Қазақстандағы шағын көлдердің туристік рекреациялық мүмкіндіктерінің қазіргі жағдайы мен даму болашағы
Қазақстандағы шағын көлдердің туристік рекреациялық мүмкіндіктерінің
қазіргі жағдайы мен даму болашағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 – Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Туристік нарықтағы туристік-рекреация мен оның мүмкіндіктерінің
теориялық-ілімдік негіздері
1.1 Туризм, рекреация, демалыс тұсініктерінің мәні мен өзара
байланыстылығының теориялық 8
аспектіле ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Туристік нарықтағы туристік-рекреациялық ресурстардың ерекшелігі
мен оның 19
жіктемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3 Шағын көлді аймақтардағы туристік саланың рекреациялық
мүмкіндіктерін бағалау мен аудандастырудың теориялық 28
әдістемесі ... ... ...
2 Қазақстан туристік нарығындағы шағын көлді аймақтарда
туристік-рекреациялық мүмкіндіктерді талдау
2.1 Отандық туристік рекреациялық саланың қалыптасуы мен даму
тенденцияларын 36
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.2 Отандық туристік нарықтың шағын көлді мекендерді енгізетін
аймақтардың туристік-рекреациялық жағдайын 44
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Алматы және Қарағанды өңірлеріндегі шағын көлді рекреациялық
ресурстардың аудандастырылуын 54
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН КӨЛДІ АЙМАҚТАРЫНДА ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ
МҮМКІНДІКТЕРДІ ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІКТЕРІН АРТТЫРУ
3.1 Қазақстан аймақтарындағы шағын көлдерді пайдалану мен оларды дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
... ... ... ... ... ... ...
3.2 Отандық шағын көлдердің туристік рекреациялық мүмкіндіктерін
пайдалану жолдарын 71
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 78
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Соңғы жиырма бес жылда туризм мен демалыс әлемдік шаруашылықтың табысты
және интенсивті түрде дамып келе жатқан салалардың бірі ретінде
қарастырылуда. Ол турасында туризм мен демалуға әлемдік жиынтық ұлттық
табыстың 10% жуығына үлесінің сай болуы дәлел бола алады.
Қазіргі таңда, бүкіл әлемде туристік бизнес қаржы салымының пайдалы да,
табысты саласы бола отырып, энергетикалық, валюталық, қаржылық және
экономикалық дағдарыстың өзінде де тартымлығын жоғалтқан жоқ. Жыл сайынғы
туризм бойынша табыстың өсімділігі 2,7% құрай отырып, келшекте экономиканың
осы секторы әлемдік шаруашылықтың сараптамалық тобының ішінде озат болып
саналады. Әлемнің экономикалық дамушы елдері еш негізсіз емес деңгейде осы
саланың дамуына елеулі түрде мән беруде.
Туристік нарық - экономика салаларының ішінде дамушы және жетекші сала
ретінде танылып, соңғы он жылдықтағы аса қарқынмен өскен сфера ретінде алға
шығып отыр. Көптеген елдерде туризм саласы, мемлекеттің ішкі жиынтық өнімін
қалыптастыратын, сыртқы сауда балансын жандандыратын, қосымша жұмыс
орындарының пайда болуын және тұрғындардың жұмысбастылығын қамтамасыз
ететін сфера ретінде саналады. Сондай ақ туризмнің дамуы, көлік және
байланыс, құрылыс, ауыл шаруашылығы, халық тұтынатын тауарлар өндірісі
тәрізді экономиканың маңызды салаларының қызметіне тікелей ықпал етіп,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандырушы буын ретінде
танылады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның мәліметтері бойынша, халықаралық туристік
сапарлар соңғы жылдары миллиардты құрап, саладан түсетін түсімдер 1,2
триллион доллардан асты.
Қазақстан Республикасы туризмнің дамуы үшін қажетті туристік
рекреациялық ресурстардың әлеуетіне ие. Әртүрлі географиялық ландшафты, бай
флора және фауна, ұлттық мәдениет тәрізді факторлар, елімізде туризм
индустриясының дамуына негіз бола алады. Туристік саланың дамуы, ел
экономикасының басқа салаларының және тұтас мемлекеттің дамуына
мультипликативті әсер береді. Туризм саласынан түсетін табыстың мөлшерін
айтпастан бұрын, әлемнің көптеген мемлекеттері үшін Қазақстанның өз
деңгейінде танылмауын ескеру керек. Сондықтан, бірінші кезекте қазақстандық
турөнімнің беделін көтеру, әлемге өзін танытудың жолдарын іздестіру,
өзіміздегі туристік рекреациондық ресурстарды оңтайлы пайдалану қажет.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев туризм саласын
болашағы бар салалардың бірі және ел экономикасына валюталық түсімдердің
ағылуын қамтамасыз ететін табыстың көзі ретінде бірнеше рет атап өткені
белгілі [1]. Қазіргі күні Қазақстандық туризм, әлемдік стандарттардың
талаптарына жауап бере алмай келе жатқаны анық. Бұл жағдайды, бірнеше
мәселелердің шеңберінде түсіндіруге болады: олар, туристік инфрақұрылымның
толық қанды дамымауы; қаржылық-несиелік жүйенің жетілмеуі; басқа
мемлекеттерде біздің еліміздің туристік әлеуетінің жеткілікті
насихатталмауы және жарнамаланбауы; туризм саласында жұмыс істейтін кәсіби
мамандардың тапшылығы; жаңашыл бәсекеге қабілетті туризм индустриясының
қалыптасуы үшін қажетті экологиялық, инновациялық және ұйымдастырушылық
жағдайлардың дамуының нашарлығы; туризмнің ғылыми негізінің дайындалмауы
және республика тұрғындардың әлеуметтік дифференциялануының өзгергіштігінің
жоғарлығы.
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының
стратегиясында, шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика
салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу және
сервистік-технологиялық бағыт бойынша даму керектігі жөнінде айтылған [2].
Осыған байланысты қызмет саласын жандандыру және әр түрлі бағыттағы
қызметтерді көрсететін кәсіпорындарды құру және оның әрекеттерін басқару
бүгінгі күнгі басты мәселелердің бірі.
Туристік рекреациялық ресурстарды құрайтын еліміздегі көптеген
естеліктер археология объектілері бола отырып, Қазақстанның бұрыңғы тарихын
зерделеуде өте құнды материал болып табылады. Аймақтың мәдени мұраларын
сақтау мен дамыту аясында қалыптасқан жағдай туристік қызметті әрі қарай
дамыту бойынша ертеңге қалдырмас шаралар кешенін қабылдауды талап етеді.
Осы себептен отандық туристік нарықта шағын көлді аймақтарда туристік-
рекреациялық мүмкіндіктерді қолдану мен олардың қазіргі жағдайын талдау
арқылы, туризм саласының жандануына, салдарында экономикамызға тиімділікті
көрсететін және де осы салаға жұмсалып жатқан инвестициялар мен
қаржыларымыздың қайтарымдылығын қарастырған маңызды болып саналады.
Еліміздің шағын көлді аймақтарында туризм мен рекреациялық
мүмкіндіктерді талдауға арналған жоғарыдағы сипаттамалар мен мәселелердің
топтастырылуы, дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі шағын көлді аймақтардағы
туристік-рекреациялық мүмкіндіктерінің қазіргі жағдайын талдау және де
туристік-рекреациялық әлеуетті бағалай отырып, оны жетілдіру бойынша
келешектік ұсыныстарды әзірлеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер кешені анықталды:
- туризм, рекреация, демалыс тәрізді рекреациялық туризмнің
негізгі түсініктерінің әлеуметтік-экономикалық мазмұнын, мәнін ашу
және ұғымдардың өзара байланыстылығын зерттеу;
- рекреациялық шаралардың типологиясын талдау;
- туристік - рекреациялық ресурстарды жіктеу;
- Қазақстанның шағын көлді аймақтарындағы немесе өңірлеріндегі
туристік-рекреациялық мүмкіндіктерді талдау, жалпы туризмнің
қазіргі жағдайын бағалау;
- шағын көлді аймақтарды енгізетін туристік-рекреациялық
территорияларды дамытудың негізгі бағыттарын топтау мен
мүмкіндіктерін арттыру.
Қазақстан Республикасы шағын көлді аумағындағы туристік-рекреациялық
әлеует дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындаудағы әдіснамалық және теоретикалық негізін
отандық және ресейлік экономист мамандарының мерзімдік басылымындарындағы
материалдар, монографиялар, ғылыми еңбектер, сонымен бірге, Қазақстан
Республикасы Туризм индустриясы комитеті (ҚР мәдениет және спорт
министрлігі) мен ҚР статистика бойынша Комитеті мәліметтері мен нормативтік
актілері, туризм бойынша халықаралық ұйымдардың заңнамалық-нормативтік
актілері мен нормалары, Интернет мәліметтері құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
негізгі мәліметтері, талдау материалдары туризм саласындағы шаруашылықтық
субъектілер, мекемелер мен ұйымдармен қолданылуға ұсынылады, сонымен қатар,
ғылыми-теориялық материалдар мен аналитикалық көрсеткіштер туризм мамандығы
бойынша тәлім алушыларға мәлімет базасы ретінде ұсынылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.
Бірінші тарауда туристік нарықтық туристік-рекреацияның теориялық
негізі, оның ішінде: туризмнің теориялық аспектілері: түсінігі, жіктелінуі
мен атқаратын қызметтері мен туристік қызметегі туристік ресурстар және
инфрақұрылымдық негіздер қарастырыла отырып, туризм индустриясының ел
экономикасына әсері мен туризмнің дамуының әлемдік деңгейі зерттелінген.
Сонымен қатар, рекреация түсінігі мен оның қазіргі заманғы туристік саланы
дамытудағы роліне ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу жасалынған.
Екінші тарауда отандық нарықтағы шағын көлді аймақтардағы туристік-
рекреациялық мүмкіндіктер мен жалпы туристік саланың дамуына талдаулар
жасалынып, ел өңірлеріндегі туристік-рекреациялық ресурстардың қазіргі
жағдайы мен әлеуетіне бағалау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында Қазақстанда шағын көлді аймақтарды
енгізе отырып туристік бизнесті дамытуға ықпал ететін туристік-
рекреациондық мүмкіндіктерді жетілдіру мен оны қолданудың келешектік
бағыттары әзірленген.
1 Туристік нарықтағы туристік - рекреация мен оның мүмкіндіктерінің
теориялық-ілімдік негіздері
1.1 Туризм, рекреация, демалыс түсініктерінің мәні мен өзара
байланыстылығының теориялық аспектілері
Туризм саласы адамзат қоғамында кеңістіктік құбылыс және шаруашылық
бағыты ретінде ерте дәуірлерден тереңге кеңінен тамырын жіберген үлкен
дәстүрге ие. Туризм саласы туралы әдебиет оқулықтарында туристік сфераның
жетілуін бірнеше кезеңдемелерге бөлу туралы көптеп жазылады, оның ішінде
Дж.Мариотти мен В.Унцикер сияқты зерттеушілердің бірлескен еңбектерінде. Ол
еңбектерде К.Пшеславскийдің (1973 жыл) кезеңдер бойынша бөлгені берілген,
олардың төмендегідей кезеңдемелерін көруге болады[3]: 1)туризмнің ХVІІІ
ғасырдың аяғына дейінгі кезеңі: а) ежелгі кезеңдегі туризм; б) туризмнің
орта ғасырлар уақытындағы кезеңі; в) туризмнің ХVІІ және ХVІІІ ғасырлар
аралығындағы кезеңі 2) туризмнің ХІХ және ХХ ғасырлар аралығындағы – Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейінгі уақыттағы туризм 3 Осы замандағы туризм.
Туризм саяхаттары, көпестердің сауда-саттық жасау үшін сапарлары
өзіндік мазмұнын жойғанда бастау алды деп есептейді. Біздің дәуірімізге
дейінгі 4-мыңжылдықта ежелгі Египетте аталынып өтіп жүрген, осы секілді ең
бастапқы көшіп-қонушылық саяхатқа жататын - діни бағыттағы сапарлар. Біздің
дәуірімізге дейінгі VІ ғасырда Нехао есімді мысыр фараоны Африка бойынша
әйгілі үш жылға созылған сапар жасаған. Бұрынғы кездері туризм сапарларға
шығумен байланысты болды: кейін келе бірте-бірте тұрғызыла бастаған
пирамидалар саяхаттаушы туристердің назарын өздеріне қарата бастады.
Дегенмен, жақсы жетілген жол тораптары мен жоғары сапалы жолайғы түнейтін
үйлер және асханалардың арзан болуы, және бұлардың бәрінің тек қана көне
Грекия мен Рим империясында қалыптасуы бұл сапарларды белгілі бір уақыт
бойынша дамуына кедергісін келтірді. Алайда, туризм сол уақыттары ешқандай
да пайда көзін алып келмеді.
Сапар шегетін жол тораптарының пайдасын тек парсы халқы ғана жете
түсініп, өз елдерінің аумағында қатынасу жолдарының тізбегін құрды. Ал
қатынас жолдары жоғары сапалы қалыптағы патшаларға арналған жолдар еді
(ұзындығы 3 мың шақырым) Аталған қатынас жолдары Сузы, Вавилон және Экбатан
қалашықтарын мемлекеттің шеткі аумақтарымен байланыста ұстап тұрды. Әр 30
миль жүргеннен соң парсы қатынас жолдарында саяхат жасаушыларға демалу
жағдайларымен қамтамасыздандыратын тұрақ-жайлар (керуен-сарайлар)
тұрғызылды. Жасалған қызметке өтелетін ақы байларға да, кедейлерге де
бірдей мөлшерде болды.
Дегенмен, ежелгі туризмнің өркендеуі көне Грекиямен, Риммен
байланыстырылады. Бұл мемлекеттерде туризм саласының экономикалық тарапына
көп назар аударды. Мөлшермен осыдан 2300 жыл алдын Ксенофонт грек айлағы
Пирейде мемлекеттік керуен сарайлар мен сауда керуендерін арттыру керек
екендігіне көңіл бөлген. Оның тұжыры бойынша, осы екеуі табыстың басты көзі
болуы қажет еді. Гректер сияқты римдіктер де ұзақ қашықтықтарға саяхат
жасап отырды, ал гректер құрлықтағы жолдар торабының жетілмеуіне байланысты
бұл саяхаттарын теңіз су жолдары арқылы жүзеге асырған.
Көне Грек елінде емдік-сауықтыру туризмі мен курортология пайда бола
бастайды. Рим тұрғындары өздеріне емдік-сауықтыру шараларын жасау үшін жылы
минералды су көздеріне және курорттық аймақтарға барып тұруды жөн көрді.
Сауықтыру құдайы Асклепийдің ғибадатханалары ежелгі дәуірлерде тұрғызыла
бастайды, классикалық дәуірлерде (V-VI ғғ. б.д.д.) ғибадатханалардың саны
60-тан көп болды. Ол ғибадатханалар қалалардан алыста, қыраттау, климаты
жақсы жерде орналасты. Швейцариядағы емдік-сауықтыру курорттары Сент Моритц
атақты өзгешелігімен қолданылды.
Егер де туристік индустрия туралы кең ұғымда тоқталатын болсақ, көне
Рим зманына жүгінеміз. Мұнда сапарлар кереметтей жол тораптарының болғаны
үшін жүзеге асып отырды. Әрине, римдік адамдар жолдарын тек әскери
бағыттағы сұраныстары үшін ғана жетілдіріп отырды. Әскери сарбаздар елдің
орталық бөлігіндегі аймақтардан шекаралық бөліктеріне тек санаулы күндер
аралығында жетіп отырды. Мұндай жолдар тек қана рим империясының
ілгерілеуіне ықпал жасап қоймай, барлық Еуропалық мәдениет пен өркениеттің
жетілуіне әсер етіп, тарихшы ғалым Прокопийдің Рим қаласынан Капуяға
жеткізетін алғашқы жолды, яғни Апий жолын Дүниежүзіндегі ғажайыптардың бірі
деп санауына себепші болды.
Рим империясындағы жолдар инженерлік өнердің бүкіл талаптарына сәйкес
тұрғызылып отырды. Жолдардың салыну құрылысы біздің заманымыздың 312 жылы
Константин императордың билік жүргізуі уақытында басталды. Әр жолды
салмастан бұрын алдын ала жоспар жасап, траншея қазған, ал содан кейін оны
тастармен толтырған. Салынған жолдардың бойымен милялық діңгектер
тұрғызылып, жандарына демалу үшін отыратын орындықтар орналастырылған.
Римде жасалған миляның жалпы ұзындығы 1000 жұп адымға тең болған, ал бұл
атаудың мағынасы да осыдан, латын тіліндегі миля "мың" деген мағынаны
беріп, соған сәйкес 1480 метрді құраған. Римдегі қатынас жолдарының толық
ұзындығы 100 мың шақырым шамасындай. Рим бастау алатын бүкіл жолдардың
орталығы мен бағдаршасы болып О. Августин билік жүргізген кезде
тұрғызылған алтын милялық тас есептелді. Ал бұл қоладан жасалып, алтын
жалатылған конус пішінді тас болды.
Сапарларды жолдар жиегіне тұрғызылған жақсылап ұйымдастырылған керуен
сарайлар тораптары қолайлы қылып отырды. Ал бұл керуен сарайлар кей кездері
бір-бірілерінен 5 шақырымдай ұзақтықта орналасып, салынған уақытына,
дәуіріне байланысты үлкен шеберлікпен тұрғызылып, өте қолайлы болып келді.
Көне римде "жол бағдарлағыш" болып, жалғыз ғана қандай да бір тізбек
көрсетіліп қоймай, сондай -ақ жол бойында кездесетін көркем орындар мен
қонақ үйлер бағдарланып, бағалары көрсетілген. Олардың ішінде Бордо
қаласынан Иерусалимге сапар шегетін табынушыларға арналған IV ғасырда
жасақталған жол көрсеткіші белгілі. Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырда
қалыптасқанн туризм бюролары жол көрсетушілер мен анықтамалық кітапшалармен
жабдықталған.
Туризм сапарларының айрықша үлгісі емдік-сауықтыру орындарына саяхат
жасау болды. Бастапқыда қалаларда тұратын римдіктер мен гректердің
ауқаттылары қалалардың сыртында орналасқан ауылды елді-мекендерге шығып
отырса, уақыт өте бұл саяхаттар жасаудың географиялық тұрғыдағы шектеулері
де ұзара түсті. Минералды су бұлақтары мен ғибадатханалардың маңында
қазіргі заманғы санаторийлер сияқты нысандар тұрғызыла бастады, ал емдік-
сауықтыру орындары жоғары сапалы қолайлы жағдайлары мен ойын – сауық
түрлерінің көптігімен танымал болды.
Сол уақыттарда өте атақтылардан Байе (Baiae) Кампаниядағы (қазіргі
кездегі Италия) суға түсетін орындар болды. Емдік орындардан өзге римдегі
провинцияларда бұл уақытта Aquae Caliddae (қазіргі кездегі Франциядағы
Вичи), Aquae Helvetikae (қазіргі кезде Бадден, Швейцария), Aquae Hericuli
(қазіргі күнгі Румыниядағы Херкулан), Aquae Solise (Ұлыбританиялық Бат)
танымал болды.
Емдік-сауықтыру орындарына саяхатпен бірге, рим халқы тауы бар, теңіз
жағалауында орын тепкен мекендерге сапар шегуді де ұмытпады. Бұл орайда аса
ыңғайлы орын Неаполитан бұғазының үстіңгі жағында жайғасқан орындар болды.
Рим императорлығының құлдырауы саяхаттаушылар мен сапар шегушілердің
мөлшерін едәуір азайтып жіберді. Адамдар үшін орта ғасыр кезеңдерінде
саяхаттап сапар шегу қиын болды, қиын болғаннан бұрын, өмірлеріне өте
қатерлі болды. Орта ғасырлар кезеңдерінде туристік мақсаттағы қозғалыстар
баяулай түсті. Ішкі саяси жағдайларында орнықсыздық байқалған көптеген
жаңадан мемлекеттердің пайда болуы бұған дейін болмаған саяси тосқауылдарға
әкеліп соқты. Туристік мақсатта сапар шегулердің ұзақ мерзімдік құлдырауда
қалуына біршама себептер ықпал жасады, олардың арасында: феодалдық жүйеге
орай Еуропа құрлығының біраз бөлігіндегі аймақтарда шаруашылық жағдайдың
күйреуі, баяғы жол түйісу тораптарының түгелдей дерлік және сол жол
тораптары бойындағы түнейтін жерлердің жабылып қалуы, саяхаттаушылардың
қорғанушылық деңгейінің аздығы, сондай ақ біраз қалалардың құлдырауы.
Біздің дәуіріміздің тек ІІІ және IV ғасырларында діни құлшылық жасау
спарлары қайта тіріліп, жанданып кішкене мерзім аралығында діни туризм
жақсы жетілген түріне айналды.
Біздің дәуіріміздің VІІ және VІІІ ғасырларында саяхатшылар үшін дін
бағытындағы мақсаттар үшін қайтадан жанданды. Бұл секілді сапарларға
қатысушылар Еуропадағы әртүрлі елдердің тұрғылықты халқы болды. Олар Италия
(Рим), Палестинажәне Испания (Сантяго ди Комппостела) сияқты елдердің
қасиетті орындарына сапарлар шекті.
Сяхатшылар Палестинаға тек құлшылық жасау үшін ғана емес, сонымен қатар
ежелгі көне заттарды өздеріне сатып алу мақсатымен саяхат жасады. Әрбір жыл
сайын қыркүйек айының 15-інде қасиетті әулие Мариямның шіркеуі (Иерусалим)
алдында жәрмеңке өткізіліп отырды. Қажылыққа келушілер арасында сауда-
саттықтан түскен пайданың көп болғаны соншалықты, қала ішінде Генуялық,
Венециялық, Марсельден және Пизадан келеген саудагерлердің өздерінің жеке
кеңселері мен түгелдей бір көшелері мен қоныс жайлары болды.
Орта ғасырларлық кезеңдердің аяғы мен жаңа дәуірлерге дейінгі туристік
сала қозғалысының біраз бөлігін діни құлшылық ету мен университеттік
кешендер құрады. Оған қоса, қайта өрлеу дәуірінде саудагерлер мен
шеберлердің сапар шегулерінің маңыздылығы жоғарылай бастайды, дегенмен
олардың аз бөлігін ғана туристік саяхаттардың қатарына жатқызуымызға
болады.
Орта ғасырлық кезеңдер тұсында адамдар жиілеп саяхат жасай бастады,
соған орай жолай орналасқан керуен сарайлардың мөлшері де күрт арта
бастайды. Бұған дейін қарапайым ғана қонақ үй ретінде қарап келген нысандар
ХІV ғасырдың бас кезінің өзінде-ақ сол уақыттар үшін өте қолайлы түнейтін
орындарға айналды. Қонақ үй шаруашылығының жетілуі, кей қалаларда ХІV
ғасырдың өзінде қонақ үйлердің иелері өздерінің цехтарын біріктіріп,
өздерінің жарғыларын тұрғызуына әкеліп соқты. Осы тектес ең алғаш құрылған
цех Венецияда 1356 жылы пайда болды. Осы сияқты цехтар ХІV ғасырда Сиякада,
Римде, Флоренцияда да пайда болды.
ХVІ ғасырдың 2-ші жартыжылдығында танымдық бағыттағы сапарлар шегіліп,
саяхаттаулар жасай бастады, туристердің ең көп келетін, таңдаулы ал елі
Италия мемлекеті болды. Бұл жерге көбінесе Франциядан, Испаниядан және
Германиядан шетелдік саяхаттаушылар келіп отырды. Ұлыбританияда ХVІ
ғасырдың аяғынан "гранд-тур" танымал болып бастады - бай адамдардың
құрлықтарға сапарды, гранд-турлардың арқасында адамдар оқуларын аяқтап,
Жерорта теңізін басып өтіп, өркениеттің қалыптасуына жетелеп, сауаттарын
ашып қайтуына мүмкіндіктер жасады. Әлеуметтік құрылым секілді туризмнің
дүниеге қайта оралуы ХVІІ ғасырдың аяғы ХVІІІ ғасырдың бас кезіне жатады.
ХVІІ ғасырда Еуропа мемлекеттері арасында "таза түрдегі туризм" қалыбы
пайда болды. Яғни, бұларға, К.Либеренің айтуы бойынша, емдік, танымдық
немесе демалу мақсаттарында саяхаттаушыларды жатқызады. Және де, Еуропа
елдерінде діни сенімдеріне қарай миграциялық сапар мен саудагерлердің
саяхаттары анықталып отырды.
Осы уақыттарда адамдар үшін транспорт түрлері экипаждар болып, саяхат
жасаушыларға жағдай жасау үшін әрдайым жетілдіріліа, дамытып отырды. Аз
уақыт ішінде транспорттық қызметтің көптеген бағыттары дүниеге келіп,
жолдардың да техникалық тұрғыдағы жағдайлары жақсартыла берді.
Транспорттық құралдар мен жолдардың жетілдірілуі туризм
миграцияларының географиялық тараптан шектеулерінің көбейе түсуіне әкеп
соқтырды. Италия мемлекетіндегі дәстүрлі орталықтар - Венеция, Рим, Падуя
және Флоренциямен қатар, ХVІІІ ғасыр басында Неапольға да саяхат
жасаушылардың саны арта түсті.
ХVІІІ ғасырдың орта кезінен бастап Ұлыбританиядан еуразиялық құрлыққа
жасалатын сапарлар дағдыға айналдырыла бастады. ХVІІІ ғасырдың 2-ші
жартысынан былай қарай мұндай сапарларға әр жыл сайын 40 мың адам қатысып
отырған. Мұндай саяхаттарға, атап өткендей, жас әрі бай ағылшындар
біліктілігін арттырып, білімдік қорын толықтыру үшін қатысып, жалпы саяхат
Grand tours, ал саяхаттаушыларls tourrist (турист) атады.
Мұндай атау аз уақыт аралығында Францияда, уақыт өте келе еуропадағы
өзге де мемлекеттерде кеңінен тарала бастады. Ағылшындардың құрлыққа
саяхаттарымен альпі тауындағы туризм тарихы етене байланысты. 1741 жылы
сапар шеккен ағылшындық саяхатшылардың тобы экскурсия жасау барысында
Женева қаласынан Шамониғе дейін жетіп, екіншісі барлық Еуропаға танымал
болды.
ХVІІІ ғасырда әйгілі болған Шамониде демалысқа келушілердің біраз
бөлігін шаһарлар мен өнеркәсіп орындарының, көбінесе Ұлыбритания және
Грекияның тұрғындары құрады. ХVІІІ ғасырдың аяғы Ресейлік курорттардың
дамуының алғашқы кезеңі. Мұндай үрдісті бастаған Ұлы Петр І. 1713 жылы Ұлы
Петр І барлық халқының көз алдында минералды су көздерінің табылуыі
қажеттігін жариялады. Бұл жағдайға орай 1719 жылдың 20 наурызында арнайы
қаулы шығып (Докторлық талаптар туралы қаулы), сауықтыру мекемелерінің
заңнамалық діңгегіне айналды. Бұл күн Ресей курорттарының тарихының ең
алғашқы басттауы болып есептелді [4].
ХІХ ғасырдың орта тұсына дейін еуропадағы туризм тек қана элиталық
деңгейге ие болды, ал туризмге қатысушы туристер тек ауқатты отбасыдан
шыққан, жоғарғы тап уәкілдері болып, сол уақыттардағы кей авторлар туризмді
"аристократиялық туризм" деп де атаған (tourismie aristokratique). Тек ХІХ
ғасырдың 2- жартысында ғана, оның ішінде ХХ ғасырдың бас кезі, 20-
жылдарында туризмдегі белсенділік өзгерістерге кезігіп, демократия ене
бастайды.
ХІХ ғасырдың және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында туристік саланың
жетілуі көптеген жағдайларға байланысты болады, олардың арасында ең
таңдаулылары келесілер: транспорт құралдарының жетілуі; өнеркәсіп саласының
ілгерілеуі және оған қатысты тұрғандардың өмір сүру дәрежесінің жақсара
түсуі; урбандалу деңгейінің артуы; бос уақыттың молаюы; адамзат қоғамының
мәдени дәрежесінің өсуі; туризм жайындағы мемлекет тарапынан жүргізілген
саясат.
Транспорт құралдарының жетілуі, әрине, туризм белсенділігінің
интенсивтігі мен оның кеңістік бойынша өзгерулерге кезігуіне ең негізгі
себеп болды.
Ең алғашқы теміржол тізбегі - 1825 жылы Ұлыбританияда ашылған Манчестер-
Ливерпуль желісі. Бұрынғы кездері апталар жүріп жететін саяхаттарға, бұдан
соң әр адамның қолы жететін болды және бағасы да өте қымбат емес болды.
Бұдан кейін темір жолдардың тиімділігін байқаған басқа елдер де өте жылдам
қарқынмен жүргізе бастады. Олар туризм қозғалысының кеңістіктік құрлысын
және мөлшерін өзгертті.
Жолаушылық құрлықаралық теңіз арқылы саяхаттармен қатар еуропадағы
теңіздер, оның ішінде Ла-Манш бұғазы мен Жерорта теңізі арқылы саяхаттар
жасаушылар саны әрқашан артып отырды.
Өткен жүзжылдықтың 20-сыншы, сондай-ақ 30-ынщы жылдары біршама
мемлекеттердің туризм карталарында айтарлықтай өзгерістер туындады, бұл
сапарлар автомобиль көліктерінің бүкіл жерлерде пайдаланыла бастауынан
шығады. Мысалы, 1938 жылы автокөліктер мен туристерге арналған автобустарда
Швейцария еліне 762,2 мың шетелдік саяхатшылар келіп, барлық шетелдік
саяхатшылардың 47,8%-ын құрады.
Туристік қоз,алыстың жоғарылауы саяхаттық бюролардың құрылуына алып
келді, ал ол бюролар біраз уақыт өткеннен кейін, "туризм индустриясының"
негізгі тірегіне айналды. Жалпы, ең елеулі де негізгі нүкте 1841 жылы
ұлыбританиялық мұғалім Томас Куктың Мидлент округіндегі теміржол желісін
Лейстер-Лафборо атты 18 шақырымдық трассада мерекелік пойызды енгізуге
насихаттауынан басталады. Томас Кук 1872 жылы ең бірінші болып дүниежүзін
айналып өтетін саяхат жасайтын ұсыныс жасап, бұл турды индустриалдық
негізге қойды. Ең алғаш шыққан 20 саяхатшы дүниежүзін 220 күн ішінде
айналып шықты. Лондон қаласындағы көрмелер мен Еуропа мемлекеттерінде
экскурсия жасаудан бастау алған Томас Куктың бюросы біртіндеп даму саласын
ұлғайтты: жаңадан туризм нарықтарын меңгеру арқылы сапарлар санын көбейтті
[5].
Томас Кук Палестинаға, АҚШ-на, Египетке тұрақты түрде сапарларды
өткізіп тұрды. Куктың бюросы экскурсия қатысушыларын жайғастыру, жол
бағыттауларын және кезекті түрде басылымдарды шығарумен, жарнама жасаушы
агенттіктермен, банктік қызметтермен, ақша айырбастап берумен шұғылдана
бастайды. Т.Кук 1892 жылы дүниеден озды. Оның еңбектерін оның ұлы мен
серіктестері жалғады. Бүгінгі таңда Томас Кук атымен аталатын халықаралық
туризм компаниясы - барлық құрлықтағы туризм шараларымен т шұғылданатын
дүниежүзіндегі ең үлкен компания. Қазіргі күні "Томас Кук" компаниясының 12
мыңнан аса туризм агенттіктері барлық дүниежүзінде жұмыс жасап, 20 млн
саяхатшыға қызмет етеді.
Томас Кук осы заманғы туризм саласының негізін қалаушы, алғашқы
менеджер және туристік саланың бірінші маркетологы болып есептеліп, саяхат
жасаушылардың жүргізген халықтық белсенділіктерінің қолайлылығы мен жалпы
мазмұнын алғаш болып ұғынған адам болып есептеледі [6].
Швейцария, Германия, Франия, Чехия, Италияда дүниежүзілік курорттық
орындардың жетілуіне орай, бұл мемлекеттер де, Ұлыбританиямен бірдей
дәрежеде, Еуропадағы дүниежүзілік туристік орталыққа айналып отыр. ХVІІІ
ғасырдың соңында, өзге де елдерге барып, түрлі мақсаттармен сапар шегіп
жүрген саяхаттаушыларды да туристер деп атай бастады.
Дүниежүзінде алғашқы одақтасқан әуесқой түрдегі тау саяхатшылары -
Ұлыбританиялық альпілік клуб - 1857 жылы Лондон қаласында дүниеге келді.
Артын ала, 1862 жылы Турин қааласында Австрия мемлекеттік альпілік клубы
жасақталды да, уақыт өте келе Италиялық болып өзгертілді. 1863 жылы
Швейцариялық клуб құрылды.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында дүниежүзілік және дәстүрлі туризм өз
аясына өзге де мемлекеттерді тартып, одан әрі қарай жетіле түседі. Туристік
саяхат тізбесіне көбіне тарихи мекендер мен мәдени құндылықтар кіргізілді.
Дүниежүзілік туристік белсенділіктің басым бөлігі бұл уақыттарда Еуропаға
саяхаттаған. Екінші дүниежүзлік соғыс әлемдік туризм саласындағы
саяхаттаушылар санын едәуір азайтты. Соғыс болмай тұрып туризмнің
дәрежесіне 40-шы жылдардың аяғында ғана жетті. Соғыстан соң уақытта
туристік сапарлар Америка құрама штаттары мен Канадада кеңінен жайыла
бастады. 1948 жылы шілдеден бастап шетелдерден келетін саяхатшылардың
Жапонияға кіруіне ресми түрде рұқсат берілді.
Егер дәл қазіргі сәттегі туризм жағдайындағы саяхаттаулар ХІХ ғасырдың
аяғында пайда болып жасақталса, ол ХХ ғасырдың 2-жартысында ғана шынайы
түрдегі интенсивті жетілуге ие болып, технология, техника, қоғамдық
қатынастардың жедел ілгерілеуімен бірге келіп ХХ ғасырдағы феномен
дәрежесіне ие болды.
Қазіргі туризм анықтамасы ДТҰ қабылдаған: Туризм – ол белсенді демалу,
денсаулықты нығайтуға әсер етеді және адамның физикалық дамуына, сонымен
қатар тұрақты жерінен басқа жерге ауысуына байланыстылығын тигізеді.
2001 жылғы Қазақстандағы туристік қызмет туралы заңында келесідей
қарастырылған: туризм – жеке саяхаттаушылардың ұзақтығы жиырма төрт
сағаттан 1 жылға дейін, не жиырма төрт сағаттан кем, бірақ уақытша ғана
болған елде төлемақы төлейтін жұмыспен байланысты емес мақсатпен өтетін
саяхаты. Сондықтан да, туризм көптеген аспектілерді қамтиды. Біздің
көзқарасымыз бойынша, туризмді экономиканың категория ретінде қарастыру
қажет, бүкіл салалық ұлттық экономиканы қамту үшін, және де адамдардың
қызығушылығын түрлі туристік ресурстарды қолдану. Сондықтан туризм
экономиканың негізгі қанағаттандыратын әр саласы болып табылады және
саланың дамуына материалдық, қаржылық, еңбек ресурстары қатысады. Бүгінгі
таңда рекреациялық шаралар әлеуметтік - экономикалық қажеттіліктердің
маңыздыларының біріне айналып отыр. Рекреациялық шараларды өткізу кешенді
жағдайда дайындалуы тиіс, себебі рекреациялық тізбек қандай да бір түрде
болмасын, бір-бірімен байланыста болады: жетілдірушілер тобы, табиғи
комплекстер, техникалық түрдегі инфрақұрылымдар, қызмет ету саласы, өндіріс
саласы, еңбек қорлары, жайғастыру жүйелері және өзгелері. Жердің
географиялық ортасының сипаттамасына қарай ғылыми сараптауларды жетілдіру
сәтінде, рекреацияның мәселелері туындады. Рекреациялық пролемаларды
қазіргі заман талабына сай бақылау, ғылыми жетістіктердің теориялық негізде
жүзеге асырылуы - міне, осы айтылғандардың бәрінің жинағы қоғамдық
жағрафияның жаңа бағыты болатын рекреациялық жағрафияны туындатты.
Рекреациялық жағрафияның басты ұғымдары ретінде демалыс, бос уақыт,
рекреация және туризм есептеледі. "Бос уақыт" - рекреациялық үрдістің
жетілуінің қажетті шарты. Бос уақытты жұмыстан бөлек уақыт деп есептемеу
керек. Жұмыстан артылған мерзім бір - бірлерінен өзіндік мазмұндық
тарапынан өзгешеленетін төрт топтан құралған: 1) үйден жұмыс істейтін
орынға шейін жету және қайтып оралуға арналған мерзім; 2) күнделікті
сұранысты өтеуге арналған мерзім(тамақтану, ұйқы, жеке тазалық); 3) үй
тұрмыстық және шаруашылығына сұранысты өтеуге жұмсалған уақыт; 4) бос уақыт
- физикалық тұрғыда және ақыл - ойды дамытуға, демалуға арналған мерзім.
Тынығу адамзаттың жұмыс жасау қабілеттілігін арттырады, жүйке жүйесіне
және психологиялық жағдайына әсер ететін қысымды баяулатады, ал ауыр
жұмыстармен шұғылданатын адамдарға физикалық тұрғыда қысым төмендейді.
И.Т.Твердохлебов пен Н.С.Мироненконың айтуы бойынша (1986), тынығу - бұл
күнделікті сұраныстарын өтеуге бағытталмаған белгілі бір адамның іс-
қимылы. Тынығу уақытындағы адамның іс-қимылдарын келесідей жіктеуге болады
[7]:
1.Қандай да болмасын физикалық жүкке қатысты іс-қимыл (спортпен
айналысу, серуен құру)
2.Әуесқой айналысу - балық аулау, аңшылық құру, жеміс-жидек пен
саңырауқұлақ жинау және тағы басқалары;
3.Мәдени әлемге беймделу (концертке, мұражайларға, театрға, сапар
шегу), өнер бағытындағы шығармашылық (ағашты зерделеу, көркем өнер,және
тағы басқалары)
4.Интеллектуалды тұрғыдағы іс-қимылдар (газет, журналдарды оқу,
теледидарды көру, көркем әдебиеттер оқу);
5.Еркін тақырыптарға әңгіме, сұхбат құру, таңдауларына қарай тіл
табысу;
6.Активті (ойын ойнау, би билеу) немесе пассивті тұрғыда көңіл күйін
көтеріп, сергіп қалу;
7.Көңіл күйін көтеру үшін саяхаттау.
Тынығу деген ұғыммен бірге, жағрафия, әлеуметтену мен қала құрылысының
ғылыми еңбектерінде рекреация (күшін қалпына келтіру), рекреациялық іс-
қимыл, рекреациялық үрдістер деген ұғымдар да жиі пайдаланылады. Ол
бекерден бекер емес. Еңбектің сипаттамасы, бос уақытты қолданудың түрі мен
құрылысы тіптен өзгерген кезде, жақсылап тынығу - демалып болудан артылып,
физиолог ғалымдар көрсеткендей, ол - адамзаттың іс-қимыл түрінің өзгеріп
тұруы болып ауысты. Расында да, ол көбіне бос уақытты тиімді пайдалануға,
ұғынып білуге, мәдени және спорттық көңіл көтеруге қолданыпнып тұру үшін
жасалады. Мысалға, санаторийлерде, пансионаттарда, демалыс үйлері мен
демалыс базаларында болған кездерде жиі жиі қала сыртына серуендеп,
экскурсияға, саяхаттар мен жорықтарға шығып тұрған жөн.
Адамның күш-қуатын қалпына келтіру(рекреация) арқылы ғана бос
уақыттарындағы іс-қимылдың мағынасын ұғынуға болады. Рекреация ұғымына әр
жылдары әр авторлардың берген анықтамалары мен түсініктемелерін
қарастырсақ.
Рекреация (поляк тілінде rekreacja-демалыс; латын тілінде recreation –
1) мереке, демалыс; 2) оқу орынындағы демалысқа арналған бөлме; 3) еңбек
үрдісі кезінде жоғалған адамның күш- қуатын қайтадан қалпына келтіру,
демалыс).
В.А. Квартальнов өзінің соңғы еңбектерінің бірінде (Энциклопедия
туризма, 2000), рекреация түсінігіне төмендегідей анықтамалар берген.
Рекреация- бұл:
- адамның эмоционалдық, интеллектуалдық және физикалық күш- қуатын
жақсарту;
- адамның физикалық және ақыл ойын қалпына келтіру үшін қолданылатын кез
келген ойынның түрі;
- аптаның демалыс күндерінде, ашық ауада тұрғындардың қатысумен белсенді
демалысты өткізетін, неғұрлым тез жетіліп келе жатқан көңіл көтеру
индустриясының сегменті;
- өзгермелі қоршаған ортада және әртүрлі жағдайларда белсенді қызметті
қамтамасыз ететін адам организмдегі өзгеріс;
- дене жаттығуларымен айналысу үрдісі, туристік-экскурсиялық шаралар,
стационарлық жағдайда ауруларды алдын алудың сан түрлі жағдайларды
қамтамасыздандыратын әлеуметтік – экономикалық және табиғи, өркениетті
демалыстың формасы.
"Рекреация"(күш-қуатты қалпына келтіру) - бұл адамдардың тұрғылықты
мекенінен тыс орындағы арнайы мамандандырылған аумақтағы тәуліктік, апталық
және жылдық өмірлік кезеңдеріндегі, адамның бос уақытын қолдану уақытында
жүзеге асатын танымдық, сауықтыру, мәдени-көңіл көтеру және спорттық
мақсатындағы қатынастар мен құбылыстар жинағы" [8].
Туризм - (француз тілінде tourism - серуен,саяхат жасау ұғымына келеді)
- бос уақытты тұрғылықты орнынан тыс орындарда жүргізудің бір түрі.
Тынығуға немесе рекреацияға қарағанда, туризм деген аса қысқа ұғым. Бүгінгі
сәттегі ғылыми әдебиет көздеріне сүйенсек " туризм" - адамдардың тұрғылықты
мекенінен өзге орындарға саяхат жасау және тұрақтап қалу барысында
туындайтын құбылыстар мен қатынастар жиынтығы.
Жоғарыда тоқталған ережерлерден келесідей нәтиже алуға болады:
"тынығушы" және "рекреант" деген аса кең ұғым, ал "турист" деген сол
ұғымның бір бөлшегі ғана - қысқа ұғым. Жұмыстан тыс уақыттарында үйлерінде
демалып жатқандар тынығушыларға жатқызылса, ал рекреанттарға жұмыстан тыс
уақытын тұрғылықты мекенінен тыс жерлерде өткізетіндер жатқызылады.
Рекреанттарға түнеп қалмайтын саяхаттаушылар да жатқызылады. Жоғары да
атағандай рекреанттарды "экскурсанттар" деп те атайды. Ал "экскурсия" өз
ретінде-(латын тілінде) – сапар шегу, серуенд құру, көрікті тартымды
нысандарды аралап тамашалау деген сөз ( мәдени құндылықтар, музейлер,
мекемелер және тағы басқалары). И.Т.Твердохлебов пен Н.С.Мироненконың айтуы
бойынша, "экскурсия- ағартушылық, танымдық, ғылыми, ойын-сауықтық немесе
спорттық мақсатты нысанаға алатын, 24 сағаттан көп емес және түнеп қалмай
серуендеу немесе саяхаттау". "Экскурсия" және "туризм" деген ұғымдар бір-
бірімен аса етене байланысты. Экскурсия бүкіл бағыттарда туристерге
көрсетілетін қызмет көрсетулер. Поезд, автобус, немесе кемемен
саяхаттағанда, әр аялдау барысында туристерді экскурсия жүргізушілері күтіп
тұрады. Олар саяхаттаушыларға қызықты болады деген орындар жайлы толық
ақпарат береді, ал бұлай болмаған жағдайда экскурсия өзіндік мағынасын
жоғалтатын еді. Ал экскурсиялардың тақырыптары тартымды, мағыналы және
түрліше болып келеді.
Егер жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылап өтсек, мынаны байқауға
болады: адамдарның бос уақыттарындағы, іс-қимылдарының бәрі дерлік
"демалыс" деген кең ұғымға жатқызылады, ал қалған ұғымдардың бәрі соған
кіреді. Тынығу шараларына адамның үйде де, сыртта да шұғылданатын бүкіл
немесе үй-жайдан өзге орындардағы демалысты жатқызуға болады: адамның
жұмыстан тыс уақытындағы іс-қимылдарының бәрі де "демалыс" деген кең ұғымға
жатады, ал қалғандарының бәрі соған кіреді. Келесіге "рекреация" немесе үй-
жайдан басқа орындағы демалысты жатқызуға болады. Оған "туризм" ұғымы да
"экскурсия да" жатқызылады. Рекреация мағынасы туризмге қарағанда кеңірек
ұғым, себебі оған экскурсия да, парктердегі демалу және өзге де рекреация
түрлері кіреді. Ал туризм дегеніміз, рекреация мен демалысқа қарағанда, өте
қысқа ұғым. Рекреация, демалыс және туризм дәрежелерінің бір-бірімен
байланысы мен өзгешеліктері келесі суретте берілген (сурет 1).
ДЕМАЛЫС
Қандай да бір физикалық жүкке сәйкесӘуесқой түрдегі айналысу -аңшылық,
іс-қимыл (серуен құру, спортпен балық аулау, саңырауқұлақ пен
айналысу) жеміс-жидек жинау және т.б.
РЕКРЕАЦИЯ
Санаторлық-курорттық сауықтыру Экскурсиялық-туристік қызмет ету
ТУРИЗМ
Емдік Спорттық- сауықтыру
Танымдық
Экскурсия Әуесқойлық кәсіп Техникалық, Спортпен шұғылдану
немесе білім алу шығармашылық
Сурет 1. Демалыс, рекреация және туризм категорияларының
өзара байланыстылығы
Ескерту – Мәліметтер [8] негізінде автормен құрастырылған
Кеңестік дәуірдегі рекреациялық жағрафияның аяққа тұру жолындағы ең
бірінші жасаған үлкен қадамы - В.С.Преображенский ұсынған халық
шаруашылығындағы жаңа бағыт - рекреациялық жүйе жайлы ұсынысы. Зерттеулер
нәтижесінде жинақталған ақпараттар геожүйесінің айрықша тұжырымдамасы -
аумақтың рекреациялық жүйесін (АРЖ) жасақтады, ол рекреациялық жағрафияның
жаңаша оқулығын қалыптастырды .
"Аумақтық рекреациялық жүйе" – әлеуметтік тұрғыдағы жағрафия жүйесі,
жер мен оның жұмысын толықтай түрде бейнелеп береді, оның арасында ең
негізгісі – саяхат жасаушының (рекреанттың) денсаулық жағдайы мен еңбекке
жарамдылығын, психоэмоциялық және физикалық қуатын қалпына келтіріп және
кеңейте түсу. Құрылысы жағынан АРЖ өзара тығыз байланысты элементтерден
құралады (шағын тізбелерден): мәдени және табиғи кешендер (ТК), техникалық
құрылым (ТҚ), қызмет көрсету (ҚК), басқарушылық органдар (БО) және
демалушылар топтары (ДТ)- рекреанттар (сурет 2).
Шағын тізбек "қызмет көрсетушілер" тынығушыларға рекреациялық қызмет
ету жүйесін көрсетеді және рекреациялық ұйымдардың өндірістік
технологиялық жағынан қамтамассыз етеді. Бұл шағын тізбек рекреациялық
жұмыс жасаушылардың санымен, туризм мамандарының біліктілік және кәсіби
дәресімен сипатталады.
Сурет 2. Рекреациялық жүйенің сызбанұсқасы
Ескерту – Мәліметтер [9] әдебиет көзінен құрастырылған
"Басқарушы органдар" АРЖ бөліктерінің бір-бірімен әсерін жүйелеп
отырады және бүкіл жүйелердің толықтай ықпалды жұмыс жасауын қамтамассыз
етеді. Бүгінгі сәтке және келешекке жоспар құру мен басқару тізбегі арқылы
сфераның ілгерілеуіне мүмкіндік туғызады.
Шағын тізбек "демалушылар тобы" - ең бастысы, ол саяхатшылардың
социалды-демографиялық, тұрғылықты және дәстүрлі өзгешеліктеріне қарай АРЖ-
нің бөліктеріне қойылған міндеттемелерді айқындайды. Аталған тізбек
рекреациялық сұраныстың құрылымы мен көлемін, туристік қажеттіліктің
жағрафиясы мен қалауын, туризм ағымдарының түрлшеі болуын және
маусымдылығын айқындап отырады. " Тарихи-мәдени және табиғи кешендер" шағын
тізбегі рекреациялық сұраныстың шарттарын жүргізу мен қорлардың сапасы
арқылы кіріп, АРЖ-ның жасақталуының тұрғылықты базисы болады. Тарихи-мәдени
және табиғи кешендердің қандай да бір толымдылығы, ыңғайлығы, сенімділігі,
орнықтылығы және тартымдылығы болады. Олар қолдану қорының мөлшері, тарау
көлемі, қолдану мүмкіндігінің деңгейлерімен сипатталады, тынығушыларға
қызмет ұсыну процессінде қайталанып отыруы мүмкін. Шағын тізбек "техникалық
құрылыстар"- тынығушылармен қызмет етушілердің (жайғастыру, тамақтандыру,
транспорт қызметтері) тіршілік қимылын қамтамассыз етеді, сонымен қатар
арнайы рекреациялық сұранысты да (сауықтыру, емдеу қызметі; мәдени және
экскурсиялық, тұрмыстық қызмет ету) қамтамассыз етеді. Рекреациялық және
қызмет ету ұйымддарының жүйесі рекреациялық инфрақұрылымдарды құрайды. Олар
толымдылық, ыңғайлылық, түрлілік, экологиялық, технологиялық даярлық
көрсеткіштерімен беріледі.
АРЖ-нің тізбелерінің әртүрлі бағыттары мен дәрежелерінің жүйелі түрде
іске асырады, рекреациялық сұранысқа болжам, рекреациялық қорларрға теңдік
жасайды, рекреациялық іс-қимылдың мәліметтік, нормалық-заңдылық және
матерриалды-техникалық тараптан қамтамассыз етілуін іске асырады.
Рекреациялық жағрафия АРЖ-нің өзге жағрафиялық тізбектерімен бір-
бірімен ықпалдастықтарын, АРЖ-нің артуын және бір-бірімен байланысының
заңдылықтарын айқындайды.
Сонымен, рекреациялық жағрафия - бұл синтетикалы-интегралды ғылым,
тұрғылықты халықтың рекреациялық іс-қимылын оқып ұғындырады. Мұндай уақытта
аумақтық қоғамдық жүйенің рекреациялық шағын тізбесі (АҚЖ немесе ойкумена)
зерттеу нысаны болып табылады, ал оқу пәні негізінде аумақтық рекреациялық
жүйе беріледі. "Рекреациялық іс-қимылды жүргізу" термині қоғамдық
жағрафиядағы" қоғамның аумақтық ұйымдастырылуы" ұғымымен іс жүзіндегі
экономикалық заңнамалардың барысында, міндеттерге назар сала отыра, адамзат
өмірін жаңарту мақсатымен басқарушылық құрылымдарына қарай қосылатын іс
жүзіндегі аумақтық құрылымдардың (халықтың жайғасуы, қоғамдық өндіріс,
табиғат тиімді пайдалану) үйлесімі ретінде сай келеді.
Қорыта айтқанда, қоғамды аумақтық жүргізу ұғымы аумаққа қарай
мәселелердің бәрін қамтиды, ол аумақтық еңбек интеграциясы мен таралымы,
өндіріс күштерінің жайғасуы, өндіріс қатынастарындағы өңірлік
ерекшеліктері, туристерді жайғастыру, табиғат пен қоғамның бір-бірімен
қатынасы, өңірлік әлеуметтік-экономикалық саясаттың проблемалары және тағы
басқалары. Қазіргі жағдайымызда олардың бүкілі адамның рекреациялық іс-
қимыл тұжырымдамасымен сай келеді.
1.2 Туристік нарықтағы туристік-рекреациялық ресурстардың ерекшелігі
мен оның жіктелулері
Барлық адамдардың қажеттілігі сияқты, рекреациялық қажеттілік - тарихи
туынды және ол әртұрлі болып өзгеріп отырады. Оларды қанағаттандыру-
өндіріп отыру, айырбас жасау және тарату сияқты жағдайларға тәуелді.
Рекреациялық қажеттілік адамның күнделіктік өмір сүрудегі жағдайы
кезіндегі жоғалтатын физикалық немесе рухани күшін, денсаулығын және
еңбекке деген жарамдылығын қалпына келтіру мақсаты үшін қажет. Рекреацияға
қажеттілік – қоғам арасында қоғамдық, топтық және жеке - дара болып
кездеседі.
Рекреациялық география аймағында, көп зерттеушілердің зерттеуі бойынша,
территориялық іс- шаралардың ұйымдастырылуын қоғамдық, көпшіліктік және
жеке рекреациялық сұраныстарды анықтайды деген.
Қоғамдық рекреациялық қажеттілік - қоғамдағы барлық адамдардың денінің
саулығын және еңбек етуде жарамдылығын, физикалық және рухани күштерінің
қайта қалпына келтіруін анықтайтын қажеттіліктер. Бұлар ең бастысы және
жетекшісі. Ол рекреациялық шаруашылығына, аймақтық ұйымдастырудың түріне
әсер етеді.
Көпшіліктік рекреациялық қажеттілік, яғни топтық - анықталған бір
топтың әлеуметтік-демографиялық, өндңрңстңк немесе жас ерекшеліктеріне
байланысты құрылған бір топтың қажеттілік мәнін анықтайды. Рекреациялық
қызмет жүйесін қажет ететін топтардың бірі болып жанұя табылады. Олар
емделу, ойын-сауықтыру мен танымдық сияқты қызмет көрсету түрін кең
қолданушылар болып есептеледі.
Жеке рекреациялық қажеттілік - ол жеке бір адамның өзі үшін түрлі
қызығушылақтарын қанағаттандыратын қызметтер. Қоғамдық, көпшіліктік, топтық
және жеке-дара рекреациялық қажеттілікке сұраныс диалектикалық бір бірімен
байланыста болады.
Рекреациялық қажеттілік түріне қалыптасу барысында келесі факторлар
түрі әсер етеді:
1. Әлеуметтік-экономикалық фактор: өндіріс барысыныдағы күштің даму
көрсеткіші; тұтынушлардың игілігін өндіру деңгейі, соның ішінде - қызмет
атқару; туризм демалыс саласының дамушы деңгейінің бірі; туристерден
түсетін нақты қаржылық кіріс; қызмет көрсету мен сатылатын заттардың
жекелей бағалары; авто көліктер мен көлік инфрақұрылымның даму болашағы;
ұзақ уақытқа созылатын демалыс; рекреациялық аудандар арқылы сапарға
сапарға шығу желісі; мемлекет тұрғындарының әлеуметтік және кәсіпкерлік
құрамы; мәдени деңгейі; халықтың көшіп - қонуы; ұлттық салт-дәстүр.
2. Демографиялық фактор: ауылды мекен мен қалалық адамдардың қарым
қатынасы; еліміздің халықының жыныстық құрылымы; отбасындағы адам саны мен
құрамы;орналасуы бойынша ерекшеліктер.
3. Әлеуметтік - психологиялық фактор: іскерлік мақсатта және мәдени
шаралармен байланысының тығыздығы, мәдениетпен өмір сүрудің бір түрі;
адамның тұлғалық жеке.
4. Медико - биологиялық фактор: тұрғындардың өмір сүру жағдайы мен
денсаулығы.
5. Табиғи факторлар: адамдар өмір сүретін табиғат кешендері мен
зоналары; тау және теңіз жағдайларына байланысты географиялық өзгерістер.
Экологиялық тұрғысынан рекреациялық сұранысқа баға бергенде, қоғамның
мүмкіншілік жағдайын, рекреациялық сұранысты өтеуде кететін қаржылай шығын
есебін ескереді.
Рекреациялық тұтынушылық – ол әр күн сайынғы қажеттіліктер. Оны үшемі
қанағаттандырып отыру қажет. Сондай-ақ, олар рекреациялық өнімдер мен
қызметті іске асыруда кететін қажеттілігіне байланысты. Қажеттілік, сұраныс
пен мүмкіндік біртұтас, себебі ол осы мемлекеттегі немесе басқа шетелдегі
тауарды тұтынушыларды қалыптастырады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық
курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып-білумен
қортындыланады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай
курортарда тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық
баланстарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреацияны тұтынушылық әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық
зерттеулер барысында қоғамдық топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық
сұранысына қоршаған ортамен бірге диалектикалық бір бірімен байланыстығына
бағытталған.
Рекреациялық іс-әрекеттер ұйымдастырылу барысында әлеуметтік және жас
ерекшеліктеріне байланысты адамдар топтары арнайы түрлі талаптар қоя
бастайды. Сол себептен де барлық топ өкілдерінің талаптарын ескеріп отыру
мүмкін болмайды.
Әлеуметтік тұрғысынан рекреацияға қажеттілікті зерттеу барысында
кешенді бағытта жүргізеді. Оларда келесідей кезеңдер кездеседі:
1. Демалыстың заман талабына сай тенденциясын арнайы статистикалық
мәліметтер негізінде зерттеу және саралау;
2. Рекреацияның алар орны мен даму болашағы туралы алын-ала жоспарлар мен
болжам құрастыру;
3. Көпшілік арасында сауалнама жауаптарын өткізуді жүргізу;
4. Рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
5. Репрезентивтік ақпараттарды тексеру арқылы негізгі бөлімді құрастыру.
Рекреацияға сұраныс пен қажеттілікті оқыту аймақтық рекреациялық жүйенің
орнығуына, қалыптасу барысында дамудың ең алғашқы ғана қадамы болып
табылады. Әлеуметтік сараптамалардың нәтижелері барысында медицина
қызметкерлері, экономист, экологтар, курортологтар және тағы да басқа да
сала мамандары кепілдіктер толықтыруларын жүргізуі керек.
Рекреацияға деген сұраныс рекреациялық іс-шаралардың санаулы бір
түрлерінде ғана жүзеге асырылады және мұндай шаралар тек қолы бос уақытта
іске асырылады, ол тұлғаның физикалық психологиялық және рухани күштерін
қайта қалпына келтіру және дамыту мақсатына бағытталады.
"Рекреациялық іс-шаралар" дегеніміз рекреациялық әрекеттердің түрлерін
жүзеге асыру барысында оңтайлы тәсілдерді анықтайды. Рекреациялық шараларды
келесідей бөліп қарауға болады: суда шомылу, жаяу серуендеу,
саңырауқұлақтар мен жеміс-жидектер жинау, ескерткіштер мен мұражайларды
танымдыө мақсатта аралау және т.с.с. Рекреациялық іс-шаралар жиынтығын екі
түрлі топқа бөліп қарастырсақ болады, олар негізгі төрт түрлі шараны
біріктіре алады (кесте 1).
Рекреациялық – емдеу, сауықтыру шаралары - бұл арнайы жетілдірілген
жүйесі болып табылады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қазіргі жағдайы мен даму болашағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 – Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 Туристік нарықтағы туристік-рекреация мен оның мүмкіндіктерінің
теориялық-ілімдік негіздері
1.1 Туризм, рекреация, демалыс тұсініктерінің мәні мен өзара
байланыстылығының теориялық 8
аспектіле ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Туристік нарықтағы туристік-рекреациялық ресурстардың ерекшелігі
мен оның 19
жіктемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3 Шағын көлді аймақтардағы туристік саланың рекреациялық
мүмкіндіктерін бағалау мен аудандастырудың теориялық 28
әдістемесі ... ... ...
2 Қазақстан туристік нарығындағы шағын көлді аймақтарда
туристік-рекреациялық мүмкіндіктерді талдау
2.1 Отандық туристік рекреациялық саланың қалыптасуы мен даму
тенденцияларын 36
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.2 Отандық туристік нарықтың шағын көлді мекендерді енгізетін
аймақтардың туристік-рекреациялық жағдайын 44
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Алматы және Қарағанды өңірлеріндегі шағын көлді рекреациялық
ресурстардың аудандастырылуын 54
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШАҒЫН КӨЛДІ АЙМАҚТАРЫНДА ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ
МҮМКІНДІКТЕРДІ ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІКТЕРІН АРТТЫРУ
3.1 Қазақстан аймақтарындағы шағын көлдерді пайдалану мен оларды дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
... ... ... ... ... ... ...
3.2 Отандық шағын көлдердің туристік рекреациялық мүмкіндіктерін
пайдалану жолдарын 71
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 78
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Соңғы жиырма бес жылда туризм мен демалыс әлемдік шаруашылықтың табысты
және интенсивті түрде дамып келе жатқан салалардың бірі ретінде
қарастырылуда. Ол турасында туризм мен демалуға әлемдік жиынтық ұлттық
табыстың 10% жуығына үлесінің сай болуы дәлел бола алады.
Қазіргі таңда, бүкіл әлемде туристік бизнес қаржы салымының пайдалы да,
табысты саласы бола отырып, энергетикалық, валюталық, қаржылық және
экономикалық дағдарыстың өзінде де тартымлығын жоғалтқан жоқ. Жыл сайынғы
туризм бойынша табыстың өсімділігі 2,7% құрай отырып, келшекте экономиканың
осы секторы әлемдік шаруашылықтың сараптамалық тобының ішінде озат болып
саналады. Әлемнің экономикалық дамушы елдері еш негізсіз емес деңгейде осы
саланың дамуына елеулі түрде мән беруде.
Туристік нарық - экономика салаларының ішінде дамушы және жетекші сала
ретінде танылып, соңғы он жылдықтағы аса қарқынмен өскен сфера ретінде алға
шығып отыр. Көптеген елдерде туризм саласы, мемлекеттің ішкі жиынтық өнімін
қалыптастыратын, сыртқы сауда балансын жандандыратын, қосымша жұмыс
орындарының пайда болуын және тұрғындардың жұмысбастылығын қамтамасыз
ететін сфера ретінде саналады. Сондай ақ туризмнің дамуы, көлік және
байланыс, құрылыс, ауыл шаруашылығы, халық тұтынатын тауарлар өндірісі
тәрізді экономиканың маңызды салаларының қызметіне тікелей ықпал етіп,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандырушы буын ретінде
танылады.
Дүниежүзілік туристік ұйымның мәліметтері бойынша, халықаралық туристік
сапарлар соңғы жылдары миллиардты құрап, саладан түсетін түсімдер 1,2
триллион доллардан асты.
Қазақстан Республикасы туризмнің дамуы үшін қажетті туристік
рекреациялық ресурстардың әлеуетіне ие. Әртүрлі географиялық ландшафты, бай
флора және фауна, ұлттық мәдениет тәрізді факторлар, елімізде туризм
индустриясының дамуына негіз бола алады. Туристік саланың дамуы, ел
экономикасының басқа салаларының және тұтас мемлекеттің дамуына
мультипликативті әсер береді. Туризм саласынан түсетін табыстың мөлшерін
айтпастан бұрын, әлемнің көптеген мемлекеттері үшін Қазақстанның өз
деңгейінде танылмауын ескеру керек. Сондықтан, бірінші кезекте қазақстандық
турөнімнің беделін көтеру, әлемге өзін танытудың жолдарын іздестіру,
өзіміздегі туристік рекреациондық ресурстарды оңтайлы пайдалану қажет.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев туризм саласын
болашағы бар салалардың бірі және ел экономикасына валюталық түсімдердің
ағылуын қамтамасыз ететін табыстың көзі ретінде бірнеше рет атап өткені
белгілі [1]. Қазіргі күні Қазақстандық туризм, әлемдік стандарттардың
талаптарына жауап бере алмай келе жатқаны анық. Бұл жағдайды, бірнеше
мәселелердің шеңберінде түсіндіруге болады: олар, туристік инфрақұрылымның
толық қанды дамымауы; қаржылық-несиелік жүйенің жетілмеуі; басқа
мемлекеттерде біздің еліміздің туристік әлеуетінің жеткілікті
насихатталмауы және жарнамаланбауы; туризм саласында жұмыс істейтін кәсіби
мамандардың тапшылығы; жаңашыл бәсекеге қабілетті туризм индустриясының
қалыптасуы үшін қажетті экологиялық, инновациялық және ұйымдастырушылық
жағдайлардың дамуының нашарлығы; туризмнің ғылыми негізінің дайындалмауы
және республика тұрғындардың әлеуметтік дифференциялануының өзгергіштігінің
жоғарлығы.
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының
стратегиясында, шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика
салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу және
сервистік-технологиялық бағыт бойынша даму керектігі жөнінде айтылған [2].
Осыған байланысты қызмет саласын жандандыру және әр түрлі бағыттағы
қызметтерді көрсететін кәсіпорындарды құру және оның әрекеттерін басқару
бүгінгі күнгі басты мәселелердің бірі.
Туристік рекреациялық ресурстарды құрайтын еліміздегі көптеген
естеліктер археология объектілері бола отырып, Қазақстанның бұрыңғы тарихын
зерделеуде өте құнды материал болып табылады. Аймақтың мәдени мұраларын
сақтау мен дамыту аясында қалыптасқан жағдай туристік қызметті әрі қарай
дамыту бойынша ертеңге қалдырмас шаралар кешенін қабылдауды талап етеді.
Осы себептен отандық туристік нарықта шағын көлді аймақтарда туристік-
рекреациялық мүмкіндіктерді қолдану мен олардың қазіргі жағдайын талдау
арқылы, туризм саласының жандануына, салдарында экономикамызға тиімділікті
көрсететін және де осы салаға жұмсалып жатқан инвестициялар мен
қаржыларымыздың қайтарымдылығын қарастырған маңызды болып саналады.
Еліміздің шағын көлді аймақтарында туризм мен рекреациялық
мүмкіндіктерді талдауға арналған жоғарыдағы сипаттамалар мен мәселелердің
топтастырылуы, дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі шағын көлді аймақтардағы
туристік-рекреациялық мүмкіндіктерінің қазіргі жағдайын талдау және де
туристік-рекреациялық әлеуетті бағалай отырып, оны жетілдіру бойынша
келешектік ұсыныстарды әзірлеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер кешені анықталды:
- туризм, рекреация, демалыс тәрізді рекреациялық туризмнің
негізгі түсініктерінің әлеуметтік-экономикалық мазмұнын, мәнін ашу
және ұғымдардың өзара байланыстылығын зерттеу;
- рекреациялық шаралардың типологиясын талдау;
- туристік - рекреациялық ресурстарды жіктеу;
- Қазақстанның шағын көлді аймақтарындағы немесе өңірлеріндегі
туристік-рекреациялық мүмкіндіктерді талдау, жалпы туризмнің
қазіргі жағдайын бағалау;
- шағын көлді аймақтарды енгізетін туристік-рекреациялық
территорияларды дамытудың негізгі бағыттарын топтау мен
мүмкіндіктерін арттыру.
Қазақстан Республикасы шағын көлді аумағындағы туристік-рекреациялық
әлеует дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындаудағы әдіснамалық және теоретикалық негізін
отандық және ресейлік экономист мамандарының мерзімдік басылымындарындағы
материалдар, монографиялар, ғылыми еңбектер, сонымен бірге, Қазақстан
Республикасы Туризм индустриясы комитеті (ҚР мәдениет және спорт
министрлігі) мен ҚР статистика бойынша Комитеті мәліметтері мен нормативтік
актілері, туризм бойынша халықаралық ұйымдардың заңнамалық-нормативтік
актілері мен нормалары, Интернет мәліметтері құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
негізгі мәліметтері, талдау материалдары туризм саласындағы шаруашылықтық
субъектілер, мекемелер мен ұйымдармен қолданылуға ұсынылады, сонымен қатар,
ғылыми-теориялық материалдар мен аналитикалық көрсеткіштер туризм мамандығы
бойынша тәлім алушыларға мәлімет базасы ретінде ұсынылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралады.
Бірінші тарауда туристік нарықтық туристік-рекреацияның теориялық
негізі, оның ішінде: туризмнің теориялық аспектілері: түсінігі, жіктелінуі
мен атқаратын қызметтері мен туристік қызметегі туристік ресурстар және
инфрақұрылымдық негіздер қарастырыла отырып, туризм индустриясының ел
экономикасына әсері мен туризмнің дамуының әлемдік деңгейі зерттелінген.
Сонымен қатар, рекреация түсінігі мен оның қазіргі заманғы туристік саланы
дамытудағы роліне ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу жасалынған.
Екінші тарауда отандық нарықтағы шағын көлді аймақтардағы туристік-
рекреациялық мүмкіндіктер мен жалпы туристік саланың дамуына талдаулар
жасалынып, ел өңірлеріндегі туристік-рекреациялық ресурстардың қазіргі
жағдайы мен әлеуетіне бағалау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында Қазақстанда шағын көлді аймақтарды
енгізе отырып туристік бизнесті дамытуға ықпал ететін туристік-
рекреациондық мүмкіндіктерді жетілдіру мен оны қолданудың келешектік
бағыттары әзірленген.
1 Туристік нарықтағы туристік - рекреация мен оның мүмкіндіктерінің
теориялық-ілімдік негіздері
1.1 Туризм, рекреация, демалыс түсініктерінің мәні мен өзара
байланыстылығының теориялық аспектілері
Туризм саласы адамзат қоғамында кеңістіктік құбылыс және шаруашылық
бағыты ретінде ерте дәуірлерден тереңге кеңінен тамырын жіберген үлкен
дәстүрге ие. Туризм саласы туралы әдебиет оқулықтарында туристік сфераның
жетілуін бірнеше кезеңдемелерге бөлу туралы көптеп жазылады, оның ішінде
Дж.Мариотти мен В.Унцикер сияқты зерттеушілердің бірлескен еңбектерінде. Ол
еңбектерде К.Пшеславскийдің (1973 жыл) кезеңдер бойынша бөлгені берілген,
олардың төмендегідей кезеңдемелерін көруге болады[3]: 1)туризмнің ХVІІІ
ғасырдың аяғына дейінгі кезеңі: а) ежелгі кезеңдегі туризм; б) туризмнің
орта ғасырлар уақытындағы кезеңі; в) туризмнің ХVІІ және ХVІІІ ғасырлар
аралығындағы кезеңі 2) туризмнің ХІХ және ХХ ғасырлар аралығындағы – Екінші
дүниежүзілік соғысқа дейінгі уақыттағы туризм 3 Осы замандағы туризм.
Туризм саяхаттары, көпестердің сауда-саттық жасау үшін сапарлары
өзіндік мазмұнын жойғанда бастау алды деп есептейді. Біздің дәуірімізге
дейінгі 4-мыңжылдықта ежелгі Египетте аталынып өтіп жүрген, осы секілді ең
бастапқы көшіп-қонушылық саяхатқа жататын - діни бағыттағы сапарлар. Біздің
дәуірімізге дейінгі VІ ғасырда Нехао есімді мысыр фараоны Африка бойынша
әйгілі үш жылға созылған сапар жасаған. Бұрынғы кездері туризм сапарларға
шығумен байланысты болды: кейін келе бірте-бірте тұрғызыла бастаған
пирамидалар саяхаттаушы туристердің назарын өздеріне қарата бастады.
Дегенмен, жақсы жетілген жол тораптары мен жоғары сапалы жолайғы түнейтін
үйлер және асханалардың арзан болуы, және бұлардың бәрінің тек қана көне
Грекия мен Рим империясында қалыптасуы бұл сапарларды белгілі бір уақыт
бойынша дамуына кедергісін келтірді. Алайда, туризм сол уақыттары ешқандай
да пайда көзін алып келмеді.
Сапар шегетін жол тораптарының пайдасын тек парсы халқы ғана жете
түсініп, өз елдерінің аумағында қатынасу жолдарының тізбегін құрды. Ал
қатынас жолдары жоғары сапалы қалыптағы патшаларға арналған жолдар еді
(ұзындығы 3 мың шақырым) Аталған қатынас жолдары Сузы, Вавилон және Экбатан
қалашықтарын мемлекеттің шеткі аумақтарымен байланыста ұстап тұрды. Әр 30
миль жүргеннен соң парсы қатынас жолдарында саяхат жасаушыларға демалу
жағдайларымен қамтамасыздандыратын тұрақ-жайлар (керуен-сарайлар)
тұрғызылды. Жасалған қызметке өтелетін ақы байларға да, кедейлерге де
бірдей мөлшерде болды.
Дегенмен, ежелгі туризмнің өркендеуі көне Грекиямен, Риммен
байланыстырылады. Бұл мемлекеттерде туризм саласының экономикалық тарапына
көп назар аударды. Мөлшермен осыдан 2300 жыл алдын Ксенофонт грек айлағы
Пирейде мемлекеттік керуен сарайлар мен сауда керуендерін арттыру керек
екендігіне көңіл бөлген. Оның тұжыры бойынша, осы екеуі табыстың басты көзі
болуы қажет еді. Гректер сияқты римдіктер де ұзақ қашықтықтарға саяхат
жасап отырды, ал гректер құрлықтағы жолдар торабының жетілмеуіне байланысты
бұл саяхаттарын теңіз су жолдары арқылы жүзеге асырған.
Көне Грек елінде емдік-сауықтыру туризмі мен курортология пайда бола
бастайды. Рим тұрғындары өздеріне емдік-сауықтыру шараларын жасау үшін жылы
минералды су көздеріне және курорттық аймақтарға барып тұруды жөн көрді.
Сауықтыру құдайы Асклепийдің ғибадатханалары ежелгі дәуірлерде тұрғызыла
бастайды, классикалық дәуірлерде (V-VI ғғ. б.д.д.) ғибадатханалардың саны
60-тан көп болды. Ол ғибадатханалар қалалардан алыста, қыраттау, климаты
жақсы жерде орналасты. Швейцариядағы емдік-сауықтыру курорттары Сент Моритц
атақты өзгешелігімен қолданылды.
Егер де туристік индустрия туралы кең ұғымда тоқталатын болсақ, көне
Рим зманына жүгінеміз. Мұнда сапарлар кереметтей жол тораптарының болғаны
үшін жүзеге асып отырды. Әрине, римдік адамдар жолдарын тек әскери
бағыттағы сұраныстары үшін ғана жетілдіріп отырды. Әскери сарбаздар елдің
орталық бөлігіндегі аймақтардан шекаралық бөліктеріне тек санаулы күндер
аралығында жетіп отырды. Мұндай жолдар тек қана рим империясының
ілгерілеуіне ықпал жасап қоймай, барлық Еуропалық мәдениет пен өркениеттің
жетілуіне әсер етіп, тарихшы ғалым Прокопийдің Рим қаласынан Капуяға
жеткізетін алғашқы жолды, яғни Апий жолын Дүниежүзіндегі ғажайыптардың бірі
деп санауына себепші болды.
Рим империясындағы жолдар инженерлік өнердің бүкіл талаптарына сәйкес
тұрғызылып отырды. Жолдардың салыну құрылысы біздің заманымыздың 312 жылы
Константин императордың билік жүргізуі уақытында басталды. Әр жолды
салмастан бұрын алдын ала жоспар жасап, траншея қазған, ал содан кейін оны
тастармен толтырған. Салынған жолдардың бойымен милялық діңгектер
тұрғызылып, жандарына демалу үшін отыратын орындықтар орналастырылған.
Римде жасалған миляның жалпы ұзындығы 1000 жұп адымға тең болған, ал бұл
атаудың мағынасы да осыдан, латын тіліндегі миля "мың" деген мағынаны
беріп, соған сәйкес 1480 метрді құраған. Римдегі қатынас жолдарының толық
ұзындығы 100 мың шақырым шамасындай. Рим бастау алатын бүкіл жолдардың
орталығы мен бағдаршасы болып О. Августин билік жүргізген кезде
тұрғызылған алтын милялық тас есептелді. Ал бұл қоладан жасалып, алтын
жалатылған конус пішінді тас болды.
Сапарларды жолдар жиегіне тұрғызылған жақсылап ұйымдастырылған керуен
сарайлар тораптары қолайлы қылып отырды. Ал бұл керуен сарайлар кей кездері
бір-бірілерінен 5 шақырымдай ұзақтықта орналасып, салынған уақытына,
дәуіріне байланысты үлкен шеберлікпен тұрғызылып, өте қолайлы болып келді.
Көне римде "жол бағдарлағыш" болып, жалғыз ғана қандай да бір тізбек
көрсетіліп қоймай, сондай -ақ жол бойында кездесетін көркем орындар мен
қонақ үйлер бағдарланып, бағалары көрсетілген. Олардың ішінде Бордо
қаласынан Иерусалимге сапар шегетін табынушыларға арналған IV ғасырда
жасақталған жол көрсеткіші белгілі. Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырда
қалыптасқанн туризм бюролары жол көрсетушілер мен анықтамалық кітапшалармен
жабдықталған.
Туризм сапарларының айрықша үлгісі емдік-сауықтыру орындарына саяхат
жасау болды. Бастапқыда қалаларда тұратын римдіктер мен гректердің
ауқаттылары қалалардың сыртында орналасқан ауылды елді-мекендерге шығып
отырса, уақыт өте бұл саяхаттар жасаудың географиялық тұрғыдағы шектеулері
де ұзара түсті. Минералды су бұлақтары мен ғибадатханалардың маңында
қазіргі заманғы санаторийлер сияқты нысандар тұрғызыла бастады, ал емдік-
сауықтыру орындары жоғары сапалы қолайлы жағдайлары мен ойын – сауық
түрлерінің көптігімен танымал болды.
Сол уақыттарда өте атақтылардан Байе (Baiae) Кампаниядағы (қазіргі
кездегі Италия) суға түсетін орындар болды. Емдік орындардан өзге римдегі
провинцияларда бұл уақытта Aquae Caliddae (қазіргі кездегі Франциядағы
Вичи), Aquae Helvetikae (қазіргі кезде Бадден, Швейцария), Aquae Hericuli
(қазіргі күнгі Румыниядағы Херкулан), Aquae Solise (Ұлыбританиялық Бат)
танымал болды.
Емдік-сауықтыру орындарына саяхатпен бірге, рим халқы тауы бар, теңіз
жағалауында орын тепкен мекендерге сапар шегуді де ұмытпады. Бұл орайда аса
ыңғайлы орын Неаполитан бұғазының үстіңгі жағында жайғасқан орындар болды.
Рим императорлығының құлдырауы саяхаттаушылар мен сапар шегушілердің
мөлшерін едәуір азайтып жіберді. Адамдар үшін орта ғасыр кезеңдерінде
саяхаттап сапар шегу қиын болды, қиын болғаннан бұрын, өмірлеріне өте
қатерлі болды. Орта ғасырлар кезеңдерінде туристік мақсаттағы қозғалыстар
баяулай түсті. Ішкі саяси жағдайларында орнықсыздық байқалған көптеген
жаңадан мемлекеттердің пайда болуы бұған дейін болмаған саяси тосқауылдарға
әкеліп соқты. Туристік мақсатта сапар шегулердің ұзақ мерзімдік құлдырауда
қалуына біршама себептер ықпал жасады, олардың арасында: феодалдық жүйеге
орай Еуропа құрлығының біраз бөлігіндегі аймақтарда шаруашылық жағдайдың
күйреуі, баяғы жол түйісу тораптарының түгелдей дерлік және сол жол
тораптары бойындағы түнейтін жерлердің жабылып қалуы, саяхаттаушылардың
қорғанушылық деңгейінің аздығы, сондай ақ біраз қалалардың құлдырауы.
Біздің дәуіріміздің тек ІІІ және IV ғасырларында діни құлшылық жасау
спарлары қайта тіріліп, жанданып кішкене мерзім аралығында діни туризм
жақсы жетілген түріне айналды.
Біздің дәуіріміздің VІІ және VІІІ ғасырларында саяхатшылар үшін дін
бағытындағы мақсаттар үшін қайтадан жанданды. Бұл секілді сапарларға
қатысушылар Еуропадағы әртүрлі елдердің тұрғылықты халқы болды. Олар Италия
(Рим), Палестинажәне Испания (Сантяго ди Комппостела) сияқты елдердің
қасиетті орындарына сапарлар шекті.
Сяхатшылар Палестинаға тек құлшылық жасау үшін ғана емес, сонымен қатар
ежелгі көне заттарды өздеріне сатып алу мақсатымен саяхат жасады. Әрбір жыл
сайын қыркүйек айының 15-інде қасиетті әулие Мариямның шіркеуі (Иерусалим)
алдында жәрмеңке өткізіліп отырды. Қажылыққа келушілер арасында сауда-
саттықтан түскен пайданың көп болғаны соншалықты, қала ішінде Генуялық,
Венециялық, Марсельден және Пизадан келеген саудагерлердің өздерінің жеке
кеңселері мен түгелдей бір көшелері мен қоныс жайлары болды.
Орта ғасырларлық кезеңдердің аяғы мен жаңа дәуірлерге дейінгі туристік
сала қозғалысының біраз бөлігін діни құлшылық ету мен университеттік
кешендер құрады. Оған қоса, қайта өрлеу дәуірінде саудагерлер мен
шеберлердің сапар шегулерінің маңыздылығы жоғарылай бастайды, дегенмен
олардың аз бөлігін ғана туристік саяхаттардың қатарына жатқызуымызға
болады.
Орта ғасырлық кезеңдер тұсында адамдар жиілеп саяхат жасай бастады,
соған орай жолай орналасқан керуен сарайлардың мөлшері де күрт арта
бастайды. Бұған дейін қарапайым ғана қонақ үй ретінде қарап келген нысандар
ХІV ғасырдың бас кезінің өзінде-ақ сол уақыттар үшін өте қолайлы түнейтін
орындарға айналды. Қонақ үй шаруашылығының жетілуі, кей қалаларда ХІV
ғасырдың өзінде қонақ үйлердің иелері өздерінің цехтарын біріктіріп,
өздерінің жарғыларын тұрғызуына әкеліп соқты. Осы тектес ең алғаш құрылған
цех Венецияда 1356 жылы пайда болды. Осы сияқты цехтар ХІV ғасырда Сиякада,
Римде, Флоренцияда да пайда болды.
ХVІ ғасырдың 2-ші жартыжылдығында танымдық бағыттағы сапарлар шегіліп,
саяхаттаулар жасай бастады, туристердің ең көп келетін, таңдаулы ал елі
Италия мемлекеті болды. Бұл жерге көбінесе Франциядан, Испаниядан және
Германиядан шетелдік саяхаттаушылар келіп отырды. Ұлыбританияда ХVІ
ғасырдың аяғынан "гранд-тур" танымал болып бастады - бай адамдардың
құрлықтарға сапарды, гранд-турлардың арқасында адамдар оқуларын аяқтап,
Жерорта теңізін басып өтіп, өркениеттің қалыптасуына жетелеп, сауаттарын
ашып қайтуына мүмкіндіктер жасады. Әлеуметтік құрылым секілді туризмнің
дүниеге қайта оралуы ХVІІ ғасырдың аяғы ХVІІІ ғасырдың бас кезіне жатады.
ХVІІ ғасырда Еуропа мемлекеттері арасында "таза түрдегі туризм" қалыбы
пайда болды. Яғни, бұларға, К.Либеренің айтуы бойынша, емдік, танымдық
немесе демалу мақсаттарында саяхаттаушыларды жатқызады. Және де, Еуропа
елдерінде діни сенімдеріне қарай миграциялық сапар мен саудагерлердің
саяхаттары анықталып отырды.
Осы уақыттарда адамдар үшін транспорт түрлері экипаждар болып, саяхат
жасаушыларға жағдай жасау үшін әрдайым жетілдіріліа, дамытып отырды. Аз
уақыт ішінде транспорттық қызметтің көптеген бағыттары дүниеге келіп,
жолдардың да техникалық тұрғыдағы жағдайлары жақсартыла берді.
Транспорттық құралдар мен жолдардың жетілдірілуі туризм
миграцияларының географиялық тараптан шектеулерінің көбейе түсуіне әкеп
соқтырды. Италия мемлекетіндегі дәстүрлі орталықтар - Венеция, Рим, Падуя
және Флоренциямен қатар, ХVІІІ ғасыр басында Неапольға да саяхат
жасаушылардың саны арта түсті.
ХVІІІ ғасырдың орта кезінен бастап Ұлыбританиядан еуразиялық құрлыққа
жасалатын сапарлар дағдыға айналдырыла бастады. ХVІІІ ғасырдың 2-ші
жартысынан былай қарай мұндай сапарларға әр жыл сайын 40 мың адам қатысып
отырған. Мұндай саяхаттарға, атап өткендей, жас әрі бай ағылшындар
біліктілігін арттырып, білімдік қорын толықтыру үшін қатысып, жалпы саяхат
Grand tours, ал саяхаттаушыларls tourrist (турист) атады.
Мұндай атау аз уақыт аралығында Францияда, уақыт өте келе еуропадағы
өзге де мемлекеттерде кеңінен тарала бастады. Ағылшындардың құрлыққа
саяхаттарымен альпі тауындағы туризм тарихы етене байланысты. 1741 жылы
сапар шеккен ағылшындық саяхатшылардың тобы экскурсия жасау барысында
Женева қаласынан Шамониғе дейін жетіп, екіншісі барлық Еуропаға танымал
болды.
ХVІІІ ғасырда әйгілі болған Шамониде демалысқа келушілердің біраз
бөлігін шаһарлар мен өнеркәсіп орындарының, көбінесе Ұлыбритания және
Грекияның тұрғындары құрады. ХVІІІ ғасырдың аяғы Ресейлік курорттардың
дамуының алғашқы кезеңі. Мұндай үрдісті бастаған Ұлы Петр І. 1713 жылы Ұлы
Петр І барлық халқының көз алдында минералды су көздерінің табылуыі
қажеттігін жариялады. Бұл жағдайға орай 1719 жылдың 20 наурызында арнайы
қаулы шығып (Докторлық талаптар туралы қаулы), сауықтыру мекемелерінің
заңнамалық діңгегіне айналды. Бұл күн Ресей курорттарының тарихының ең
алғашқы басттауы болып есептелді [4].
ХІХ ғасырдың орта тұсына дейін еуропадағы туризм тек қана элиталық
деңгейге ие болды, ал туризмге қатысушы туристер тек ауқатты отбасыдан
шыққан, жоғарғы тап уәкілдері болып, сол уақыттардағы кей авторлар туризмді
"аристократиялық туризм" деп де атаған (tourismie aristokratique). Тек ХІХ
ғасырдың 2- жартысында ғана, оның ішінде ХХ ғасырдың бас кезі, 20-
жылдарында туризмдегі белсенділік өзгерістерге кезігіп, демократия ене
бастайды.
ХІХ ғасырдың және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында туристік саланың
жетілуі көптеген жағдайларға байланысты болады, олардың арасында ең
таңдаулылары келесілер: транспорт құралдарының жетілуі; өнеркәсіп саласының
ілгерілеуі және оған қатысты тұрғандардың өмір сүру дәрежесінің жақсара
түсуі; урбандалу деңгейінің артуы; бос уақыттың молаюы; адамзат қоғамының
мәдени дәрежесінің өсуі; туризм жайындағы мемлекет тарапынан жүргізілген
саясат.
Транспорт құралдарының жетілуі, әрине, туризм белсенділігінің
интенсивтігі мен оның кеңістік бойынша өзгерулерге кезігуіне ең негізгі
себеп болды.
Ең алғашқы теміржол тізбегі - 1825 жылы Ұлыбританияда ашылған Манчестер-
Ливерпуль желісі. Бұрынғы кездері апталар жүріп жететін саяхаттарға, бұдан
соң әр адамның қолы жететін болды және бағасы да өте қымбат емес болды.
Бұдан кейін темір жолдардың тиімділігін байқаған басқа елдер де өте жылдам
қарқынмен жүргізе бастады. Олар туризм қозғалысының кеңістіктік құрлысын
және мөлшерін өзгертті.
Жолаушылық құрлықаралық теңіз арқылы саяхаттармен қатар еуропадағы
теңіздер, оның ішінде Ла-Манш бұғазы мен Жерорта теңізі арқылы саяхаттар
жасаушылар саны әрқашан артып отырды.
Өткен жүзжылдықтың 20-сыншы, сондай-ақ 30-ынщы жылдары біршама
мемлекеттердің туризм карталарында айтарлықтай өзгерістер туындады, бұл
сапарлар автомобиль көліктерінің бүкіл жерлерде пайдаланыла бастауынан
шығады. Мысалы, 1938 жылы автокөліктер мен туристерге арналған автобустарда
Швейцария еліне 762,2 мың шетелдік саяхатшылар келіп, барлық шетелдік
саяхатшылардың 47,8%-ын құрады.
Туристік қоз,алыстың жоғарылауы саяхаттық бюролардың құрылуына алып
келді, ал ол бюролар біраз уақыт өткеннен кейін, "туризм индустриясының"
негізгі тірегіне айналды. Жалпы, ең елеулі де негізгі нүкте 1841 жылы
ұлыбританиялық мұғалім Томас Куктың Мидлент округіндегі теміржол желісін
Лейстер-Лафборо атты 18 шақырымдық трассада мерекелік пойызды енгізуге
насихаттауынан басталады. Томас Кук 1872 жылы ең бірінші болып дүниежүзін
айналып өтетін саяхат жасайтын ұсыныс жасап, бұл турды индустриалдық
негізге қойды. Ең алғаш шыққан 20 саяхатшы дүниежүзін 220 күн ішінде
айналып шықты. Лондон қаласындағы көрмелер мен Еуропа мемлекеттерінде
экскурсия жасаудан бастау алған Томас Куктың бюросы біртіндеп даму саласын
ұлғайтты: жаңадан туризм нарықтарын меңгеру арқылы сапарлар санын көбейтті
[5].
Томас Кук Палестинаға, АҚШ-на, Египетке тұрақты түрде сапарларды
өткізіп тұрды. Куктың бюросы экскурсия қатысушыларын жайғастыру, жол
бағыттауларын және кезекті түрде басылымдарды шығарумен, жарнама жасаушы
агенттіктермен, банктік қызметтермен, ақша айырбастап берумен шұғылдана
бастайды. Т.Кук 1892 жылы дүниеден озды. Оның еңбектерін оның ұлы мен
серіктестері жалғады. Бүгінгі таңда Томас Кук атымен аталатын халықаралық
туризм компаниясы - барлық құрлықтағы туризм шараларымен т шұғылданатын
дүниежүзіндегі ең үлкен компания. Қазіргі күні "Томас Кук" компаниясының 12
мыңнан аса туризм агенттіктері барлық дүниежүзінде жұмыс жасап, 20 млн
саяхатшыға қызмет етеді.
Томас Кук осы заманғы туризм саласының негізін қалаушы, алғашқы
менеджер және туристік саланың бірінші маркетологы болып есептеліп, саяхат
жасаушылардың жүргізген халықтық белсенділіктерінің қолайлылығы мен жалпы
мазмұнын алғаш болып ұғынған адам болып есептеледі [6].
Швейцария, Германия, Франия, Чехия, Италияда дүниежүзілік курорттық
орындардың жетілуіне орай, бұл мемлекеттер де, Ұлыбританиямен бірдей
дәрежеде, Еуропадағы дүниежүзілік туристік орталыққа айналып отыр. ХVІІІ
ғасырдың соңында, өзге де елдерге барып, түрлі мақсаттармен сапар шегіп
жүрген саяхаттаушыларды да туристер деп атай бастады.
Дүниежүзінде алғашқы одақтасқан әуесқой түрдегі тау саяхатшылары -
Ұлыбританиялық альпілік клуб - 1857 жылы Лондон қаласында дүниеге келді.
Артын ала, 1862 жылы Турин қааласында Австрия мемлекеттік альпілік клубы
жасақталды да, уақыт өте келе Италиялық болып өзгертілді. 1863 жылы
Швейцариялық клуб құрылды.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында дүниежүзілік және дәстүрлі туризм өз
аясына өзге де мемлекеттерді тартып, одан әрі қарай жетіле түседі. Туристік
саяхат тізбесіне көбіне тарихи мекендер мен мәдени құндылықтар кіргізілді.
Дүниежүзілік туристік белсенділіктің басым бөлігі бұл уақыттарда Еуропаға
саяхаттаған. Екінші дүниежүзлік соғыс әлемдік туризм саласындағы
саяхаттаушылар санын едәуір азайтты. Соғыс болмай тұрып туризмнің
дәрежесіне 40-шы жылдардың аяғында ғана жетті. Соғыстан соң уақытта
туристік сапарлар Америка құрама штаттары мен Канадада кеңінен жайыла
бастады. 1948 жылы шілдеден бастап шетелдерден келетін саяхатшылардың
Жапонияға кіруіне ресми түрде рұқсат берілді.
Егер дәл қазіргі сәттегі туризм жағдайындағы саяхаттаулар ХІХ ғасырдың
аяғында пайда болып жасақталса, ол ХХ ғасырдың 2-жартысында ғана шынайы
түрдегі интенсивті жетілуге ие болып, технология, техника, қоғамдық
қатынастардың жедел ілгерілеуімен бірге келіп ХХ ғасырдағы феномен
дәрежесіне ие болды.
Қазіргі туризм анықтамасы ДТҰ қабылдаған: Туризм – ол белсенді демалу,
денсаулықты нығайтуға әсер етеді және адамның физикалық дамуына, сонымен
қатар тұрақты жерінен басқа жерге ауысуына байланыстылығын тигізеді.
2001 жылғы Қазақстандағы туристік қызмет туралы заңында келесідей
қарастырылған: туризм – жеке саяхаттаушылардың ұзақтығы жиырма төрт
сағаттан 1 жылға дейін, не жиырма төрт сағаттан кем, бірақ уақытша ғана
болған елде төлемақы төлейтін жұмыспен байланысты емес мақсатпен өтетін
саяхаты. Сондықтан да, туризм көптеген аспектілерді қамтиды. Біздің
көзқарасымыз бойынша, туризмді экономиканың категория ретінде қарастыру
қажет, бүкіл салалық ұлттық экономиканы қамту үшін, және де адамдардың
қызығушылығын түрлі туристік ресурстарды қолдану. Сондықтан туризм
экономиканың негізгі қанағаттандыратын әр саласы болып табылады және
саланың дамуына материалдық, қаржылық, еңбек ресурстары қатысады. Бүгінгі
таңда рекреациялық шаралар әлеуметтік - экономикалық қажеттіліктердің
маңыздыларының біріне айналып отыр. Рекреациялық шараларды өткізу кешенді
жағдайда дайындалуы тиіс, себебі рекреациялық тізбек қандай да бір түрде
болмасын, бір-бірімен байланыста болады: жетілдірушілер тобы, табиғи
комплекстер, техникалық түрдегі инфрақұрылымдар, қызмет ету саласы, өндіріс
саласы, еңбек қорлары, жайғастыру жүйелері және өзгелері. Жердің
географиялық ортасының сипаттамасына қарай ғылыми сараптауларды жетілдіру
сәтінде, рекреацияның мәселелері туындады. Рекреациялық пролемаларды
қазіргі заман талабына сай бақылау, ғылыми жетістіктердің теориялық негізде
жүзеге асырылуы - міне, осы айтылғандардың бәрінің жинағы қоғамдық
жағрафияның жаңа бағыты болатын рекреациялық жағрафияны туындатты.
Рекреациялық жағрафияның басты ұғымдары ретінде демалыс, бос уақыт,
рекреация және туризм есептеледі. "Бос уақыт" - рекреациялық үрдістің
жетілуінің қажетті шарты. Бос уақытты жұмыстан бөлек уақыт деп есептемеу
керек. Жұмыстан артылған мерзім бір - бірлерінен өзіндік мазмұндық
тарапынан өзгешеленетін төрт топтан құралған: 1) үйден жұмыс істейтін
орынға шейін жету және қайтып оралуға арналған мерзім; 2) күнделікті
сұранысты өтеуге арналған мерзім(тамақтану, ұйқы, жеке тазалық); 3) үй
тұрмыстық және шаруашылығына сұранысты өтеуге жұмсалған уақыт; 4) бос уақыт
- физикалық тұрғыда және ақыл - ойды дамытуға, демалуға арналған мерзім.
Тынығу адамзаттың жұмыс жасау қабілеттілігін арттырады, жүйке жүйесіне
және психологиялық жағдайына әсер ететін қысымды баяулатады, ал ауыр
жұмыстармен шұғылданатын адамдарға физикалық тұрғыда қысым төмендейді.
И.Т.Твердохлебов пен Н.С.Мироненконың айтуы бойынша (1986), тынығу - бұл
күнделікті сұраныстарын өтеуге бағытталмаған белгілі бір адамның іс-
қимылы. Тынығу уақытындағы адамның іс-қимылдарын келесідей жіктеуге болады
[7]:
1.Қандай да болмасын физикалық жүкке қатысты іс-қимыл (спортпен
айналысу, серуен құру)
2.Әуесқой айналысу - балық аулау, аңшылық құру, жеміс-жидек пен
саңырауқұлақ жинау және тағы басқалары;
3.Мәдени әлемге беймделу (концертке, мұражайларға, театрға, сапар
шегу), өнер бағытындағы шығармашылық (ағашты зерделеу, көркем өнер,және
тағы басқалары)
4.Интеллектуалды тұрғыдағы іс-қимылдар (газет, журналдарды оқу,
теледидарды көру, көркем әдебиеттер оқу);
5.Еркін тақырыптарға әңгіме, сұхбат құру, таңдауларына қарай тіл
табысу;
6.Активті (ойын ойнау, би билеу) немесе пассивті тұрғыда көңіл күйін
көтеріп, сергіп қалу;
7.Көңіл күйін көтеру үшін саяхаттау.
Тынығу деген ұғыммен бірге, жағрафия, әлеуметтену мен қала құрылысының
ғылыми еңбектерінде рекреация (күшін қалпына келтіру), рекреациялық іс-
қимыл, рекреациялық үрдістер деген ұғымдар да жиі пайдаланылады. Ол
бекерден бекер емес. Еңбектің сипаттамасы, бос уақытты қолданудың түрі мен
құрылысы тіптен өзгерген кезде, жақсылап тынығу - демалып болудан артылып,
физиолог ғалымдар көрсеткендей, ол - адамзаттың іс-қимыл түрінің өзгеріп
тұруы болып ауысты. Расында да, ол көбіне бос уақытты тиімді пайдалануға,
ұғынып білуге, мәдени және спорттық көңіл көтеруге қолданыпнып тұру үшін
жасалады. Мысалға, санаторийлерде, пансионаттарда, демалыс үйлері мен
демалыс базаларында болған кездерде жиі жиі қала сыртына серуендеп,
экскурсияға, саяхаттар мен жорықтарға шығып тұрған жөн.
Адамның күш-қуатын қалпына келтіру(рекреация) арқылы ғана бос
уақыттарындағы іс-қимылдың мағынасын ұғынуға болады. Рекреация ұғымына әр
жылдары әр авторлардың берген анықтамалары мен түсініктемелерін
қарастырсақ.
Рекреация (поляк тілінде rekreacja-демалыс; латын тілінде recreation –
1) мереке, демалыс; 2) оқу орынындағы демалысқа арналған бөлме; 3) еңбек
үрдісі кезінде жоғалған адамның күш- қуатын қайтадан қалпына келтіру,
демалыс).
В.А. Квартальнов өзінің соңғы еңбектерінің бірінде (Энциклопедия
туризма, 2000), рекреация түсінігіне төмендегідей анықтамалар берген.
Рекреация- бұл:
- адамның эмоционалдық, интеллектуалдық және физикалық күш- қуатын
жақсарту;
- адамның физикалық және ақыл ойын қалпына келтіру үшін қолданылатын кез
келген ойынның түрі;
- аптаның демалыс күндерінде, ашық ауада тұрғындардың қатысумен белсенді
демалысты өткізетін, неғұрлым тез жетіліп келе жатқан көңіл көтеру
индустриясының сегменті;
- өзгермелі қоршаған ортада және әртүрлі жағдайларда белсенді қызметті
қамтамасыз ететін адам организмдегі өзгеріс;
- дене жаттығуларымен айналысу үрдісі, туристік-экскурсиялық шаралар,
стационарлық жағдайда ауруларды алдын алудың сан түрлі жағдайларды
қамтамасыздандыратын әлеуметтік – экономикалық және табиғи, өркениетті
демалыстың формасы.
"Рекреация"(күш-қуатты қалпына келтіру) - бұл адамдардың тұрғылықты
мекенінен тыс орындағы арнайы мамандандырылған аумақтағы тәуліктік, апталық
және жылдық өмірлік кезеңдеріндегі, адамның бос уақытын қолдану уақытында
жүзеге асатын танымдық, сауықтыру, мәдени-көңіл көтеру және спорттық
мақсатындағы қатынастар мен құбылыстар жинағы" [8].
Туризм - (француз тілінде tourism - серуен,саяхат жасау ұғымына келеді)
- бос уақытты тұрғылықты орнынан тыс орындарда жүргізудің бір түрі.
Тынығуға немесе рекреацияға қарағанда, туризм деген аса қысқа ұғым. Бүгінгі
сәттегі ғылыми әдебиет көздеріне сүйенсек " туризм" - адамдардың тұрғылықты
мекенінен өзге орындарға саяхат жасау және тұрақтап қалу барысында
туындайтын құбылыстар мен қатынастар жиынтығы.
Жоғарыда тоқталған ережерлерден келесідей нәтиже алуға болады:
"тынығушы" және "рекреант" деген аса кең ұғым, ал "турист" деген сол
ұғымның бір бөлшегі ғана - қысқа ұғым. Жұмыстан тыс уақыттарында үйлерінде
демалып жатқандар тынығушыларға жатқызылса, ал рекреанттарға жұмыстан тыс
уақытын тұрғылықты мекенінен тыс жерлерде өткізетіндер жатқызылады.
Рекреанттарға түнеп қалмайтын саяхаттаушылар да жатқызылады. Жоғары да
атағандай рекреанттарды "экскурсанттар" деп те атайды. Ал "экскурсия" өз
ретінде-(латын тілінде) – сапар шегу, серуенд құру, көрікті тартымды
нысандарды аралап тамашалау деген сөз ( мәдени құндылықтар, музейлер,
мекемелер және тағы басқалары). И.Т.Твердохлебов пен Н.С.Мироненконың айтуы
бойынша, "экскурсия- ағартушылық, танымдық, ғылыми, ойын-сауықтық немесе
спорттық мақсатты нысанаға алатын, 24 сағаттан көп емес және түнеп қалмай
серуендеу немесе саяхаттау". "Экскурсия" және "туризм" деген ұғымдар бір-
бірімен аса етене байланысты. Экскурсия бүкіл бағыттарда туристерге
көрсетілетін қызмет көрсетулер. Поезд, автобус, немесе кемемен
саяхаттағанда, әр аялдау барысында туристерді экскурсия жүргізушілері күтіп
тұрады. Олар саяхаттаушыларға қызықты болады деген орындар жайлы толық
ақпарат береді, ал бұлай болмаған жағдайда экскурсия өзіндік мағынасын
жоғалтатын еді. Ал экскурсиялардың тақырыптары тартымды, мағыналы және
түрліше болып келеді.
Егер жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылап өтсек, мынаны байқауға
болады: адамдарның бос уақыттарындағы, іс-қимылдарының бәрі дерлік
"демалыс" деген кең ұғымға жатқызылады, ал қалған ұғымдардың бәрі соған
кіреді. Тынығу шараларына адамның үйде де, сыртта да шұғылданатын бүкіл
немесе үй-жайдан өзге орындардағы демалысты жатқызуға болады: адамның
жұмыстан тыс уақытындағы іс-қимылдарының бәрі де "демалыс" деген кең ұғымға
жатады, ал қалғандарының бәрі соған кіреді. Келесіге "рекреация" немесе үй-
жайдан басқа орындағы демалысты жатқызуға болады. Оған "туризм" ұғымы да
"экскурсия да" жатқызылады. Рекреация мағынасы туризмге қарағанда кеңірек
ұғым, себебі оған экскурсия да, парктердегі демалу және өзге де рекреация
түрлері кіреді. Ал туризм дегеніміз, рекреация мен демалысқа қарағанда, өте
қысқа ұғым. Рекреация, демалыс және туризм дәрежелерінің бір-бірімен
байланысы мен өзгешеліктері келесі суретте берілген (сурет 1).
ДЕМАЛЫС
Қандай да бір физикалық жүкке сәйкесӘуесқой түрдегі айналысу -аңшылық,
іс-қимыл (серуен құру, спортпен балық аулау, саңырауқұлақ пен
айналысу) жеміс-жидек жинау және т.б.
РЕКРЕАЦИЯ
Санаторлық-курорттық сауықтыру Экскурсиялық-туристік қызмет ету
ТУРИЗМ
Емдік Спорттық- сауықтыру
Танымдық
Экскурсия Әуесқойлық кәсіп Техникалық, Спортпен шұғылдану
немесе білім алу шығармашылық
Сурет 1. Демалыс, рекреация және туризм категорияларының
өзара байланыстылығы
Ескерту – Мәліметтер [8] негізінде автормен құрастырылған
Кеңестік дәуірдегі рекреациялық жағрафияның аяққа тұру жолындағы ең
бірінші жасаған үлкен қадамы - В.С.Преображенский ұсынған халық
шаруашылығындағы жаңа бағыт - рекреациялық жүйе жайлы ұсынысы. Зерттеулер
нәтижесінде жинақталған ақпараттар геожүйесінің айрықша тұжырымдамасы -
аумақтың рекреациялық жүйесін (АРЖ) жасақтады, ол рекреациялық жағрафияның
жаңаша оқулығын қалыптастырды .
"Аумақтық рекреациялық жүйе" – әлеуметтік тұрғыдағы жағрафия жүйесі,
жер мен оның жұмысын толықтай түрде бейнелеп береді, оның арасында ең
негізгісі – саяхат жасаушының (рекреанттың) денсаулық жағдайы мен еңбекке
жарамдылығын, психоэмоциялық және физикалық қуатын қалпына келтіріп және
кеңейте түсу. Құрылысы жағынан АРЖ өзара тығыз байланысты элементтерден
құралады (шағын тізбелерден): мәдени және табиғи кешендер (ТК), техникалық
құрылым (ТҚ), қызмет көрсету (ҚК), басқарушылық органдар (БО) және
демалушылар топтары (ДТ)- рекреанттар (сурет 2).
Шағын тізбек "қызмет көрсетушілер" тынығушыларға рекреациялық қызмет
ету жүйесін көрсетеді және рекреациялық ұйымдардың өндірістік
технологиялық жағынан қамтамассыз етеді. Бұл шағын тізбек рекреациялық
жұмыс жасаушылардың санымен, туризм мамандарының біліктілік және кәсіби
дәресімен сипатталады.
Сурет 2. Рекреациялық жүйенің сызбанұсқасы
Ескерту – Мәліметтер [9] әдебиет көзінен құрастырылған
"Басқарушы органдар" АРЖ бөліктерінің бір-бірімен әсерін жүйелеп
отырады және бүкіл жүйелердің толықтай ықпалды жұмыс жасауын қамтамассыз
етеді. Бүгінгі сәтке және келешекке жоспар құру мен басқару тізбегі арқылы
сфераның ілгерілеуіне мүмкіндік туғызады.
Шағын тізбек "демалушылар тобы" - ең бастысы, ол саяхатшылардың
социалды-демографиялық, тұрғылықты және дәстүрлі өзгешеліктеріне қарай АРЖ-
нің бөліктеріне қойылған міндеттемелерді айқындайды. Аталған тізбек
рекреациялық сұраныстың құрылымы мен көлемін, туристік қажеттіліктің
жағрафиясы мен қалауын, туризм ағымдарының түрлшеі болуын және
маусымдылығын айқындап отырады. " Тарихи-мәдени және табиғи кешендер" шағын
тізбегі рекреациялық сұраныстың шарттарын жүргізу мен қорлардың сапасы
арқылы кіріп, АРЖ-ның жасақталуының тұрғылықты базисы болады. Тарихи-мәдени
және табиғи кешендердің қандай да бір толымдылығы, ыңғайлығы, сенімділігі,
орнықтылығы және тартымдылығы болады. Олар қолдану қорының мөлшері, тарау
көлемі, қолдану мүмкіндігінің деңгейлерімен сипатталады, тынығушыларға
қызмет ұсыну процессінде қайталанып отыруы мүмкін. Шағын тізбек "техникалық
құрылыстар"- тынығушылармен қызмет етушілердің (жайғастыру, тамақтандыру,
транспорт қызметтері) тіршілік қимылын қамтамассыз етеді, сонымен қатар
арнайы рекреациялық сұранысты да (сауықтыру, емдеу қызметі; мәдени және
экскурсиялық, тұрмыстық қызмет ету) қамтамассыз етеді. Рекреациялық және
қызмет ету ұйымддарының жүйесі рекреациялық инфрақұрылымдарды құрайды. Олар
толымдылық, ыңғайлылық, түрлілік, экологиялық, технологиялық даярлық
көрсеткіштерімен беріледі.
АРЖ-нің тізбелерінің әртүрлі бағыттары мен дәрежелерінің жүйелі түрде
іске асырады, рекреациялық сұранысқа болжам, рекреациялық қорларрға теңдік
жасайды, рекреациялық іс-қимылдың мәліметтік, нормалық-заңдылық және
матерриалды-техникалық тараптан қамтамассыз етілуін іске асырады.
Рекреациялық жағрафия АРЖ-нің өзге жағрафиялық тізбектерімен бір-
бірімен ықпалдастықтарын, АРЖ-нің артуын және бір-бірімен байланысының
заңдылықтарын айқындайды.
Сонымен, рекреациялық жағрафия - бұл синтетикалы-интегралды ғылым,
тұрғылықты халықтың рекреациялық іс-қимылын оқып ұғындырады. Мұндай уақытта
аумақтық қоғамдық жүйенің рекреациялық шағын тізбесі (АҚЖ немесе ойкумена)
зерттеу нысаны болып табылады, ал оқу пәні негізінде аумақтық рекреациялық
жүйе беріледі. "Рекреациялық іс-қимылды жүргізу" термині қоғамдық
жағрафиядағы" қоғамның аумақтық ұйымдастырылуы" ұғымымен іс жүзіндегі
экономикалық заңнамалардың барысында, міндеттерге назар сала отыра, адамзат
өмірін жаңарту мақсатымен басқарушылық құрылымдарына қарай қосылатын іс
жүзіндегі аумақтық құрылымдардың (халықтың жайғасуы, қоғамдық өндіріс,
табиғат тиімді пайдалану) үйлесімі ретінде сай келеді.
Қорыта айтқанда, қоғамды аумақтық жүргізу ұғымы аумаққа қарай
мәселелердің бәрін қамтиды, ол аумақтық еңбек интеграциясы мен таралымы,
өндіріс күштерінің жайғасуы, өндіріс қатынастарындағы өңірлік
ерекшеліктері, туристерді жайғастыру, табиғат пен қоғамның бір-бірімен
қатынасы, өңірлік әлеуметтік-экономикалық саясаттың проблемалары және тағы
басқалары. Қазіргі жағдайымызда олардың бүкілі адамның рекреациялық іс-
қимыл тұжырымдамасымен сай келеді.
1.2 Туристік нарықтағы туристік-рекреациялық ресурстардың ерекшелігі
мен оның жіктелулері
Барлық адамдардың қажеттілігі сияқты, рекреациялық қажеттілік - тарихи
туынды және ол әртұрлі болып өзгеріп отырады. Оларды қанағаттандыру-
өндіріп отыру, айырбас жасау және тарату сияқты жағдайларға тәуелді.
Рекреациялық қажеттілік адамның күнделіктік өмір сүрудегі жағдайы
кезіндегі жоғалтатын физикалық немесе рухани күшін, денсаулығын және
еңбекке деген жарамдылығын қалпына келтіру мақсаты үшін қажет. Рекреацияға
қажеттілік – қоғам арасында қоғамдық, топтық және жеке - дара болып
кездеседі.
Рекреациялық география аймағында, көп зерттеушілердің зерттеуі бойынша,
территориялық іс- шаралардың ұйымдастырылуын қоғамдық, көпшіліктік және
жеке рекреациялық сұраныстарды анықтайды деген.
Қоғамдық рекреациялық қажеттілік - қоғамдағы барлық адамдардың денінің
саулығын және еңбек етуде жарамдылығын, физикалық және рухани күштерінің
қайта қалпына келтіруін анықтайтын қажеттіліктер. Бұлар ең бастысы және
жетекшісі. Ол рекреациялық шаруашылығына, аймақтық ұйымдастырудың түріне
әсер етеді.
Көпшіліктік рекреациялық қажеттілік, яғни топтық - анықталған бір
топтың әлеуметтік-демографиялық, өндңрңстңк немесе жас ерекшеліктеріне
байланысты құрылған бір топтың қажеттілік мәнін анықтайды. Рекреациялық
қызмет жүйесін қажет ететін топтардың бірі болып жанұя табылады. Олар
емделу, ойын-сауықтыру мен танымдық сияқты қызмет көрсету түрін кең
қолданушылар болып есептеледі.
Жеке рекреациялық қажеттілік - ол жеке бір адамның өзі үшін түрлі
қызығушылақтарын қанағаттандыратын қызметтер. Қоғамдық, көпшіліктік, топтық
және жеке-дара рекреациялық қажеттілікке сұраныс диалектикалық бір бірімен
байланыста болады.
Рекреациялық қажеттілік түріне қалыптасу барысында келесі факторлар
түрі әсер етеді:
1. Әлеуметтік-экономикалық фактор: өндіріс барысыныдағы күштің даму
көрсеткіші; тұтынушлардың игілігін өндіру деңгейі, соның ішінде - қызмет
атқару; туризм демалыс саласының дамушы деңгейінің бірі; туристерден
түсетін нақты қаржылық кіріс; қызмет көрсету мен сатылатын заттардың
жекелей бағалары; авто көліктер мен көлік инфрақұрылымның даму болашағы;
ұзақ уақытқа созылатын демалыс; рекреациялық аудандар арқылы сапарға
сапарға шығу желісі; мемлекет тұрғындарының әлеуметтік және кәсіпкерлік
құрамы; мәдени деңгейі; халықтың көшіп - қонуы; ұлттық салт-дәстүр.
2. Демографиялық фактор: ауылды мекен мен қалалық адамдардың қарым
қатынасы; еліміздің халықының жыныстық құрылымы; отбасындағы адам саны мен
құрамы;орналасуы бойынша ерекшеліктер.
3. Әлеуметтік - психологиялық фактор: іскерлік мақсатта және мәдени
шаралармен байланысының тығыздығы, мәдениетпен өмір сүрудің бір түрі;
адамның тұлғалық жеке.
4. Медико - биологиялық фактор: тұрғындардың өмір сүру жағдайы мен
денсаулығы.
5. Табиғи факторлар: адамдар өмір сүретін табиғат кешендері мен
зоналары; тау және теңіз жағдайларына байланысты географиялық өзгерістер.
Экологиялық тұрғысынан рекреациялық сұранысқа баға бергенде, қоғамның
мүмкіншілік жағдайын, рекреациялық сұранысты өтеуде кететін қаржылай шығын
есебін ескереді.
Рекреациялық тұтынушылық – ол әр күн сайынғы қажеттіліктер. Оны үшемі
қанағаттандырып отыру қажет. Сондай-ақ, олар рекреациялық өнімдер мен
қызметті іске асыруда кететін қажеттілігіне байланысты. Қажеттілік, сұраныс
пен мүмкіндік біртұтас, себебі ол осы мемлекеттегі немесе басқа шетелдегі
тауарды тұтынушыларды қалыптастырады.
Рекреациялық тұтынудың медико-биологиялық аспектісі санаторлық
курорттық емдеудің құрылымы мен көлемін анықтауды оқып-білумен
қортындыланады. Аймақтық медициналық статистиканың негізіне қарай
курортарда тұтынушылардың санаторлық-курорттық емделудегі жиынтық
баланстарын жасайды және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Рекреацияны тұтынушылық әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық
зерттеулер барысында қоғамдық топтар мен жеке тұлғалардың рекреациялық
сұранысына қоршаған ортамен бірге диалектикалық бір бірімен байланыстығына
бағытталған.
Рекреациялық іс-әрекеттер ұйымдастырылу барысында әлеуметтік және жас
ерекшеліктеріне байланысты адамдар топтары арнайы түрлі талаптар қоя
бастайды. Сол себептен де барлық топ өкілдерінің талаптарын ескеріп отыру
мүмкін болмайды.
Әлеуметтік тұрғысынан рекреацияға қажеттілікті зерттеу барысында
кешенді бағытта жүргізеді. Оларда келесідей кезеңдер кездеседі:
1. Демалыстың заман талабына сай тенденциясын арнайы статистикалық
мәліметтер негізінде зерттеу және саралау;
2. Рекреацияның алар орны мен даму болашағы туралы алын-ала жоспарлар мен
болжам құрастыру;
3. Көпшілік арасында сауалнама жауаптарын өткізуді жүргізу;
4. Рекреацияның даму болашағына ғылыми болжам жасау;
5. Репрезентивтік ақпараттарды тексеру арқылы негізгі бөлімді құрастыру.
Рекреацияға сұраныс пен қажеттілікті оқыту аймақтық рекреациялық жүйенің
орнығуына, қалыптасу барысында дамудың ең алғашқы ғана қадамы болып
табылады. Әлеуметтік сараптамалардың нәтижелері барысында медицина
қызметкерлері, экономист, экологтар, курортологтар және тағы да басқа да
сала мамандары кепілдіктер толықтыруларын жүргізуі керек.
Рекреацияға деген сұраныс рекреациялық іс-шаралардың санаулы бір
түрлерінде ғана жүзеге асырылады және мұндай шаралар тек қолы бос уақытта
іске асырылады, ол тұлғаның физикалық психологиялық және рухани күштерін
қайта қалпына келтіру және дамыту мақсатына бағытталады.
"Рекреациялық іс-шаралар" дегеніміз рекреациялық әрекеттердің түрлерін
жүзеге асыру барысында оңтайлы тәсілдерді анықтайды. Рекреациялық шараларды
келесідей бөліп қарауға болады: суда шомылу, жаяу серуендеу,
саңырауқұлақтар мен жеміс-жидектер жинау, ескерткіштер мен мұражайларды
танымдыө мақсатта аралау және т.с.с. Рекреациялық іс-шаралар жиынтығын екі
түрлі топқа бөліп қарастырсақ болады, олар негізгі төрт түрлі шараны
біріктіре алады (кесте 1).
Рекреациялық – емдеу, сауықтыру шаралары - бұл арнайы жетілдірілген
жүйесі болып табылады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz