Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясының заманауи жағдайы
Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясының заманауи жағдайы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1 ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын-сауық индустриясының даму тарихы, мәні және туризмдегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Ойын - сауық индустриясын ұйымдастыру мен басқарудағы басты ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3 Шетелдердегі ойын-сауық туризмінің даму тәжірибелері ... ... ...
23
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясының қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.2 Қазақстанның экономикалық дамуында ойын - сауық бизнесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.3 Қазақстандағы ойын-сауық индустриясын ұйымдастыру мен дамытудағы мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗАМАНАУИ ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1 Ойын-сауық демалыстарын өткізуде кәсіби қызметтерді дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламаларды нығайту жолдары ... ...
51
3.2 Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық демалыстарын өткізуді ұйымдастыруда ұлттық ойын түрлерін енгізудің қажеттілігі ... ..
63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
КІРІСПЕ
Ойын-сауық адамзат қоғамының даму жағдайына тікелей өзіндік әсерін тигізетін, күнделікті тұрмыстық өміріндегі маңызды орын алатын сфераның бірі. Ойын сауыққа қажеттілік адамға қажетті бірінші қажеттіліктерін өтегенннен кейін пайда болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Көпшілік қауымның әлеуметтік бпасты тетігі болып есептелетін іргелі орталықтың, яғни ойын-сауықтық кешенінге жататын кәсіпорындардың орын алуы мемлекеттің бүгіні мен болашақғы үшін өркениет нышаны болып қала береді. Егерде біз туристік индустрияны 2 бағытта: орналастыру мен жайғастыру, тамақтану және ойын-сауық, демалыс және өнер деп бөліп алып қарайтын болсақ, аталғандардың екінші бағытын жетілдіру үшін мемелекет тарапынан қаржылар көптеп бөлінуде. Осындай жасалған жағдайларға қарамастан туризмнің ойын-сауық, өнер және демалыс салаларынан түсетін пайдасы аз болып отыр. Осы көрсеткіш туризмнің ойын-сауық индустриясын ғылыми зерттеуді қажет ететін басты өзекті сұрақтардың бірі екендігін байқатады.
Ойын-сауық индустриясы - туристерді, адамдарды тек рухани-физикалық тұрғыдан қанағаттандырып, көңіл көтеру шараларын жүзеге асырып қана емес, жыл сайын қарқынды түрде даму үстіндегі, ел экономикасындағы басты қаржы көзі болып табылатын, миллиардтаған айналымы бар дүниежүзілік индустрия. Ойын-сауық туризм саласынының ең маңызды әрі басты түрлерінің біріне жатқызылады және қазіргі кезде ойын-сауықсыз саяхат өткізу мүмкін еместей жағдайда.
Ойын-сауық индустриясының қызмет көрсету негізіне туристердің қажеттіліктерін, қалауын көңіл көтеру әрекеттерін жүзеге асыра отырып қанағаттандыратын кәсіпорындар жатады. Аталмыш кәсіпорындарға қызмет көрсету бағыты ойын-сауықпен сипатталатын цирк, кинотеатрлар, аттракциондар, демалыс саябақтары, ойын залдары, театрлар, концерттік залдар жатады. Сонымен қатар, ойын-сауыққа спорттық әрекеттермен байланысты денені шынықтыру қызметтерін де жатқызуға болады: спорттық залдар,спорт клубтары және тағы басқалар. Ойын-сауықпен мәдени орындар да - мұражай, кітапхана, көрмелерді де байланыстырамыз. Ойын-сауық шаралары арқылы адамзат өзінің физиологиялық, зейіндік немесе рухани сұраныстарын қанағаттандырады, өзінің тұлға ретіндегі бағалалық қасиетін көтереді, өзіндік рөлін түрлі жағдайларда және әр түрлі әлеуметтік ортада, жүйелерде талдайды, түрлі сезімге бөленеді.
Қазақстан Республикасында дәстүрлі типтегі ойын-сауық бағыттарымен қатар, үлкен-үлкен ойын-сауық кешендері, интернет арқылы көңіл көтеру, ойын залдары сияқты ойын-сауықтың жаңа түрлері де даму үстінде. Бір кездері ойын-сауық бизнесінің кейбір тйым салынған түрлері біздің елімізде заңдық бекітулерден тыс жүзеге асқан еді, оған ойын бизнесін (казино) мысалға келтіріп өтсек болады. Ал қазіргі күні ол ойын-сауық түрлері де заңға сәйкес жүргізіледі және ойын-сауық ғимараттарының әр түрлі түрлері дүниеге келді: ойын автоматтарының жүйесі, казино, көрме залдары, жекеменшік көркемөнер галереялары және басқалары.
Шоу көрсететін әр түрлі өнер топтары, жекеменшік телекомпаниялар және киностудиялардың қалыптасуы - шоу бизнес саласының даму үстінде екенін көрсетеді. Дегенмен, жоғарыда аталғандар қазіргі уақыттағы Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық нарығында жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың толықтай тізімі емес. Көптеген коомерциялық кәсіпорындар өздерінің негізгі мақсатын табыс, қаржы табу деп қана санайды, дегенмен шығармашылық және әдениет үшін жұмыс істейтін кәсіпорындар пайда табумен бірге мәдени қажеттіліктерді жүзеге асыруы керек екенін ұмытпауы керек. Еліміз азаттығын алып, өркендей бастағаннан бері мәдени, спорттық орындардың, әр түрлі салалық кәсіпорындардың да көлемі ұлғайып, сәтті жұмыс жасауда. Олардың ішінде ерекше көңіл аударып қарағанымыз - қазіргі уақыттағы казино, цирк, кино әлемі, театр және өзге де басқа жаңаша бой көтеріп келе жатқан үлкен-үлкен ойын-сауық орталықтары, кешендерінің еліміздегі қарқындап дамуы.
Көпшілік қауымның әлеуметтік басты тетігі болып есептелетін іргелі орталықтың, яғни ойын-сауықтық кешенінге жататын кәсіпорындардың орын алуы мемлекеттің бүгіні мен болашақғы үшін өркениет нышаны болып қала береді.
Зерттеу құралы - ойын-сауық туризмінің теориялық негіздері, Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясының қазіргі жағдайы, оны басқару және ұйымдастыру ерекшелігі, ойын-сауық туризмінің даму мәселелерін талдау, шешу жолдары.
Орындаған дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстандағы ойын-сауықтық индустрияның жетілу жағдайы мен ойын-сауықтық орталықтар мен кешендердің заманауи талаптарға сай екендігін анықтау, дамыту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың міндеттері ретінде төмендегілерді көрсетуге болады:
oo Ойын - сауық инндустриясының теоретикалық мәні;
oo Қазақстандағы ойын - сауық индустриясыныңы даму жағдайына талдау жасау, мәселелерін анықтап көрсету;
oo Қазақстан Республикасындығы туристік ойын - сауық демалыстарын өткізуді кәсіби деңгейде ұйымдастыру бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу жұмысының әдіснамасы. Туризм - қазіргі уақытта Қазақстандағы қарыштап өркендеп келе жатқан сала түрлерінің бірі. Соңғы жылдары Қазақстандағы қалалардың көбісінде ойын-сауық кешендері көптеп бой көтеруде. Отандық өндірушілердің көбісі ойын-сауық индустриясының елімізде дамуын басты назарға алуда. Астана қаласы осы тенденцияны айқындайтын үмітті, ең перспективалы даму үстіндегі өңір болып есептеледі. Белсенді түрдегі демалысқа деген қажеттілік, туристер ағымының көбеюі, іскерлік белсенділіктің артуы қалаға келген қонақтарға және өңірдегі тұрғылықты халыққа заманауи қызмет көрсететін әр түрлі кластағы ойын-сауық кешендерінің, орталықтарының ашылуын талап етеді.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңыздылығы. Ойын-сауық индустриясын қазіргі заманауи талаптарға сай дамыту мақсатындағы бұл дипломдық жұмыста көрсетілген зерттеу жұмыстарды туризмдегі ойын-сауық индустриясында, ойын-сауық бизнес кешендерінде, ойын-сауық бизнесінде және жоғарғы оқу орындарындағы экономика бағытында оқитын мамандықтар үшін қолдануға болады.
Бірінші бөлімде ойын-сауық индустриясы туралы жалпы түсінік, оның пайда болуы және ойын-сауықтың адам өмірі үшін маңыздылығы, Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясыныңң ұйымдастыру және басқару, осы индустрияны ұйымдастырудагы шетелдік тәжірибелер қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы ойын - сауық демалыстарыының даму жағдайы, қазіргі уақыттағы ойын - сауық орталықтарынынң даму тенденциясы, Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық бизнесінің даму жағдайы туралы толықтай ақпарат алуға болады.
Ал үшінші бөлім ойын-сауық демалыстарын өткізуде кәсіби қызметтерді жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар жасалып, Қазақстан Республикасы заңдарының маңыздылығы мен орындалуы және ойын-сауық демалыстарын дамытуда ұлттық ойындардың қажеттігі мәселесіне арналған.
Дипломдық жұмысты Қазақстандық, ресейлік және шетелдік авторлардың туристік және ойын-сауық кешенінің индустриясы туралы еңбектері мен аталмыш салаға арналған оқу құралдарын негізге ала отырып орындадық. Дипломыдық жұмыста асық ойындарын ұйымдастыру бойынша Қазақтың ұлттық ойындарымен танысу (Асық ойыны) жобасы ұсынылды, жоба кешенде қолданысқа енгізу үшін қарастырылуға алынды, актісі бар (Қосымша Б)
Дипломдық жұмыспен байланысты G-Global коммуникативті алаңды сайтында Қaзaқстaн республикасының экономикaлық дaмуындa ойын - сaуық бизнесінің рөлі тақырыбындағы мақала жарияланды.
Соңғы уақытта елімізде туризм саласының қарқынды түрде жетілуіне байланысты әлеуметтік ғылыми зерттеу де дами түсті. Шетелдік және отандық туристік аймақтар, туризмнің экономикалық-географиялық шарттары, туризмді әлеуметтік-мәдени тұрғыда қарастыру, туристік кешендерді ұйымдастыру тетіктері, туристік фирмалардың, орталықтардың менеджменті, қаржылық-экономикалық аспектілері С.Р.Ердәулетов, А.АЖолдасбеков, Т.Алтынбеков, Л.А.Багрова, Н.В.Багров, А.Ю.Александрова, В.А.Окладникова, Н.Н.Ильина, М.В.Ефремова, Р.А.Браймер, Д.К.Исмаилов, Е.В.Колотов, Н.К.Моисеева, А.Д.Чудновский, В.С.Преображенский, М.А.Жуковамен зерттелген.
Диплом жұмысының құрылысы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, бөлімшелерден, қорытындыдан тұрады және суреттерден, кестелерден, қосымшалардан тұрады.
1 ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын-сауық индустриясының мәні, даму тарихы және туризмдегі алатын орны
Қазақстан Республикасындағы 2007 жылдың 12 қаңтарындағы №219-ІІІ ойын-сауық бизнесі туралы заңына сай ойын-сауық бизнесі - құмар ойындарын ұйымдастыру мен оны дамытуды қарастыратын қызмет болып саналады [1].
Ойын-сауық индустриясы адам өмірімен байланысты көптеген міндеттерді шешеуге септігін тигізеді. Адам өзінің күнделікті тұрмыс-тіршіліктен артылған бос уақытының белгілі бір үлесін ойын-сауықпен толтыра отырып өзін еңбек бірлігі ретінде қалыптастырады. Ойын-сауық индустриясы саласының басты қызметіне адамдардың сұраныстарын, қажеттіліктерін көңілін көтере отыра қанағаттандыруға бағдарланған кәсіпорындар жатады. Мұндай кәсіпорындарға қызмет көрсету бағыты ойын - сауықпен сипатталатын аттракциондар, демалыс саябақтары, цирк, кинотеатрлар, ойын залдары және т.б. жатады. Әр кинотеатрлар, концерт залдары, театрлар сияқты мәдени орындары да ойын-сауыққа жатқызылады. Сонымен қатар, ойын-сауыққа спорттық әрекеттермен байланысты денені шынықтыру қызметтерін де жатқызуға болады: спорттық залдар,спорт клубтары және тағы басқалар. Мұражай, кітапхана, көрмелер сияқты мәдени құндылықтарды да ойын-сауықпен байланыстыруға болады.
Өркениеттің алға жылжуы және жаңа технологиялардың қарыштап дамуы адамның жұмысының жеңілдеуіне әкеліп, бос уақытының көбірек артылуына жол ашады, яғни сонымен бірге әлеуметтік-мәдени ортаның ілгерілеуі де байқалады (сурет 1). Дүниежүзі бойынша осындай өндіріс түрінің серпін алып, дамуына менеджерлер көп көңіл бөлуде .
Сурет 1. Қазіргі кездегі әлеуметтік мәдени ортаны қалыптастырудағы
демалыс түрлері
Ескерту - Мәліметтер [2] негізінде автормен құрастырылған
Әлеуметтік-мәдени орта - адамдардың әлеуметтік-мәдени сұраныстарын қанағаттандыруға байланысты өнімдерін шығарып, қызметтерін ұсынатын кәсіпорындар жиынтығы. Және мұндай кәсіпорындарға деген сұраныс халықтың төлем қабілеттілігіне, қоғамның қажеттілігіне және модамен байланысты жыл сайын артып келеді.
Мәдени орттадағы жаңа құбылыстарға экскурсиялық қызметті, ұйымдастырылған туризмді, жаңа шоу-бағдарламаларды, модель агенттіктерін, жарнама өнерін, ойын залдарын жатқызуға болады. Заманауи талаптарға сәйкес қызмет көрсету қазіргі заманныңң (Сурет 2). Кешегі күнге дейін адамдардың көңілінен шығып келген сауықханалар, демалыс орындары, мейрамханалар, тынығу орындары қайталанбастай керемет болып келсе, ал қазіргі кезде олардың біразы көпке таңсық болмай қалып жатқанны бар. Себебі, заманның талабы, жаңашыл өмір сүруді, ауқымының деңгейінің жоғары болуын, одан қала берді қызмет көрсету саласында небір тың жаңалықтар пайда болып, күннен-күнге ерекшелену үстінде.
Сурет 2. Әлеуметтік-мәдени орта классификациясы
Ескерту - Мәліметтер [2] негізінде автормен құрастырылған
Адамзат қоғамының өмір сүру деңгейі жоғарылауымен қатар, оның ойын-сауыққа дегенн сұранысы да арта түсуде. Ең бастапқы кездерде адамдарға жүгіруден жарыстар мен нысанаға тура көздеудің өзі де жеткілікті болған. Уақыт өте келе осы жұмысқа ақыл мен сезімнің қажеттілігі байқалды, сонымен байланысты интеллектуалдық ойындар мен театрлар дүниеге келді. Егер бастапқы кездері ойын-сауық жабдықтары қолдан дайындалған болса, одан соң бұл жабдықтарға техниканың дамуына байланысты жаңа ой, идеялар мен материалдар қолдааныла бастады. Яғни, біз қазіргі уақыттағы адамдардың көңіл-көтерууге деген мақсаттарының, ойларының, өмір сүру салттарының өзгергендігі байқалады. Соған сәйкес ойын-сауық кешендері адамдардың сұраныстарын өтеу үшін қазіргі күнгі нарықты бақылап, зерттеп, адамдардың қалауларын қарастыррады [3].
Адам не адамдар тобы көңіл-күйлерін көтере отырып өздерінің жан дүниесін байытып, рухани қажеттіліктерін қанағаттандырады. Ойын-сауық индустриясы алдына негізгі мақсаты ретінде көңіл көтеру жағдайларын жасау деп қояды [4]. Өйткені осы жағдайлардан ойын-сауық үрдісінің өтуіне байланысты, ойын-сауық индустриясына ықпал ететін факторлар тәрбие, білім, демалыс, жақсы көңіл көтеру, адамды мәдени тұрғыдан жетілдіру болып келеді (сурет 3).
Сурет 3. Ойын - сауық индустриясына ықпалын тигізетін негізгі факторлар
Ескерту - Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Қазіргі ғалымдардың айтуынша адамдар өздерін және артынан қалдырған өз ұрпақтарын тамақтанудан, қорғаудан, киінуден бөлек, күнделікті күйбең тіршіліктен ойын сергіту мақсатымен ойын сауыққа да, яғни көңіл көтеруге де баса назар аударады. Оған мысал ретінде археологиялық зерттеулер мен қазбалар кезінде табылған әртүрлі жарыс және ойын жоспарлары болып табылады. Гректер, римдіктер бізге тек мәдени ғана емес, әлеуметтік-мәдени жоспардағы зор байлық қалдырды. Ал біздер оларды қазіргі күнде де қолданудамыз [6].
Тарихи даму барысында ойын-сауық әрқашан өзгеріс үстінде болады. Революциялар кестік жорықтар кезінде олар жайлап баяулай бастады, бірақ тоқтап қалмады. Біраз елдерде көптеген заң актілері құмар ойындарының жүргізілуіне тыйым салған, дегенмен адамдардың қалаулары одан сайын арта түскендіктен олар тоқтатылмаған, керісінше жылдан жылға әйгілі бола түскен. Ойын-сауық индустриясының дамуының тарихын зерттеудің бірнеше себептерін атауға болады. Олардың ең бастысы бұрынғы жіберілген қателіктерді қайта кешірмеу болып табылады. Екінші маңызы зор себептерінің бірі адамның шығармашылық табиғатын зерттеу. Және де үшінші себебі, қазіргі уақыттағы қоғамның даму тарихын зерттеу.
Ойын-сауық жалпы туристік индустриямен тығыз байланыста жатқан ажырамас бөлігі. Бүгінгі таңдағы туристік фирмалар түрлі ойын - сауық турларын ұсынады. Ойын-сауықтық турлар бұл бүкіл дүниежүзі бойынша әр түрлі, өтімді және ең танымал турлар. Ойын-сауық турларының ең басты мақсаты, әрине саяхат жасау барысында адамдардың көңілін көтеру. Ойын-сауықтық турлар да басқа турлар сияқты шектеулі лимиттік уақыт бойынша болады. Олардың уақыт ұзақтығы көбіне 2-4 күн. Ең кеңінен тараған ойын-сауықтық турлар апта аяғында болатын турлар. Тақырыптық саябақтарды аралауға құрылған турлар сияқты кейбір турлардың уақыты 5-7 күнге дейін созылуы әбден мүмкін. Ойын-сауыққа негізінде жасалатын турлар көңіл көтерудің типіне байланысты болады [7]. Сондай турлар түрлерінің бірі ретінде демалысқа келген мекендегі фестивалдық бағдарламаларға, мерекелік іс-шараларға қатысуды қарастырса болады. Сонымен бірге ойын-сауық турлары кезінде тақырыптық саябақтарға бару өте кеңінен белең алған. Ондай тақырыптық саябақтарға кіру үшін арнайы билеттер сатылынып алынады және көбіне ол билеттер жеңілдіктер бойынша берілуі мүмкін. Ойын-сауық сипаптындағы кешкі уақыттағы іс-шаралардың болуы да мүмкін. Оларға арнайы концерттерге, мейрамханаларға баруды жатқызуға болады.
Бүгінгі таңда тамақтандыру орындары да туристерге өздерінің негізгі қызметтерінен басқа, ойын-сауық іс-шараларын ұсынуды басты назарға алған. Сол себепті де көбінесе турда тамақтануға кешкі асты кіргізбеуі мүмкін. Себебі мұндай мейрамханалар мен тамақтану орындарында тамақтанудан басқа да, шоу бағдарламалар мен қойылымдар ұйымдастырылатындықтан туристік фирмалар үшін олар турдың толықтай құнын өтемеуі де мүмкін. Ойын-сауық турлері екіге бөліп қарастырылады:
1. Тек бір реттік турлар - мейрам кездерінде, демалыс уақыттарында, немесе басқа да дәстүрлі фестивальдар (Рио-де-Жанейро, Венециандық) ретінде, қандай да бір болмасын ерекше жағдайларда (қаланың құрылғанына 100 жыл толу сияқты) ұйымдастырылуы мүмкін.
2. Әрқашан жұмыс жасап тұратын арнайы орындарда болатын үллкен-үлкен ойын-сауық орталықтары немесе мекемелер (Лас-Вегастағы және Сан-Ситидегі (Африка) тақырыптық саябақтар немесе Диснейленд және тағы басқалары), сондай ақ, жұртшылыққа өте танымал емес туристер қызығушылық танытатын, көлемі де кішігірім ойын-сауыққа арналған өзге де жерлер. Мұндай турлар қызметтерін жыл бойы көрсетеді [8].
Уақыттың өтуімен бірге туризмнің дамуымен бірге ойын-сауық түрлері бір орында тоқтап қалмай, дамып отырды:
1. Аттракциондық саябақтар - адамдарға, туристерге уақытарын пайдалы әрі жақсы өткізуге арналған аттракциондар және басқа да көңіл көтеруге арналған құрылғылар жинақталған жалпы термин. Мұндай демалыс саябақтарын ұйымдастыруға, жабдықтауға жай ғана қарапайым саябақ немесе ойын алаңдарын құрғанға қарағанда көбірек қаражат жұмсалады. Өйткені мұндай саябақтар барлық жас топтарына, яғни жастарға да, егде жастағы адамдарға да, әр жастағы балаларға да арналады. Ең алғашқы болып саналатын ең көне демалыс саябағы 1583 жылы Данияда Копенгагеннен бірнеше шақырым жерде жатқан Клампенборгте ашылған. Келесі реттегі көне саябақтардың бірі 1766 жылы Венада ашылған Пратер саябағы. Ал 1810 жылы Мюнхенде (Германия) ойын-сауық саябағы ашылған. Жәнеде осы уақытқа дейін бұл саябақта жыл сайын көңіл көтеретін карнавалдар өтіп тұрады.
Ресейде ең алғашқы ойын-сауыққа арналған саябақтар XVІІ ғасырдың аяғы мен XVІІІ ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады. Ресейлік ойын-сауық саябақтарының сол уақыттағы ең әйгілі аттракциондары орыс сырғанақтары болған. Ал АҚШ-та мұндай сырғананқтар тек біршама уақыттар өткеннен кейін ғана барып пайда болды. Одан соң осындай үлкен аттракциондар пайда бола бастады. Ең үлкен саябақтың ашылууы да Ресейде болды. Қазіргі күнге дейін атауын сақтап келген Горький саябағы әлі күнге дейін Шығыс Еуропа бөлігіндегі ең үлкен саябақ болып саналады. Тақырыптық саябақтар - қазіргі заманғы заманауи саябақтар. Тақырыптық саябақтар қандай да бір тақырыптарға байланысты болады немесе өзіндік тақырыыпқа ие бірнеше бөһліктерге бөлінеді. Флорида (АҚШ) штатындағы Walt Disney World ( Уолт Дисней Әлемі) бірнеше тақырыпты біріктіретін саябаққа жатқызылады.
Уолтер Кнотт және оның отбасы 1910 жылы жол бойында орналасқан шағын станцияда жеміс-жидек сатумен шұғылданады. Ал 1934 жылдан бастап Корделия есімді Кноттың әйелі пісірілген тауық етін сата бастайды, кейін бірнеше жыл өткен соң олардың мейрамханалары ашылады. Мейрамханаға ағылған адамдар ұзын сонар кезекке тұратын. Кезек күтіп тұрған адамдардың көңілін басқа жаққа бұру үшін 1940 жылы Уолтер Елестер қалашығын салады. Дегенмен тек 1968 жылы Кноттың отбасы өздерінің фермаларын қоршап, тек осы жылдан бастап қана ең алғашқы рет саябаққа кіруге ақша ала бастайды. Осылай Кнотт Уолтердің жеміс-жидек саябағы ең алғашқы демалыс саябағына айналды. Осыдан 6 жыл өткен соң Индиана штатында Мейрам әлемі (Holiday World) дүниеге келді және оны американдықтар тарихтағы ең алғашқы тақырыптық саябақ деп санайды. Дегенмен де, тақырыптық ойын-сауық саябағының тұжырымдамасын алғаш рет ұсынған Уолт Дисней деп есептеледі. 1955 жылы Уолт Диснейдің атақты аттракциондар саябағы ашылды. Шамамен бірнеше жылдар өткен соң Америка тақырыптық ойын-сауық саябақтары саны бойынша алдыңғы қатардағы мемлекеттердің бірі болды [8].
2. Осы замандағы заманауи цирк ең бірінші рет 1768 жылы Ұлыбританияда пайда болды. Ағылшын шабандозы Филип Эстли (1742-1814 ж.ж.) өз алаңвында мінбеше орнатты. Ф.Эстлидің көрсеткен негізг трюгі орнатылған дөңгелектен секіретін жаттықтырылып үйретілген ат еді. Аттың қозғалуына, жүруіне кедергі келтірмей, тиімді болуы үшін алаңның диаметрі 42 футболдық. Сонымен бірге Эстлимен қатар алғаш рет циркті дүниеге әкелген француз азаматы Антонио Франкони болып есептеледі. А.Франкони де Эстлидің әртістерінің бірі болған еді. Кейінірек уақыт жылжи келе А.Франкони 1782 жылы Патшалық цирк өнерінің негізін қалады. Осылайша, Лондон қаласынынң маңындағы ипподром кезінде цирк алаңымен қатар театр ретінде де қолданыста болған. Мұнда дөңгелек фигуралар арқылы түрлі жануарлар, алдымен аттар, содан кейін пілдер, арыстандар секіріп шоу көрсете бастады. Дегенмен орын алған табиғи апаттар (су тасқыны мен жер сілкінісі) бұл идеяны одан әрі қарай дамытуына кедергі келтірді. 1859 жылы Жюль Леатор ұшатын трапецияны ойцлап тапқаннан соң, циркте ұшатын көрсетілімдер көрсетіле бастады.
Цирктер әртістерімен дүниежүзін саяхаттап жүрді, олар өздерінің өнерлерін орнатылатын шатыр астында көрсететіп жүрді. Ал қазіргі уақытта цирктер арнайылап жабдықталған ғимараттарда орналастырылған, алайда кейбір цирктік әртіс топтары қазіргі күнге дейін де шатырларымен бірге саяхаттап жүріп көріністерін көрсетеді. ХХ ғасырдың аяғына қарата Индия, Мексика, Бразилия, Африка және Испания сияқты елдерде де цирктердің бастамасы қалыптаса бастады. Алайда ең үлкен ашылым Cirque du Soleil болып есептеледі. Бұл циркте ешқандай да өнер көрсететін әртіс-жануарлар жоқ, мұнде тек адамдардың ғана түрлі іс-қимылдар арқылы жасалған трюктерін, кереметтей таланттарын тамашалауға болады. Олардың іс-әрекеттеріне тек қана әуеен және би қосылады.
Жер-жерді аралап, саяхаттап жүретін циркктер ХІХ ғасырдың 80 жылдарынан ХХ ғасырдың 20-жылдары аралығында біртіндеп жойыла бастады. Ал ХХ ғасырдың 50-жылдарына қарай мұндай кезбелі цирктер мүлдем азайып кетті. Брешарда және Пепина циркі Гавана мен Монреал арасында ұзақ жолдық саяхат жасады. Әйгілі итальяндық циркші Джузеппе Кьярини және француз циркшілері Жак Турнер мен Луи Сулье өздерінің көшпелі цирктерімен бүтін дүниежүзін шарлап шықты десе де болады. П.Барнум цирк тарихында революция жасады деуге болады, өйткені оның арқасында циркшілердің құрамына сәуегейлер мен ұсқынсыздар да кірді. Ал 1853 жылы Ресейде тұрақты негізде жасақталған орыс циркі ең алғашында тек бірыңғай шетелдік циркшілерден ғана болған. Оның ішінде Москвада қаласында құрылған циркте Берлиндік Саломански болса, ал Петербургте Италиядан Чинидзелли өнер көрсеткен.
Цирктер өздерінің шатырларымен бірге көшіп-қонып жүрсе де, халық тығыз қоныс тепкен мекендерде де тұрақты цирк ғимараттары салындған. Екіншісі мейлінше пайдалырақ еді, өйткені ауа-райына байланысты,яғни қандай ауа райында болмасын, тіпті қолайсыз ауа райынд да көрсетілім беруге болатын. Кеңес үкіметі кезінде 70-ке тарта цирктер болды. Соның 40-қа жуық бөлігі қазіргі күні Ресейде сақталынып қалынған. Ресейде цирк өнері елдің мәдениетімен, салттарымен етене байланысты. Дегенмен, орыстық көріністің әлеуметтік жағдайын, тақырыбын кемсітіп көрсетуге болмайды. Төңкеріске дейінгі ресейлік клоундар өздерінің дүкеншілері, мырзалары жайлы сатиралық скетчтер қоятын. Кеңес үкіметі кезінде де көңіл көтеру құралы есепті цирктің сатиралық табиғаты және оның тартымдылығы жақсы байқалып тұр.
ИнтеллектулдарРплркулпрщшрпдлцпщшку ропщцшрлотрщшрегщшошцрцжщшеоцшкщрто лкртещшцщзшеротцщшкорещшцорщротлорп шщерогекгрнущшоцщшрокщшгеощшцоенцщ9 гощцошншеоц85егшоцпещогшензпеогшщшг роеу5гроуе4з6щрогн6огешролекптгшерг рокжлшортшроешжерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
1917 жылы цирктік мәдениеттен жануарларға деген сұрақылықты, зомбырлықты, қатігездікті көріп үстерінен арыз түсірді. Дегенмеен сол кездерде цирк революциялық идеалды болуымен сипатталса, ІІ дүниежүзілік соғыс уақытында азаматтарды патриоттық сезімге бөледі. XX- ғасырдың 60-70 ж.ж. циркке қызығушылық төмендеп, адамдар цирктегі актер-жануарлардың ауыр тағдырларын ойлай бастады. Оропрарптокпгшролватплортолтплотдлв аплвтлрпоратлоловрпотлфьывтплофтвыо арфутт о е5а55555555555555оаопфтлватпфлтпфлк опргкаптоа отоатро итпортир крпгрпгешк ррпотрпотоактплорпппппппааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа аааааааа
Оропрарптокпгшролватплортолтплотдлв аплвтлрпоратлоловрпотлфьывтплофтвыо арфутт о е5а55555555555555оаопфтлватпфлтпфлк опргкаптоа отоатро итпортир крпгрпгешк ррпотрпотоактплорпппппппааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа
Оропрарптокпгшролватплортолтплотдлв аплвтлрпоратлоловрпотлфьывтплофтвыо арфутт о е5а55555555555555оаопфтлватпфлтпфлк опргкаптоа отоатро итпортир крпгрпгешк ррпотрпотоактплорпппппппааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа
Қазіргі уақытқа дейінгі цирктердің барлығы адамдарға және жануарларға деп 2-ге бөлінеді. Алайда алдыңғы 100 жылдықтың 70-жылдары АҚШ-та, Австралияда, Ұлыбританияда және Францияда цирктің жаңа түрі пайда боллды. Жаңа түрінде жануарлардың мүлдем болмайтындығымен сипатталды. Ең бірінші рет Монте-Карлода 1974 жылы бірінші цирк фестивалі өткізілді, содан кейін цирк өнерінің әртістерінін марапаттау дәстүрі қалыптасып кетті [9]. 3. Казино - құмар ойындарынвың бірнеше түрлерін біріктіретін және бір мезетте қызмет түрі, ғимарат және тұжырымдама. Казино көбіне тікелей жақындықта жиі-жиі орналастырылады немесе сауда орталықтарының, мейрамханалардың, қонақ үйлердің ғимараттарында, круизге арналған кемелерде, болмаса көңілін көтеру және демалу үшін ыңғайлы өзге де мекемелерде болады. Ал кейбір казино орталықтарында концерттік бағдарламалар өткізкізіліп тұрады. Ғалымдардың айтуы бойынша ең алғагшқы казино біздің дәуірімізге дейінгі 557 жылы пайда болды. Бұл ойын-сауық мекемесінің негізін салушы болып Рим императоры Максимус-Тарквин Циркус саналады, және де бұл дүниежүзіндегі ең алғаш рет құмар ойындары өткгізілген орын болып табылады. Кубиктермен ойнау осы кезеңге дейін ойын-сауық ретінде емес, тылсымдық мәнге ие болып келген. Дегенмен бұл аталмыш мекеменің ескілігі римдіктер тарапынан жасалған құлшынысқа әсер етпейді. Олардың құмар ойынға құлшыныстарының арта түскендігі соншалық, қазіргі күнгі ойыншылар сияқты, қолдарындағы бар нәрсесін ойынға тігіп, ұтыла өткізген.
Казино (итал. саsіnо - үй ) сөзінің түпкі мағынасы ләззат алу, рахаттану үшін арналып тұрғызылған шағын павильон, вилланы немесе жазғы үй. Және бұл палаццо (итальяндық үй) кешендерінің біріне немесе үлкен көлемдегі виллалардың құрылысына жатқызылады. Бұл секілді казиноларға мысал ретінде Фарнеза Виласы және Джулия Вилласын атап өтсек болады.
Казино сөзі XIX ғасырда спорттық және құмарлық ойындар болатын қоғамдық мекенді білдіре бастады. Род-Айленд қаласындағы Ньюпорт казиносын осындай казинолардығ қатарына жатқыза аламыз. АҚШ жаднамасында Ньюпорт казиносы 1987 жылы ұлттық тарихи құндылық ретінде мойындалды.
Ал Данияның астанасы Копенгаген қаласында орналасқан казино ойын-сауық мекемесі бола алмады. Себебі бұл казино Данияның конституциялық монархия болуы кезінде, яғни 1848 жылы төңкеріс кезінде үлкен холлында мемлекеттік мәжілістер, жиындар өткен театр болған. 1937 жылға шейін де театрлық қызметін сақтап келді.
Ханко казиносы - Финляндияның Ханко қаласындағы ең сәулетті ескерткіштердің бірі, дегенмен де ешқашан ойын-сауық мекемесі ретінде қолдансыта болмаған. Уақыт өте бұл казино орыстың әйгілі тұлғалары үшін банкет залы болса, ал ХІХ ғасырдың бас кезінде ол курортқа айналады, ал қазіргі күні мейрамхана ретінде қызметін жалғастыруда.
Монакада 1861 жылы құмарлық ойындар дамып, тіпті үлкен индустриялық деңгейге жетті. Осы кезге дейін құмар ойындар туралы айтқанда көпшіліктің ойына ең алдымен осы жер оралатын болған. Алайда құмар ойындардың қарыштап дамып, әрі қарай өркендеуіне заңдық актілер айтарлықтай кедергі келтірді. 1860 жылдан бастап ойын-сауық клубтары Ұлыбританияда Лондонда пайда бола бастады. Бұл клубтар жабық түрдегі клубтар болып аталғанымен, оларға мүшелік алып, кіру өте қиындық туғызбады.
Рулетка, қазақ тіліне аударғанда кішкентай дөңгелек дегенді білдіреді, рулеткасыз қазіргі таңда ешқандай казино жұмыс істемейді. XVII ғасырда рулетканың қарапайым түрлерінің бірін өзінің ғылыми практикасында атақты ғалым Блез Паскаль көрсеткен болатын. Бұл француз зерттеушісі (Б.Паскаль) үнемі қозғаушы денелердің (мәңгі қозғаушылардың) тәжірибелерін қарастырып, сол тәжірибелердің барысында рулетка дүниеге келді. Ал 1842 жылы келесі француз ғалымдары - Луи және Франсуа Бланктар рулетка қатыстырылып ойналатын ойын түрін ойлап тапты. Бірақ сол жылдары Францияда құмар ойындар заңсыз болып табылғандықтан, өз ойындарын Германияда ұсынды, ойынды Нөл деп атады. Бұл ойын халық арасында өте әйгілі болды және ойын-сауықтың өзге де түрлеріне қарағанда басымдыққа ие болып қарқынды түрде дами түсті.
Осы кезеңдермен шамалас бұл ойын АҚШ - қа да таралды және Алтын дәуір заманында аса тез жылдамдықпен тарала түсті. Уақыт өте Франсуа мен Франсуаның ұлы Камиль рулетканы өздерінің отанына (Францияға) әкеліп сол уақыттағы Монака ханзадасы III-ші Карлға сый-сыяпат ретінде қайтарған. Соның нәтижесінде ең бірінші заңдық нормалармен бекітілген дүниежүзіне аты танылған ойын курорты дүниеге келеді. Ал басқа елдерде құмар ойындарға ресми түрде 1931 жылға дейін тыйым салынып келді.
Қазақстан көршілес Ресейдегі құмар ойындардың қалыптасып дамуы Ұлы Екатерина императорлығымен байланысты. Сол кезеңде патщша сарайында жаңалық ретінде енген бос уақыт өткізудің жаңа түрі дүниеге келді, яғни аталмыш құмар ойындарға деген қызығушылық. Қазіргі заманғы казинолар Ресейде тек ХХ ғасырлардан бастап қана ашыла бастады [10].
Казинолық ойындардың әр түрінің өзіндік жеке даму тарихы бар. Алғашқы кездерде казаиноларда тек карталар мен рулеткалар арқылы ғана ойындар ойналатын болса, уақыт өте келе өнеркәсіптің дамуы мен ғылыми техникалық прогрестің жетілуімен казинолық ойындар да автоматтандырыла бастады. Осылайша казино залдарында ойын автоматтары пайда болды, уақыттың жылжуымен олар да жеке дара ойын индустриясы болып қалыптаса бастады.
Қазіргі күні ойын-сауық индустриясының ажырамас бөлігіндей болып кеткен букмекерлік кеңселер тек 1995 жылы ғана пайда бола бастады. Ал букмекерлік кеңселер интернет-казинолардың дүниеге келуіне түрткі болды, бүгінгі таңда олардың да тұтынушылары өте көп екені белгілі.
Қазақстан Республикасындағы 2007 жылғы 12 қаңтарындағы №219-ІІІ Ойын кәсіпкерлігі туралы Заңына сай ойын бизнесі - құмар ойындарды және (немесе) бәс тігуді жүргізуге және өткізуге байланысты кәсіпкерлік қызмет [11] деп көрсетілген. Аталған заңнаманың 6-шы бабына сәйкес Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық бизнесі саласында келлесідей қызмет көрсету түрлері жүзеге асырыылады: казино; букмекер кеңсесі; тотализатор; ойын автоматтары залы.
1.2 Ойын - сауық индустриясын ұйымдастыру мен басқарудағы басты ерекшеліктер
Көптеген жылдар бойы адамзаттың рухани сұраныстары мен қажеттіліктерін бақылап зерттеуге және оны қанағаттандыруға жеткіліктү түрде көңіл бөлінбеді. Сол себепті де кәісіпорынның ұйымдастырылуы, басқарылуы, экономикалық даму тұрғысынан ойын-сауық индустриясы сала ретінде жас сала болып саналады. Ойын-сауық индустриясы экономикалық жүйенің жеке дара бағыты ретінде көрінгенімен қаржылық, материалдық, еңбек ресурстарын өздеріне тарта отырып ойын-сауық индустриясы кешенінің кәсіпорындары арнайы технологиялық жабдықтармен және басқару жүйелерімен сипаттталады. Қазіргі уақытта ойын-сауық кешендері мен орталықтары көлеміне қарамастан, яғни үлкен немесе кіші ғимарат орналасқан болса да біздердің тұрмыстық өмір салтымызға тұрақты түрде енгені аян. Қазіргі сәтте ойын-сауық орталықтарының бәрінде ойын-сауық индустриясының бірнеше кәсіпорындарры бір орталықта шоғырланған. Яғни, бір ғимараттан шықпай-ақ бірнеше ойын-сауық түрімен айналысуға: кино көруге, мейрамханада тамақтанып, боулинг немесе бильярд ойнауға, түрлі таңғажайып шоулар тамашалап, кішкентай балаларды ойын аттракциондарында немесе балаларға арналған ойын автоматтарында ойнатуға болады.
Мұндай көпсалалы жұмыс атқаратын мекемелерге басқару құрылысын дұрыс жасақтау, кәсіпорынның экономикалық тиімділігін зерттеу, менеджментті дұрыс құру мекеменің одан әрі жұмыс жасау барсына үлкен ықпалын тигізеді. Бүгінгі күнгі тұтынушылар өздерін бос уақытын текке шығын қылмай, бір ғана компаниядан тұрақты түрде максимум ұсыныстарды қабыл алғанды жөн санайды. Компаниялар арасындағы үлкен бәсекелестік қызмет пен тауар сапасының артып, әрқашан жетілдіріліп отырылуына алып келеді. Сол сияқты ойын-сауық индустриясының кәсіпорындары да өздерінің тұтынушыларына максималды түрде қызмет түрлерін ұсынуға талпынады және олар күн өткен сайын үлкен гипер маркеттерге айнаплуда. Орталық немесе кешен иелері клиенттерінің көп уақытттарын осында жұмсағандарын және мейлінше көбірек қызмет көрсету түрлерін тұтынғандарын қалайды, сол себепті олар да тауарлары мен қызметтерінің сапасын да әрдайым дамытып, жетілдіріп отыруға тырысады.
Жалпы қоғам үшін ойын-сауық сегменті маңызды бөлігі болып табылады. Дегенмен де, өкінішке орай, ойын-сауық индустриясындағы ойын-сауық түрлерінің, әдістерінің, формаларының көптеп болуына қарамастан, қазіргі кезгі статистикалық тәжірибеде де, еліміздегі отандық зерттеуші мамандардың зерттеулерінде де ойын-сауық түрлері мен классификациялары жеке дара бөлініп қарастырылмаған. Мұндай жалпылама қарастыру ең бірінші ойын-сауық үрдістерін іске асыратын кәсіпорындардың менеджменттік, экономикалық, басқарушылық жағынан дұрыс ұйымдастырылмауына әкеліп соғады. Ойын-сауықтық үрдістер табиғи және жасанды жағдайларда іске асуы мүмкін. Ал ойын-сауық үрдістеріне жекелей жағдайлар жасау тәжірибесі ойын-сауық индустриясының жылдам әрі белсенді түрде дамуына әкеледі. Бұл индустрияның қазіргі заманға сәйкес дами бастауы ХХ ғасырдың бас кезіне тура келеді.
Көңіл көтеруді ұйымдастыруға арналған кәсіпорындар иелері қазіргі сәтте иелері оларды тиімді ұйымдастыру мен дұрыс басқару мақсатын көздей отырып маркетинг пен менеджменттің бар тұжырымдамалаарын ретті пайдалануға тырысады. Ең бірінші кезекте жаңадан ашылатын қандай да болмасын ойын-сауық ғимаратының маркетингтік жоспары құрылады. Шетелдік тәжірибе көрсеткендей ойын - сауық ғимараттарын жоспарлауды 3 түрге бөліп қарастырамыз. Ғимараттарды жоспарлаудың тиімді тұстары келесідей факторлармен сипатталады (сурет 4).
Сурет 4. Жоспарлаудың тиімділіктері
Ескерту - Мәліметтер [12] негізінде автормен құрастырылған
Стратегиялық жоспарлау - кәсіпорынның алға қойған мақсаты мен маркетинг саласындағы әлеуетті мүмкіншіліктері арасындағы стратегиялық байланыстылықты құру және қолдауды басқару үрдісі. Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның нақтылы құрастырылған қосымша міндеттерімен, мақсаттармен баяндалған бағдарламаға сай мәлімдемеге, щаруашылық портфельге және жоғарылау стратегиясына сүйенеді.
Менеджмент мамандарының пікірінше басқару жүйесінің тірегі ретінде қарастыратын стратегиялық есептеулерді маңыздылығына қарай жіктеу арқылы жылдам шешім шығару принципі: шаруашылық іс-әрекеттің жоспарын құруда және үлкен көлемдегі өндіріс орындарын басқаруда сыртқы ортаның өркендеу жолында, сондай-ақ, мемлекет саясатының кенеттен өзгеруінде саяси тұрақсыздық ғылыми техникалық прогресстің технологиялық ілгерілеу бәсекелестік тұжырымдардың өзгеру жағдайындағы ең тиімді әдіс болып саналады.
Стратегиялық есептеулерді маңыздылығына қарай жіктеу басқару мен жоспарлаудың тізбекті іс-қимылдарының жиынтығы болып табылады:
1. Басты ақпарлар жүйе жұмысына сыртқы ортаның дамуы туралы, оның ішінде атап айтқанда нарықтың жалпы ылыми-тенникалық, экономикалық, саяси тенденциясын бақылау тобы;
2. Бақылау нәтижелері фирма басқарушысына нарық қатынастары жүйесінде фирма мүддесіне байланысты сыртқы ортада жаңа құбылыстардың туындауы туралы дағдылы хабар беріп отырады;
3. Маркетингтік қызметпен бірге басшылық орган туындайтын мәселелерді бірнеше топтарға жіктейді:
oo аз уақыт ішінде қарастырылып тез шешім шығаруды талап ететін оперативті мәселелер;
oo тізбектеп жүйелеу кезінде жолай шешуге болатын орташа түрдегі оперативті мәселелер;
oo маңызы бар, алайда асығыс емес немесе нақтылы анықталмаған құбылысты (форс-мажорлық мәселелер) одан әрі қадағалауды, ерекше ақпарат пен талдау жасап, олардың жинақталуын керек ететін мәселелер;
oo тұтастай талдау жасалғаннан кейін кәсіпорынға маңыздылығы өте жоғары емес және тіпті мүлдем елеусіз, одан әрі көңіл аударуға тұрмайтын мәселелер.
1. Аз уақыт ішінде шешілуді керек ететін мәселелер кәсіпорындағы белгілі бір бөлімнің шешім қабылдауы үшін және белгілі бір мерзім ішінде ғана құрылған арнайы мақсаттық топтың талдау жасап, түпкілікті түрде зерттеуі үшін беріледі;
2. Болып қалуы мүмкін болатын тактикалық және стратегиялық жағдайларды жекелей алып қарастырғанда, шешім шығару және оларды іске асыруды қадағалауды кәсіпорынның басқарушыларының жоғарғы тобында іс жүзінде жүзеге асырылады;
3. Туындаған мәселелер жүйесі әрқашанда қайта талқыланып фирма басшылығының жоғарғы тобымен маңыздылығына қарай жіктеледі.
Дүниежүзілік тәжірибеде демалыс орындары, туристерді орналастыру орындарына жайғастыру, тамақтандыру орындары да ойын-сауықпен етене байланысты. Қазіргі таңда әр түрлі қонақ үйлер өздерінің басты қызметтерінен басқа да (орналастырудан) демалушыларға туристік өнімдері мен ойын-сауық қызметтерін де ұсынуда [13].
Жалпы ойын-сауықтық қызметті жаппай және жекелей түрдегі деп екіге бөліп қарастыруға болады. Ойын-сауық шаралары арнайылап ұйымдастырылуы немесе тосыннан ұйымдастырылуы мүмкін. Қандай да болмасын кәсіпорын, оның ішінде де ойын-сауық орталықтары(кешендері), казино, мейрамханалар, олардың көлеміне қарамастан, ірі болса да, шағын болса да бірыңғай тұтас құрылымға топтастырылған функционалды бөлімдердің жиынынан тұрады, түрлі мақсаттағы және әртүрлі қызметтер ұсынатын осы бөлімдер әрқайсысы өз алдарына жұмыс жасай отыра, толықтай кәсіпорынның немесе сауықхананың табысты жұмыс жасауына үлкен әсерін тигізеді. Ойын-сауық кешендері, тамақтану орындары үшін әрбір қызмет көрсету бөлімдерінің орыны ерекше. Әр бөлім бірдей уақытта бір-біріне тәуелді болмай, сондай-ақ өзара тығыз байланыса отырып қызмет жасайды.
Барлық кәсіпорында ұйымдастыру қызметтері жалпылама міндеттерден әр нақты міндетті кім орындау қажеттігін және орындау үшін қандай жабдықтар пайдаланылатындығын білуге мүмкіндік туғызады. Қызметтердің ұйымдастырылуы арқылы, яғни міндеттемелердің бөлініп берілуі және бірлесулері арқылы әр бөлімге байланысты басқару да белгілі бір бағытта жүргізіледі. Ойын-сауық кешендерінің жасақталу құрылымы тамақтану орындарының, казиноның құрлуымен және оның орналасқан мекен-жайымен, келетін қонақтарының өзгешелігімен, оның жан-жақты жаңа үрдістерге сай болуымен, қолданысына жаңа технологиялардың енуімен және өзгеде факторлармен анықталады.
Уақыт өткен сайын демалуға деген қатынас жайлап өзгеріске түсіп келеді. Осылайша жұмыс аптасы да айтарлықтай деңгейде қысқарып кетті. Он тоғызыншы ғасырдың 50-жылдарында жалпы жұмыс аптасының орташа ұзақтығы 70 сағатты құраған. Бұл тіпті ауыл шаруашылығында жұмыс жасайтындардан да ұзақ болып кетті. Кейіннен 1920 жылға қарай жұмыс аптасы 50 сағатқа дейін қысқаррды. Бұл үрдіс адамдардың ауыл шаруашылығымен көбірек айналысатындығымен түсіндіріледі. Сонымен бірге орташа жұмыс уақытының ұзақтығы күніне 12-ден 8 сағатқа дейін қысқарды. Ал жұмыс күні 7-ден 5 дейін қысқарды.
Қолданушылардың қоғамдық психологиясы да айтарлықтай өзгеріске түсіп отырады. 1950-70 жылдар экономика молырақ өндіріп, ал тұтынушылар көп мөлшерде тұтынатын уақытта, ал демалыс - болашақтағы еңбек күшті қайта қалпына келтіру құралы болып есептеледі. Ал қазір заманғы адамдар демалуды өмірдегі маңызды құқығы ретінде санайды. Жаңа тұтынушы бұрынғысынша көбірек тұтынуға талпынады, бірақ қазіргі кезде - ең алдымен қажеттілігіні өтеуді ойлайды. Көбінесе жаңа нәрселерді тануға, әсер алуға, көңіл-көтеруге, рахаттануға, өзін-өзі көрсетуге тырысса, ал аз мөлшерде - материалдық құндылықтарға бағыттаыуға тырысады.
Адамның өмір сүру әдеті - қоршаған ортаға адамдардың қызығушылығы, іс-әрекеті және көзі жеткен болмыс, тұрмыстық қалыбы болып есептеледі. Адамзаттың өмір сүру әдеті айналамен етене байланысының және іс-әрекетінің қайталанбайтын бейнесі болып келеді.
Бүгінгі күнгі нарықта қолданушының жаңа түрі пайда болды, ол психологиялық артықшылықтардың жеті айқын түрімен көрсетіледі (сурет 5)
Психологиялық артықшылықтар
Сурет 5. Психологиялық артықшылықтардың сипаттамасы
Ескерту - Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Негізінен адамдарды көбінесе шытырман оқиғалы мақсаттар бойынша саяхат жасау, жаңадан әсерге бөлену, емдік қызметтерді қолдана отырып демалу, рекреациялық мақсаттағы саяхаттар қызықтырып және өздеріне тартады. Және олар демалыс кезінде уақыттарын өздеріне көңіл бөліп, тиімді пайдалануға арнайды. Сондай ақ қазіргі қоғам да осындай индивидуализмді қолдап, өзін-өзі жоғары бағалауды ұстанады.
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааа
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Туризм кешендерінің жұмысын алға бастыруды ұйымдастыру әрқашан маркетингтік зерттеулердің болуын талап етеді. Пайда болған өзгерістерге жай ғана әсерін тигізіп қана қоймай, сондай ақ оны басқара білу де маңызды. Уақыттың өтуіне байланысты қоғамда әрдайым өзгерістерге ұшырап отырады. Бүгінгі таңда дүниежүзі бойынша жаңа бағыт - анимациялық бағыт белсенді түрде қолданысқа ие бола бастады. Түрлі қиял ғажайып ертегі, фильмдер кейіпкерлерімен сөйлесуге болатын тақырыптық саябақтар (мысалы Леголенда, Диснейленд, Порт Авентура ) өте танымал. Осылар сияқты шет елдерде өте танымал ойын - сауық саябақтары ұйымдастыру шараларын жүргізу және басқару жағынан ең тиімді басқару жолдарын қолданып жұмыс жасауға тырысады. Сондай компанияның бірі Wаlt Dіsnеу компаниясының төмендегідей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1 ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын-сауық индустриясының даму тарихы, мәні және туризмдегі алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Ойын - сауық индустриясын ұйымдастыру мен басқарудағы басты ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3 Шетелдердегі ойын-сауық туризмінің даму тәжірибелері ... ... ...
23
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясының қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.2 Қазақстанның экономикалық дамуында ойын - сауық бизнесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.3 Қазақстандағы ойын-сауық индустриясын ұйымдастыру мен дамытудағы мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
44
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗАМАНАУИ ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1 Ойын-сауық демалыстарын өткізуде кәсіби қызметтерді дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламаларды нығайту жолдары ... ...
51
3.2 Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық демалыстарын өткізуді ұйымдастыруда ұлттық ойын түрлерін енгізудің қажеттілігі ... ..
63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
КІРІСПЕ
Ойын-сауық адамзат қоғамының даму жағдайына тікелей өзіндік әсерін тигізетін, күнделікті тұрмыстық өміріндегі маңызды орын алатын сфераның бірі. Ойын сауыққа қажеттілік адамға қажетті бірінші қажеттіліктерін өтегенннен кейін пайда болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Көпшілік қауымның әлеуметтік бпасты тетігі болып есептелетін іргелі орталықтың, яғни ойын-сауықтық кешенінге жататын кәсіпорындардың орын алуы мемлекеттің бүгіні мен болашақғы үшін өркениет нышаны болып қала береді. Егерде біз туристік индустрияны 2 бағытта: орналастыру мен жайғастыру, тамақтану және ойын-сауық, демалыс және өнер деп бөліп алып қарайтын болсақ, аталғандардың екінші бағытын жетілдіру үшін мемелекет тарапынан қаржылар көптеп бөлінуде. Осындай жасалған жағдайларға қарамастан туризмнің ойын-сауық, өнер және демалыс салаларынан түсетін пайдасы аз болып отыр. Осы көрсеткіш туризмнің ойын-сауық индустриясын ғылыми зерттеуді қажет ететін басты өзекті сұрақтардың бірі екендігін байқатады.
Ойын-сауық индустриясы - туристерді, адамдарды тек рухани-физикалық тұрғыдан қанағаттандырып, көңіл көтеру шараларын жүзеге асырып қана емес, жыл сайын қарқынды түрде даму үстіндегі, ел экономикасындағы басты қаржы көзі болып табылатын, миллиардтаған айналымы бар дүниежүзілік индустрия. Ойын-сауық туризм саласынының ең маңызды әрі басты түрлерінің біріне жатқызылады және қазіргі кезде ойын-сауықсыз саяхат өткізу мүмкін еместей жағдайда.
Ойын-сауық индустриясының қызмет көрсету негізіне туристердің қажеттіліктерін, қалауын көңіл көтеру әрекеттерін жүзеге асыра отырып қанағаттандыратын кәсіпорындар жатады. Аталмыш кәсіпорындарға қызмет көрсету бағыты ойын-сауықпен сипатталатын цирк, кинотеатрлар, аттракциондар, демалыс саябақтары, ойын залдары, театрлар, концерттік залдар жатады. Сонымен қатар, ойын-сауыққа спорттық әрекеттермен байланысты денені шынықтыру қызметтерін де жатқызуға болады: спорттық залдар,спорт клубтары және тағы басқалар. Ойын-сауықпен мәдени орындар да - мұражай, кітапхана, көрмелерді де байланыстырамыз. Ойын-сауық шаралары арқылы адамзат өзінің физиологиялық, зейіндік немесе рухани сұраныстарын қанағаттандырады, өзінің тұлға ретіндегі бағалалық қасиетін көтереді, өзіндік рөлін түрлі жағдайларда және әр түрлі әлеуметтік ортада, жүйелерде талдайды, түрлі сезімге бөленеді.
Қазақстан Республикасында дәстүрлі типтегі ойын-сауық бағыттарымен қатар, үлкен-үлкен ойын-сауық кешендері, интернет арқылы көңіл көтеру, ойын залдары сияқты ойын-сауықтың жаңа түрлері де даму үстінде. Бір кездері ойын-сауық бизнесінің кейбір тйым салынған түрлері біздің елімізде заңдық бекітулерден тыс жүзеге асқан еді, оған ойын бизнесін (казино) мысалға келтіріп өтсек болады. Ал қазіргі күні ол ойын-сауық түрлері де заңға сәйкес жүргізіледі және ойын-сауық ғимараттарының әр түрлі түрлері дүниеге келді: ойын автоматтарының жүйесі, казино, көрме залдары, жекеменшік көркемөнер галереялары және басқалары.
Шоу көрсететін әр түрлі өнер топтары, жекеменшік телекомпаниялар және киностудиялардың қалыптасуы - шоу бизнес саласының даму үстінде екенін көрсетеді. Дегенмен, жоғарыда аталғандар қазіргі уақыттағы Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық нарығында жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың толықтай тізімі емес. Көптеген коомерциялық кәсіпорындар өздерінің негізгі мақсатын табыс, қаржы табу деп қана санайды, дегенмен шығармашылық және әдениет үшін жұмыс істейтін кәсіпорындар пайда табумен бірге мәдени қажеттіліктерді жүзеге асыруы керек екенін ұмытпауы керек. Еліміз азаттығын алып, өркендей бастағаннан бері мәдени, спорттық орындардың, әр түрлі салалық кәсіпорындардың да көлемі ұлғайып, сәтті жұмыс жасауда. Олардың ішінде ерекше көңіл аударып қарағанымыз - қазіргі уақыттағы казино, цирк, кино әлемі, театр және өзге де басқа жаңаша бой көтеріп келе жатқан үлкен-үлкен ойын-сауық орталықтары, кешендерінің еліміздегі қарқындап дамуы.
Көпшілік қауымның әлеуметтік басты тетігі болып есептелетін іргелі орталықтың, яғни ойын-сауықтық кешенінге жататын кәсіпорындардың орын алуы мемлекеттің бүгіні мен болашақғы үшін өркениет нышаны болып қала береді.
Зерттеу құралы - ойын-сауық туризмінің теориялық негіздері, Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясының қазіргі жағдайы, оны басқару және ұйымдастыру ерекшелігі, ойын-сауық туризмінің даму мәселелерін талдау, шешу жолдары.
Орындаған дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстандағы ойын-сауықтық индустрияның жетілу жағдайы мен ойын-сауықтық орталықтар мен кешендердің заманауи талаптарға сай екендігін анықтау, дамыту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың міндеттері ретінде төмендегілерді көрсетуге болады:
oo Ойын - сауық инндустриясының теоретикалық мәні;
oo Қазақстандағы ойын - сауық индустриясыныңы даму жағдайына талдау жасау, мәселелерін анықтап көрсету;
oo Қазақстан Республикасындығы туристік ойын - сауық демалыстарын өткізуді кәсіби деңгейде ұйымдастыру бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу жұмысының әдіснамасы. Туризм - қазіргі уақытта Қазақстандағы қарыштап өркендеп келе жатқан сала түрлерінің бірі. Соңғы жылдары Қазақстандағы қалалардың көбісінде ойын-сауық кешендері көптеп бой көтеруде. Отандық өндірушілердің көбісі ойын-сауық индустриясының елімізде дамуын басты назарға алуда. Астана қаласы осы тенденцияны айқындайтын үмітті, ең перспективалы даму үстіндегі өңір болып есептеледі. Белсенді түрдегі демалысқа деген қажеттілік, туристер ағымының көбеюі, іскерлік белсенділіктің артуы қалаға келген қонақтарға және өңірдегі тұрғылықты халыққа заманауи қызмет көрсететін әр түрлі кластағы ойын-сауық кешендерінің, орталықтарының ашылуын талап етеді.
Диплом жұмысының тәжірибелік маңыздылығы. Ойын-сауық индустриясын қазіргі заманауи талаптарға сай дамыту мақсатындағы бұл дипломдық жұмыста көрсетілген зерттеу жұмыстарды туризмдегі ойын-сауық индустриясында, ойын-сауық бизнес кешендерінде, ойын-сауық бизнесінде және жоғарғы оқу орындарындағы экономика бағытында оқитын мамандықтар үшін қолдануға болады.
Бірінші бөлімде ойын-сауық индустриясы туралы жалпы түсінік, оның пайда болуы және ойын-сауықтың адам өмірі үшін маңыздылығы, Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық индустриясыныңң ұйымдастыру және басқару, осы индустрияны ұйымдастырудагы шетелдік тәжірибелер қарастырылды.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы ойын - сауық демалыстарыының даму жағдайы, қазіргі уақыттағы ойын - сауық орталықтарынынң даму тенденциясы, Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық бизнесінің даму жағдайы туралы толықтай ақпарат алуға болады.
Ал үшінші бөлім ойын-сауық демалыстарын өткізуде кәсіби қызметтерді жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар жасалып, Қазақстан Республикасы заңдарының маңыздылығы мен орындалуы және ойын-сауық демалыстарын дамытуда ұлттық ойындардың қажеттігі мәселесіне арналған.
Дипломдық жұмысты Қазақстандық, ресейлік және шетелдік авторлардың туристік және ойын-сауық кешенінің индустриясы туралы еңбектері мен аталмыш салаға арналған оқу құралдарын негізге ала отырып орындадық. Дипломыдық жұмыста асық ойындарын ұйымдастыру бойынша Қазақтың ұлттық ойындарымен танысу (Асық ойыны) жобасы ұсынылды, жоба кешенде қолданысқа енгізу үшін қарастырылуға алынды, актісі бар (Қосымша Б)
Дипломдық жұмыспен байланысты G-Global коммуникативті алаңды сайтында Қaзaқстaн республикасының экономикaлық дaмуындa ойын - сaуық бизнесінің рөлі тақырыбындағы мақала жарияланды.
Соңғы уақытта елімізде туризм саласының қарқынды түрде жетілуіне байланысты әлеуметтік ғылыми зерттеу де дами түсті. Шетелдік және отандық туристік аймақтар, туризмнің экономикалық-географиялық шарттары, туризмді әлеуметтік-мәдени тұрғыда қарастыру, туристік кешендерді ұйымдастыру тетіктері, туристік фирмалардың, орталықтардың менеджменті, қаржылық-экономикалық аспектілері С.Р.Ердәулетов, А.АЖолдасбеков, Т.Алтынбеков, Л.А.Багрова, Н.В.Багров, А.Ю.Александрова, В.А.Окладникова, Н.Н.Ильина, М.В.Ефремова, Р.А.Браймер, Д.К.Исмаилов, Е.В.Колотов, Н.К.Моисеева, А.Д.Чудновский, В.С.Преображенский, М.А.Жуковамен зерттелген.
Диплом жұмысының құрылысы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, бөлімшелерден, қорытындыдан тұрады және суреттерден, кестелерден, қосымшалардан тұрады.
1 ОЙЫН-САУЫҚ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ойын-сауық индустриясының мәні, даму тарихы және туризмдегі алатын орны
Қазақстан Республикасындағы 2007 жылдың 12 қаңтарындағы №219-ІІІ ойын-сауық бизнесі туралы заңына сай ойын-сауық бизнесі - құмар ойындарын ұйымдастыру мен оны дамытуды қарастыратын қызмет болып саналады [1].
Ойын-сауық индустриясы адам өмірімен байланысты көптеген міндеттерді шешеуге септігін тигізеді. Адам өзінің күнделікті тұрмыс-тіршіліктен артылған бос уақытының белгілі бір үлесін ойын-сауықпен толтыра отырып өзін еңбек бірлігі ретінде қалыптастырады. Ойын-сауық индустриясы саласының басты қызметіне адамдардың сұраныстарын, қажеттіліктерін көңілін көтере отыра қанағаттандыруға бағдарланған кәсіпорындар жатады. Мұндай кәсіпорындарға қызмет көрсету бағыты ойын - сауықпен сипатталатын аттракциондар, демалыс саябақтары, цирк, кинотеатрлар, ойын залдары және т.б. жатады. Әр кинотеатрлар, концерт залдары, театрлар сияқты мәдени орындары да ойын-сауыққа жатқызылады. Сонымен қатар, ойын-сауыққа спорттық әрекеттермен байланысты денені шынықтыру қызметтерін де жатқызуға болады: спорттық залдар,спорт клубтары және тағы басқалар. Мұражай, кітапхана, көрмелер сияқты мәдени құндылықтарды да ойын-сауықпен байланыстыруға болады.
Өркениеттің алға жылжуы және жаңа технологиялардың қарыштап дамуы адамның жұмысының жеңілдеуіне әкеліп, бос уақытының көбірек артылуына жол ашады, яғни сонымен бірге әлеуметтік-мәдени ортаның ілгерілеуі де байқалады (сурет 1). Дүниежүзі бойынша осындай өндіріс түрінің серпін алып, дамуына менеджерлер көп көңіл бөлуде .
Сурет 1. Қазіргі кездегі әлеуметтік мәдени ортаны қалыптастырудағы
демалыс түрлері
Ескерту - Мәліметтер [2] негізінде автормен құрастырылған
Әлеуметтік-мәдени орта - адамдардың әлеуметтік-мәдени сұраныстарын қанағаттандыруға байланысты өнімдерін шығарып, қызметтерін ұсынатын кәсіпорындар жиынтығы. Және мұндай кәсіпорындарға деген сұраныс халықтың төлем қабілеттілігіне, қоғамның қажеттілігіне және модамен байланысты жыл сайын артып келеді.
Мәдени орттадағы жаңа құбылыстарға экскурсиялық қызметті, ұйымдастырылған туризмді, жаңа шоу-бағдарламаларды, модель агенттіктерін, жарнама өнерін, ойын залдарын жатқызуға болады. Заманауи талаптарға сәйкес қызмет көрсету қазіргі заманныңң (Сурет 2). Кешегі күнге дейін адамдардың көңілінен шығып келген сауықханалар, демалыс орындары, мейрамханалар, тынығу орындары қайталанбастай керемет болып келсе, ал қазіргі кезде олардың біразы көпке таңсық болмай қалып жатқанны бар. Себебі, заманның талабы, жаңашыл өмір сүруді, ауқымының деңгейінің жоғары болуын, одан қала берді қызмет көрсету саласында небір тың жаңалықтар пайда болып, күннен-күнге ерекшелену үстінде.
Сурет 2. Әлеуметтік-мәдени орта классификациясы
Ескерту - Мәліметтер [2] негізінде автормен құрастырылған
Адамзат қоғамының өмір сүру деңгейі жоғарылауымен қатар, оның ойын-сауыққа дегенн сұранысы да арта түсуде. Ең бастапқы кездерде адамдарға жүгіруден жарыстар мен нысанаға тура көздеудің өзі де жеткілікті болған. Уақыт өте келе осы жұмысқа ақыл мен сезімнің қажеттілігі байқалды, сонымен байланысты интеллектуалдық ойындар мен театрлар дүниеге келді. Егер бастапқы кездері ойын-сауық жабдықтары қолдан дайындалған болса, одан соң бұл жабдықтарға техниканың дамуына байланысты жаңа ой, идеялар мен материалдар қолдааныла бастады. Яғни, біз қазіргі уақыттағы адамдардың көңіл-көтерууге деген мақсаттарының, ойларының, өмір сүру салттарының өзгергендігі байқалады. Соған сәйкес ойын-сауық кешендері адамдардың сұраныстарын өтеу үшін қазіргі күнгі нарықты бақылап, зерттеп, адамдардың қалауларын қарастыррады [3].
Адам не адамдар тобы көңіл-күйлерін көтере отырып өздерінің жан дүниесін байытып, рухани қажеттіліктерін қанағаттандырады. Ойын-сауық индустриясы алдына негізгі мақсаты ретінде көңіл көтеру жағдайларын жасау деп қояды [4]. Өйткені осы жағдайлардан ойын-сауық үрдісінің өтуіне байланысты, ойын-сауық индустриясына ықпал ететін факторлар тәрбие, білім, демалыс, жақсы көңіл көтеру, адамды мәдени тұрғыдан жетілдіру болып келеді (сурет 3).
Сурет 3. Ойын - сауық индустриясына ықпалын тигізетін негізгі факторлар
Ескерту - Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Қазіргі ғалымдардың айтуынша адамдар өздерін және артынан қалдырған өз ұрпақтарын тамақтанудан, қорғаудан, киінуден бөлек, күнделікті күйбең тіршіліктен ойын сергіту мақсатымен ойын сауыққа да, яғни көңіл көтеруге де баса назар аударады. Оған мысал ретінде археологиялық зерттеулер мен қазбалар кезінде табылған әртүрлі жарыс және ойын жоспарлары болып табылады. Гректер, римдіктер бізге тек мәдени ғана емес, әлеуметтік-мәдени жоспардағы зор байлық қалдырды. Ал біздер оларды қазіргі күнде де қолданудамыз [6].
Тарихи даму барысында ойын-сауық әрқашан өзгеріс үстінде болады. Революциялар кестік жорықтар кезінде олар жайлап баяулай бастады, бірақ тоқтап қалмады. Біраз елдерде көптеген заң актілері құмар ойындарының жүргізілуіне тыйым салған, дегенмен адамдардың қалаулары одан сайын арта түскендіктен олар тоқтатылмаған, керісінше жылдан жылға әйгілі бола түскен. Ойын-сауық индустриясының дамуының тарихын зерттеудің бірнеше себептерін атауға болады. Олардың ең бастысы бұрынғы жіберілген қателіктерді қайта кешірмеу болып табылады. Екінші маңызы зор себептерінің бірі адамның шығармашылық табиғатын зерттеу. Және де үшінші себебі, қазіргі уақыттағы қоғамның даму тарихын зерттеу.
Ойын-сауық жалпы туристік индустриямен тығыз байланыста жатқан ажырамас бөлігі. Бүгінгі таңдағы туристік фирмалар түрлі ойын - сауық турларын ұсынады. Ойын-сауықтық турлар бұл бүкіл дүниежүзі бойынша әр түрлі, өтімді және ең танымал турлар. Ойын-сауық турларының ең басты мақсаты, әрине саяхат жасау барысында адамдардың көңілін көтеру. Ойын-сауықтық турлар да басқа турлар сияқты шектеулі лимиттік уақыт бойынша болады. Олардың уақыт ұзақтығы көбіне 2-4 күн. Ең кеңінен тараған ойын-сауықтық турлар апта аяғында болатын турлар. Тақырыптық саябақтарды аралауға құрылған турлар сияқты кейбір турлардың уақыты 5-7 күнге дейін созылуы әбден мүмкін. Ойын-сауыққа негізінде жасалатын турлар көңіл көтерудің типіне байланысты болады [7]. Сондай турлар түрлерінің бірі ретінде демалысқа келген мекендегі фестивалдық бағдарламаларға, мерекелік іс-шараларға қатысуды қарастырса болады. Сонымен бірге ойын-сауық турлары кезінде тақырыптық саябақтарға бару өте кеңінен белең алған. Ондай тақырыптық саябақтарға кіру үшін арнайы билеттер сатылынып алынады және көбіне ол билеттер жеңілдіктер бойынша берілуі мүмкін. Ойын-сауық сипаптындағы кешкі уақыттағы іс-шаралардың болуы да мүмкін. Оларға арнайы концерттерге, мейрамханаларға баруды жатқызуға болады.
Бүгінгі таңда тамақтандыру орындары да туристерге өздерінің негізгі қызметтерінен басқа, ойын-сауық іс-шараларын ұсынуды басты назарға алған. Сол себепті де көбінесе турда тамақтануға кешкі асты кіргізбеуі мүмкін. Себебі мұндай мейрамханалар мен тамақтану орындарында тамақтанудан басқа да, шоу бағдарламалар мен қойылымдар ұйымдастырылатындықтан туристік фирмалар үшін олар турдың толықтай құнын өтемеуі де мүмкін. Ойын-сауық турлері екіге бөліп қарастырылады:
1. Тек бір реттік турлар - мейрам кездерінде, демалыс уақыттарында, немесе басқа да дәстүрлі фестивальдар (Рио-де-Жанейро, Венециандық) ретінде, қандай да бір болмасын ерекше жағдайларда (қаланың құрылғанына 100 жыл толу сияқты) ұйымдастырылуы мүмкін.
2. Әрқашан жұмыс жасап тұратын арнайы орындарда болатын үллкен-үлкен ойын-сауық орталықтары немесе мекемелер (Лас-Вегастағы және Сан-Ситидегі (Африка) тақырыптық саябақтар немесе Диснейленд және тағы басқалары), сондай ақ, жұртшылыққа өте танымал емес туристер қызығушылық танытатын, көлемі де кішігірім ойын-сауыққа арналған өзге де жерлер. Мұндай турлар қызметтерін жыл бойы көрсетеді [8].
Уақыттың өтуімен бірге туризмнің дамуымен бірге ойын-сауық түрлері бір орында тоқтап қалмай, дамып отырды:
1. Аттракциондық саябақтар - адамдарға, туристерге уақытарын пайдалы әрі жақсы өткізуге арналған аттракциондар және басқа да көңіл көтеруге арналған құрылғылар жинақталған жалпы термин. Мұндай демалыс саябақтарын ұйымдастыруға, жабдықтауға жай ғана қарапайым саябақ немесе ойын алаңдарын құрғанға қарағанда көбірек қаражат жұмсалады. Өйткені мұндай саябақтар барлық жас топтарына, яғни жастарға да, егде жастағы адамдарға да, әр жастағы балаларға да арналады. Ең алғашқы болып саналатын ең көне демалыс саябағы 1583 жылы Данияда Копенгагеннен бірнеше шақырым жерде жатқан Клампенборгте ашылған. Келесі реттегі көне саябақтардың бірі 1766 жылы Венада ашылған Пратер саябағы. Ал 1810 жылы Мюнхенде (Германия) ойын-сауық саябағы ашылған. Жәнеде осы уақытқа дейін бұл саябақта жыл сайын көңіл көтеретін карнавалдар өтіп тұрады.
Ресейде ең алғашқы ойын-сауыққа арналған саябақтар XVІІ ғасырдың аяғы мен XVІІІ ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады. Ресейлік ойын-сауық саябақтарының сол уақыттағы ең әйгілі аттракциондары орыс сырғанақтары болған. Ал АҚШ-та мұндай сырғананқтар тек біршама уақыттар өткеннен кейін ғана барып пайда болды. Одан соң осындай үлкен аттракциондар пайда бола бастады. Ең үлкен саябақтың ашылууы да Ресейде болды. Қазіргі күнге дейін атауын сақтап келген Горький саябағы әлі күнге дейін Шығыс Еуропа бөлігіндегі ең үлкен саябақ болып саналады. Тақырыптық саябақтар - қазіргі заманғы заманауи саябақтар. Тақырыптық саябақтар қандай да бір тақырыптарға байланысты болады немесе өзіндік тақырыыпқа ие бірнеше бөһліктерге бөлінеді. Флорида (АҚШ) штатындағы Walt Disney World ( Уолт Дисней Әлемі) бірнеше тақырыпты біріктіретін саябаққа жатқызылады.
Уолтер Кнотт және оның отбасы 1910 жылы жол бойында орналасқан шағын станцияда жеміс-жидек сатумен шұғылданады. Ал 1934 жылдан бастап Корделия есімді Кноттың әйелі пісірілген тауық етін сата бастайды, кейін бірнеше жыл өткен соң олардың мейрамханалары ашылады. Мейрамханаға ағылған адамдар ұзын сонар кезекке тұратын. Кезек күтіп тұрған адамдардың көңілін басқа жаққа бұру үшін 1940 жылы Уолтер Елестер қалашығын салады. Дегенмен тек 1968 жылы Кноттың отбасы өздерінің фермаларын қоршап, тек осы жылдан бастап қана ең алғашқы рет саябаққа кіруге ақша ала бастайды. Осылай Кнотт Уолтердің жеміс-жидек саябағы ең алғашқы демалыс саябағына айналды. Осыдан 6 жыл өткен соң Индиана штатында Мейрам әлемі (Holiday World) дүниеге келді және оны американдықтар тарихтағы ең алғашқы тақырыптық саябақ деп санайды. Дегенмен де, тақырыптық ойын-сауық саябағының тұжырымдамасын алғаш рет ұсынған Уолт Дисней деп есептеледі. 1955 жылы Уолт Диснейдің атақты аттракциондар саябағы ашылды. Шамамен бірнеше жылдар өткен соң Америка тақырыптық ойын-сауық саябақтары саны бойынша алдыңғы қатардағы мемлекеттердің бірі болды [8].
2. Осы замандағы заманауи цирк ең бірінші рет 1768 жылы Ұлыбританияда пайда болды. Ағылшын шабандозы Филип Эстли (1742-1814 ж.ж.) өз алаңвында мінбеше орнатты. Ф.Эстлидің көрсеткен негізг трюгі орнатылған дөңгелектен секіретін жаттықтырылып үйретілген ат еді. Аттың қозғалуына, жүруіне кедергі келтірмей, тиімді болуы үшін алаңның диаметрі 42 футболдық. Сонымен бірге Эстлимен қатар алғаш рет циркті дүниеге әкелген француз азаматы Антонио Франкони болып есептеледі. А.Франкони де Эстлидің әртістерінің бірі болған еді. Кейінірек уақыт жылжи келе А.Франкони 1782 жылы Патшалық цирк өнерінің негізін қалады. Осылайша, Лондон қаласынынң маңындағы ипподром кезінде цирк алаңымен қатар театр ретінде де қолданыста болған. Мұнда дөңгелек фигуралар арқылы түрлі жануарлар, алдымен аттар, содан кейін пілдер, арыстандар секіріп шоу көрсете бастады. Дегенмен орын алған табиғи апаттар (су тасқыны мен жер сілкінісі) бұл идеяны одан әрі қарай дамытуына кедергі келтірді. 1859 жылы Жюль Леатор ұшатын трапецияны ойцлап тапқаннан соң, циркте ұшатын көрсетілімдер көрсетіле бастады.
Цирктер әртістерімен дүниежүзін саяхаттап жүрді, олар өздерінің өнерлерін орнатылатын шатыр астында көрсететіп жүрді. Ал қазіргі уақытта цирктер арнайылап жабдықталған ғимараттарда орналастырылған, алайда кейбір цирктік әртіс топтары қазіргі күнге дейін де шатырларымен бірге саяхаттап жүріп көріністерін көрсетеді. ХХ ғасырдың аяғына қарата Индия, Мексика, Бразилия, Африка және Испания сияқты елдерде де цирктердің бастамасы қалыптаса бастады. Алайда ең үлкен ашылым Cirque du Soleil болып есептеледі. Бұл циркте ешқандай да өнер көрсететін әртіс-жануарлар жоқ, мұнде тек адамдардың ғана түрлі іс-қимылдар арқылы жасалған трюктерін, кереметтей таланттарын тамашалауға болады. Олардың іс-әрекеттеріне тек қана әуеен және би қосылады.
Жер-жерді аралап, саяхаттап жүретін циркктер ХІХ ғасырдың 80 жылдарынан ХХ ғасырдың 20-жылдары аралығында біртіндеп жойыла бастады. Ал ХХ ғасырдың 50-жылдарына қарай мұндай кезбелі цирктер мүлдем азайып кетті. Брешарда және Пепина циркі Гавана мен Монреал арасында ұзақ жолдық саяхат жасады. Әйгілі итальяндық циркші Джузеппе Кьярини және француз циркшілері Жак Турнер мен Луи Сулье өздерінің көшпелі цирктерімен бүтін дүниежүзін шарлап шықты десе де болады. П.Барнум цирк тарихында революция жасады деуге болады, өйткені оның арқасында циркшілердің құрамына сәуегейлер мен ұсқынсыздар да кірді. Ал 1853 жылы Ресейде тұрақты негізде жасақталған орыс циркі ең алғашында тек бірыңғай шетелдік циркшілерден ғана болған. Оның ішінде Москвада қаласында құрылған циркте Берлиндік Саломански болса, ал Петербургте Италиядан Чинидзелли өнер көрсеткен.
Цирктер өздерінің шатырларымен бірге көшіп-қонып жүрсе де, халық тығыз қоныс тепкен мекендерде де тұрақты цирк ғимараттары салындған. Екіншісі мейлінше пайдалырақ еді, өйткені ауа-райына байланысты,яғни қандай ауа райында болмасын, тіпті қолайсыз ауа райынд да көрсетілім беруге болатын. Кеңес үкіметі кезінде 70-ке тарта цирктер болды. Соның 40-қа жуық бөлігі қазіргі күні Ресейде сақталынып қалынған. Ресейде цирк өнері елдің мәдениетімен, салттарымен етене байланысты. Дегенмен, орыстық көріністің әлеуметтік жағдайын, тақырыбын кемсітіп көрсетуге болмайды. Төңкеріске дейінгі ресейлік клоундар өздерінің дүкеншілері, мырзалары жайлы сатиралық скетчтер қоятын. Кеңес үкіметі кезінде де көңіл көтеру құралы есепті цирктің сатиралық табиғаты және оның тартымдылығы жақсы байқалып тұр.
ИнтеллектулдарРплркулпрщшрпдлцпщшку ропщцшрлотрщшрегщшошцрцжщшеоцшкщрто лкртещшцщзшеротцщшкорещшцорщротлорп шщерогекгрнущшоцщшрокщшгеощшцоенцщ9 гощцошншеоц85егшоцпещогшензпеогшщшг роеу5гроуе4з6щрогн6огешролекптгшерг рокжлшортшроешжерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
1917 жылы цирктік мәдениеттен жануарларға деген сұрақылықты, зомбырлықты, қатігездікті көріп үстерінен арыз түсірді. Дегенмеен сол кездерде цирк революциялық идеалды болуымен сипатталса, ІІ дүниежүзілік соғыс уақытында азаматтарды патриоттық сезімге бөледі. XX- ғасырдың 60-70 ж.ж. циркке қызығушылық төмендеп, адамдар цирктегі актер-жануарлардың ауыр тағдырларын ойлай бастады. Оропрарптокпгшролватплортолтплотдлв аплвтлрпоратлоловрпотлфьывтплофтвыо арфутт о е5а55555555555555оаопфтлватпфлтпфлк опргкаптоа отоатро итпортир крпгрпгешк ррпотрпотоактплорпппппппааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа аааааааа
Оропрарптокпгшролватплортолтплотдлв аплвтлрпоратлоловрпотлфьывтплофтвыо арфутт о е5а55555555555555оаопфтлватпфлтпфлк опргкаптоа отоатро итпортир крпгрпгешк ррпотрпотоактплорпппппппааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа
Оропрарптокпгшролватплортолтплотдлв аплвтлрпоратлоловрпотлфьывтплофтвыо арфутт о е5а55555555555555оаопфтлватпфлтпфлк опргкаптоа отоатро итпортир крпгрпгешк ррпотрпотоактплорпппппппааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа аааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааааа
Қазіргі уақытқа дейінгі цирктердің барлығы адамдарға және жануарларға деп 2-ге бөлінеді. Алайда алдыңғы 100 жылдықтың 70-жылдары АҚШ-та, Австралияда, Ұлыбританияда және Францияда цирктің жаңа түрі пайда боллды. Жаңа түрінде жануарлардың мүлдем болмайтындығымен сипатталды. Ең бірінші рет Монте-Карлода 1974 жылы бірінші цирк фестивалі өткізілді, содан кейін цирк өнерінің әртістерінін марапаттау дәстүрі қалыптасып кетті [9]. 3. Казино - құмар ойындарынвың бірнеше түрлерін біріктіретін және бір мезетте қызмет түрі, ғимарат және тұжырымдама. Казино көбіне тікелей жақындықта жиі-жиі орналастырылады немесе сауда орталықтарының, мейрамханалардың, қонақ үйлердің ғимараттарында, круизге арналған кемелерде, болмаса көңілін көтеру және демалу үшін ыңғайлы өзге де мекемелерде болады. Ал кейбір казино орталықтарында концерттік бағдарламалар өткізкізіліп тұрады. Ғалымдардың айтуы бойынша ең алғагшқы казино біздің дәуірімізге дейінгі 557 жылы пайда болды. Бұл ойын-сауық мекемесінің негізін салушы болып Рим императоры Максимус-Тарквин Циркус саналады, және де бұл дүниежүзіндегі ең алғаш рет құмар ойындары өткгізілген орын болып табылады. Кубиктермен ойнау осы кезеңге дейін ойын-сауық ретінде емес, тылсымдық мәнге ие болып келген. Дегенмен бұл аталмыш мекеменің ескілігі римдіктер тарапынан жасалған құлшынысқа әсер етпейді. Олардың құмар ойынға құлшыныстарының арта түскендігі соншалық, қазіргі күнгі ойыншылар сияқты, қолдарындағы бар нәрсесін ойынға тігіп, ұтыла өткізген.
Казино (итал. саsіnо - үй ) сөзінің түпкі мағынасы ләззат алу, рахаттану үшін арналып тұрғызылған шағын павильон, вилланы немесе жазғы үй. Және бұл палаццо (итальяндық үй) кешендерінің біріне немесе үлкен көлемдегі виллалардың құрылысына жатқызылады. Бұл секілді казиноларға мысал ретінде Фарнеза Виласы және Джулия Вилласын атап өтсек болады.
Казино сөзі XIX ғасырда спорттық және құмарлық ойындар болатын қоғамдық мекенді білдіре бастады. Род-Айленд қаласындағы Ньюпорт казиносын осындай казинолардығ қатарына жатқыза аламыз. АҚШ жаднамасында Ньюпорт казиносы 1987 жылы ұлттық тарихи құндылық ретінде мойындалды.
Ал Данияның астанасы Копенгаген қаласында орналасқан казино ойын-сауық мекемесі бола алмады. Себебі бұл казино Данияның конституциялық монархия болуы кезінде, яғни 1848 жылы төңкеріс кезінде үлкен холлында мемлекеттік мәжілістер, жиындар өткен театр болған. 1937 жылға шейін де театрлық қызметін сақтап келді.
Ханко казиносы - Финляндияның Ханко қаласындағы ең сәулетті ескерткіштердің бірі, дегенмен де ешқашан ойын-сауық мекемесі ретінде қолдансыта болмаған. Уақыт өте бұл казино орыстың әйгілі тұлғалары үшін банкет залы болса, ал ХІХ ғасырдың бас кезінде ол курортқа айналады, ал қазіргі күні мейрамхана ретінде қызметін жалғастыруда.
Монакада 1861 жылы құмарлық ойындар дамып, тіпті үлкен индустриялық деңгейге жетті. Осы кезге дейін құмар ойындар туралы айтқанда көпшіліктің ойына ең алдымен осы жер оралатын болған. Алайда құмар ойындардың қарыштап дамып, әрі қарай өркендеуіне заңдық актілер айтарлықтай кедергі келтірді. 1860 жылдан бастап ойын-сауық клубтары Ұлыбританияда Лондонда пайда бола бастады. Бұл клубтар жабық түрдегі клубтар болып аталғанымен, оларға мүшелік алып, кіру өте қиындық туғызбады.
Рулетка, қазақ тіліне аударғанда кішкентай дөңгелек дегенді білдіреді, рулеткасыз қазіргі таңда ешқандай казино жұмыс істемейді. XVII ғасырда рулетканың қарапайым түрлерінің бірін өзінің ғылыми практикасында атақты ғалым Блез Паскаль көрсеткен болатын. Бұл француз зерттеушісі (Б.Паскаль) үнемі қозғаушы денелердің (мәңгі қозғаушылардың) тәжірибелерін қарастырып, сол тәжірибелердің барысында рулетка дүниеге келді. Ал 1842 жылы келесі француз ғалымдары - Луи және Франсуа Бланктар рулетка қатыстырылып ойналатын ойын түрін ойлап тапты. Бірақ сол жылдары Францияда құмар ойындар заңсыз болып табылғандықтан, өз ойындарын Германияда ұсынды, ойынды Нөл деп атады. Бұл ойын халық арасында өте әйгілі болды және ойын-сауықтың өзге де түрлеріне қарағанда басымдыққа ие болып қарқынды түрде дами түсті.
Осы кезеңдермен шамалас бұл ойын АҚШ - қа да таралды және Алтын дәуір заманында аса тез жылдамдықпен тарала түсті. Уақыт өте Франсуа мен Франсуаның ұлы Камиль рулетканы өздерінің отанына (Францияға) әкеліп сол уақыттағы Монака ханзадасы III-ші Карлға сый-сыяпат ретінде қайтарған. Соның нәтижесінде ең бірінші заңдық нормалармен бекітілген дүниежүзіне аты танылған ойын курорты дүниеге келеді. Ал басқа елдерде құмар ойындарға ресми түрде 1931 жылға дейін тыйым салынып келді.
Қазақстан көршілес Ресейдегі құмар ойындардың қалыптасып дамуы Ұлы Екатерина императорлығымен байланысты. Сол кезеңде патщша сарайында жаңалық ретінде енген бос уақыт өткізудің жаңа түрі дүниеге келді, яғни аталмыш құмар ойындарға деген қызығушылық. Қазіргі заманғы казинолар Ресейде тек ХХ ғасырлардан бастап қана ашыла бастады [10].
Казинолық ойындардың әр түрінің өзіндік жеке даму тарихы бар. Алғашқы кездерде казаиноларда тек карталар мен рулеткалар арқылы ғана ойындар ойналатын болса, уақыт өте келе өнеркәсіптің дамуы мен ғылыми техникалық прогрестің жетілуімен казинолық ойындар да автоматтандырыла бастады. Осылайша казино залдарында ойын автоматтары пайда болды, уақыттың жылжуымен олар да жеке дара ойын индустриясы болып қалыптаса бастады.
Қазіргі күні ойын-сауық индустриясының ажырамас бөлігіндей болып кеткен букмекерлік кеңселер тек 1995 жылы ғана пайда бола бастады. Ал букмекерлік кеңселер интернет-казинолардың дүниеге келуіне түрткі болды, бүгінгі таңда олардың да тұтынушылары өте көп екені белгілі.
Қазақстан Республикасындағы 2007 жылғы 12 қаңтарындағы №219-ІІІ Ойын кәсіпкерлігі туралы Заңына сай ойын бизнесі - құмар ойындарды және (немесе) бәс тігуді жүргізуге және өткізуге байланысты кәсіпкерлік қызмет [11] деп көрсетілген. Аталған заңнаманың 6-шы бабына сәйкес Қазақстан Республикасындағы ойын-сауық бизнесі саласында келлесідей қызмет көрсету түрлері жүзеге асырыылады: казино; букмекер кеңсесі; тотализатор; ойын автоматтары залы.
1.2 Ойын - сауық индустриясын ұйымдастыру мен басқарудағы басты ерекшеліктер
Көптеген жылдар бойы адамзаттың рухани сұраныстары мен қажеттіліктерін бақылап зерттеуге және оны қанағаттандыруға жеткіліктү түрде көңіл бөлінбеді. Сол себепті де кәісіпорынның ұйымдастырылуы, басқарылуы, экономикалық даму тұрғысынан ойын-сауық индустриясы сала ретінде жас сала болып саналады. Ойын-сауық индустриясы экономикалық жүйенің жеке дара бағыты ретінде көрінгенімен қаржылық, материалдық, еңбек ресурстарын өздеріне тарта отырып ойын-сауық индустриясы кешенінің кәсіпорындары арнайы технологиялық жабдықтармен және басқару жүйелерімен сипаттталады. Қазіргі уақытта ойын-сауық кешендері мен орталықтары көлеміне қарамастан, яғни үлкен немесе кіші ғимарат орналасқан болса да біздердің тұрмыстық өмір салтымызға тұрақты түрде енгені аян. Қазіргі сәтте ойын-сауық орталықтарының бәрінде ойын-сауық индустриясының бірнеше кәсіпорындарры бір орталықта шоғырланған. Яғни, бір ғимараттан шықпай-ақ бірнеше ойын-сауық түрімен айналысуға: кино көруге, мейрамханада тамақтанып, боулинг немесе бильярд ойнауға, түрлі таңғажайып шоулар тамашалап, кішкентай балаларды ойын аттракциондарында немесе балаларға арналған ойын автоматтарында ойнатуға болады.
Мұндай көпсалалы жұмыс атқаратын мекемелерге басқару құрылысын дұрыс жасақтау, кәсіпорынның экономикалық тиімділігін зерттеу, менеджментті дұрыс құру мекеменің одан әрі жұмыс жасау барсына үлкен ықпалын тигізеді. Бүгінгі күнгі тұтынушылар өздерін бос уақытын текке шығын қылмай, бір ғана компаниядан тұрақты түрде максимум ұсыныстарды қабыл алғанды жөн санайды. Компаниялар арасындағы үлкен бәсекелестік қызмет пен тауар сапасының артып, әрқашан жетілдіріліп отырылуына алып келеді. Сол сияқты ойын-сауық индустриясының кәсіпорындары да өздерінің тұтынушыларына максималды түрде қызмет түрлерін ұсынуға талпынады және олар күн өткен сайын үлкен гипер маркеттерге айнаплуда. Орталық немесе кешен иелері клиенттерінің көп уақытттарын осында жұмсағандарын және мейлінше көбірек қызмет көрсету түрлерін тұтынғандарын қалайды, сол себепті олар да тауарлары мен қызметтерінің сапасын да әрдайым дамытып, жетілдіріп отыруға тырысады.
Жалпы қоғам үшін ойын-сауық сегменті маңызды бөлігі болып табылады. Дегенмен де, өкінішке орай, ойын-сауық индустриясындағы ойын-сауық түрлерінің, әдістерінің, формаларының көптеп болуына қарамастан, қазіргі кезгі статистикалық тәжірибеде де, еліміздегі отандық зерттеуші мамандардың зерттеулерінде де ойын-сауық түрлері мен классификациялары жеке дара бөлініп қарастырылмаған. Мұндай жалпылама қарастыру ең бірінші ойын-сауық үрдістерін іске асыратын кәсіпорындардың менеджменттік, экономикалық, басқарушылық жағынан дұрыс ұйымдастырылмауына әкеліп соғады. Ойын-сауықтық үрдістер табиғи және жасанды жағдайларда іске асуы мүмкін. Ал ойын-сауық үрдістеріне жекелей жағдайлар жасау тәжірибесі ойын-сауық индустриясының жылдам әрі белсенді түрде дамуына әкеледі. Бұл индустрияның қазіргі заманға сәйкес дами бастауы ХХ ғасырдың бас кезіне тура келеді.
Көңіл көтеруді ұйымдастыруға арналған кәсіпорындар иелері қазіргі сәтте иелері оларды тиімді ұйымдастыру мен дұрыс басқару мақсатын көздей отырып маркетинг пен менеджменттің бар тұжырымдамалаарын ретті пайдалануға тырысады. Ең бірінші кезекте жаңадан ашылатын қандай да болмасын ойын-сауық ғимаратының маркетингтік жоспары құрылады. Шетелдік тәжірибе көрсеткендей ойын - сауық ғимараттарын жоспарлауды 3 түрге бөліп қарастырамыз. Ғимараттарды жоспарлаудың тиімді тұстары келесідей факторлармен сипатталады (сурет 4).
Сурет 4. Жоспарлаудың тиімділіктері
Ескерту - Мәліметтер [12] негізінде автормен құрастырылған
Стратегиялық жоспарлау - кәсіпорынның алға қойған мақсаты мен маркетинг саласындағы әлеуетті мүмкіншіліктері арасындағы стратегиялық байланыстылықты құру және қолдауды басқару үрдісі. Стратегиялық жоспарлау кәсіпорынның нақтылы құрастырылған қосымша міндеттерімен, мақсаттармен баяндалған бағдарламаға сай мәлімдемеге, щаруашылық портфельге және жоғарылау стратегиясына сүйенеді.
Менеджмент мамандарының пікірінше басқару жүйесінің тірегі ретінде қарастыратын стратегиялық есептеулерді маңыздылығына қарай жіктеу арқылы жылдам шешім шығару принципі: шаруашылық іс-әрекеттің жоспарын құруда және үлкен көлемдегі өндіріс орындарын басқаруда сыртқы ортаның өркендеу жолында, сондай-ақ, мемлекет саясатының кенеттен өзгеруінде саяси тұрақсыздық ғылыми техникалық прогресстің технологиялық ілгерілеу бәсекелестік тұжырымдардың өзгеру жағдайындағы ең тиімді әдіс болып саналады.
Стратегиялық есептеулерді маңыздылығына қарай жіктеу басқару мен жоспарлаудың тізбекті іс-қимылдарының жиынтығы болып табылады:
1. Басты ақпарлар жүйе жұмысына сыртқы ортаның дамуы туралы, оның ішінде атап айтқанда нарықтың жалпы ылыми-тенникалық, экономикалық, саяси тенденциясын бақылау тобы;
2. Бақылау нәтижелері фирма басқарушысына нарық қатынастары жүйесінде фирма мүддесіне байланысты сыртқы ортада жаңа құбылыстардың туындауы туралы дағдылы хабар беріп отырады;
3. Маркетингтік қызметпен бірге басшылық орган туындайтын мәселелерді бірнеше топтарға жіктейді:
oo аз уақыт ішінде қарастырылып тез шешім шығаруды талап ететін оперативті мәселелер;
oo тізбектеп жүйелеу кезінде жолай шешуге болатын орташа түрдегі оперативті мәселелер;
oo маңызы бар, алайда асығыс емес немесе нақтылы анықталмаған құбылысты (форс-мажорлық мәселелер) одан әрі қадағалауды, ерекше ақпарат пен талдау жасап, олардың жинақталуын керек ететін мәселелер;
oo тұтастай талдау жасалғаннан кейін кәсіпорынға маңыздылығы өте жоғары емес және тіпті мүлдем елеусіз, одан әрі көңіл аударуға тұрмайтын мәселелер.
1. Аз уақыт ішінде шешілуді керек ететін мәселелер кәсіпорындағы белгілі бір бөлімнің шешім қабылдауы үшін және белгілі бір мерзім ішінде ғана құрылған арнайы мақсаттық топтың талдау жасап, түпкілікті түрде зерттеуі үшін беріледі;
2. Болып қалуы мүмкін болатын тактикалық және стратегиялық жағдайларды жекелей алып қарастырғанда, шешім шығару және оларды іске асыруды қадағалауды кәсіпорынның басқарушыларының жоғарғы тобында іс жүзінде жүзеге асырылады;
3. Туындаған мәселелер жүйесі әрқашанда қайта талқыланып фирма басшылығының жоғарғы тобымен маңыздылығына қарай жіктеледі.
Дүниежүзілік тәжірибеде демалыс орындары, туристерді орналастыру орындарына жайғастыру, тамақтандыру орындары да ойын-сауықпен етене байланысты. Қазіргі таңда әр түрлі қонақ үйлер өздерінің басты қызметтерінен басқа да (орналастырудан) демалушыларға туристік өнімдері мен ойын-сауық қызметтерін де ұсынуда [13].
Жалпы ойын-сауықтық қызметті жаппай және жекелей түрдегі деп екіге бөліп қарастыруға болады. Ойын-сауық шаралары арнайылап ұйымдастырылуы немесе тосыннан ұйымдастырылуы мүмкін. Қандай да болмасын кәсіпорын, оның ішінде де ойын-сауық орталықтары(кешендері), казино, мейрамханалар, олардың көлеміне қарамастан, ірі болса да, шағын болса да бірыңғай тұтас құрылымға топтастырылған функционалды бөлімдердің жиынынан тұрады, түрлі мақсаттағы және әртүрлі қызметтер ұсынатын осы бөлімдер әрқайсысы өз алдарына жұмыс жасай отыра, толықтай кәсіпорынның немесе сауықхананың табысты жұмыс жасауына үлкен әсерін тигізеді. Ойын-сауық кешендері, тамақтану орындары үшін әрбір қызмет көрсету бөлімдерінің орыны ерекше. Әр бөлім бірдей уақытта бір-біріне тәуелді болмай, сондай-ақ өзара тығыз байланыса отырып қызмет жасайды.
Барлық кәсіпорында ұйымдастыру қызметтері жалпылама міндеттерден әр нақты міндетті кім орындау қажеттігін және орындау үшін қандай жабдықтар пайдаланылатындығын білуге мүмкіндік туғызады. Қызметтердің ұйымдастырылуы арқылы, яғни міндеттемелердің бөлініп берілуі және бірлесулері арқылы әр бөлімге байланысты басқару да белгілі бір бағытта жүргізіледі. Ойын-сауық кешендерінің жасақталу құрылымы тамақтану орындарының, казиноның құрлуымен және оның орналасқан мекен-жайымен, келетін қонақтарының өзгешелігімен, оның жан-жақты жаңа үрдістерге сай болуымен, қолданысына жаңа технологиялардың енуімен және өзгеде факторлармен анықталады.
Уақыт өткен сайын демалуға деген қатынас жайлап өзгеріске түсіп келеді. Осылайша жұмыс аптасы да айтарлықтай деңгейде қысқарып кетті. Он тоғызыншы ғасырдың 50-жылдарында жалпы жұмыс аптасының орташа ұзақтығы 70 сағатты құраған. Бұл тіпті ауыл шаруашылығында жұмыс жасайтындардан да ұзақ болып кетті. Кейіннен 1920 жылға қарай жұмыс аптасы 50 сағатқа дейін қысқаррды. Бұл үрдіс адамдардың ауыл шаруашылығымен көбірек айналысатындығымен түсіндіріледі. Сонымен бірге орташа жұмыс уақытының ұзақтығы күніне 12-ден 8 сағатқа дейін қысқарды. Ал жұмыс күні 7-ден 5 дейін қысқарды.
Қолданушылардың қоғамдық психологиясы да айтарлықтай өзгеріске түсіп отырады. 1950-70 жылдар экономика молырақ өндіріп, ал тұтынушылар көп мөлшерде тұтынатын уақытта, ал демалыс - болашақтағы еңбек күшті қайта қалпына келтіру құралы болып есептеледі. Ал қазір заманғы адамдар демалуды өмірдегі маңызды құқығы ретінде санайды. Жаңа тұтынушы бұрынғысынша көбірек тұтынуға талпынады, бірақ қазіргі кезде - ең алдымен қажеттілігіні өтеуді ойлайды. Көбінесе жаңа нәрселерді тануға, әсер алуға, көңіл-көтеруге, рахаттануға, өзін-өзі көрсетуге тырысса, ал аз мөлшерде - материалдық құндылықтарға бағыттаыуға тырысады.
Адамның өмір сүру әдеті - қоршаған ортаға адамдардың қызығушылығы, іс-әрекеті және көзі жеткен болмыс, тұрмыстық қалыбы болып есептеледі. Адамзаттың өмір сүру әдеті айналамен етене байланысының және іс-әрекетінің қайталанбайтын бейнесі болып келеді.
Бүгінгі күнгі нарықта қолданушының жаңа түрі пайда болды, ол психологиялық артықшылықтардың жеті айқын түрімен көрсетіледі (сурет 5)
Психологиялық артықшылықтар
Сурет 5. Психологиялық артықшылықтардың сипаттамасы
Ескерту - Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Негізінен адамдарды көбінесе шытырман оқиғалы мақсаттар бойынша саяхат жасау, жаңадан әсерге бөлену, емдік қызметтерді қолдана отырып демалу, рекреациялық мақсаттағы саяхаттар қызықтырып және өздеріне тартады. Және олар демалыс кезінде уақыттарын өздеріне көңіл бөліп, тиімді пайдалануға арнайды. Сондай ақ қазіргі қоғам да осындай индивидуализмді қолдап, өзін-өзі жоғары бағалауды ұстанады.
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааааааааааа ааааааааааааааааааааааааааа
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Рплркулпрщшрпдлцпщшкуропщцшрлотрщшр егщшошцрцжщшеоцшкщртолкртещшцщзшеро тцщшкорещшцорщротлорпшщерогекгрнущш оцщшрокщшгеощшцоенцщ9гощцошншеоц85е гшоцпещогшензпеогшщшгроеу5гроуе4з6щ рогн6огешролекптгшергрокжлшортшроеш жерошщкв
Туризм кешендерінің жұмысын алға бастыруды ұйымдастыру әрқашан маркетингтік зерттеулердің болуын талап етеді. Пайда болған өзгерістерге жай ғана әсерін тигізіп қана қоймай, сондай ақ оны басқара білу де маңызды. Уақыттың өтуіне байланысты қоғамда әрдайым өзгерістерге ұшырап отырады. Бүгінгі таңда дүниежүзі бойынша жаңа бағыт - анимациялық бағыт белсенді түрде қолданысқа ие бола бастады. Түрлі қиял ғажайып ертегі, фильмдер кейіпкерлерімен сөйлесуге болатын тақырыптық саябақтар (мысалы Леголенда, Диснейленд, Порт Авентура ) өте танымал. Осылар сияқты шет елдерде өте танымал ойын - сауық саябақтары ұйымдастыру шараларын жүргізу және басқару жағынан ең тиімді басқару жолдарын қолданып жұмыс жасауға тырысады. Сондай компанияның бірі Wаlt Dіsnеу компаниясының төмендегідей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz