Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің жағдайы мен даму болашағы
Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің жағдайы мен даму болашағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 ЭКСКУСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм түсінігі, түрлері мен пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2 Қазақстандағы туристік-экскурсиялық істің нормативтік құжаттармен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Шетел тәжірибесіндегі экскурсиялық туризмнің ұйымдас- тырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
1 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Музейінің экскурсиялық қызмет көрсету бөлімінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
45
2.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің қызметінің тиімділігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53
1 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
3.2 Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
3.3 Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
92
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
95
кіріспе
Туризм - Қазақстан экономикасының қарқынды дамып келе жатқан салаларының бірі. Туризм маңызды экномикалық кластерлердің бірі болып табылады және кластер ретінде Қазақстан экономикасының маңызды жеті саласының тізіміне кірді. Туризм әлемнің көп елдерінде жұмыс орындарын құруға, ЖІӨ-ді қалыптастыруға, сыртқы саудадағы баланстың белсенділігіне ықпалын тигізеді. Туризм - бүгінгі таңда әлемдегі ең табысты бизнес түрлерінің бірі. Халықаралық байланыстарда және валюталық түсім көзі ретінде туризмнің маңызы жыл өткен сайын артуда.
Тек қызықты саяхаттар мен сапарлар ғана ұмытылмас әсер мен сезім қалдырып, адам өмірін түрлендіре алады. Сондықтан көптеген адамдар күнделікті шаруадан тынығу мақсатында басқа елдерге күш жинап, демалуға барады. Кейде демалысты әр түрлі танымдық бағдарламаларға қатысу барысында білуге болатын жаңа және пайдалы ақпарат алумен байланыстыруға болады. Туристер арасында сол елдің көрікті жерлерімен, табиғатымен, сәулет ескерткіштерімен танысу мақсатында жүргізілетін сапарлар мен саяхаттарды қамтитын экскурсиялық туризм ерекше танымалдылыққа ие.
Экскурсия - жеке тұлғаның басқа елдегі туристік ресурстарды уақытша танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі [1]. Экскурсиялық туризм басқа мемлекеттің немесе аймақтың халқының салт-дәстүрімен, көрнекті жерлерімен, театрларымен, музейлерімен, мәдениетімен, тарихы ескерткіштерімен танысу мақсатындағы сапар болып табылады. Экскурсиялық қызмет туризм саласының дамуының, ел экономикасының өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып саналады.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2030 бағдарламасының негізінде өзінің Қазақстан халқына жолдауында бүгінгі таңда туризмді дамыту аса маңызды екендігін атап өтті. Қазақстан 2030 бағдарламасына сәйкес мүмкіндіктері зор әрі бәсекеге қабілетті салалардың қатарына орман және орман өңдеу, ауыл шаруашылығы, жеңіл өнеркәсіп және тамақ өнеркәсібі, инфрақұрылым, тұрғын үй-құрылысы, сонымен қатар туризм саласы да кірді. Соңғы уақыттары туризм әлеуметтік және экономикалық саладағы қарқынды дамып келе жатқан қызмет түрі болып табылады. Бүгінгі таңда туризмнің экономикадағы алатын орнына үлкен көңіл аударылып жатыр, яғни мемлекеттік кіріске, жұмыспен қамтамасыз етуде, жеке табыста, т.б. алатын рөлі қарастырылуда.
Қазақстанның экономикадағы маңызды мәселелерінің бірі - туризм саласын ілгері жылжыту болып табылады. Елбасының Қазақстан халқына жолдауында Қазақстанда туризмді дамытуға қолайлы факторлардың молдығын, соны дұрыс пайдалана отырып, туризмнің ілгері дамуына зор ықпал жасау керектігін айтып өтті.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмнің ел экономиканың қарқынды дамып келе жатқан салаларының қатарынан көрініс таппауы болып табылады. Туристік-экскурсиялық қызмет көрсету саласы дамыған елдерде туризм саласының маңызды бөлігі және дамудың қарқынды деңгейімен сипатталады, дегенмен Қазақстанда экскурсиялық туризм де жалпы туризм саласы секілді жақсы дамымаған. Оны келесідей себептермен сипаттауға болады:
oo жаңа бағыттағы экскурсиялардың жоқтығы;
oo туристік кәсіпорындар тарапынан жүргізілетін экскурсялардың бағасының қолжетімсіздігі;
oo білікті экскурсовод мамандардың жеткіліксіздігі;
oo экскурсиялық қызмет саласындағы ұлттық стандарттардың болмауы;
oo экскурсияларда туристердің қызығушылығын арттыратын шаралардың ұйымдастырылмауы. Сондықтан бұл саланы әрдайым жетілдіріп отыру маңызды қажеттілік болып табылады. Бұл зерттеуді жетілдіруді қажет етеді. Осылайша, бұл дипломдық жұмыстың өзектілігін ашады.
Дипломдық жұмыста экскурсиялық туризмнің теориялық негіздерін аша отырып, Қазақстандағы экскурсиялық туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасау арқылы еліміздің экономикасының даму факторы ретінде рөлі анықталды.
Дипломдық жұмыстың объектісі ретінде экскурсиялық туризмнің даму жағдайы мен қалыптасуы алынып, Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі мысалында талдау жасалды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып экскурсиялық туризмнің функциясы, қағидалары және әдістемесі және оны жетілдіру жолдары табылады.
Дипломдық жұмысытың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризм жағдайын талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыстың міндеттері алға қойылады:
oo экскурсиялық туризмнің теориялық-әдістемелік негіздерін оқу;
oo Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің жағдайын талдау;
oo Ұлттық музейіне келушілерден сауалнама алу арқылы музйге келугілердің көзқарастарын талдау жүргізу;
oo Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмді жетілдіру жолдарын ұсыну;
oo Қазақстан Республикасындағы музейлерде экскурсиялық қызметті жетілдіру жолдарын ұсыну арқылы тиімділігін бағалау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесі жалпы ғылыми әдістер қолданылды: талдау және жинақтау, салыстыру, әлеуметтік сауалнама, математикалық статистика әдістері. Сонымен қатар, теориялық-әдістмелік негізі Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің нормативтік-құқықтық актілері, анықтамалық, отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің мәліметтерін құрайды.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы ұсынылған музейдегі экскурсияларды жүргізудің инновациялық жолы - квест-экскурсияны құрастыру барысында музейдегі маңызды экспонаттар негізге алынғандығымен анықталады. Сонымен қатар, дайындалған квест-экскурсия басқа да музейлер мен экскурсиялық қызмет көрсететін туристік кәсіпорындардың қызығушылығын тудыруы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен негізгі мәліметтері, талдау материалдары және ұсыныстар экскурсиялық қызмет көрсету саласындағы субъектілерге, кәсіпорындарға және ұйымдарға қолданылуға ұсынылады.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері дипломдық жұмыстың құрылымын анықтады. Осыған орай, дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер, қосымшалар мен 27 суреттен және 25 кестеден тұрады.
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм түсінігі, түрлері мен пайда болу тарихы
XVII ғасырдың соңы - XVIII ғасырдың басында Англия, Франция, Германия, Австрия және басқа елдердің оқу орындарында жеке пәндерді оқыту барысында педагогтар білім алушылармен бірге аймаққа жаяу сапалар мен саяхаттар жүргізуді пайдалана бастады. Осы қарапайым саяхаттардың формасы экскурсия атауын алды.
Экскурсия сөзі латынның excursіo сөзінен шыққан, серуендеу, сапар деген мағынаны білдіреді [1].
Атақты чех педагогы Ян Амос Коменский (1592 - 1670) оқу мәліметтерін көру арқылы қабылдаудың маңыздылығын түсініп, балалар мен жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу жүйесіне қозғалысты ойындар мен саяхаттарды қосуды талап етті.
XVIII ғасырдың соңында Ресейдің танымал педегогтары Ф.И. Янкович де Мириево, В. Ф. Зуев, прогрессивті әдеби қайраткерлер В.К. Тредиаковский, М. М. Херасков, А.Н. Радищев табиғатта экскурсиялық серуендерді ұйымдастырудың ақылға қонымды екендігін айтты [2]. Олар педагогика мәселелерін өлкетанумен және музейтанумен байланыстырды. 20 жылдан астам уақыт жастарды тәрбиелеумен айналысқан В. Генш білім мақсатындағы сапарларды түсініп, жоғары бағалады.
XIX ғасырдың басында кейбір жеке гимназиялар мен коммерциялы училищелер табиғатта экскурсия жүргізе бастады. Экскурсоводтың рөлін педагогтар атқарды. Экскурсиялар мектеп сабақтарына қосымша ретінде жүргізілді. Экскурсиялық қызметтің педагогикалық мақсаттылығын алғаш рет теориялық түрде Ресейдегі ғылыми педагогиканың негізін салушы К. Д. Ушанский (1824 - 1871) дәлелдеді [3]. Родное слово деп аталатын өзінің бастауыш сыныптарға арналған кітабында өлкетануға көп мән бере отырып, экскурсияны қоршаған ортамен байланыс жасайтын маңызды құрал ретінде қарастырды. Экскурсия терминіне сөздіктер мен энциклопедияларда әр түрлі анықтамалар, түсініктер берілді (кесте 1).
Кесте 1
Экскурсия терминіне берілген анықтамалар хронологиясы
Жылы
Анықтама авторы,
ақпарат көзі
Анықтама
1882 ж.
В.Даль
Экскурсия - сапарға шығу, серуендеу, бір нәрсені іздеп шығу, шөптер мен өсімдіктерді жинау, т.б.
1923 ж.
М.П. Анциферов
Экскурсия - саяхат, мақсатына байланысты көруге қолайлы нысанды нақты дерек арқылы зерттеу
1931 ж.
Кіші кеңестік
энциклопедия, 10 том
Экскурсия - белгілі бір жерге, өндіріс орындарына, ауылдық аймақтарға, музейлерге, т.б. ғылыми немесе білім алу мақсатымен топпен шығу
1-кестенің жалғасы
1
2
3
1933 ж.
Үлкен кеңестік
Энциклопедия
Экскурсия - назар аударатын нысандарға (музейлерге, мәдени ескерткіштерге, өндіріс орындарына, т.б.) бару, білім алу формасы және тәсілі
1938 ж.
Л. Бархаш
Экскурсия - арнайы білім алудың көрнекілікті тәсілі, алдын-ала қарастырылған тақырып бойынша нақты нысанға бару барысында тәрбие беру
1940 ж.
Л. Н. Ушаков
(орыс тілінің
түсіндірме сөздігі)
Ғылым-білім немесе көңіл көтеру мақсатында ұжыммен серуендеу немесе сапарға шығу
1960 ж.
Кіші кеңестік
энциклопедия, 10 том
Экскурсия - ғылыми, жалпы білім немесе мәдени мақсатта көрнекті жерлерге ұжыммен серуен немесе сапар
1989 ж.
Қысқа педагогикалық сөздік
Экскурсия - оқу-тәрбиелік және білім беру жұмыстарының көрнекті формасы
2001 ж.
ҚР Туристік
қызмет туралы заңы
Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі
2012 ж.
Бесекей Еркін,
Қонақ үй бизнесі
Экскурсия - бұл көрнекті орындарға, тарихи оқиғалармен байланысты жерлерге жету барысында шындықты тану және ой-өрісті кеңейту формасы
Ескерту - Ақпарат көзі [1, 4, 5] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кесте 1-де экскурсия терминіне берілген анықтамалар мен түсініктер жүйелі түрде, хроникалық тәртіппен көрсетілген. Ең алғаш (1882 ж.) болып бұл сөзге түсінік берген В.Даль екенін көруге болады. Сонымен қатар, бұл терминге заңды түрде анықтама берілді. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 13 маусымдағы №211 Туристік қызмет туралы заңында экскурсия терминіне келесідей анықтама берілген: Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып, көруі. Келесі кезекте экскурсия тарихындағы маңызды күндер хронологиясы сипатталады (кесте 2).
Кесте 2
Экскурсия тарихындағы маңызды күндер
Уақыты
Оқиға
Б.з.д. II ғ.
Сидондағы грек Антипатр құрастырған Ежелгі әлемнің жеті кереметі туралы ең ежелгі жазба
II ғ.
Римдік грек жазушы-саяхатшысы Павсани құрастырған бізге келіп жеткен ең танымал дүние Элладаны сипаттау
IX - X ғ
Еуропаның ортағасырлық қалаларында өткізілген карнавалдар мен фестивальдар туралы алғашқы жазбалар
1549 ж.
Сигизмунд Герберштейннің Записок о Московии еңбегінің жарыққа шығуы, ол еңбегінде Московияның картасын құрастырды
2-кестенің жалғасы
1
2
1786 ж.
Альпідегі Монлан тауларына жарнама мақсатында жаппай экскурсия жүргізу
1800 ж.
Anecdotes of English Language Педжа кітабында әдеби айнаымда турсит сөзі алғаш рет көрсетілді
1841 ж.
Томас Кук ұйымдастырған саяхаттау мақсатында темір жолмен алғашқы сапар
1843 ж.
Томас Кук Темза бойында 16 қайықтық экскурсияны ұйымдастырды
1845 ж.
Т. Кук ұйымдастырған Ливерпуль қаласына экскурсия жүргізумен бірге саяхат
1870 ж.
Тифлиседегі Александр мектебінде алғашқы мектеп экскурсияларының жүргізілуі
1872 ж.
Мәскеуде Политехникалық музейдің ашылуы
1872 ж.
Мәскеуде тарихи музейдің негізі қаланды
1895 ж.
Қырым - кавказ тау клубы тұсында Ялта қаласында алғашқы экскурсиялық бюро пайда болды
1899 ж.
Мәскеуде Педагогикалық қоғамда білім алушыларға арналған экскурсияны ұйымдастыру бойынша комиссия өз жұмысыны бастады
1918 ж.
Мәскеуде экскурсанттар үйінің ашылуы
1921 ж.
Петербургта Аничкалық сарайда экскурсиялық қызмет бойынша алғашқы конференция өткізілді.
1922 ж.
Экскурсионный Вестник журналы шығарыла бастады.
1929 ж.
Пролетарлы туризм мен экскурсия қоғамының құрылуы
1929 ж.
КСРО-да Интурист мемлекеттік акционерлік қоғамының құрылуы
1930 ж.
Пролетарлық туризм мен экскурсияның бүкілодақтық ерікті қоғамының құрылуы
1932 ж.
Пролетарлы туризм мен экскурсия қоғамының бүкілодақтық алғашқы съезі
1934 ж.
1918 жылы құрылған балалар туризмі ұйымы орталық балалар туристік-экскурсиялық станциясы болып қайта құрылды.
1936 ж.
Орталық туристік-экскурсиялық басқарманың құрылуы
1957 ж.
Спутник халықаралық жастар туризмі бюросының құрылуы
1969 ж.
Туризм және экскурсия бойынша орталық кеңесте орталық туристік курстардың ашылуы
2001 ж.
ҚР Туристік қызмет турал заңы
2015 ж.
Қазақстанда EXPO - 2017 халықаралық көрмесіне дайындық басталды
Ескерту - Ақпарат көзі [1,3] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кесте 2-де экскурсия тарихындағы маңызды оқиғалар, яғни экскурсияның ерте заманнан бері дамып келе жатқандығын айқындайтын деректер хроникалық тәртіппен ұсынылады. Кестеден экскурсия тарихы сонау б.з.д. ІІ ғасырда бастау алғандығын көрсетіледі және 2017 жылы EXPO - 2017 халықаралық көрмесінің өткізілуіне орай 2015 жылы Қазақстанда EXPO - 2017 халықаралық көрмесіне дайындық басталуна дейін сипатталады.
Экскурсиялық туризм түсінігінің мәнін одан ары қарай ашу үшін оның функцияларымен танысқан жөн. Функция латын тілінен аударғанда орындау, жүзеге асыру, қызметтер шеңбері, міндет деген мағынаны білдіреді [6].
Функция - қандай да бір объектінің сыртқы көрінісі, белгілі бір ұйымның немесе мекеменің жұмыс жасау формасы. Функционалдау жұмыс істеу, қызмет атқару деген мағынаны білдіреді. Экскурсияның функциясы оның ең басты қасиеті болып табылады [7]. Экскурсияның маңызды функциялары:
Ғылыми насихаттау функиясы. Экскурсия саяси, философиялық, ғылыми, әдеби және басқа да көзқарастарды, ойлар мен теорияларды дамытуға қабілетті. Ғылыми насихаттау функциясын атқара отырып әрбір экскурсияның нақты бағыты болуы керек. Экскурсияның негізіне насихаттау, ғылымилық, идеялылық, өмірмен байланыс, табыстылық және сенімділік қағидалары алынады. Осы қағидалар насихаттау мәнін көрсетеді, ондағы басты мәселені анықтауға мүмкіндік береді.
Ғылымилық қағидасы. Тәрбиелеу және білім беру формасы ретінде экскурсияның басты қасиеті болып ғылыми сипаты табылады. Экскурсияның міндеті - ғылыми білімнің таралуына мүмкіндік беру. Экскурсияның мазмұны заманауи ғылымның белгілі бір бөлімдерімен сәйкес болуы және көзқарастың қалыптасуына әсер етуі керек. Фактілер, оқиғалар, теориялық тұжырымдамалар объективті ғылыми баға алуы тиіс.
Идеялылық қағидасы. Идея - қойылған мақсатқа жету үшін іс-әрекеттердің анық жоспары. В.Даль идеяны парасатты ой, заттың бейнесі туралы түсінік деп қарастырады [8].
Идеялылықты белгілі бір ойлар жүйесіне шынайылық ретінде қарастыру керек. Идеялылық қағидасы экскурсия дайындау барысындағы ақпарат мазмұнының нақтылығына объективті тәсілді және экскурсанттарға осы ақпаратты жеткізетін экскурсоводтың сенімділігін білдіреді. Әрбір экскурсияның осы талап бойынша құрастырылғаны маңызды, яғни, осыған сәйкес экскурсияға арналған құжаттар құрылғаны маңызды - мәтіндер мен әдістемелік тәсілдер. Экскурсоводтың мәтінді өзінің идеялық сенімділігін таныта отырып, ғылыми теорияға негіздеп баяндауы да маңызды болып табылады. Идеялы экскурсовод - өз қызметінде және барлық іс-әрекетінде нақты қағидалармен жұмыс істейтін білікті маман.
Теорияның өмірмен байланыстылығы. Экскурсия материалдары өмірмен, шынайылықпен тығыз байланысты болуы тиіс. Деректі материалдарды баяндау тарихи және басқа үрдістер негізінде жатқан заңдарға сүйене отырып қорытындылармен берілуі керек.
Ақпарат функциясы. Экскурсия білгілі бір нақты бағыт бойынша ақпараттар жиынтығын ұсынады: медицина, биология, тарихи ғылым жетістікері туралы; археологтардың жаңалығы туралы; шаруашылық және мәдени саладағы жаңалықтар туралы. Газет, радио, теледидар, дәрістер секілді маңызды ақпарат құралдарынан экскурсия жоғары көрнекілігі арқылы айырмашылық жасайды. Экскурсиядағы ақпараттың басым бөлігі объектіні көрсету арқылы жүзеге асырылады. Экскурсияларда ақпараттың болуы экскурсоводтың тақырыптан ауытқып, жалпы өмірде болып жатқан соңғы оқиғаларды хабарлауы тиіс дегенді білдірмейді. Экскурсия жүргізудің негізі бекітілген ақпараттың болуы деуге болады. Тақырыптық экскурсиялардың мазмұнын таңертеңгі радио немесе теледидар жаңалықтарымен толықтырған дұрыс емес.
Бос уақытты мәдени ұйымдастыр функциясы. Бос уақыт - адамның жұмыстан кейінгі өз қарауында қалған жұмыстан тыс уақыты. Бос уақытты тәулік, апта, жыл аясында өз қалауы бойынша белсенді шығармашылыққа немесе қоғамдық қызметке, достарымен қарым-қатынасқа, қалаған ісімен шұғылдануға арнайды.
Белгі деп белгілі бір құбылыстар мен заттардың бір-бірінен айырмашылығын немесе бір-біріне ұқсастығын көрсетуін айтады. Экскурсия мәдени-ағарту жұмыстарының (дәрістер, тақырыптық кеш, ауызша журнал, оқырман конференциясы) басқа да формасы секілді ұйымда өзіндік ерекшеліктері мен өткізу тәсіліне ие болуы керек.
Барлық экскурсиялардың ортақ белгілері бар [9]:
1. Өткізу уақыты бойынша ұзақтығы бір академиялық сағаттан (45 минут) бір тәулікке дейін.
2. Экскурсанттардың болуы (топтар немесе жеке).
3. Экскурсия жүргізетін білікті экскурсоводтың болуы.
4. Орналасқан жерінде экскурсиялық объектілерді көрсету, көру арқылы қабылдау, көрнекілігі.
5. Алдын ала құрылған маршрут бойынша экскурсияға қатысушылардың қозғалуы.
6. Объектілерді көрсетудің мақсаты, анық тақырыптың болуы.
7. Экскурсияға қатысушылардың белсенділігі (объектілерді бақылау, оқып білу, зерттеу )
Аталған жеті белгінің бірінің болмауы өткізілетін шараны экскурсия деп атау құқығынан айырады. Аталған жалпы белгілерінен басқа экскурсияның әр түріне тән арнайы белгілері болады:
автобусты - ескерткіштерді көру үшін автобустан міндетті түрде шығуы;
музей - стендте орналасқан материалдармен танысу;
өндірістік - объектілерді көрсету (стнок, агрегаттар, механизмдер).
Жіктеу - ортақ белгілеріне байланысты заттарды, құбылыстарды, түсініктерді кластары, бөлімдері, топтары бойынша бөлу.
Экскурсияны жіктеу туралы мәселе экскурсиялық қызметкерлер мен ғалымдардың назарын аударды. Бұл мәселенің шешімін табудың алғашқы талпынысы 20 жылдардың соңына жатады.
Экскурсиялық қызмет көрсету дербес қызмет (мысалы, демалыс үйлерінде, мектептерде) секілді, туристік қызмет кешенінің (туристік фирмаларда) бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта экскурсияны былай жіктейді (сурет 1):
oo мазмұны бойынша;
oo қатысушылардың мазмұны мен саны бойынша;
oo өткізілу орны бойынша;
oo қозғалу тәсілі бойынша;
oo ұзақтығы бойынша;
oo өткізу формасы бойынша.
Мазмұны бойынша экскурсия шолу және тақырыптық болып бөлінеді. Шолу экскурсиялары, ережеге сай, көптақырыпты болып келеді. Оларда тарихи және заманауи ақпараттар қолданылады. Мұндай экскурсиялар әр
Сурет 1. Экскурсияның жіктелуі
Ескерту - Мәліметтер [10] негізінде автормен құрастырылған
түрлі объектілердің көрсетілімінде жүргізіледі (тарихи және мәдени ескерткіштер, ғимараттар мен құрылыстар, табиғи объектілер, өндірістік және ауылшаруашылық кәсіпорындар және т.б.). Шолу экскурсияларында оқиға үлкен жоспармен баяндалады. Бұл қала, аймақ, облыс, республика, мемлекет туралы жалпы көрініс береді.
Шолу экскурсияларының өзіне тән ерекшеліктері бар. Тақырыптық экскурсиялардан айырмашылығы олардың тақырыптарын тұжырымдау белгілі бір қиындықты көрсетеді. Олардың әрқайсысында бірнеше тақырыпшалар болады (қаланың тарихы, өнеркәсіптің, ғылымның, мәдениеттің, бөлімнің қысқаша сипаттамасы, т.б.) Сонымен қатар, шолу экскурсияларына айқын сипат тән. Олар белгілі бір қала, облыс, аймаққа тән тарихи даму ерекшеліктерімен баяндалады. Мысалы, әскери-тарихи тақырыпша шолу экскурсияларына аумағында әскери айқастар өткізілген аймақтарды қосады. Әдеби тақырыпшалар шолу экскурсияларына жазушылар, ақындардың және т.б. өмірімен және қызметімен байланысты қалаларды қосады.
Тақырыптық экскурсиялар бір ғана тақырыпты ашуға бағытталған, егер бұл тарихи экскурсия болса, онда бұл экскурсияда бір тақырыпқа біріктірілген бір немесе бірнеше оқиғалар жиынтығы, ал кейде уақыттың ұзақ кезеңі баяндалады. Егер экскурсия сәулет тақырыбына арналған болса, онда қала алаңында немесе көшелерде орналасқан қызықты сәулетшілік құрылыстары, ал үлкен қалаларда өткен ғасырдың сәулет ансамбльдері зерттеу нысаны бола алады.
Тақырыптық экскурсиялар өз кезегінде тарихи, өндірістік, экологиялық, әдеби, өнер, сәулет-құрылыс тақырыбына арналған болып бөлінеді. Мазмұны бойынша тарихи экскурсиялар келесі топтарға бөлінеді:
oo тарихи-өлкетану;
oo археологиялық;
oo этнографиялық - әр түрлі ұлт өкілдері мен халықтың сал-дәтүрлері туралы баяндау;
oo әскери-тарихи - айқас, соғыстар өткізілген орындар бойынша жүргізіледі;
oo тарихи-биографиялық (танымал адамдардың қызметі мен өмір сүрген жерлері бойынша);
oo тарихи музейлерге экскурсиялар.
Өндірістік экскурсиялар келесідей бөлінеді:
өндірісік-тарихи;
өндірістік-экономикалық (мысалы, банк, биржалық қызмет, жылжымайтын мүлік нарығы және т.б.);
өндірістік-техникалық;
білім алушыларға арналған маманданған-бағдарлы.
Өнер экскурсиялары келесідей бөлінеді:
тарихи-театрлық;
тарихи-музыкалық;
халықтық көркем ойшылдар;
мәдениет қызметкерлерінің өмірі мен қызмет еткен жері бойынша;
мүсіншілер мен суретшілер шеберханалары, музей, көрме залдары.
Әдеби экскурсия, әдетте, келесі сипатта топталады:
әдеби-биографиялық. Жазушы, ақын, драматург және т.б. шығармашылығы және өмірі туралы естеліктер сақталған орындарда жүргізіледі.
тарихи-әдеби - ұлттық әдебиеттің даму кезеңін ашып көрсетеді.
көркем-әдеби.
Сәулет-құрылыс тақырыбына арналған экскурсиялардың жіктелімі:
берілген қаланың сәулет құрылысының көрсетілімі бар экскурсия;
белгілі бір тарихи кезеңдегі сәулет ескерткіштерін көрсетумен байланысты экскурсия;
бір сәулетшінің шығармашылығына арналған экскурсия;
қаланың бас жоспары бойынша құрылыс және жоспармен таныстыруға бағытталған экскурсия;
заманауи сәулет көрсетілімі бар экскурсия;
жаңа құрылыс бойынша экскурсия.
Қатысушылардың құрамы мен саны бойынша экскурсиялар жеке, жергілікті халықтарға арналған, келген туристерге, оқушылар мен ересектерге және т.б. арналған болып бөлінеді.
Әрбір топқа жас ерекшеліктері мен құрамына байланысты экскурсияны жүргізу тәсілі және техникасы, ұзақтығына өзгерістер енгізу арқылы экскурсияны жүргізеді.
Өткізілу орны бойынша экскурсиялар: қалалық, қаладан тыс, өндірістік, музей, кешенді (бірнеше элементтерден құрастырылған).
Экскурсиялар қозғалу тәсілі бойынша жаяу және ір түрлі көлік түрлерін пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Жаяу экскурсиялардың артықшылығы қозғалыстың қажетті бірқалыпты қарқынымен көрсетілім мен баяндауға жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Көліктік экскурсиялар (көп жағдайда автобуспен) екі бөлімнен тұрады: аялдамаларда экскурсиялық объектілерді талдау және объектілер арасындағы баяндау. Кейбір экскурсиялық мекемелер экскурсия жүргізу үшін троллейбус, трамвай, өзен және теңіз теплоходтарын, тікұшақтарды және т.б.қолданады. Экскурсияның ұзақтығы 1академиялық сағаттан (45 минут) тәулікке дейін созылады. Қысқа мерзімді турларды (1-ден 3-4 күнге дейін) демалыс күннің маршруты деп атайды, онда ұзақтығы әртүрлі бірнеше экскурсия қарастырылуы мүмкін.
Өткізу формасы бойынша экскурсия әр түрлі болуы мүмкін:
oo жиын экскурсия. Экскурсия қатысушылары бір уақытта маршрут бойынша 10-20 минут автобуста қозғалады, әр автобустың жеке экскурсоводы болады. Мұндай экскурсиялар өзіне жаппай театрланған қойылымдар, фольклорлы мейрамдар және т.б. қосуы мүмкін;
oo серуен экскурсия таным және демалыс элементтерін ұштастырады, орманда, саябақта, теңіз бен өзенде және т.б. жүргізілуі мүмкін;
oo дәріс экскурсия (баяндау көрсетілімнен артық болады);
oo концерт экскурсия автобус салонында музыка тыңдаумен музыкалық тақырыпқа арналады;
oo қойылым экскурсия - көркем әдебиеттің белгілі бір шығармасының негізінде әдеби-көркем экскурсия жүргізу формасы.
Экскурсия экскурсанттарды әр түрлі топтары үшін оқу жұмысының формасы ретінде қарастырылуы да мүмкін. Бұлар:
oo кеңес-экскурсия экскурсанттардың сұрақтарына көрнекі жауап беретін, біліктілікті арттырудың бір түрі болып табылады;
oo көрсету экскурсиясы экскурсанттар тобының өндірістік үрдістермен, табиғат құбылыстарымен танысуының көрнекті формасы болып табылады;
oo сабақ-экскурсия қандайда бір оқу орынның оқу бағдарламасына сай оқу және білімді жеткізу формасы ретінде қарастырылады;
oo оқу-экскурсия (арнайы аудиторияға арналған) экскурсиялық қызметкерлердің біліктілігін арттыру формасы болып табылады;
oo байқау-экскурсия жаңа экскурсиялық тақырыпты дайындау барысында экскурсоводтардың немесе студенттердің білімін тексеру формасы, экскурсияны дайындау және жүргізу бойынша жеке жұмыстардың қорытынды кезеңі болып табылады;
oo көрсетілім экскурсиясы - белгілі бір тақырыпты ашуға бағытталған,
әдістемелік қабылдауда қандай да бір объектінің үлгісін көрсетуді мақсат етіп қоятын оқу экскурсиясының формасы;
oo жарнама экскурсия.
Экскурсияны жүргізудің екі тәсілі бар: көрсетілімнің әдістемелік тәсілдері және әңгімелесу тәсілдері (кесте 3). Алдын-ала қарау тәсілі экскурсанттар объектіге келген кезде қолданылса, абстрактілеу тәсілі ойлау процесі негізіне негізделген.
Кесте 3
Экскурсияны жүргізу әдіснамасы
Рс
Атауы
Сипаттамасы
Көрсетілімнің әдістемелік тәсілдері
1
Алдын - ала қарау
Экскурсанттар объектінің алдына келгенде қолданылады. Бұл объектті бақылаудың бірінші сатысы. Тәсілді қолданудың екі нұсқасы бар. Біріншісі, экскурсоводтың сөзінен басталады, яғни ол объектпен жалпы танстырады. Екіншісі экскурсоводтың қысқаша кіріспесімен басталады, ол не нәрсеге жіті назар аудару керектігігі туралы, ерекшелігі туралы баяндайды. Алдын-ала қарау шамамен 1,5-2 минутқа созылады, уақыт межесінен аспауы тиіс.
2
Абстрактілеу
Ойлау процесіне негізделген. Бұл тәсіл экскурсанттарға берілген экскурсия кезінде жоқ нәрсені "көрмеуге, қармауға" мүмкіндік береді. Яғни, алдымен барлық экскурсиялық объектілер көрсетіледі, экскурсанттар объект туралы толық мәлімет алып болған соң, бір негізгі элементінің көрсетілімі жүргізіледі: архитектуралық ансамбль ғимаратының терезесі, немесе қабаттары, есігі немесе т.б.
Әңгімелеу тәсілдері
1
Экскурсиялық анықтама беру
Экскурсовод объект жайлы қысқаша мәліметтер айтады (салынған уақыты, жобаның авторы, өлшемі)
2
Сипаттау
Экскурсанттардың санасында объект бейнесі дұрыс қалыптасуына көмектеседі. Объектіні сипаттау үшін нақтылық, дәлдік қажет. Сипаттама тәсілі тек объектілерге қатысты емес, сонымен қатар, тарихи оқиғаларға да қатысты.
3
Мінездеме беру
Экскурсиялық объектінің ерекшелігін бөліп қарастыруға бағытталған. Бұл тәсіл объектінің маңыздылығын түсінуге көмектеседі. Егер сипаттау объектінің сыртқы бейнесіне қатысты болса, онда бұл тәсіл объектінің көзге көрінбейтін ішкі сипаттамаларына, сапасына мінездеме береді.
4
Сұрақ-жауап
Тыңдаушылардың белсенділігін арттыру мақсатында қолданылады. Экскурсовод қоятын сұрақтарды 3-ке бөліп қарастырады:
1. Экскурсовод өзі жауап беретін сұрақтар
2. Тарихи мінездеменің сұрақ формасындағы нақтылы
дәлелдеме-сұрақтары
3. Экскурсанттар жауап беруі тиіс сұрақтар
5
Тапсырма беру
Экскурсоводттың экскурсанттардың қызығушылығын арттырып, белсенді ойлауына ықпал жасау мақсатында қолданылады. Экскурсовод берген тапсырмаларды, сұрақтарды кейін өзі айтып береді.
Ескерту - Ақпарат көзі [11] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кесте 3-те эккурсия жүргізу әдіснамасы сипатталады. Кестеде көрсетілімнің әдістемелік тәсілдерінің екі түрі абстарктілеу мен алдын-ала қарауға және әңгімелесудің бес тәсілі экскурсиялық анықтама беру, сипаттау, мінездеме беру, сұрақ-жауап, тапсырма беруге сипаттама жасалады.
Сонымен, экскурсиялық туризмнің тарихы тереңде жатыр. Ең алғаш б.з.д ІІ ғасырда ежелгі әлемнің жеті кереметі туралы жазбалар жазылды. Темір жолдардың салынуы мен өзен жолдарының дамуы алғашқы экскурсияларды ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Алғашқы экскурсияны ұйымдастырушы Томас Кук болып табылады. Ары қарай экскурсиялық туризмнің дамуы музейлердің ашылуымен және экскурсиялық бюролардың пайда болуымен жалғасын тапты. Ал ең алғаш экскурсия сөзіне 1882 жылы В.Даль анықтама берді. 2001 жылы 13 маусымында Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы заңы қабылданып, заңда экскурсия сөзіне анықтама берілді: Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі [1].
Экскурсияның өзіне тән белгілері, атқаратын қызметі, ерекшеліктері бар. Экскурсиялардың барлығына тән ортақ жеті белгісі бар: экскурсия ұзақтығы, экскурсанттардың болуы, білікті экскурсоводтардың болуы, экскурсия барысында объектілерді көрсету, қатысушылардың маршрут бойынша қозғалуы, объектілерді көрсету мақсаты және экскурсияға қатысуышлардың белсенділігі. Экскурсияны жіктеу туралы мәселе біршама уақыттан бері ғалымдар мен экскурсиялық қызметкерлердің назарын аударып келе жатыр. Көптеген әдебиеттерде экскурсияны мазмұны, өткізілу орны, формасы, ұзақтығы, қозғалу тәсілі, қатысушылар мазмұны мен санына байланысты жіктейді.
1.2 Қазақстандағы туристік-экскурсиялық істің нормативтік құжаттармен реттелуі
Қазақстанда туристік-экскурсиялық іс оларды сипаттайтын нормативтік құжаттармен реттеледі. 2001 жылы 13 маусымда қабылданған Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заңда Қазақстанда бірыңғай туристік нарықты құру бойынша мемлекеттік саясат қағидалары анықталды, заң Қазақстан және басқа ел азаматтарының саяхаттауға құқығын жүзеге асыру тәртібін, сонымен қатар, елдегі туристік ресурстарды қолдану тәртібін реттейді. Экскурсиялық қызметті және гид-аудармашылардың қызметтерін ұсынатын ұйымдар туризм индустриясының бөлігі болып табылатындығы заңмен бекітілді.іЭкскурсиялық қызметтер турдың мақсатына байланысты орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру және басқа қызметтерді қоса турға кіреді.
1995 жыл 19 маусымдағы №2337 Қазақстанға кіру және шығу тәртібі туралы заң негізінде мемлекеттің шекараларын кесіп өту тәртібін, осыған қажетті құжаттар мен оларды рәсімдеу тәртібін анықтайды [12].
11.06.2007 жылы қабылданған № 481 Туроператорлық және турагенттік қызметті лицензиялау туралы Қазақстан Үкіметінің қаулысы бойынша туроператорлық және турагенттік қызметке лицензия алу үшін қажетті орындаулар мен талаптарын қалыптастырады, 3 жылда 1 рет фирма қызметкерлерінің біліктілігін арттыру қажеттілігі туындайды.
1995 жылы 26 сәуірде №7 хаттамасымен Стандартизация, метрология және сертификаттау бойынша мемлекетаралық кеңесте мемлекетаралық стандарт қабылданды [13]. Стандарттың қабылдануына 11 ел дауыс берді: Әзербайжан, Армения, Беларусия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан, Украина.
Қазақстан Республикасының 28681.1-95 Туристік қызметтер. Жалпы ережелер мемлекеттік стандарты. 16.11.2000 жылы ҚР мемлекеттік стандартының қаулысымен күшіне енгізілді [14]. Онда турист, экскурсант, экскурсиялық қызмет және басқалары, соның ішінде экскурсиялық қызметке түсініктемелер берілген.
Қазақстан Республикасының 28681.2-95 Туристік-экскурсиялық қызмет. Туристер мен экскурсоводтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша талаптар мемлекеттік стандарты. 21.02.1994 жылы ҚР мемлекеттік стандартының қаулысымен күшіне енгізілді. Стандартты орындау туристер мен экскурсанттардың денсаулығының және өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Ол туристік қызметтерді міндетті түрде сертификаттау мақсатына арналған.
Қазақстан Республикасының 28681.3-95 Туристік-экскурсиялық қызмет. Туристік қызметтерді жобалау мемлекеттік стандарты. 01.01.1995 жылы күшіне енді [15]. Стандарт туристік қызметтерді жобалау барысында құжаттамаларды дайындау ретін қалыптастырады, туристік қызмет көрсететін кәсіпкерлер мен әртүрлі құқықтық форма ұйымдарына, кәсіпорындарға арналады. Турфирманы тізілімге қосу лицензиялау порцедурасының орнын басты.
Экскурсиялық іс ҚР заңнамалық актілерімен де реттеледі. Астана және Алматы қалаларының мысалында туризм туралы жергілікті заңнаманы қарастырамыз.
Алматыда негізгі құжат болып 2010 жылғы 4 наурыздағы №931 қаулысымен қабылданған Алматы қаласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған жоспары қабылданып, іске асты [15]. Жоспар алты негізгі бағытта қосады:
oo туризмге қолайлы қала ретінде Алматының бейнесін қалыптастыру;
oo туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымын дамыту;
oo жаңа туристік өнімдерді дайындауға жағдай жасау;
oo Алматы қаласына туризмді дамытуға жағдай жасау;
oo кадрларды дайындау жүйесін дамыту;
oo туристік қызметті ғылыми қамтамасыз ету.
24.09.2011 жылы үкімет қаулысына сәйкес туризм бойынша қалалық комитет құрылды. Бұл комитет туризм саласында саясат жүргізетін қалалық
атқарушы үкіметтің салалық органы болып табылады.
Экскурсиялық қызметті координациялау, гид-аудармашылар мен экскурсоводтардың ақпараттық-экскурсиялық жұмысының бірыңғай идеологиясы мен әдістемесі, гид-аудармашылар мен экскурсоводтарды дайындау және олардың біліктілігін арттыру Мәскеу үкіметінің 02.11.1999 ж. № 885-РЗП Мәскеу қаласында "Гидтер мен экскурсоводтардың оқу-үйлестіруші орталығы" автономды коммерциялық емес ұйым құру туралы бұйрығына сәйкес жүзеге асырылады [16]. Өкінішке орай, Алматы қаласында, тіпті Қазақстанда әлі күнге дейін гидтер мен экскурсоводтарды бірыңғай үйлестіруші орталық жоқ.
Мұндай құжаттың болуы объектілердің көсетілімінде экскурсоводтардың қызметін реттеуге жағдай жасап, туристерге қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беретін, қала өмірі, тарихы, мәдениетіне қатысты ақпараттың сенімділігіне бақылауды қамтамасыз ететін, сонымен қатар, туристерге арналған ыңғайлы және қауіпсіз қала мен туризм орталығы ретінде Алматы қаласының имиджін қалыптастыратын еді. Ол туристерге қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
1992 жылы мамыр айындағы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен ҚР мәдениет және спорт министрлігі құрылды [17]. Ол туризм саласында мемлекеттік мүмліктерді құқықтық-нормативтік реттеу мен басқару, мемлекеттік саясатты жүргізу бойынша функцияларды жүзеге асыратын атқарушы биліктің өкілетті органы болып табылады. Комитет құрамында туристік нарықты талдау және жобалау, қонақ үй саласындағы қызметтердің сапасының стандарттау, көрмелік қызметті және туристік өнімді жылжыту, сонымен қатар, туристік қызметті лицензиялау және туризм саласындағы заңнамаларды қалыптастыруды басқару, ішкі туризмнің және мемлекеттік туристік жобаларды даму бөлімдері жұмыс жасайды.
Қазақстан Республикасындағы негізгі туристік қызметтер туралы заңның 11 бабына сәйкес туроператорлар мен турагенттер туризм индустриясында ұйымдастыру мен біріктіруді құруы мүмкін [1]. Олардың арасында 1995 жылы мамыр айында туристік агенттіктердің қазақстандық ассоциациясы ретінде құрылған Қазақстан туристік ассоциациясын (ҚТА) атап өтуге болады. Қазақстан туристік ассоциациясы (ҚТА) - қонақ үй шаруашылығы, санатория-курорттар, көліктік, сақтандыру, консалтингтік, оқу мекемелері, туризмді басқарудың аймақтық ассоциациясы мен органдары, жаппай ақпарат құралдары және т.б. секілді жүздеген ұйымдар мен кәсіпорындарды біріктіретін ірі кәсіпкерлік бірлестік [18]. ҚТА-ның маңызды міндеттерінің бірі болып үкіметтік және аймақтық деңгейде отандық туризм индустриясын дамытуға жәрдемдесу және елде өркениетті туристік нарықты құру саналады. Қызметтің негізгі бағыттары: туризмді дамытудың құқықтық-нормативтік базасын қалыптастыруға қатысу, туристік нарықта тартысты жағдайларды шешуге қатысу: салық салу және статистикалық және бухгалтерлік есеп беру, кадрларды дайындау жүйесін жетілдіру, туристік инфрақұрылымды дамыту үшін инвестиция тарту, сыртқы және ішкі нарықта қазақсандық турөнімдерді жылжытуды жарнамалық-ақпараттық қамтамасыз ету.
Ресейде экскурсиялық істі дамытуда кәсіби бірлестіктер мен ұйымдар, соның ішінде, гид-аудармашылардың, экскурсоводтар мен турменеджерлердің ассоциациясы маңызды рөл алады. Ассоциацияға 2007 жылы 1 қаңтарда 2 000 адам мүше болды. Ассоциацияның мақсаты - кәсіби аккредитациялаудан өткен гид-аудармашыларды, экскурсоводтарды және турменеджерлерді біріктіру, олардың кәсіби және заңдық құқығын қорғау, олардың іскерлік серіктестігін бекіту және дамытуға жәрдемдесу. Ассоциация өзінің мүшелеріне әдістемелік көмек көрсетеді және арнайы кәсіби әдебиеттерінің кітапхана қоры бар. Өкінішке орай, Қазақстанда кәсіби гид-аудармашалыр мен гид-экскурсоводтарды біріктіретін ұйым жоқ. Ондай ұйымның болуы экскурсия сапасын жоғарылатуға, тәжірибе алмасуға, жалпы мәселелерді шешу мен талқылауға, экскурсоводтардың қызығушылығын қорғауға мүмкіндік беретін еді.
1999 жылдан бастап ҚТА туризм мамандарына арналған Вестник КТА и КАГ и Р электронды газетін шығара бастады [19]. Ол жарты жылда бір рет шығарылды, туризм саласындағы заңнамалық, заңгерлік және экономикалық қатынастарға байланысты, еңбекті қорғау, туристер мен экскурсоводтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы сұрақтарды қарастырды.
Экскурсияны дайындау ҚР 28681.3-95 Туристік-экскурсиялық қызмет. Туристік қызметтерді жобалау мемлекеттік стандартымен реттеледі. Онда экскурсия қызметін жобалау оның тақырыптық бағыттылығының анықтамасы, көрсетілім объектілері, ұзақтығы, ақпаратттар көлемі, маршрут бойынша қозғалу формасы қарастырылады. Мемлекеттік стандарт бойынша келесі құжаттар жобалау нәтижесі болып табылады: технологиялық карта, экскурсияның бақылау мәтіні, экскурсовод портфелінің құжаттары, маршрут схемасы.
Экскурсия маңызды екі үрдістің нәтижесі, яғни оларды дайындау және жүргізу үрдісі. Олар бір-бірімен тығыз байланысты. Дұрыс дайындалмаған, ойластырылмаған экскурсия оны жүргізудің жоғары сапасын қамтамасыз ете алмайды. Экскурсияның негізгі 10 кезеңі бар. Оларға төменде толық сипаттама берілген (сурет 2).
1-кезең. Тақырыпты таңдау, атауын тұжырымдау, мақсаты мен міндеттерін анықтау. Экскурсия тақырыбы көрсетілім мен әңгімелеу қарастырылатын экскурсияның өзегі болып табылады. 1927 жылы В.И.Адо тақырып білім алушылардың назарын белгілі бір бағытқа ұйымдастырады, экскурсиялық объектілерді таңдаудың маңызды деңгейін анықтайды, экскурсиялық жұмысқа қатаң шектеулер қояды деп атап өткен [21]. Тақырып, әсіресе, көпжоспарлы объектілердің жоспары барысында экскурсоводтың мәтінінің мазмұнын анықтайды. В.И.Адоның көзқарасы бойынша, оқушыларға арналған экскурсиялыардың тақырыбын таңдау бағдарламалық талаптармен және анықталған экскурсиялық объектілердің болуымен анықталады және білім алушылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады. Экскурсияның тақырыбы және оның атауы сәйкес болуы да болмауы да мүмкін. Экскурсия танымалдылығы экскурсия атауына тікелей тәуелді болып табылады.
Сурет 2. Экскурсияның негізгі кезеңдері
Ескерту - Ақпарат көзі [20] негізінде автормен құрастырылған
Экскурсияның міндеті - мақсатқа жету баспалдағы (қадамдар, кезеңдер). Экскурсия міндеттері экскурсия тақырыпшаларынан көрініс табады. Тақырыпшалардың саны экскурсияға байланысты 3-тен 15-ке дейін өзгеруі мүмкін.
2-кезең. Библиографиялық тізімді құру және тақырып бойынша әдебиеттерді оқу. Библиографиялық тізім экскурсия тақырыбына байланысты ақпарат көздері мен әдебиеттерден тұрады. Ақпарат көздеріне оны сипаттайтын сол кезеңде пайда болған барлық құжаттар жатқызылады. Олар заңнамалық актілер, келіссөздер, бұйрықтар, қаулылар, шежірелер, хроникалар, күнделіктер мен хаттар және т.б. болуы мүмкін. Зерттеліп отырған уақытта құрастырылған материалды заттар, қиссалар, ертегілер, мысалдар, кино-, фоно- және фотоматериалдар ақпарат көзі болып табылады.
Әдебиеттер (кітаптар, брошюралар, мақалалар) экскурсия тақырыбы бойынша таңдалып алынады және онда ақпарат көздері талданады. Бұл ақпарат көздерінің интерпритациясын көрсететін екінші реттік материал болып табылады.
Библиографиялық тізімді құру барысында жарияланған әдебиеттің анық мәліметтерін көрсету маңызды болып табылады: атауы, автордың немесе редактордыың тегі, шығарылым жылы және орны, баспа, барлық кітаптың немесе мақаланың беттерінің саны.Егер ақпарат көзі мұрағатта немесе музейде болса, міндетті түрде орналасқан орнын анық көрсету қажет: мұрағат, қор, тізім, сақтау бірігінің саны.
3-кезең. Экскурсиялық объектілерді таңдау және зерттеу. Көрсетілім объектісі экскурсовод әңгімесінің және экскурсия көрсетілімінің негізі болып табылады (сурет 3). Сурет 3-те экскурсиялық объектілердің мазмұны, функционалды мәні және сақталу деңгейі бойынша жіктелімі берілген. Экскурсиялық объектілер мазмұны бойынша бір жоспарлы және көп жоспарлы, функционалды мәні бойынша негізгі және қосымша, сақталу деңгейі бойынша толық сақталған, өзгертіліп жеткізілген және жартылай сақталған объектілер болып бөлінеді.
Сурет 3. Экскурсиялық объектілердің жіктелімі
Ескерту - Ақпарат көзі [22] негізінде автормен құрастырылған
Экскурсияда көрсеткісі келетін объектілер саны көп болады. Сондықтан тақырыпқа тікелей қатысы бар, маршрут бойынша сәтті орналасқан объектілер таңдалып алынады. Кейде қашықта орналасқандығына байланысты құнды ескерткіштерді маршрутқа қоспай қалады.
Объектілерді таңдау барысында келесі сипаттамалар ескеріледі:
oo ақпараттылығы, танымдық құндылығы;
oo танымалдылығы (туристердің көпшілігіне таныс болғанымен тарихи және көркемдік жағынан аз қызығушылық танытылатын объектілер де бар);
oo объектінің тарихы секілді, сыртқы бейнесінің де ерекшелігі (экзотикалылығы);
oo сыртқы айқындылығы (тартымдылығы);
oo сақталу дәрежесі, қазіргі уақыттағы жағдайы (мысалы, егер ғимарат реставрацияланып жатса және құрылыспен жабық болса, оны көрсетудің мәні жоқ);
oo орналасқан орны - объектіге дейінгі арақашықтық, жолдың ыңғайлылығы, жолдың жағдайы, жақсы шолу.
Объектілер санын дұрыс таңдау қажет: олардың саны қаншалықты көп болса, олар туралы үстіртін баяндалады; егер объектілер аз болса, онда тақырып толық ашылмайды. Төрт сағатты қамтитын шолу экскурсияларына 15 - 20 объектіні ал тақырыптық экскурсияларды 8 - 10 объектіні алған дұрыс.
Экскурсияға объектіні енгізбес бұрын, алдын-ала қараудан өткізіп, объект туралы мәліметтер жинау қажет. Бұл мәліметтер экскурсоводтың басты анықтамалық материалы болып табылатын арнайы карточкаға енгізіледі, бұл карточкаларды объектілердің төлқұжаты деп те атайды, мұнда төмендегі мәліметтер енгізіледі:
1. Объектінің атауы (алғашқы және қазіргі уақыттағы).
2. Объект байланысты тарихи оқиға, оқиға уақыты (сәулеттік және өнертану экскурсияларында бұл пунк міндетті емес).
3. Объектінің нақты мекен-жайы: аудан, көше, үй ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 ЭКСКУСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм түсінігі, түрлері мен пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2 Қазақстандағы туристік-экскурсиялық істің нормативтік құжаттармен реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Шетел тәжірибесіндегі экскурсиялық туризмнің ұйымдас- тырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
1 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Музейінің экскурсиялық қызмет көрсету бөлімінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
45
2.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің қызметінің тиімділігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53
1 ҚР ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
3.2 Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
3.3 Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
89
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
92
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
95
кіріспе
Туризм - Қазақстан экономикасының қарқынды дамып келе жатқан салаларының бірі. Туризм маңызды экномикалық кластерлердің бірі болып табылады және кластер ретінде Қазақстан экономикасының маңызды жеті саласының тізіміне кірді. Туризм әлемнің көп елдерінде жұмыс орындарын құруға, ЖІӨ-ді қалыптастыруға, сыртқы саудадағы баланстың белсенділігіне ықпалын тигізеді. Туризм - бүгінгі таңда әлемдегі ең табысты бизнес түрлерінің бірі. Халықаралық байланыстарда және валюталық түсім көзі ретінде туризмнің маңызы жыл өткен сайын артуда.
Тек қызықты саяхаттар мен сапарлар ғана ұмытылмас әсер мен сезім қалдырып, адам өмірін түрлендіре алады. Сондықтан көптеген адамдар күнделікті шаруадан тынығу мақсатында басқа елдерге күш жинап, демалуға барады. Кейде демалысты әр түрлі танымдық бағдарламаларға қатысу барысында білуге болатын жаңа және пайдалы ақпарат алумен байланыстыруға болады. Туристер арасында сол елдің көрікті жерлерімен, табиғатымен, сәулет ескерткіштерімен танысу мақсатында жүргізілетін сапарлар мен саяхаттарды қамтитын экскурсиялық туризм ерекше танымалдылыққа ие.
Экскурсия - жеке тұлғаның басқа елдегі туристік ресурстарды уақытша танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі [1]. Экскурсиялық туризм басқа мемлекеттің немесе аймақтың халқының салт-дәстүрімен, көрнекті жерлерімен, театрларымен, музейлерімен, мәдениетімен, тарихы ескерткіштерімен танысу мақсатындағы сапар болып табылады. Экскурсиялық қызмет туризм саласының дамуының, ел экономикасының өсуінің, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестікке қабілетті болуының алғы шарттарының бірі болып саналады.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2030 бағдарламасының негізінде өзінің Қазақстан халқына жолдауында бүгінгі таңда туризмді дамыту аса маңызды екендігін атап өтті. Қазақстан 2030 бағдарламасына сәйкес мүмкіндіктері зор әрі бәсекеге қабілетті салалардың қатарына орман және орман өңдеу, ауыл шаруашылығы, жеңіл өнеркәсіп және тамақ өнеркәсібі, инфрақұрылым, тұрғын үй-құрылысы, сонымен қатар туризм саласы да кірді. Соңғы уақыттары туризм әлеуметтік және экономикалық саладағы қарқынды дамып келе жатқан қызмет түрі болып табылады. Бүгінгі таңда туризмнің экономикадағы алатын орнына үлкен көңіл аударылып жатыр, яғни мемлекеттік кіріске, жұмыспен қамтамасыз етуде, жеке табыста, т.б. алатын рөлі қарастырылуда.
Қазақстанның экономикадағы маңызды мәселелерінің бірі - туризм саласын ілгері жылжыту болып табылады. Елбасының Қазақстан халқына жолдауында Қазақстанда туризмді дамытуға қолайлы факторлардың молдығын, соны дұрыс пайдалана отырып, туризмнің ілгері дамуына зор ықпал жасау керектігін айтып өтті.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Қазақстан Республикасында экскурсиялық туризмнің ел экономиканың қарқынды дамып келе жатқан салаларының қатарынан көрініс таппауы болып табылады. Туристік-экскурсиялық қызмет көрсету саласы дамыған елдерде туризм саласының маңызды бөлігі және дамудың қарқынды деңгейімен сипатталады, дегенмен Қазақстанда экскурсиялық туризм де жалпы туризм саласы секілді жақсы дамымаған. Оны келесідей себептермен сипаттауға болады:
oo жаңа бағыттағы экскурсиялардың жоқтығы;
oo туристік кәсіпорындар тарапынан жүргізілетін экскурсялардың бағасының қолжетімсіздігі;
oo білікті экскурсовод мамандардың жеткіліксіздігі;
oo экскурсиялық қызмет саласындағы ұлттық стандарттардың болмауы;
oo экскурсияларда туристердің қызығушылығын арттыратын шаралардың ұйымдастырылмауы. Сондықтан бұл саланы әрдайым жетілдіріп отыру маңызды қажеттілік болып табылады. Бұл зерттеуді жетілдіруді қажет етеді. Осылайша, бұл дипломдық жұмыстың өзектілігін ашады.
Дипломдық жұмыста экскурсиялық туризмнің теориялық негіздерін аша отырып, Қазақстандағы экскурсиялық туризмнің қазіргі жағдайына талдау жасау арқылы еліміздің экономикасының даму факторы ретінде рөлі анықталды.
Дипломдық жұмыстың объектісі ретінде экскурсиялық туризмнің даму жағдайы мен қалыптасуы алынып, Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі мысалында талдау жасалды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып экскурсиялық туризмнің функциясы, қағидалары және әдістемесі және оны жетілдіру жолдары табылады.
Дипломдық жұмысытың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризм жағдайын талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыстың міндеттері алға қойылады:
oo экскурсиялық туризмнің теориялық-әдістемелік негіздерін оқу;
oo Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмнің жағдайын талдау;
oo Ұлттық музейіне келушілерден сауалнама алу арқылы музйге келугілердің көзқарастарын талдау жүргізу;
oo Қазақстан Республикасындағы экскурсиялық туризмді жетілдіру жолдарын ұсыну;
oo Қазақстан Республикасындағы музейлерде экскурсиялық қызметті жетілдіру жолдарын ұсыну арқылы тиімділігін бағалау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында келесі жалпы ғылыми әдістер қолданылды: талдау және жинақтау, салыстыру, әлеуметтік сауалнама, математикалық статистика әдістері. Сонымен қатар, теориялық-әдістмелік негізі Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің нормативтік-құқықтық актілері, анықтамалық, отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің мәліметтерін құрайды.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы ұсынылған музейдегі экскурсияларды жүргізудің инновациялық жолы - квест-экскурсияны құрастыру барысында музейдегі маңызды экспонаттар негізге алынғандығымен анықталады. Сонымен қатар, дайындалған квест-экскурсия басқа да музейлер мен экскурсиялық қызмет көрсететін туристік кәсіпорындардың қызығушылығын тудыруы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен негізгі мәліметтері, талдау материалдары және ұсыныстар экскурсиялық қызмет көрсету саласындағы субъектілерге, кәсіпорындарға және ұйымдарға қолданылуға ұсынылады.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері дипломдық жұмыстың құрылымын анықтады. Осыған орай, дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер, қосымшалар мен 27 суреттен және 25 кестеден тұрады.
1 ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экскурсиялық туризм түсінігі, түрлері мен пайда болу тарихы
XVII ғасырдың соңы - XVIII ғасырдың басында Англия, Франция, Германия, Австрия және басқа елдердің оқу орындарында жеке пәндерді оқыту барысында педагогтар білім алушылармен бірге аймаққа жаяу сапалар мен саяхаттар жүргізуді пайдалана бастады. Осы қарапайым саяхаттардың формасы экскурсия атауын алды.
Экскурсия сөзі латынның excursіo сөзінен шыққан, серуендеу, сапар деген мағынаны білдіреді [1].
Атақты чех педагогы Ян Амос Коменский (1592 - 1670) оқу мәліметтерін көру арқылы қабылдаудың маңыздылығын түсініп, балалар мен жасөспірімдерді оқыту және тәрбиелеу жүйесіне қозғалысты ойындар мен саяхаттарды қосуды талап етті.
XVIII ғасырдың соңында Ресейдің танымал педегогтары Ф.И. Янкович де Мириево, В. Ф. Зуев, прогрессивті әдеби қайраткерлер В.К. Тредиаковский, М. М. Херасков, А.Н. Радищев табиғатта экскурсиялық серуендерді ұйымдастырудың ақылға қонымды екендігін айтты [2]. Олар педагогика мәселелерін өлкетанумен және музейтанумен байланыстырды. 20 жылдан астам уақыт жастарды тәрбиелеумен айналысқан В. Генш білім мақсатындағы сапарларды түсініп, жоғары бағалады.
XIX ғасырдың басында кейбір жеке гимназиялар мен коммерциялы училищелер табиғатта экскурсия жүргізе бастады. Экскурсоводтың рөлін педагогтар атқарды. Экскурсиялар мектеп сабақтарына қосымша ретінде жүргізілді. Экскурсиялық қызметтің педагогикалық мақсаттылығын алғаш рет теориялық түрде Ресейдегі ғылыми педагогиканың негізін салушы К. Д. Ушанский (1824 - 1871) дәлелдеді [3]. Родное слово деп аталатын өзінің бастауыш сыныптарға арналған кітабында өлкетануға көп мән бере отырып, экскурсияны қоршаған ортамен байланыс жасайтын маңызды құрал ретінде қарастырды. Экскурсия терминіне сөздіктер мен энциклопедияларда әр түрлі анықтамалар, түсініктер берілді (кесте 1).
Кесте 1
Экскурсия терминіне берілген анықтамалар хронологиясы
Жылы
Анықтама авторы,
ақпарат көзі
Анықтама
1882 ж.
В.Даль
Экскурсия - сапарға шығу, серуендеу, бір нәрсені іздеп шығу, шөптер мен өсімдіктерді жинау, т.б.
1923 ж.
М.П. Анциферов
Экскурсия - саяхат, мақсатына байланысты көруге қолайлы нысанды нақты дерек арқылы зерттеу
1931 ж.
Кіші кеңестік
энциклопедия, 10 том
Экскурсия - белгілі бір жерге, өндіріс орындарына, ауылдық аймақтарға, музейлерге, т.б. ғылыми немесе білім алу мақсатымен топпен шығу
1-кестенің жалғасы
1
2
3
1933 ж.
Үлкен кеңестік
Энциклопедия
Экскурсия - назар аударатын нысандарға (музейлерге, мәдени ескерткіштерге, өндіріс орындарына, т.б.) бару, білім алу формасы және тәсілі
1938 ж.
Л. Бархаш
Экскурсия - арнайы білім алудың көрнекілікті тәсілі, алдын-ала қарастырылған тақырып бойынша нақты нысанға бару барысында тәрбие беру
1940 ж.
Л. Н. Ушаков
(орыс тілінің
түсіндірме сөздігі)
Ғылым-білім немесе көңіл көтеру мақсатында ұжыммен серуендеу немесе сапарға шығу
1960 ж.
Кіші кеңестік
энциклопедия, 10 том
Экскурсия - ғылыми, жалпы білім немесе мәдени мақсатта көрнекті жерлерге ұжыммен серуен немесе сапар
1989 ж.
Қысқа педагогикалық сөздік
Экскурсия - оқу-тәрбиелік және білім беру жұмыстарының көрнекті формасы
2001 ж.
ҚР Туристік
қызмет туралы заңы
Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі
2012 ж.
Бесекей Еркін,
Қонақ үй бизнесі
Экскурсия - бұл көрнекті орындарға, тарихи оқиғалармен байланысты жерлерге жету барысында шындықты тану және ой-өрісті кеңейту формасы
Ескерту - Ақпарат көзі [1, 4, 5] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кесте 1-де экскурсия терминіне берілген анықтамалар мен түсініктер жүйелі түрде, хроникалық тәртіппен көрсетілген. Ең алғаш (1882 ж.) болып бұл сөзге түсінік берген В.Даль екенін көруге болады. Сонымен қатар, бұл терминге заңды түрде анықтама берілді. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 13 маусымдағы №211 Туристік қызмет туралы заңында экскурсия терминіне келесідей анықтама берілген: Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып, көруі. Келесі кезекте экскурсия тарихындағы маңызды күндер хронологиясы сипатталады (кесте 2).
Кесте 2
Экскурсия тарихындағы маңызды күндер
Уақыты
Оқиға
Б.з.д. II ғ.
Сидондағы грек Антипатр құрастырған Ежелгі әлемнің жеті кереметі туралы ең ежелгі жазба
II ғ.
Римдік грек жазушы-саяхатшысы Павсани құрастырған бізге келіп жеткен ең танымал дүние Элладаны сипаттау
IX - X ғ
Еуропаның ортағасырлық қалаларында өткізілген карнавалдар мен фестивальдар туралы алғашқы жазбалар
1549 ж.
Сигизмунд Герберштейннің Записок о Московии еңбегінің жарыққа шығуы, ол еңбегінде Московияның картасын құрастырды
2-кестенің жалғасы
1
2
1786 ж.
Альпідегі Монлан тауларына жарнама мақсатында жаппай экскурсия жүргізу
1800 ж.
Anecdotes of English Language Педжа кітабында әдеби айнаымда турсит сөзі алғаш рет көрсетілді
1841 ж.
Томас Кук ұйымдастырған саяхаттау мақсатында темір жолмен алғашқы сапар
1843 ж.
Томас Кук Темза бойында 16 қайықтық экскурсияны ұйымдастырды
1845 ж.
Т. Кук ұйымдастырған Ливерпуль қаласына экскурсия жүргізумен бірге саяхат
1870 ж.
Тифлиседегі Александр мектебінде алғашқы мектеп экскурсияларының жүргізілуі
1872 ж.
Мәскеуде Политехникалық музейдің ашылуы
1872 ж.
Мәскеуде тарихи музейдің негізі қаланды
1895 ж.
Қырым - кавказ тау клубы тұсында Ялта қаласында алғашқы экскурсиялық бюро пайда болды
1899 ж.
Мәскеуде Педагогикалық қоғамда білім алушыларға арналған экскурсияны ұйымдастыру бойынша комиссия өз жұмысыны бастады
1918 ж.
Мәскеуде экскурсанттар үйінің ашылуы
1921 ж.
Петербургта Аничкалық сарайда экскурсиялық қызмет бойынша алғашқы конференция өткізілді.
1922 ж.
Экскурсионный Вестник журналы шығарыла бастады.
1929 ж.
Пролетарлы туризм мен экскурсия қоғамының құрылуы
1929 ж.
КСРО-да Интурист мемлекеттік акционерлік қоғамының құрылуы
1930 ж.
Пролетарлық туризм мен экскурсияның бүкілодақтық ерікті қоғамының құрылуы
1932 ж.
Пролетарлы туризм мен экскурсия қоғамының бүкілодақтық алғашқы съезі
1934 ж.
1918 жылы құрылған балалар туризмі ұйымы орталық балалар туристік-экскурсиялық станциясы болып қайта құрылды.
1936 ж.
Орталық туристік-экскурсиялық басқарманың құрылуы
1957 ж.
Спутник халықаралық жастар туризмі бюросының құрылуы
1969 ж.
Туризм және экскурсия бойынша орталық кеңесте орталық туристік курстардың ашылуы
2001 ж.
ҚР Туристік қызмет турал заңы
2015 ж.
Қазақстанда EXPO - 2017 халықаралық көрмесіне дайындық басталды
Ескерту - Ақпарат көзі [1,3] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кесте 2-де экскурсия тарихындағы маңызды оқиғалар, яғни экскурсияның ерте заманнан бері дамып келе жатқандығын айқындайтын деректер хроникалық тәртіппен ұсынылады. Кестеден экскурсия тарихы сонау б.з.д. ІІ ғасырда бастау алғандығын көрсетіледі және 2017 жылы EXPO - 2017 халықаралық көрмесінің өткізілуіне орай 2015 жылы Қазақстанда EXPO - 2017 халықаралық көрмесіне дайындық басталуна дейін сипатталады.
Экскурсиялық туризм түсінігінің мәнін одан ары қарай ашу үшін оның функцияларымен танысқан жөн. Функция латын тілінен аударғанда орындау, жүзеге асыру, қызметтер шеңбері, міндет деген мағынаны білдіреді [6].
Функция - қандай да бір объектінің сыртқы көрінісі, белгілі бір ұйымның немесе мекеменің жұмыс жасау формасы. Функционалдау жұмыс істеу, қызмет атқару деген мағынаны білдіреді. Экскурсияның функциясы оның ең басты қасиеті болып табылады [7]. Экскурсияның маңызды функциялары:
Ғылыми насихаттау функиясы. Экскурсия саяси, философиялық, ғылыми, әдеби және басқа да көзқарастарды, ойлар мен теорияларды дамытуға қабілетті. Ғылыми насихаттау функциясын атқара отырып әрбір экскурсияның нақты бағыты болуы керек. Экскурсияның негізіне насихаттау, ғылымилық, идеялылық, өмірмен байланыс, табыстылық және сенімділік қағидалары алынады. Осы қағидалар насихаттау мәнін көрсетеді, ондағы басты мәселені анықтауға мүмкіндік береді.
Ғылымилық қағидасы. Тәрбиелеу және білім беру формасы ретінде экскурсияның басты қасиеті болып ғылыми сипаты табылады. Экскурсияның міндеті - ғылыми білімнің таралуына мүмкіндік беру. Экскурсияның мазмұны заманауи ғылымның белгілі бір бөлімдерімен сәйкес болуы және көзқарастың қалыптасуына әсер етуі керек. Фактілер, оқиғалар, теориялық тұжырымдамалар объективті ғылыми баға алуы тиіс.
Идеялылық қағидасы. Идея - қойылған мақсатқа жету үшін іс-әрекеттердің анық жоспары. В.Даль идеяны парасатты ой, заттың бейнесі туралы түсінік деп қарастырады [8].
Идеялылықты белгілі бір ойлар жүйесіне шынайылық ретінде қарастыру керек. Идеялылық қағидасы экскурсия дайындау барысындағы ақпарат мазмұнының нақтылығына объективті тәсілді және экскурсанттарға осы ақпаратты жеткізетін экскурсоводтың сенімділігін білдіреді. Әрбір экскурсияның осы талап бойынша құрастырылғаны маңызды, яғни, осыған сәйкес экскурсияға арналған құжаттар құрылғаны маңызды - мәтіндер мен әдістемелік тәсілдер. Экскурсоводтың мәтінді өзінің идеялық сенімділігін таныта отырып, ғылыми теорияға негіздеп баяндауы да маңызды болып табылады. Идеялы экскурсовод - өз қызметінде және барлық іс-әрекетінде нақты қағидалармен жұмыс істейтін білікті маман.
Теорияның өмірмен байланыстылығы. Экскурсия материалдары өмірмен, шынайылықпен тығыз байланысты болуы тиіс. Деректі материалдарды баяндау тарихи және басқа үрдістер негізінде жатқан заңдарға сүйене отырып қорытындылармен берілуі керек.
Ақпарат функциясы. Экскурсия білгілі бір нақты бағыт бойынша ақпараттар жиынтығын ұсынады: медицина, биология, тарихи ғылым жетістікері туралы; археологтардың жаңалығы туралы; шаруашылық және мәдени саладағы жаңалықтар туралы. Газет, радио, теледидар, дәрістер секілді маңызды ақпарат құралдарынан экскурсия жоғары көрнекілігі арқылы айырмашылық жасайды. Экскурсиядағы ақпараттың басым бөлігі объектіні көрсету арқылы жүзеге асырылады. Экскурсияларда ақпараттың болуы экскурсоводтың тақырыптан ауытқып, жалпы өмірде болып жатқан соңғы оқиғаларды хабарлауы тиіс дегенді білдірмейді. Экскурсия жүргізудің негізі бекітілген ақпараттың болуы деуге болады. Тақырыптық экскурсиялардың мазмұнын таңертеңгі радио немесе теледидар жаңалықтарымен толықтырған дұрыс емес.
Бос уақытты мәдени ұйымдастыр функциясы. Бос уақыт - адамның жұмыстан кейінгі өз қарауында қалған жұмыстан тыс уақыты. Бос уақытты тәулік, апта, жыл аясында өз қалауы бойынша белсенді шығармашылыққа немесе қоғамдық қызметке, достарымен қарым-қатынасқа, қалаған ісімен шұғылдануға арнайды.
Белгі деп белгілі бір құбылыстар мен заттардың бір-бірінен айырмашылығын немесе бір-біріне ұқсастығын көрсетуін айтады. Экскурсия мәдени-ағарту жұмыстарының (дәрістер, тақырыптық кеш, ауызша журнал, оқырман конференциясы) басқа да формасы секілді ұйымда өзіндік ерекшеліктері мен өткізу тәсіліне ие болуы керек.
Барлық экскурсиялардың ортақ белгілері бар [9]:
1. Өткізу уақыты бойынша ұзақтығы бір академиялық сағаттан (45 минут) бір тәулікке дейін.
2. Экскурсанттардың болуы (топтар немесе жеке).
3. Экскурсия жүргізетін білікті экскурсоводтың болуы.
4. Орналасқан жерінде экскурсиялық объектілерді көрсету, көру арқылы қабылдау, көрнекілігі.
5. Алдын ала құрылған маршрут бойынша экскурсияға қатысушылардың қозғалуы.
6. Объектілерді көрсетудің мақсаты, анық тақырыптың болуы.
7. Экскурсияға қатысушылардың белсенділігі (объектілерді бақылау, оқып білу, зерттеу )
Аталған жеті белгінің бірінің болмауы өткізілетін шараны экскурсия деп атау құқығынан айырады. Аталған жалпы белгілерінен басқа экскурсияның әр түріне тән арнайы белгілері болады:
автобусты - ескерткіштерді көру үшін автобустан міндетті түрде шығуы;
музей - стендте орналасқан материалдармен танысу;
өндірістік - объектілерді көрсету (стнок, агрегаттар, механизмдер).
Жіктеу - ортақ белгілеріне байланысты заттарды, құбылыстарды, түсініктерді кластары, бөлімдері, топтары бойынша бөлу.
Экскурсияны жіктеу туралы мәселе экскурсиялық қызметкерлер мен ғалымдардың назарын аударды. Бұл мәселенің шешімін табудың алғашқы талпынысы 20 жылдардың соңына жатады.
Экскурсиялық қызмет көрсету дербес қызмет (мысалы, демалыс үйлерінде, мектептерде) секілді, туристік қызмет кешенінің (туристік фирмаларда) бөлігі болып табылады. Қазіргі уақытта экскурсияны былай жіктейді (сурет 1):
oo мазмұны бойынша;
oo қатысушылардың мазмұны мен саны бойынша;
oo өткізілу орны бойынша;
oo қозғалу тәсілі бойынша;
oo ұзақтығы бойынша;
oo өткізу формасы бойынша.
Мазмұны бойынша экскурсия шолу және тақырыптық болып бөлінеді. Шолу экскурсиялары, ережеге сай, көптақырыпты болып келеді. Оларда тарихи және заманауи ақпараттар қолданылады. Мұндай экскурсиялар әр
Сурет 1. Экскурсияның жіктелуі
Ескерту - Мәліметтер [10] негізінде автормен құрастырылған
түрлі объектілердің көрсетілімінде жүргізіледі (тарихи және мәдени ескерткіштер, ғимараттар мен құрылыстар, табиғи объектілер, өндірістік және ауылшаруашылық кәсіпорындар және т.б.). Шолу экскурсияларында оқиға үлкен жоспармен баяндалады. Бұл қала, аймақ, облыс, республика, мемлекет туралы жалпы көрініс береді.
Шолу экскурсияларының өзіне тән ерекшеліктері бар. Тақырыптық экскурсиялардан айырмашылығы олардың тақырыптарын тұжырымдау белгілі бір қиындықты көрсетеді. Олардың әрқайсысында бірнеше тақырыпшалар болады (қаланың тарихы, өнеркәсіптің, ғылымның, мәдениеттің, бөлімнің қысқаша сипаттамасы, т.б.) Сонымен қатар, шолу экскурсияларына айқын сипат тән. Олар белгілі бір қала, облыс, аймаққа тән тарихи даму ерекшеліктерімен баяндалады. Мысалы, әскери-тарихи тақырыпша шолу экскурсияларына аумағында әскери айқастар өткізілген аймақтарды қосады. Әдеби тақырыпшалар шолу экскурсияларына жазушылар, ақындардың және т.б. өмірімен және қызметімен байланысты қалаларды қосады.
Тақырыптық экскурсиялар бір ғана тақырыпты ашуға бағытталған, егер бұл тарихи экскурсия болса, онда бұл экскурсияда бір тақырыпқа біріктірілген бір немесе бірнеше оқиғалар жиынтығы, ал кейде уақыттың ұзақ кезеңі баяндалады. Егер экскурсия сәулет тақырыбына арналған болса, онда қала алаңында немесе көшелерде орналасқан қызықты сәулетшілік құрылыстары, ал үлкен қалаларда өткен ғасырдың сәулет ансамбльдері зерттеу нысаны бола алады.
Тақырыптық экскурсиялар өз кезегінде тарихи, өндірістік, экологиялық, әдеби, өнер, сәулет-құрылыс тақырыбына арналған болып бөлінеді. Мазмұны бойынша тарихи экскурсиялар келесі топтарға бөлінеді:
oo тарихи-өлкетану;
oo археологиялық;
oo этнографиялық - әр түрлі ұлт өкілдері мен халықтың сал-дәтүрлері туралы баяндау;
oo әскери-тарихи - айқас, соғыстар өткізілген орындар бойынша жүргізіледі;
oo тарихи-биографиялық (танымал адамдардың қызметі мен өмір сүрген жерлері бойынша);
oo тарихи музейлерге экскурсиялар.
Өндірістік экскурсиялар келесідей бөлінеді:
өндірісік-тарихи;
өндірістік-экономикалық (мысалы, банк, биржалық қызмет, жылжымайтын мүлік нарығы және т.б.);
өндірістік-техникалық;
білім алушыларға арналған маманданған-бағдарлы.
Өнер экскурсиялары келесідей бөлінеді:
тарихи-театрлық;
тарихи-музыкалық;
халықтық көркем ойшылдар;
мәдениет қызметкерлерінің өмірі мен қызмет еткен жері бойынша;
мүсіншілер мен суретшілер шеберханалары, музей, көрме залдары.
Әдеби экскурсия, әдетте, келесі сипатта топталады:
әдеби-биографиялық. Жазушы, ақын, драматург және т.б. шығармашылығы және өмірі туралы естеліктер сақталған орындарда жүргізіледі.
тарихи-әдеби - ұлттық әдебиеттің даму кезеңін ашып көрсетеді.
көркем-әдеби.
Сәулет-құрылыс тақырыбына арналған экскурсиялардың жіктелімі:
берілген қаланың сәулет құрылысының көрсетілімі бар экскурсия;
белгілі бір тарихи кезеңдегі сәулет ескерткіштерін көрсетумен байланысты экскурсия;
бір сәулетшінің шығармашылығына арналған экскурсия;
қаланың бас жоспары бойынша құрылыс және жоспармен таныстыруға бағытталған экскурсия;
заманауи сәулет көрсетілімі бар экскурсия;
жаңа құрылыс бойынша экскурсия.
Қатысушылардың құрамы мен саны бойынша экскурсиялар жеке, жергілікті халықтарға арналған, келген туристерге, оқушылар мен ересектерге және т.б. арналған болып бөлінеді.
Әрбір топқа жас ерекшеліктері мен құрамына байланысты экскурсияны жүргізу тәсілі және техникасы, ұзақтығына өзгерістер енгізу арқылы экскурсияны жүргізеді.
Өткізілу орны бойынша экскурсиялар: қалалық, қаладан тыс, өндірістік, музей, кешенді (бірнеше элементтерден құрастырылған).
Экскурсиялар қозғалу тәсілі бойынша жаяу және ір түрлі көлік түрлерін пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Жаяу экскурсиялардың артықшылығы қозғалыстың қажетті бірқалыпты қарқынымен көрсетілім мен баяндауға жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Көліктік экскурсиялар (көп жағдайда автобуспен) екі бөлімнен тұрады: аялдамаларда экскурсиялық объектілерді талдау және объектілер арасындағы баяндау. Кейбір экскурсиялық мекемелер экскурсия жүргізу үшін троллейбус, трамвай, өзен және теңіз теплоходтарын, тікұшақтарды және т.б.қолданады. Экскурсияның ұзақтығы 1академиялық сағаттан (45 минут) тәулікке дейін созылады. Қысқа мерзімді турларды (1-ден 3-4 күнге дейін) демалыс күннің маршруты деп атайды, онда ұзақтығы әртүрлі бірнеше экскурсия қарастырылуы мүмкін.
Өткізу формасы бойынша экскурсия әр түрлі болуы мүмкін:
oo жиын экскурсия. Экскурсия қатысушылары бір уақытта маршрут бойынша 10-20 минут автобуста қозғалады, әр автобустың жеке экскурсоводы болады. Мұндай экскурсиялар өзіне жаппай театрланған қойылымдар, фольклорлы мейрамдар және т.б. қосуы мүмкін;
oo серуен экскурсия таным және демалыс элементтерін ұштастырады, орманда, саябақта, теңіз бен өзенде және т.б. жүргізілуі мүмкін;
oo дәріс экскурсия (баяндау көрсетілімнен артық болады);
oo концерт экскурсия автобус салонында музыка тыңдаумен музыкалық тақырыпқа арналады;
oo қойылым экскурсия - көркем әдебиеттің белгілі бір шығармасының негізінде әдеби-көркем экскурсия жүргізу формасы.
Экскурсия экскурсанттарды әр түрлі топтары үшін оқу жұмысының формасы ретінде қарастырылуы да мүмкін. Бұлар:
oo кеңес-экскурсия экскурсанттардың сұрақтарына көрнекі жауап беретін, біліктілікті арттырудың бір түрі болып табылады;
oo көрсету экскурсиясы экскурсанттар тобының өндірістік үрдістермен, табиғат құбылыстарымен танысуының көрнекті формасы болып табылады;
oo сабақ-экскурсия қандайда бір оқу орынның оқу бағдарламасына сай оқу және білімді жеткізу формасы ретінде қарастырылады;
oo оқу-экскурсия (арнайы аудиторияға арналған) экскурсиялық қызметкерлердің біліктілігін арттыру формасы болып табылады;
oo байқау-экскурсия жаңа экскурсиялық тақырыпты дайындау барысында экскурсоводтардың немесе студенттердің білімін тексеру формасы, экскурсияны дайындау және жүргізу бойынша жеке жұмыстардың қорытынды кезеңі болып табылады;
oo көрсетілім экскурсиясы - белгілі бір тақырыпты ашуға бағытталған,
әдістемелік қабылдауда қандай да бір объектінің үлгісін көрсетуді мақсат етіп қоятын оқу экскурсиясының формасы;
oo жарнама экскурсия.
Экскурсияны жүргізудің екі тәсілі бар: көрсетілімнің әдістемелік тәсілдері және әңгімелесу тәсілдері (кесте 3). Алдын-ала қарау тәсілі экскурсанттар объектіге келген кезде қолданылса, абстрактілеу тәсілі ойлау процесі негізіне негізделген.
Кесте 3
Экскурсияны жүргізу әдіснамасы
Рс
Атауы
Сипаттамасы
Көрсетілімнің әдістемелік тәсілдері
1
Алдын - ала қарау
Экскурсанттар объектінің алдына келгенде қолданылады. Бұл объектті бақылаудың бірінші сатысы. Тәсілді қолданудың екі нұсқасы бар. Біріншісі, экскурсоводтың сөзінен басталады, яғни ол объектпен жалпы танстырады. Екіншісі экскурсоводтың қысқаша кіріспесімен басталады, ол не нәрсеге жіті назар аудару керектігігі туралы, ерекшелігі туралы баяндайды. Алдын-ала қарау шамамен 1,5-2 минутқа созылады, уақыт межесінен аспауы тиіс.
2
Абстрактілеу
Ойлау процесіне негізделген. Бұл тәсіл экскурсанттарға берілген экскурсия кезінде жоқ нәрсені "көрмеуге, қармауға" мүмкіндік береді. Яғни, алдымен барлық экскурсиялық объектілер көрсетіледі, экскурсанттар объект туралы толық мәлімет алып болған соң, бір негізгі элементінің көрсетілімі жүргізіледі: архитектуралық ансамбль ғимаратының терезесі, немесе қабаттары, есігі немесе т.б.
Әңгімелеу тәсілдері
1
Экскурсиялық анықтама беру
Экскурсовод объект жайлы қысқаша мәліметтер айтады (салынған уақыты, жобаның авторы, өлшемі)
2
Сипаттау
Экскурсанттардың санасында объект бейнесі дұрыс қалыптасуына көмектеседі. Объектіні сипаттау үшін нақтылық, дәлдік қажет. Сипаттама тәсілі тек объектілерге қатысты емес, сонымен қатар, тарихи оқиғаларға да қатысты.
3
Мінездеме беру
Экскурсиялық объектінің ерекшелігін бөліп қарастыруға бағытталған. Бұл тәсіл объектінің маңыздылығын түсінуге көмектеседі. Егер сипаттау объектінің сыртқы бейнесіне қатысты болса, онда бұл тәсіл объектінің көзге көрінбейтін ішкі сипаттамаларына, сапасына мінездеме береді.
4
Сұрақ-жауап
Тыңдаушылардың белсенділігін арттыру мақсатында қолданылады. Экскурсовод қоятын сұрақтарды 3-ке бөліп қарастырады:
1. Экскурсовод өзі жауап беретін сұрақтар
2. Тарихи мінездеменің сұрақ формасындағы нақтылы
дәлелдеме-сұрақтары
3. Экскурсанттар жауап беруі тиіс сұрақтар
5
Тапсырма беру
Экскурсоводттың экскурсанттардың қызығушылығын арттырып, белсенді ойлауына ықпал жасау мақсатында қолданылады. Экскурсовод берген тапсырмаларды, сұрақтарды кейін өзі айтып береді.
Ескерту - Ақпарат көзі [11] негізінде автормен құрастырылған
Жоғарыдағы кесте 3-те эккурсия жүргізу әдіснамасы сипатталады. Кестеде көрсетілімнің әдістемелік тәсілдерінің екі түрі абстарктілеу мен алдын-ала қарауға және әңгімелесудің бес тәсілі экскурсиялық анықтама беру, сипаттау, мінездеме беру, сұрақ-жауап, тапсырма беруге сипаттама жасалады.
Сонымен, экскурсиялық туризмнің тарихы тереңде жатыр. Ең алғаш б.з.д ІІ ғасырда ежелгі әлемнің жеті кереметі туралы жазбалар жазылды. Темір жолдардың салынуы мен өзен жолдарының дамуы алғашқы экскурсияларды ұйымдастыруға мүмкіндік берді. Алғашқы экскурсияны ұйымдастырушы Томас Кук болып табылады. Ары қарай экскурсиялық туризмнің дамуы музейлердің ашылуымен және экскурсиялық бюролардың пайда болуымен жалғасын тапты. Ал ең алғаш экскурсия сөзіне 1882 жылы В.Даль анықтама берді. 2001 жылы 13 маусымында Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы заңы қабылданып, заңда экскурсия сөзіне анықтама берілді: Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі [1].
Экскурсияның өзіне тән белгілері, атқаратын қызметі, ерекшеліктері бар. Экскурсиялардың барлығына тән ортақ жеті белгісі бар: экскурсия ұзақтығы, экскурсанттардың болуы, білікті экскурсоводтардың болуы, экскурсия барысында объектілерді көрсету, қатысушылардың маршрут бойынша қозғалуы, объектілерді көрсету мақсаты және экскурсияға қатысуышлардың белсенділігі. Экскурсияны жіктеу туралы мәселе біршама уақыттан бері ғалымдар мен экскурсиялық қызметкерлердің назарын аударып келе жатыр. Көптеген әдебиеттерде экскурсияны мазмұны, өткізілу орны, формасы, ұзақтығы, қозғалу тәсілі, қатысушылар мазмұны мен санына байланысты жіктейді.
1.2 Қазақстандағы туристік-экскурсиялық істің нормативтік құжаттармен реттелуі
Қазақстанда туристік-экскурсиялық іс оларды сипаттайтын нормативтік құжаттармен реттеледі. 2001 жылы 13 маусымда қабылданған Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заңда Қазақстанда бірыңғай туристік нарықты құру бойынша мемлекеттік саясат қағидалары анықталды, заң Қазақстан және басқа ел азаматтарының саяхаттауға құқығын жүзеге асыру тәртібін, сонымен қатар, елдегі туристік ресурстарды қолдану тәртібін реттейді. Экскурсиялық қызметті және гид-аудармашылардың қызметтерін ұсынатын ұйымдар туризм индустриясының бөлігі болып табылатындығы заңмен бекітілді.іЭкскурсиялық қызметтер турдың мақсатына байланысты орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру және басқа қызметтерді қоса турға кіреді.
1995 жыл 19 маусымдағы №2337 Қазақстанға кіру және шығу тәртібі туралы заң негізінде мемлекеттің шекараларын кесіп өту тәртібін, осыған қажетті құжаттар мен оларды рәсімдеу тәртібін анықтайды [12].
11.06.2007 жылы қабылданған № 481 Туроператорлық және турагенттік қызметті лицензиялау туралы Қазақстан Үкіметінің қаулысы бойынша туроператорлық және турагенттік қызметке лицензия алу үшін қажетті орындаулар мен талаптарын қалыптастырады, 3 жылда 1 рет фирма қызметкерлерінің біліктілігін арттыру қажеттілігі туындайды.
1995 жылы 26 сәуірде №7 хаттамасымен Стандартизация, метрология және сертификаттау бойынша мемлекетаралық кеңесте мемлекетаралық стандарт қабылданды [13]. Стандарттың қабылдануына 11 ел дауыс берді: Әзербайжан, Армения, Беларусия, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан, Украина.
Қазақстан Республикасының 28681.1-95 Туристік қызметтер. Жалпы ережелер мемлекеттік стандарты. 16.11.2000 жылы ҚР мемлекеттік стандартының қаулысымен күшіне енгізілді [14]. Онда турист, экскурсант, экскурсиялық қызмет және басқалары, соның ішінде экскурсиялық қызметке түсініктемелер берілген.
Қазақстан Республикасының 28681.2-95 Туристік-экскурсиялық қызмет. Туристер мен экскурсоводтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша талаптар мемлекеттік стандарты. 21.02.1994 жылы ҚР мемлекеттік стандартының қаулысымен күшіне енгізілді. Стандартты орындау туристер мен экскурсанттардың денсаулығының және өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Ол туристік қызметтерді міндетті түрде сертификаттау мақсатына арналған.
Қазақстан Республикасының 28681.3-95 Туристік-экскурсиялық қызмет. Туристік қызметтерді жобалау мемлекеттік стандарты. 01.01.1995 жылы күшіне енді [15]. Стандарт туристік қызметтерді жобалау барысында құжаттамаларды дайындау ретін қалыптастырады, туристік қызмет көрсететін кәсіпкерлер мен әртүрлі құқықтық форма ұйымдарына, кәсіпорындарға арналады. Турфирманы тізілімге қосу лицензиялау порцедурасының орнын басты.
Экскурсиялық іс ҚР заңнамалық актілерімен де реттеледі. Астана және Алматы қалаларының мысалында туризм туралы жергілікті заңнаманы қарастырамыз.
Алматыда негізгі құжат болып 2010 жылғы 4 наурыздағы №931 қаулысымен қабылданған Алматы қаласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған жоспары қабылданып, іске асты [15]. Жоспар алты негізгі бағытта қосады:
oo туризмге қолайлы қала ретінде Алматының бейнесін қалыптастыру;
oo туризмнің материалдық базасы мен инфрақұрылымын дамыту;
oo жаңа туристік өнімдерді дайындауға жағдай жасау;
oo Алматы қаласына туризмді дамытуға жағдай жасау;
oo кадрларды дайындау жүйесін дамыту;
oo туристік қызметті ғылыми қамтамасыз ету.
24.09.2011 жылы үкімет қаулысына сәйкес туризм бойынша қалалық комитет құрылды. Бұл комитет туризм саласында саясат жүргізетін қалалық
атқарушы үкіметтің салалық органы болып табылады.
Экскурсиялық қызметті координациялау, гид-аудармашылар мен экскурсоводтардың ақпараттық-экскурсиялық жұмысының бірыңғай идеологиясы мен әдістемесі, гид-аудармашылар мен экскурсоводтарды дайындау және олардың біліктілігін арттыру Мәскеу үкіметінің 02.11.1999 ж. № 885-РЗП Мәскеу қаласында "Гидтер мен экскурсоводтардың оқу-үйлестіруші орталығы" автономды коммерциялық емес ұйым құру туралы бұйрығына сәйкес жүзеге асырылады [16]. Өкінішке орай, Алматы қаласында, тіпті Қазақстанда әлі күнге дейін гидтер мен экскурсоводтарды бірыңғай үйлестіруші орталық жоқ.
Мұндай құжаттың болуы объектілердің көсетілімінде экскурсоводтардың қызметін реттеуге жағдай жасап, туристерге қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беретін, қала өмірі, тарихы, мәдениетіне қатысты ақпараттың сенімділігіне бақылауды қамтамасыз ететін, сонымен қатар, туристерге арналған ыңғайлы және қауіпсіз қала мен туризм орталығы ретінде Алматы қаласының имиджін қалыптастыратын еді. Ол туристерге қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
1992 жылы мамыр айындағы Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен ҚР мәдениет және спорт министрлігі құрылды [17]. Ол туризм саласында мемлекеттік мүмліктерді құқықтық-нормативтік реттеу мен басқару, мемлекеттік саясатты жүргізу бойынша функцияларды жүзеге асыратын атқарушы биліктің өкілетті органы болып табылады. Комитет құрамында туристік нарықты талдау және жобалау, қонақ үй саласындағы қызметтердің сапасының стандарттау, көрмелік қызметті және туристік өнімді жылжыту, сонымен қатар, туристік қызметті лицензиялау және туризм саласындағы заңнамаларды қалыптастыруды басқару, ішкі туризмнің және мемлекеттік туристік жобаларды даму бөлімдері жұмыс жасайды.
Қазақстан Республикасындағы негізгі туристік қызметтер туралы заңның 11 бабына сәйкес туроператорлар мен турагенттер туризм индустриясында ұйымдастыру мен біріктіруді құруы мүмкін [1]. Олардың арасында 1995 жылы мамыр айында туристік агенттіктердің қазақстандық ассоциациясы ретінде құрылған Қазақстан туристік ассоциациясын (ҚТА) атап өтуге болады. Қазақстан туристік ассоциациясы (ҚТА) - қонақ үй шаруашылығы, санатория-курорттар, көліктік, сақтандыру, консалтингтік, оқу мекемелері, туризмді басқарудың аймақтық ассоциациясы мен органдары, жаппай ақпарат құралдары және т.б. секілді жүздеген ұйымдар мен кәсіпорындарды біріктіретін ірі кәсіпкерлік бірлестік [18]. ҚТА-ның маңызды міндеттерінің бірі болып үкіметтік және аймақтық деңгейде отандық туризм индустриясын дамытуға жәрдемдесу және елде өркениетті туристік нарықты құру саналады. Қызметтің негізгі бағыттары: туризмді дамытудың құқықтық-нормативтік базасын қалыптастыруға қатысу, туристік нарықта тартысты жағдайларды шешуге қатысу: салық салу және статистикалық және бухгалтерлік есеп беру, кадрларды дайындау жүйесін жетілдіру, туристік инфрақұрылымды дамыту үшін инвестиция тарту, сыртқы және ішкі нарықта қазақсандық турөнімдерді жылжытуды жарнамалық-ақпараттық қамтамасыз ету.
Ресейде экскурсиялық істі дамытуда кәсіби бірлестіктер мен ұйымдар, соның ішінде, гид-аудармашылардың, экскурсоводтар мен турменеджерлердің ассоциациясы маңызды рөл алады. Ассоциацияға 2007 жылы 1 қаңтарда 2 000 адам мүше болды. Ассоциацияның мақсаты - кәсіби аккредитациялаудан өткен гид-аудармашыларды, экскурсоводтарды және турменеджерлерді біріктіру, олардың кәсіби және заңдық құқығын қорғау, олардың іскерлік серіктестігін бекіту және дамытуға жәрдемдесу. Ассоциация өзінің мүшелеріне әдістемелік көмек көрсетеді және арнайы кәсіби әдебиеттерінің кітапхана қоры бар. Өкінішке орай, Қазақстанда кәсіби гид-аудармашалыр мен гид-экскурсоводтарды біріктіретін ұйым жоқ. Ондай ұйымның болуы экскурсия сапасын жоғарылатуға, тәжірибе алмасуға, жалпы мәселелерді шешу мен талқылауға, экскурсоводтардың қызығушылығын қорғауға мүмкіндік беретін еді.
1999 жылдан бастап ҚТА туризм мамандарына арналған Вестник КТА и КАГ и Р электронды газетін шығара бастады [19]. Ол жарты жылда бір рет шығарылды, туризм саласындағы заңнамалық, заңгерлік және экономикалық қатынастарға байланысты, еңбекті қорғау, туристер мен экскурсоводтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету туралы сұрақтарды қарастырды.
Экскурсияны дайындау ҚР 28681.3-95 Туристік-экскурсиялық қызмет. Туристік қызметтерді жобалау мемлекеттік стандартымен реттеледі. Онда экскурсия қызметін жобалау оның тақырыптық бағыттылығының анықтамасы, көрсетілім объектілері, ұзақтығы, ақпаратттар көлемі, маршрут бойынша қозғалу формасы қарастырылады. Мемлекеттік стандарт бойынша келесі құжаттар жобалау нәтижесі болып табылады: технологиялық карта, экскурсияның бақылау мәтіні, экскурсовод портфелінің құжаттары, маршрут схемасы.
Экскурсия маңызды екі үрдістің нәтижесі, яғни оларды дайындау және жүргізу үрдісі. Олар бір-бірімен тығыз байланысты. Дұрыс дайындалмаған, ойластырылмаған экскурсия оны жүргізудің жоғары сапасын қамтамасыз ете алмайды. Экскурсияның негізгі 10 кезеңі бар. Оларға төменде толық сипаттама берілген (сурет 2).
1-кезең. Тақырыпты таңдау, атауын тұжырымдау, мақсаты мен міндеттерін анықтау. Экскурсия тақырыбы көрсетілім мен әңгімелеу қарастырылатын экскурсияның өзегі болып табылады. 1927 жылы В.И.Адо тақырып білім алушылардың назарын белгілі бір бағытқа ұйымдастырады, экскурсиялық объектілерді таңдаудың маңызды деңгейін анықтайды, экскурсиялық жұмысқа қатаң шектеулер қояды деп атап өткен [21]. Тақырып, әсіресе, көпжоспарлы объектілердің жоспары барысында экскурсоводтың мәтінінің мазмұнын анықтайды. В.И.Адоның көзқарасы бойынша, оқушыларға арналған экскурсиялыардың тақырыбын таңдау бағдарламалық талаптармен және анықталған экскурсиялық объектілердің болуымен анықталады және білім алушылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады. Экскурсияның тақырыбы және оның атауы сәйкес болуы да болмауы да мүмкін. Экскурсия танымалдылығы экскурсия атауына тікелей тәуелді болып табылады.
Сурет 2. Экскурсияның негізгі кезеңдері
Ескерту - Ақпарат көзі [20] негізінде автормен құрастырылған
Экскурсияның міндеті - мақсатқа жету баспалдағы (қадамдар, кезеңдер). Экскурсия міндеттері экскурсия тақырыпшаларынан көрініс табады. Тақырыпшалардың саны экскурсияға байланысты 3-тен 15-ке дейін өзгеруі мүмкін.
2-кезең. Библиографиялық тізімді құру және тақырып бойынша әдебиеттерді оқу. Библиографиялық тізім экскурсия тақырыбына байланысты ақпарат көздері мен әдебиеттерден тұрады. Ақпарат көздеріне оны сипаттайтын сол кезеңде пайда болған барлық құжаттар жатқызылады. Олар заңнамалық актілер, келіссөздер, бұйрықтар, қаулылар, шежірелер, хроникалар, күнделіктер мен хаттар және т.б. болуы мүмкін. Зерттеліп отырған уақытта құрастырылған материалды заттар, қиссалар, ертегілер, мысалдар, кино-, фоно- және фотоматериалдар ақпарат көзі болып табылады.
Әдебиеттер (кітаптар, брошюралар, мақалалар) экскурсия тақырыбы бойынша таңдалып алынады және онда ақпарат көздері талданады. Бұл ақпарат көздерінің интерпритациясын көрсететін екінші реттік материал болып табылады.
Библиографиялық тізімді құру барысында жарияланған әдебиеттің анық мәліметтерін көрсету маңызды болып табылады: атауы, автордың немесе редактордыың тегі, шығарылым жылы және орны, баспа, барлық кітаптың немесе мақаланың беттерінің саны.Егер ақпарат көзі мұрағатта немесе музейде болса, міндетті түрде орналасқан орнын анық көрсету қажет: мұрағат, қор, тізім, сақтау бірігінің саны.
3-кезең. Экскурсиялық объектілерді таңдау және зерттеу. Көрсетілім объектісі экскурсовод әңгімесінің және экскурсия көрсетілімінің негізі болып табылады (сурет 3). Сурет 3-те экскурсиялық объектілердің мазмұны, функционалды мәні және сақталу деңгейі бойынша жіктелімі берілген. Экскурсиялық объектілер мазмұны бойынша бір жоспарлы және көп жоспарлы, функционалды мәні бойынша негізгі және қосымша, сақталу деңгейі бойынша толық сақталған, өзгертіліп жеткізілген және жартылай сақталған объектілер болып бөлінеді.
Сурет 3. Экскурсиялық объектілердің жіктелімі
Ескерту - Ақпарат көзі [22] негізінде автормен құрастырылған
Экскурсияда көрсеткісі келетін объектілер саны көп болады. Сондықтан тақырыпқа тікелей қатысы бар, маршрут бойынша сәтті орналасқан объектілер таңдалып алынады. Кейде қашықта орналасқандығына байланысты құнды ескерткіштерді маршрутқа қоспай қалады.
Объектілерді таңдау барысында келесі сипаттамалар ескеріледі:
oo ақпараттылығы, танымдық құндылығы;
oo танымалдылығы (туристердің көпшілігіне таныс болғанымен тарихи және көркемдік жағынан аз қызығушылық танытылатын объектілер де бар);
oo объектінің тарихы секілді, сыртқы бейнесінің де ерекшелігі (экзотикалылығы);
oo сыртқы айқындылығы (тартымдылығы);
oo сақталу дәрежесі, қазіргі уақыттағы жағдайы (мысалы, егер ғимарат реставрацияланып жатса және құрылыспен жабық болса, оны көрсетудің мәні жоқ);
oo орналасқан орны - объектіге дейінгі арақашықтық, жолдың ыңғайлылығы, жолдың жағдайы, жақсы шолу.
Объектілер санын дұрыс таңдау қажет: олардың саны қаншалықты көп болса, олар туралы үстіртін баяндалады; егер объектілер аз болса, онда тақырып толық ашылмайды. Төрт сағатты қамтитын шолу экскурсияларына 15 - 20 объектіні ал тақырыптық экскурсияларды 8 - 10 объектіні алған дұрыс.
Экскурсияға объектіні енгізбес бұрын, алдын-ала қараудан өткізіп, объект туралы мәліметтер жинау қажет. Бұл мәліметтер экскурсоводтың басты анықтамалық материалы болып табылатын арнайы карточкаға енгізіледі, бұл карточкаларды объектілердің төлқұжаты деп те атайды, мұнда төмендегі мәліметтер енгізіледі:
1. Объектінің атауы (алғашқы және қазіргі уақыттағы).
2. Объект байланысты тарихи оқиға, оқиға уақыты (сәулеттік және өнертану экскурсияларында бұл пунк міндетті емес).
3. Объектінің нақты мекен-жайы: аудан, көше, үй ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz