл процестер нәтижесінде халықаралық туристік нарықта ұлттық бағалар бірігіп тенденцияның пайда болуына әкелуі мүмкін. Көбінесе бұл тенденциялар баға қалыптастыру кезінде ортақ туристік ресурстары бар елдерде байқалады. Мысал ретінде, туристік орталықтары барынша мол Жерорта теңіздік дамыған елдерді айтып кетуге болады: Испанияда, Француздық, Итальяндық, Адриатикалық ривьераларында, Грецияда, Кипрде және т.б. Бұл аймақтарда теңіз жағасындағы демалу - туристік құндылықтың ең бастысы болып саналады.
Аталып кеткен елдерде туристерді тарту үшін бірдей табиғи мүмкіндіктері бар. Мысалы, күн астында жылы теңіз жағасында демалғысы келетін ағылшын студенті үшін жағажайы мен қонақ үйі қай жерде орналасқаны маңызда емес. Осы студент үшін бұл жағдайда баға деңгейі мен қызмет көрсету сапасы маңызды болып саналады. Сондықтан бұл елдердің шетел туристерді қызықтыру бәсекелестігі, ұлттық бағалардың орта аймақтық бағалар деңгейімен ерікті жақындауына дейін алып келеді.
Туристік қызметтерге баға қалыптастыру процесінде қазіргі заманғы экономикаға қарама-қайшылық күшейе түсуде. Бағаның өсуі әмбебап болып келеді және әр елдерде тек өсу қарқынымен ерекшеленеді. Өсу негізіне жалпы өмір сүру бағасының жоғарлауы жатады, ол төмендегідей әлеуметтік - экономикалық жағдайлармен туындайды:
- инфляция және қағаз ақшалардың құнсыздануы;
- жалпы нарық бағасын ерікті бәсекелетігін төмендету жолымен алып келетін монополиялық капитал қысымы;
- экономикалық тұрақсыздық және әлемдік валюталық жүйесіндегі әрдайым болып тұратын дағдарыстар, әлемдік нарықтағы ақша құнының түсіп кетуі;
- салықтың өсуі, бұл жерде кәсіпкерлер автоматты түрде тұтынушыға да салықты қосып жібереді, сонымен қоса салық тауар мен қызмет көрсету құнына қосылады.
Туристік кәсіпорындағы баға қалыптастыру саясаты бірнеше кезеңдерден тұрады:
1-кезең. Туристік кәсіпорынның нақты туристік қызмет шығару көмегімен нақты мақсаттарды анықтау. Баға саясатының келесідей басты мақсаттарын айқындайды: өткізуді қамтамасыз ету, табысты максималдау, нарықта ұстап қалу.
2-кезең. Туристік өнімге сұранысын анықтау. Баға жоғары болған сайын, сұраныс төмен болады және сол сияқты керісінше.
3-кезең. Деңгейді анықтау анализі және ұсталымдардың құрылымы. Бұл бағалардың төменгі шегін анықтайды.
4-кезең. Бәсекелестердің қызмет көрсету бағаларына анализ жасау. Бұл кезеңде туристік кәсіпорын өз өнімдерінің бағаларын басқа кәсіпорындардың бағаларымен салыстырып көру және қорытынды жасалады.
5-кезең. Нарықтық жағдайға мүмкіндіктер мен қызметтерге сәйкес баға стратегияларын әзірленеді. Туристік ұйым өз мүддесін назарға ала отырып, нақты стратегиясын таңдайды. Көптеген жағдайда,таңдау, нарықтық ұйымдардың жаңа ұсыныстар немесе дәстүрлі қызметтерді ұсынуымен байланысты болады. Жаңа туристік өнімді шығару кезінде, компания келесі баға стратегиясын карастырады. Бағалар сұраныстың бірінші толқыны түскеннен кейін ғана төмендейді. Бұл оның жаңа сатып алушыларды қызықтыру мақсатында жасалынады. Алайда, бұл бағаның көптеген артықшылықтары бар. Атап кетсек:
- баға қалыптастыру кезінде, бағаны оңайлықпен тезарада түзетуге мүмкіндік береді. Сатып алушылар әрдайым бағаның жоғарлағаннан гөрі, кенет төмендеп кетуін тұтады;
- турөнімнің нарыққа алғаш шығу кезінде үлкен көлемді табыс алуын көздейді;
-
- сатып алушылардан түсетін сұранысты сақтап отыруын қамтамасыз етеді, себебі, егер, кәсіпорын бағалары төмен болған жағдайда, онда өзінің төмен мүмкіншілітеріне байланысты, фирма сатып алушының барлық қалауын орындай алмайды;
- имидж қалыптасуын қамтамасыз етіп отырады. Бұның көмегімен сапалы туристік қызметтің болашақта бағасы төмен болған жағдайында да, турөнімнің іске асуын қамтамасыз етеді;
Беделді туристік қызметтің пайда болуы кезінде сұраныстың ұлғаюына әкеледі. Сонымен қатар көп жағдайда психологиялық бағалар да қолданылады. Бағаларды қалыптастыру кезінде тұтынушының психологиялық қабылдауын да ескеру қажет. Бұл жағдайда баға қою кезінде үлкен көлемді сомадан бір немесе бірнеше бірлік төмен болуы қажет. Бөлшек сауда бағасы үшін саны сату кезінде баға соңында 9 қойылған кезде, ал көтерме сауда бағасы үшін 7 саны соңында қойылса үлкен әсер береді.
6-кезең. Баға қалыптастыру тәсілін таңдау және соңғы нақты бағаны қою.
7-кезең. Бағаны түрлендіру жүйесін жетілдіру. Бұл туристік салада көбінесе сатып алушыларды ынталандыру үшін жеңілдіктер жүйесі көмегімен іске асады. Мәселен, сконто, көтерме, фунционалды, мерзімдік секілді жеңілдіктер арқылы жасалады. Туристік кәсіпорындағы басқару стратегиялық жоспарлармен, көрсетілетін сапалы қызметтермен, сұраныс пен ұсыныстың аудандық ерекшеліктерімен, халықтың шығын деңгейімен жүзеге асады.
Басты ескерілетін нәрсе - баға оңтайлығын ескеру қажет, себебі ол тікелей туристік бизнеске әсерін тигізеді. Бағаның төмендеуі және жоғарлауы кәсіпорынның қаржылық нәтижесінің өзгеруіне әкеліп соғатынын да ескеруіміз қажет. Баға жоғары болған сайын, табыс деңгейі де жоғары болады [8].
1.2 Туристік кәсіпорындардағы баға қалыптастырудың ерекшеліктері
Туристік кәсіпорындардағы баға қалыптастырудың ерекшеліктерін қарастыру үшін, баға қандай өнімге қалыптасатынын, қандай қызметтермен байланыс жасайтынын, бұл бағаға кіретіндерді, яғни турпакет және турөнім құрылымын, сонымен қатар баға қандай формуламен анықталатынын білу қажет. Туристік индустрияда туристік қызметке қарағанда туристік өнімді бір нақты тауар ретінде қалыптасады. Туристік өнім экономиканың дамуының ең бір әсер ететін факторы ретінде қарастырамыз.
Турөнімнің туристік қызметтен ең бір басты айырмашылығы: егер туристік қызмет тек өндірілген орнынан ғана қолданылып және сатып алынса, ал туристік өнім тұру орнынан сатып алынып, бірақта туристік қызметтің өндірілген орнын да ғана қолданыла алады. Жолдама алар кезде біз туристік қызметті әлі сатып ала қоймаймыз, бірақ тек жолдама арқылы осы қызметке ақша беріп, туристік қызметке кепілдік аламыз.
Туристік өнім тауар ретінде клиенттің барлық қалауларын қанағаттандырады. Турөнімнің маңыздылығы оның субъектінің бағаланумен анықталады. Сондықтан турагент турпакет сатқан кезде оның максималды клиенттер үшін өте бағалы болуына тырысу қажет. Сол кезде ғана туристік өнімді өндіру үшін индустриялды технологияларды пайдалануға болады.
Кей жағдайларда туристік өнім туристік пакет ұғымымен ұқсатады. Алайда туристік пакет - бұл үлкен кешен болып табылады және оған негізгі 4 элемент кіреді (сурет 2).
Турпакет
Туристік орталық
Көлік
Трансфер
Орналасу қызметтері
Сурет 2. Туристік кәсіпорындағы турпакет элементтері
Ескерту - Мәліметтер [9] негізінде автормен жасалынған
Туристік орталық - туристің демалатын орны, оған барлық рекреациялық мүмкіндіктер кіреді: табиғи, тарихи-мәдени, экологиялық, этнологиялық, әлеуметтік-демографиялық, инфрақұрылымдық.
Бұл элемент өте маңызды, себебі бұл элеметсіз ешкандай сапар болу мүмкін емес. Ол мұқият таңдауды қажет етеді. Турист белгілі бірнеше елді немесе объектілерді таңдаған кезде, туроператор туристің нақты барлық қалауларын ескеріп, оны бір орталыққа бағындыру қажет.
Көлік - туристің туристік орталыққа жету үшін арналған құрал. Көп жағдайда, туризмде әуе көлігі кеңінен қолданылады. Ал кішігірім қашықтықтарға поезд, автобус, автокөлік пайдаланылады.
Турпакеттің құрамындағы кіретіндердің ішінде ең қымбаты көлік болып есептеледі. Көліктің ыңғайлығы және жүру уақыты тез болған сайын, оның бағасы да сәйкесінще жоғары болып келеді. Алайда қымбат болғанына қарамастан, бұндай көлік құралдары уақытты үнемдеуге мүмкіншілік береді.
Орналастыру қызметтері - бұл туристік орталыққа келген турист үшін арналған нақты қонақ үй. Қонақ үйде орналастыру туристің таңдаған қонақжайлық типіне байланысты. Орналастыру орындарына отельдер, мотельдер, виллалар, ботельдер, кемпингтер және т.б. болуы мүмкін. Тамақтану туристік пакеттің бір элементі ретінде саналады. Туризмдегі қабылданған орналастыру және тамақтану құрамдастырылымы:
- BB - орналастыру + таңғы ас;
- HB - жартылай пансион: орналастыру + таңғы ас + кешкі ас;
- FB - толық пансион: орналастыру + таңғы ас + түскі ас + кешкі ас.
Трансфер - туристерді келген елінен күтіп алып, орналастыру орнына дейін апарып тастау және қайтадан кететін күні шығарып салу. Трансфер автобус, такси немесе лимузин көмегімен жүзеге асады және тур құнына кіреді. Сонымен қатар туристерді белгілі бір объектілерге апарып және қайтадан орнына әкелу де жатады. Мысалы, театр, музей және т.б. Бірақта бұл қызметтер турпакет бағасына кірмейді [9].
Туристік өнім - туристік сапар кезіндегі клиенттің барлық қалауларын қанағаттандыратын заттық (тұтыну заттары) және заттық емес клиент бағаларының (туристік қызмет) жиынтығы. Туристік өнім үш элементтен тұрады (сурет 3).
Туристік өнім
Тур
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер
Тауарлар
Сурет 3. Туристік кәсіпорындағы туристік өнім құрылымы
Ескерту - Мәліметтер [10] негізінде автормен құрастырылған
Бұдан, туристік өнімнің турпакеттен қандай айырмашылығы бар деген сұрақ туындауы мүмкін. Туристік пакет - турөнімнің бір бөлігі ғана, яғни турөнімнің ең негізгі және қажет бөлігі деп айтумызға болады.
Тур - турөнімнің алғаш бірлігі деп айтсақ болады, алайда тұтынушыға бір тұтас бөлік ретінде сатылады. Турдың құрылымын суреттен көрелік (сурет 4).
Тур
Турпакет
Маршруттағы қызметтер кешені
Маршрут
Мерзімдер
Сурет 4. Туристік индустрия кәсіпорынның тур құрылымы
Ескерту - Мәліметтер [10] негізінде автормен жасалынған
Суреттен көріп отырғанымыздай, тур құрылымын қарастырдық [10]. Осы суретке сүйене отырып, бір бағытқа сапарды мысалға алып, тур құрастырайық.
Мысалы, егер клиент Париж қаласына сапарды ұйымдастыруды қаласа, онда туроператор алдымен, турпакет ұсынады (ұшу күні, уақыты және рейс нөмірі; әуежайға келу күні және уақыты, күтіп алатын фирма немесе тұлға аты; әуежайға отельге дейін трансфер; отельде таңдалған санат бойынша орналастыру; отельден кету күні және уақыты; әуежайдан ұшу уақыты).
Турпакетті туроператор турагентке сатады, турпакетті тұтынушы туроператордан сатып ала алмайтынын ескеруіміз қажет. Тек қана турагент арқылы ғана, өз қалауларын білдіріп, турагент оны орындап турпакетті берілген клиентке сатады.
Турагент тек туроператор және тұтынушы арасындағы делдал қызметін атқаратынын ескеруіміз қажет. Содан соң, турагент тұтынушыдан қосымша турсапарға қосатын қалауларын сұрап білу қажет. Мысалы, тұтынушы тур бағдарламасына келесілерді қосуды қажет етеді: Пари-визвон атты шолу экскурсиясы және түскі ас, Мулен Руж және Лидо түнгі шоуларына қатысу және кешкі ас; Эйфель мұнарасына экскурсия және түскі ас; Луврға сапар және Сити мейрамханасында кешкі ас; кемемен серуендеу.
Бұл барлық талаптарды туроператор орындау қажет. Туризмде бұны маршрут бойынша кешен деп айтылады. Мысал ретінде Мәскеуден Париж қаласына турды кесте бойынша қарастырайық (кесте 3).
Кесте 3
Мәскеу-Париж-Мәскеу тур бағдарламасы
Қызметтер
Күні
1
2
3
4
5
6
7
8
Турпакет
Ұшу-
ұшып келу (Шарль-де-Голь)
Трансфер Ритц отелі
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Таңғы ас
Отель
Трансфер
Маршрут бойынша қызметтер кешені
Шолу экскурсиясы
Эйфель мұнарасы
Түскі ас
Версаль
Түскі ас
Кемемен серуен Түскі ас
ЛидоКешкі ас
Лувр Кешкі ас
Өз бетінше бағдарлама
Кешкі ас
Түскі ас
Кеш
Кешкі ас
Кеш
Кешкі ас
Кешкі ас
Кеш
Кешкі ас
Күн
Түскі ас
Күн Түскі ас
Ескерту - Мәліметтер [11] негізінде автормен құрылған
Кестеден көріп отырғанымыздай, бұл бағдарлама туристің барлық уақытын алмай, бос уақытқа да орын қалдырып нақты құрылған. Әр турист ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz