Қазақстанның туристік индустриясын дамытудағы көліктік инфрақұрылымның ролі
Қазақстанның туристік индустриясын дамытудағы көліктік инфрақұрылымның ролі (әуе компанияның жолаушыларды тасымалдау мысалында... )
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ
5
1рТУРИСТІК ИНДУСТРИЯДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризмдегі көлік инфрақұрылымының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Туризмнің құраушысы ретінде көлік инфрақұрылымының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Туристік индустрияда көлік инфрақұрылым дамуының шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2лҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰЛЫМЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ПАВЛОДАР ӘУЕЖАЙЫ АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстандағы көлік инфрақұрылымының қазіргі жағдайы ... ... .
36
2.2 Павлодар әуежайы АҚ жалпы сипаттамасы мен жағдайы ... ...
45
2.3 Көлік инфрақұлымымен жолаушыларды тасымалдаудағы мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3дҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУДАҒЫ КӨЛІКТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туристік индустрияны дамытудағы Павлодар әуежайының АҚ қызмет сапасын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
3.2 Павлодар әуежайы АҚ туристік қызмет көрсету сапасын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
КІРІСПЕ
Экономикалық жүзжылдық феноменінде қарқынды дамуындағы қазіргі таңда туризм жетекші сала және экономикадағы серпінді салаларының бірі болып табылады. Шет елдердің көбісінде туризм жалпы ішкі өнімді қалыптастыруында, қосымша жұмыс орындарын қалыптастыру, сыртқы сауда теңгерімін активтендіру, халықты жұмыспен қамтуда, байланыс пен көлік, құрылыс, ауыл шаруашылық, халық тұтынатын тауарды өндіру және т.б.үлкен ролін атқарады. Осындай жеке экономиканың салаларына зор көмегін тигізіп, әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіндік тұрақтандырғышын көрсетеді.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің жолдауында Қазақстан халқына келесі сөзге мән бөлді: Әлеуметтік - экономикалық жаңғыру - Қазақстанның басты даму векторы. Еліміздің экономикасын дамыту үшін тікелей шетелдік инвестициялардың көмегімен әртараптандыру ағымын Қазақстанның экономикасына болашағы бар салаға әкелу қажет, мысалы, туризм саласына. Дамыған елдерде туристік кластердің бір бөлігіне ЖІӨ 10 пайызға дейін келеді. Ал бізде - 1 пайыздан аз [1].
Туризм дамуының жетекші салаларының бірі көлік болып табылады. Көліктің атқаратын ролі әлеуметтік мәселелерін қарастырады, тұрғылықты халықтың іскерлік, мәдени және туристік тасымалдарын жүзеге асырып, шетелде және өз елінің ішінде мәдени айырбасты өркендетеді.
Тұтынушы туристік орталықта пайдаланатын, әсіресе туристік өнім бөлігінде және оған негізгі құраушы жол көлік болып табылады.
Халықаралық туризм туристердің еларалық қозғалысын қамтиды. Оның дамуын зерттеу үшін Көлік индустриясымен өзара қарым-қатынасын анықтау маңызды болып табылады. Түрлендірілген туристік нарықтағы және көлік инфрақұрылымына сәйкес келетін ең маңызды шарттарының бірі қандай да туристік орталығын дамыту болып табылады. Өз бетінше, туризмге деген сұраныс көлік инфрақұрлымының қарқынды ұласуына себепші болады. Соңғы он жылдардың ішінде бұл маңызды ролді көлік саласының ғылыми және технологиялық жетістіктер атқарды. Туризм саласы көлікпен тығыз байланысты өйткені, туристің ұсынған талаптары бойынша оның қауіпсіздігі және оның қозғалыс жылдамдығы толығымен сұраныстарына тікелей тәуелді болып табылады. Саяхаттаушыларды және олардың қол жүктерін, қызмет қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін көліктік компаниялары олармен өзара іс-әрекет ережесін қарым-қатынас негіздерін түсініп, билеттерді жеңілдік жасау арқылы сату олар үшін маңызды болып табылады. Туризмді өрлендіру кейбір мемлекеттерде көлік жүйелері ыңғайлылығы, тиімділігі мен қауіпсіздігі тұрғысынан халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтін, сондай-ақ жаңа әуежайларды, автомобиль жолдарын және темір жол құрылысы байланысты көлік жобалар үлкен инвестиция мен уақыт іске асыру үшін талап фактісі бойынша шектеледі.
Халықаралық туризм саяхатының бір бөлігі құрлықтық және әуе көлігі жылдан жылға іске асып арттырулыда.
Мемлекеттік тасымалдау жүйесінің даму деңгейі оның ең басты мәселелерінің бірі - технологиялық өрлеу мен өркениеттілік болып табылады. Жоғары дамыған көлік жүйесіне деген қажеттілік еуропалық және әлемдік экономикадағы бірігу кезінде одан әрі нығая береді. Көлік жүйесі Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа тиімді кіріуне және жоғары дамыған елдердің деңгейіне сай орын алуына негіз болады.
Статистикаға жүгінетін болсақ, әуе көлігінің даму қарқыны автокөлікке қарағанда танымал, өйткені географиялық саяхатың кең болу есебінен және олардың жиілік игілігі мен жүру уақытын үнемдеу үшін тұрақты үрдіс болғанымен тиімді, яғни қысқа мерзімдік қалааралық турлардың күнен күнге өсуі.
Бұл жағдай туристік бизнестің жолаушыларды тасымалдауға назар аударуын көрсетеді. Әуе көліктер - әлемдегі ең танымал көлік түрлерінің бірі. Осыны туризмдегі әуетасымалдаулар туралы да айтып кетуге болады. Авиация - үлкен ара қашықтықта ең ыңғайлы және ең жылдам тасымалдау көліктерінің бірі. Қазіргі таңда авиасапарларларда қызмет көрсету түрі туристерді қызықтырады. Әуе компаниялар тікелей және халықаралық броньдау жүйесі арқылы және туристік агенттіктерге әуекөлігінде туристерге орын сақтау үшін әр орынға комиссиялық ақы төленеді. Осылайша, оларды әуе тасымалдау жолдарын өзінше таңдауға ынталандырады. Әлемдік шаруашылықта әуе көлігі ең динамикалық және тез дамушы салаларының бірі болып келеді және бүкіл әлемдік көлік жүйесінде жылдан жылға берік орын алады.
Туризм инфрақұрылымының ең басты құраушысы - көлікпен қаматамыздандыру, сонымен қатар, ол туристік өнім құрамына енгізілген пакет бөлігінің негізгі қызметіне кіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті жарлығы бойынша 2010 жылы Қазақстан Республикасының 2010-2014 жылдар аралығындағы дамуы индустриялдық-инновациялық жеделдету мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы әуе саяхаттаулар - көліктік саяхаттаудың көпшілік қатынасқан түрі болып келеді. Қазақстандағы әуе мекемекемелері АҚШ, Ресейге, Тайланд, Италия, Корея, Сингапур, Жапония, Қытай, Түркия, БАӘ, Пәкістан, Сирия, Польша, Францияға және басқа да мемлекеттерге ұшақтарын жібереді.
2007 жылы саяхатшылар халықаралық қозғалысы үшін темір жол жүйесін тек 35% пайдалана отырып (негізінен Еуропада), 10%-ын кемелер мен паромдар саяхаты алып отыр (мысалы, Ұлыбритания және Франция, Италия және Грекия, Швеция және Дания арасында) , ал туристер 55% әуе кемесімен пайдаланылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Азаматтық авиация саласындағы негізгі мәселе аймақтық әуе кемелерінің ескірген парктерінің Халақаралық азаматтық авиация ұйымының стандарттарына сай келмеуі (IСAO), авиацилық персоналдардың жеткіліксіздігі, әсіресе жаз айларында жұмыс істейтіндердің жеткіліксіздігі болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан инфрақұрылымының компоненті авиациялық көлігі Павлодар қаласының әуежайы мысалында болып келеді.
Зерттеу құралы - Павлодардағы әуе жолаушылар тасымалының нарығы, Павлодар қаласының әуежайындағы қызмет көрсету сапасын жоғарлату бойынша іс-шаралар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Павлодар әуежайы мысалында Қазақстандағы әуе тасымалдау жағдайының талдауы және әуе жолаушыларына көрсетілетін қызмет сапасын жоғары сатыға көтеру ұсыныстарын әзерлеу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді шешуі керек:
туризмдегі көлік жүйесін қарастыру, соның ішінде туризм инфрақұрылымының компоненті әуе көлігі ретінде;
шетелдік тәжірибе бойынша туризмде әуе көлігін қолдану талдауы;
Қазақстандағы әуе жолаушыларын тасымалдауын бағалау;
мемлекет инфрақұрылымының ішіндегі Павлодар әуежайының ролін анықтау;
Павлодар әуежайының әуе жолаушыларын тасымалдау талдауы;
әуе жолаушыларын тасымалдауын жетілдіру бойынша ұсыныстарын әзірлеу.
Берілген дипломдық жұмыста әдіснамалық зерттеу ретінде Павлодар қаласының әуежайының жылдық есебі және ҚР әуекөлігінің дамуының статистикасы алынған.
Жұмыстық тәжірибелік мәні әуе көлігімен саяхаттау барысында, жолаушыларға қызмет көрсету деңгейін арттыру іс-шараларын әзірлеу.
Қазақстанның туристік индустриясының дамытудағы көліктік инфрақұрылымның ролі тақырыбындағы диплом жұмысы үшiн зерттеу құралы ретінде Қазақстандағы көлік инфрақұрылымына баға беріп, мемлекет инфрақұрылым ішіндегі Павлодар әуежайының ролі алынады.
Диплломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризмдегі көлік инфрақұрылымының ролі
Туризм саласының дамуының ең басты аспектісі мемлекет ішіндегі көліктік инфрақұрылымның болуы. Көлік - әр мемлекеттегі экономиканың материалдық базасының құраушысы болып табылады. Туризм мемлекет ішінде тұрақты дамыған болу үшін көлік жүйесі міндетті дамыған болу қажет. Сонымен қатар, географиялық саяхаттарды да көлік жүйесі кеңейтіледі. Өйткені екі жақтың пайдалы келісімшілігі пайда болады.
Мемлекет экономикасындағы көлік жүйесінің үлкен ролін атақты географтар мен экономика ғалымдары А. Смит, М. Ломоносов, Н. Баранский, Н. Мироненко, Г. Лаппо және тағы басқалары ескерген.
Осы ғалымдардың барлығы өз қызметін жүзеге асыру кезінде көліктің ең маңызды бірнеше қоғамдық функциялары бар деп атап көрсетті:
экономикалық, ол экономика саласындағы барлық байланыс пен үйлестірушілікті іске асыра отырып өз қызметін атқарады;
мәдени, ол эстетикалық құндылықтарды тасымалдау арқылы тарату қабілеті болып табылады. Осы жерде көліктің өзі де мәдениеттің бір бөлігі екенін белгілеп кетуге болады. Мысалы, көліктік музейлердің ашылуы, ескі автокөліктерді жақсы көретін қоғамның жиналуы және т.б.;
әлеуметтік функциясы, социологиялық функциясы еңбек өнімділігін жеңілдету және жетілдіру негізінде адам уақытын үнемдеу үшін қажет;
ғылыми маңыздылығы.
Көлік - бұл адамдар мен жүктерді тасымалдауын жүзеге асыратын материалдық қызмет түрі. Қоғамдық өндіріс өзара екі түрге материалдық және материалдық емес өндіріске бөлінеді. Оның ішінде көлік материалдық қызмет көрсету түріне жатады [2].
Көлік міндеттеріне сай екі негізгі топқа бөлінеді:
1. Қоғамдық көлік - тауарлар мен жолаушыларды тасымалдау экономиканың және халықтың барлық салаларының қажеттіліктеріне жауап беретін экономиканың секторы. Қоғамдық көлік түрі қоғамдық қызметтер саласының айналымына жауап береді. Оны көбінесе магистральдық, яғни бұл жағдайда, кез-келген жүйенің негізгі желісі, байланыс жүйесінің құрал желісі деп аталады. Қоғамдық көлік тұжырымдамасын қамтитын, су көлік (теңіз және өзен), жол, әуе көлігі және құбыр көлігі жатады.
2. Сирек пайдаланылатын көлік - өндірістік көлік, сонымен қатар, көлік мекемелеріне жатпайтын барлық транспорттық құралдар, көбінесе қандай-да бір өндірістік жүйенің ажырамас бөлігі болып табылады. Осыған байланысты, кәсіпорында логистка жүйесінің ұйымдастыратын міндеттерінің бірі тұтастай оның жұмысын ұйымдастыру және өндірістік сатып алу, бөлу міндеттері бірлесіп жүзеге асырылады [3].
Қазіргі кезде көлік - мемлекет экономикасының экономикалық және әлеуметтік базаларымен жоғары жабдықталған бір саласы болып табылады. Бүкіл әлемде туризмді дамытудың үлкен бір құраушысы көлік болып келеді. Көлік экономиканың қалыпты қызмет атқаруына және ауыл шаруашылығы, сауда және тағы да басқа салаларының дамуына үлкен әсерін тигізеді. Туризмдегі көлік қызметінің ролінің атқарылуын туристік және мәдени сапарлардың ұйымдастырылуынан, мәдени алмасулардан және әлеуметтік мәселелерді шешу кезінде байқай аламыз. Туризмнің дамуымен және саяхатқа деген сұраныстың артуымен әрдайым көліктік жолдар ұлғаяды, өз кезегінде ол көлік инфрақұрылымының қолайлы дамуына әкеліп соқтыртады.
Туристік бизнестің ең маңызды қызмет көрсету түрлерінің бірі көлік болып келеді. Олар тур құнының үлкен бөлігін құрайды.
Туризм инфрақұрылымының ең басты құраушысы - көлікпен қаматамыздандыру, сонымен қатар, ол туристік өнім құрамына енгізілген турпакет бөлігінің негізгі қызметіне кіреді.
Саяхат барысында туристерді тасымалдау үшін туристік ұйымдармен қолданылатын әр түрлі көлік түрлері пайдаланылады.
Негізінде көлік бізге жерде немесе ауада, суда қозғалуына мүмкіндік береді. Бұқаралық туризм құрлықтағы саяхат түрінен басталып темір жолдардың салуынан пайда болды. Темір жолдың пайда болысымен бірден жаңа шаруашылық инфрақұрылымының ортасы пайда болды, оның ішінде туризм индустриясынан ерекше орын АҚШ алып отыр. Темір жол инфрақұрылымының ішінде тек қана тізбектес емес, сонымен қатар, кіші және үлкен станциялар қызмет көрсету комплексіне айналып отыр. Оның ішіне жол бойындағы мотельдер , тамақтану орындары, пошталық кеңселер жатады.
Туризмде қолданылатын кең таралған халықаралық көлік классификациясы UNWTO жетілдірілген. Көлік түрі халықаралық классификациясында жолушылар немесе туристер өзінің тұрғылықты жерінен сапар жоспарлаған орынға дейінгі жол деп түсіндіріледі. Осы классификацияға байланысты туризм үшін көлік дүниежүзінде табиғат аясына байланысты қолданылады [4].
1. Әуе көлігі:
- ұшақ сапары, кесте бойынша жүретін,
- ұшақ сапары, кесте бойынша жүрмейтін,
- басқа да әуе тасымалдаулары.
2. Су көлігі:
- жолаушылар желісі мен паромдары,
- круиздер,
- басқа да су тасымалдаулары.
3. Құрлық бойындағы көлік:
- темір жол көлігі
- қалааралық және қалалық автобустар, басқа да қоғамдық көліктер;
- қалааралық және қалалық автобустар, басқа да қоғамдық автожол, көліктері:
а) жүйелі жүретін көлік немесе кесте бойынша жұмыс істейтін көліктер;
б) туристік немесе чартер, ол көлік түрлері кестеге бағынбай жұмыс істейді:
- жиі жүретін автокөлік түрлері;
- жалға алатын көлік түрлері;
- құрлықта жүретін басқа да көліктер.
Бұл классификация UNWTO және БҰҰ халықаралық органдардың статистикалық бақылауларын тиімді жүргізу үшін, мұқтаждылықты бірегейлендіру және мемлекет тарапынан туристік - көлік туралы ақпаратты беру және оны жинақтау үшін қолданылады. Классификация негізіне туризмнің осы заманғы қоғамдық, шаруашылық және мемлекеттік тізбегінің басты факторы ретінде мобильділік қарастырылады, елдердің көбісінде туризмнің қаржылық бөлігін көлік инфрақұрылымына жұмсалған қаржы құрайды.
Халықаралық классификация жүйесіне жүгінетін болсақ көлік түрі екіге болінеді:
1. Көліктік жолдарды құрайды.
2. Көлік түрлерін топтастырады.
Туризм статистикасы бойынша халықаралық эксперттер көлік түрлерін коммерциялық және жеке топ деп бөлуге ұсынады. Халықаралық статистикасының органдары келесідей ұсыныс береді, егер де сапар барысында турист бірнеше көлік түрімен қолданылатын болса, онда ол көлік түрлерін ерекшелеп атап кеткен жөн.
Мемлекеттің авиакөлік жүйесі келесі бөлімдермен сипатталады:
oo халықаралық әуе жолдарының болуы;
oo Қазақстанмен әуе тасымалдаулармен айналысатын, үлкен әуежайлар мен әуе компанияларға соның ішіне чартерлік желілер кіреді;
oo әуе билеттерінің құны мен қызмет көрсету сапасы жатады.
Су көлігі бөлімінде Жолаушылар желісі мен паромдары категориясында Кесте бойынша жұмыс істейтін түсінігіне дәл келеді. Круиздар категориясына теңіз бойында және көл бойында қызмет көрестулеріне сәкес келіп, таңғажайып сапараларға бару мақсаты үшін үлкен көлемдегі туристер мен жолаушыларды тасымалдау болып табылады. Басқа да су тасымалдаулары категориясына жалға алынған экипажбен немесе экипажсыз көлік түрлері жатады. Осы бөлімінің басқа бөлімдермен салыстырғандағы басты ерекшелегі тасымалдау барысында бірден түнеу орындарының болуы.
Су көлігінің жүйесі теңіз және өзен бойындағы көліктер деп бөледі. Егер елдердің теңізге тікелей шығатын мүмкіндіктері бар болса, онда ол туризмнің даму шартының теңіз көлігінің даму деңгейін көрсетеді:
теңіз порттарының болуы;
халықаралық жолаушылар тасымалының бар болуы және туристік круиздер;
туристік теңіз бойындағы немесе кішігірім кемелердегі маршруттардың бар болуы, мысалы, экскурсия, яхтинг, серуен;
теңіз арқылы тасымалдаулармен айналысатын компаниялар атаулары;
билетер құны;
кішігірім кемелерді жалға беру .
Өзен көлігі келесідей параметрлермен сипатталады:
су жолдарының тығыздығы мен ұзындығы (өзен, көл, өзек, су қоймасы);
арнайы су астындағы жолдардың құрылыстары (өзектер, шлюз);
өзен порты ;
өзен флотының жағдайы, қызмет көрсету сапасы;
су жолаушыларының және туристік маршруттардың ағымы мен мөлшері;
билеттер құны;
кішігірім өзен кемелерінің жалға беруінің бар болуы.
Құрлық бойындағы көліктер бөлімінің Темір жол көлігі категориясы өзінің ішінде жолаушыларды және туристік тасымалдауларды халықаралық және қалааралық темір жол тасымалдауларын атқарады. Көбінесе темір жол тасымалдауларында вагон түнеу орынының қызметін атқарады. Ұлттық статистикалық тіркеу органы осы көлік тасымалдау түрінің классификациясын жолаушының алған билетінің түріне байланысты.
Осы бөлімнің ішіне жататын Қалааралық және қалалық автобустар, басқа да қоғамдық көліктер категориясы өзінің атқаратын қызметіне кесте бойынша және кесте бойынша емес жұмыс істеуін жатқызамыз. Бұл категорияға автожолдармен жүретін жолаушылар тасымалдауы жатады, бірақ та, адамдар саны сегіз адамнан көп болуы керек, оларға трамвай, троллейбус, автобус жатады. Жалға алатын көлік түрлері -- бұл автокөліктер, микроавтобустар, автофургандар және де басқа сегіз адамдық орындардан артық болмайтын туристік сапарларға лайықты көліктерді жатқызамыз. Осы категориядағы көлік түрлерін жалға алу үшін коммерциялық мекемеге сүйену жөн. Сонымен қатар, мекеме жолаушыларға немесе туристерге көлік жүргізушісімен бірге немесе бөлек көлікті ұсынады. Құрлықта жүретін басқа да көліктер түріне моторсыз және жануарлар көмегімен жүретін көліктер және соның ішіне жаяу жүру де жатады.
Автокөлік жүйесіне сипаттама келесі параметрлер бойынша беріледі:
oo мемлекет ішіндегі жолдың жалпы ұзындығы;
oo жол төсемінің сапасы;
oo жол иерархиясы (халықаралық жол белгісі; федералдық белгісі; ақылы автомагистральдар);
oo инфрақұрылым орнығуының деңгейі: автосервистің, тамақтандыру мен түнеу орныдарының бар болуы;
oo автотұрақтардың бар болуы, сапасы мен төлемақы деңгейі: автобустардың саны мен сапасы;
oo автомобильдер мен фургандарды жалға беретін пунктер мен мекемелер;
oo автосервис мекемелелері.
Темір жол жүйесі хабарламасы төмендегідей көрсеткіштермен сипатталады [5]:
oo темір жолдардың ұзықтығы мен жиілігі;
oo темір жол жолтабанының ені;
oo қозғалу жүйесі, темір жолдардың жеткізу қабілеті;
oo жылжымалы құрамының деңгейінің сапасы;
oo қала маңы және туристік темір жол көлігігінің алыс немесе жақын жолының комфорттылығы;
oo билетердің құны мен жеңілдіктердің болуы.
Бұл халықаралық классификациясы туризм саласының транспорттық секторының жалпы даму үрдісі мен жағдайын, жалпыламалық, кепілдемелік ұсыныс беру және тек қана статистикалық мәліметті жинақтауда қолданылады сонымен қатар, анализдік талдауларды топтау және жинақтау мен салыстыру және зерттеу мақсатымен жүргізіледі.
Қорытындылай келе, классификация мысалында келтірілген, туристік салада қолданылатын әрбір көлік түрі өзінің функционалдылығымен, мақсаттылығымен және қолданулылығымен өзінің орнымен ерекшеленеді.
Туризмдегі қызмет көрсетудің ең маңызды түрлерінің бірі - көлік қызметі болып табылады. Турпакет құнының көп бөлігін көлікке жұмсалған қаржы құрайды. Сапарда қолданалатын көлік түрі неғұрлым тез және комфортты болса, саяхат соғұрлым қымбатқа шығады. Туристік кәсіпорындардың сұранысы бойынша жолаушыларды тасымалдау үшін әртүрлі көлік түрлері болады.
Осылайша, неғұрлым оңтайлы факторлардың көп болуы, көлік сапарының құны соғұрлым қымбат болады, бірақ та көлік түрлері барлық талаптарға сай келе қоймайды. Сондықтан да туристке көлік түрлерін ұсынар алдында алдыңғы орынға көлік жүйесінің туристік орталықтарының барлық көлік түрлерінің кемшіліктері мен артықшылықтарын ұсынған жөн. Туристің туризм саласымен тығыз байланыста болуы үшін, турист көлік жүйесінің қызметімен қанағаттандырылған болу керек. Осы жағдайда туристтік орталықтың және туристік сферасының макроортасының бір бөлігі көлік жүйесі деп қарастыруға болады.
Әр тұтынушы демалыс сапарын жоспарлаған кезінен бастап бірнеше талаптарды ескеріп таңдайды: саяхат мақсаты, барар жолдың орналасу жолы мен бағыты, маусымдылық, іс-сапар жоспарланған жеріне дейін қандай уақыт аралығында жете алуы, комфорттылық және саяхат туралы ақпараттылық, сапар барысында шолу мүмкіндігі, бағасы, жүкті тасымалдау және оның салмағы, жол барысында тоқтау мүмкіндіктері, тамақтану шарттары, тыныш жердің болуы, қолайсыз экологиялық факторлардың болуы, қауіпсіздік, төлемақы қабілеттілігі, жасы мен физикалық ауыртпалықтарына шыдамдылығы.
Басымдылықтарға сай осы талаптар келесідей жіктеледі [6]:
oo іс - сапар қауіпсіздігі;
oo жәрдемақының қосымша құны мен оның болуы;
oo жеткізу жылдамдығы мен жайлылығы;
oo басқа факторлар.
Негізгі көлік түрлерімен тасымалдаулар типтерін қарастыратын болсақ. Туристерді әуе көлігімен тасымалдау
Әуе көлігімен қызмет көрсетудің талаптарына келесілер жатады:
-жолаушыларды тасымалдау кезінде олардың санитарлық-гигиеналық талаптырына сай, қауіпсіздігіне кепілдік беріп, олардың жеке заттарын тасымалдау барысында сақтауына кепілдеме береді.
өз атауы мен міндеттеріне сай болуы;
әуе тасымалдаулары кезінде келсім шарттарда көрсетілген заңнаманың, нормативтік құжаттардың көлеміне, уақытына, қызмет көрсету талаптарын ескеру қажет;
жолаушылар үшін бар жағдайы жасалған, толық жабдықталған ғимарат, маршруттардың тиімді жасалуы, құрал-жабдықтардың тиімді орналастыру;
қызмет көрсететін персоналдардың белгілі бір талаптарға сай сертификатталған және толығымен маманданған болуы керек.
Әуежайларда жолаушыларға қызмет көрсететін персоналдарға келесідей талаптар қойылады.
жолаушыларға сыпайы, тілектестік қарым-қатынасты және мерзімді және маманданған көмегін көрсетуі тиіс.
персонал жолаушылармен қарым-қатынаста болғанда этикалық нормаларға сай тәртібін сақтау керек;
міндетті түрде персонал талаптарға сай киім үлгісін және ұқыпты сыртқы көрінісін сақтау керек.
Жолаушымен қарым-қатынаста болғанда персонал сөйлеу мәнеріне, профессионалдық сөздік қорына, сұрақтарға дұрыс, қысқа да нұсқа жауап беруіне, жолаушы қай тілде сөйлесе персонал сол тілде жауап беруі тиіс, басқа адамдардың көздерінше қызметтік ақпарат жайында сөйлеуге тыйым салынады.
Әр түрлі елдердің көлік жүйесінің тарихи қалыптасуын олардың географилық орналастыруының табиғи әлеуетін, сонымен де, климаттық, ландшафтық сипаттамалары әсерін қалыптастырады. Ол белгілі бір аймақтар мен мемлекеттерде рационалды түрде қолданылатын көліктік - техникалық базарлардың пайда болуына әкелді. Мысалы, темір жол құрылғысын көбінесе жазық жерлерде дамыту ыңғайлы, ал өзен жолдарын - өзендер мен көлдер жүйесі бар жерде салу тиімді, Австралия, Германия, Ресей, Канада және Финлянлияны жатқызуға болады.
Ежелгі заманнан бастап адамдар үшін теңіздер мен мұхиттар арқылы алыс және жақын саяхатарын жүргізу тиімді болып саналған. Сондықтан туризмге - өзендер, өзектер және көлдер тиімді.
Қазіргі кездегі қалыптасқан туризм басы танымал алғаш темір жолы арқылы Ливерпульден Лондонға сапар құрған ағылшындық саяхатшы Томас Кук болатын. 1843 жылы Томас Кук Темза бойымен қайықтық экскурсияларды ұйымдастырған. Айтарлықтай дәл осы жол бойымен америкалық континенттегі Миссисипи өзенінде Американ экспресс өз экскурсияларын ашқан. Осы сапарларға ұқсас Ніл, Рейн, Дунайға круиздері жүргізілетін болды.
БҰҰ негізінде дайындаған көліктің халықаралық стандарттың классификациясына сай, туризм статистикасының ұсынысымен 1994 жылы БТҰ-да келтірілген. Бұл классификация екі деңгейден тұрады- категория, яғни көлік түрі және дәрежесі,ол көлік түрін анықтайды (кесте 1) [6].
Кесте 1
Көлік түрлерінің классификациясы және оның артықшылықтары мен кемшіліктері
Түрлері
Санаттары
Артықшылығы
Кемшілігі
Әуе көлігі
Кесте бойынша рейстер
1.географияның кең болуы
2. Жылдамдығы
3. Қызмет көрсетудің жоғары болуы
1.Бағаның қымбаттылығы
2.туристердің әуе тасымалдау жолын қорқуы
Чартерлік рейстер
Басқа да әуе тасымалдаулары
Су көлігі
Жолаушылар желісі мен паромдар
1. Комфорттылық
2.Толықтай демалыс
3. Біркелкі үлкен көлемді жүкті арту
1.Төмен жылдамдық
2.Тарифтердің жоғарлылығы
3.Мобильділіктің шектелуі
4.Туристердің теңізауруысен ауруы
Круиздер
Басқа да тасымалдаулар
Құрлық көлігі
Темір жол
1. Арзандылығы
2. Жеңілдіктердің болуы
Жылдамдығы біркелкі және жоғары комфортты
Қалааралық және қала автобустары және тағы басқа автобус транспорттары
1. Экономды
2. Барлығына қолжетімді болуы
1.Жолдардың міндетті түрде жақсы болуы
2.Сапардың үлкен ара қашықтыққа созымауы
Жеке автокөліктер мен машиналар (8 адамға дейін)
1. Барлық адамдардың қолдана алуы
2. Қолжетімділік
Автокөлікті жалға алу
1. Мобильділік
2. Икемділік
Құрлықта жүретін басқа көлік түрлері
Ескерту - Мәліметтерге [6] жүгініп құрастырылған
Барлық мемлекет үкіметі туризм инфрақұрылымының көлік түріне дерлік үлкен назарын аударады.
Қазақстан, Еуропа мен Азияның қиылысында орналасқандықтан транзиттік әлеуетке ие, Ресей мен Еуропаға Азия елдері ұсыну арқылы айтарлықтай байланыстыруға ешқандай балама жоқ.
Өкінішке орай, Қазақстанның көліктік инфрақұрылымы халықаралық стандарттарға сай емес. Көлік инфрақұрылымын дамыту үшін 2020 жылға дейінгі Қазақстанның көліктік стратегиясы қабылданды. Құжат Қазақстанның көлік жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және елдің транзиттік әлеуетін жүзеге асыруға, жаңа жұмыс орындарын ашуға, сондай-ақ көліктегі қауіпсіздік деңгейі мен қызмет көрсету сапасын көтеруге бағытталған.
Көлік инфрақұрылымын дамыту бағдарламасы Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2050 стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында жүктелген тапсырмалар бойынша әзірленуде [7].
Сонымен қатар, өңірдің ірі қалаларында, сондай-ақ қазіргі заманғы стандарттар (көрсеткіштер мен тақтайшалар, тротуарлар, шағын сәулет объектілері, жайластырылған қоғамдық дәретханалар, мүмкіндіктері шектеулі адамдар үшін жайлылық элементтері) негізінде қолданыстағы курорттық аймақтар орталықтарында көше инфрақұрылымын дамыту бағдарламасын әзірлеу қажет.
Эксплуатациялық - экономикалық классификациясы ұшу рейстерінің жиілігіне жүк немесе жолаушыларды тасымалдаудың потенцияалдық және нақты көлемі негізінде салынған.
Әуе көлігінің қызмет көрсету түрлеріне байланысты әуе хабарламаларының әуежайлары негізгі және транзиттік болып бөлінеді. Сонымен қатар, континентаралық, басқа да халықаралық, ішкі және жергілікті. Бұл соңғы классификацияны географилық деп атауға болады.
Техникалық белгілері бойынша:
- бөлімшелерден тұратын қарапайым ұшақтары бар әуежайлар;
- ұшу кезіндегі отырғызуға, ұшақтың қозғалуын реттеу және басқару үшін құрылғы типінің болуы түріне, санына, ұзындығына немесе ұшу - қону жолақтары бұл ұшақ түріне жатқызылады;
- гидроәуежайлар, ол ұшақтардың су бетінен ұшу немесе қону гидроұшақтардың немесе ұшу кемелеріне арналған әуежайлар;
- тікұшақтар аэродромы.
Ұшақтардың типін олардың қызмет көрсетулерімен, порттардың жіберу қабілеттілігімен техникалық құрылғылардың жабдықталуымен сипаттайды. Осылайша, порттардың техникалық классификациясы эксплуатациялық - экономиалық және географилық классификасыясымен тығыз байланысты.
Әуежайлар ұшу рейстерін қадағалап, жолаушыларды қабылдау және оларға қызмет көрсетуін ұйымдастырады. Халықаралық әуе байланыстарында 1 мыңнан астамы қатысады. Дүниежүзіндегі ең үлкен әуежайлар АҚШ-та орналасқан, ол жылына жуық шамамен 30-70 млн жолаушыларды тасымалдайды, одан кейін Бежің 77 404 адам жылына, ал Лондондағы Хитроу әуежайы - 69 434 адам жылына тасымалдайды. Осы елдер Австралия, Қытай, Ресей, Канада және Нидерланды елдерімен қоса 10 дүниежүзілік әуе державаларын құрайды.
Бүгінгі таңда дүниежізілік әуе көлігінің жүйесі 300-ге жуық әуе көлік компанияларын ұсынып отыр. Әуе компаниялар қолданысына қарай мемлекеттік, жеке және корпоративтік болып бөлінеді [8].
Мемлекеттік әуе компаниялары бұрынғы әлеуметтік елдер әуе компаниялары көбінесе дамушы елдер компаниялары, сонымен қатар, дамыған елдер әуе компаниялары болып келеді. Олар ұлттық нақышта мемлекет тарапынан құрылған. Мысалы, British Airways (Ұлыбритания), Air France (Франция), KLM (Голландия) және тағы басқалары. Сонымен қатар, осы әуе компанияларының ішінде ұлтаралық та компаниялар бар, ол бірнеше мемлекет бірлігімен құрылған. Мысалы, SAS скандинавиялық әуе компаниясы болып келетін бірнеше мемлекеттердің Швеция, Дания және Норвегия құрған әуе компаниясы болып келеді.
Жеке әуе компаниялары - отбасылық немесе жеке бір адамға бағынады. Ол көбінесе кішігірім әуе компаниялары болады, сонымен де оған компьютерлік әуе компаниялары және әуе таксилері жатады. Мысалы, UTA Франциядағы әуе компаниясы жатады.
Корпоративтік әуе компаниялардың - акционерлік қоғам иемденушілеріне жатады.
Әуе компанияларды ұшу рейстерін жүзеге асыру сипатына қарай ішкі, халықаралық және аралас болып бөледі.
Лицензиялауға Ресей Федерациясының заңнамасында қарастырылған барлық қызмет түрлері жатады.
Әуе компанияларының рейстерінде жолаушыларға заңды тұлғалар және ұйымдар ұсынатын қызметтер олардың ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны мен меншік түріне қарамастан сертификатталуы қажет. Ұйымдастыру, орындау, қамтамасыз ету және жолаушыларға қызмет көрсету бойынша қызметті жүзеге асыратын персоналдың арнайы дайындығы және сертификаты (куәлік) болуы керек [9].
Кесте бойынша ұшуды уақытылы орындау олардың қауіпсіздігін және әуе компаниясы үшін коммерциялық тиімділікті қамтамасыз етеді, сондықтан ҰҚ қозғалысының жүйелілігіне және ұшу қауіпсіздігіне жауап беретін басшылар мен мамандар аттестациядан өтуі қажет.
Жолаушыларға ұсынылатын қызметтер және оларды орындау мерзімдері көрсеткіш тақтада, мониторлардың экрандарында, плакаттар мен көрсеткіштерде, буклеттерде көрсетіледі, радио хабар тарату желісінен, әуежайдың анықтама бюросы, билеттерді сату кассалары арқылы хабарланады.
Сөз ақпараты жақсы естілуі және әуежайдың барлық жерлері мен жанындағы аумақтағы жерлеріне түсінікті болуы керек. Ол хабарламаның мағынасын нақты жеткізуі керек, уақытылы болуы және әр рейс жолаушыларын ұшуға ресімдеу және дайындау процесстерімен үндес болуы керек.
Халықаралық тасымал жолаушысы төмендегі әкімшілік ресмиліктен өткізіледі:
кеден тексерісі;
санитарлық-эпидемиологиялық бақылау (қажеттілігіне қарай);
төлқұжаттық-визалық (шекара) бақылау;
ұшу қауіпсіздігін арнайы бақылау [10];
Туризм индустриясын сәтті дамыту туристік кластер ішінде және одан тыс жерлерді қосатын жоғары сапалы және дамыған көлік жүйесінің болуымен сипатталады.
Осыған байланысты осы Бағдарлама жаңа инфрақұрылымды құру және қолданыстағысын жетілдіру арқылы өңірлердегі туризм индустриясын тұрақты дамытуға да бағытталатын болады .
Көлік стратегиясының нәтижесінде жаңа көлік жүйесін деңгейге көшу қалыптастырады, сондықтан, оңтайлы көлік желісі құрылады. Толық шығындарды өтеу принципі бойынша инфрақұрылымды қаржыландыру жоғары техникалық және технологиялық деңгейде оны одан әрі орнықты дамыту және техникалық қызмет көрсету бойынша ресурстарды орналастыру мүмкіндігін береді.
Мемлекеттің саясатына байланысты тиімді жұмыс істеуі оның стратегиясы, теміржол, автокөлік, қалалық жолаушылар, әуе және су көлігін негізінен дамытуын қамтиды.
1.2 Туризмнің құраушысы ретінде көлік инфрақұрылымының ерекшеліктері
Әуе көлігі негізінде барлық көлік инфрақұрылым жүйесінің ішінде ең ерекшелетін көлік түрленің бірі. Ол мемлекет экономикасына әсер ететін басқа көлік түрлерінің шамасынан келмейтін бірталай жұмыстар қатарын орындауға лайықты көлік болып келеді.
Әуе - жаңадан дамып келе жатқан көлік түрі деп айтуға болады. Өйткені, 1930 жылдардан бастап нақты ұшу сапарлары мен темір жол желілері іске қосылған. Негізінде осы көлік түрінің дамуына әкеліп соқтыртқан екінші дүниежүзілік соғыс деп айтсақ та болады, өйткені, соғыс жылдары жүк және адамдарды тасымалдау үшін берік әрі күшті ұшақтар пайда болған. Осыған орай халықаралық ережелер рейсі бақылауға алынды, ол басқа елдердің аумағына рұқсатсыз ұшу еркіндігіне тыйым салуынан шыққан. Оны әуе жолаушылар көлігін ұйымдастырудың халықаралық қағидалары бар рейстерді рейттейтін нормалар алды.
Тікұшақ -- ауадан ауыр ұшу аппараты. Оның көтергіш күші мен алға жылжу қозғалысы бір немесе бірнеше көтергіш қалақтарымен атқарылады, кейде ол үшін кішкене қанаттарды пайдаланады. Тікұшақ тік ұшып қонады, сонымен қатар, ол көлденең бақылатын әр түрлі бағытта ұша алады.
Қарапайым ұшаққа карағанда тікұшақтың қанаттары болмайды. Кабинада орналасқан аралықты жүздері бар көлденең бұранданың жоғарғы жағындағы лифт тәріздес айнымалы жасайды. Машинаны ауада жылжыту үшін бұранданы бұру арқылы іске асырады. Роторды орнату бұрышының өзгеруінен көлденең қозғалуына мүмкіндік береді. Тікұшақты тұрақты орнату үшін қосымша пропеллер қолданылады, тікұшақ корпусындағы басты бұрамандамаға перпендикуляр соңғы бөлігіне орнатылады. Бұл пропеллер дененің ауада жан - жағына айналуына қарсы күштеріне әрекет етеді. Ол тұтқа тәріздес болып келеді, яғни сол бұранда арқылы көлденең ұшу жолдарынын бағытын орната аласыз. Ұшақ корпусындағы басты бөлігінде әртүрлі басқару блоктарымен пилот кабинасы орналасқан. Тікұшақты отырғызу кезінде ұшақ корпусының астындағы шасси доңғалақтары қолдаланылады.
Тікұшақтың жолаушылар мен жүктерді тасымалдауға мүмкіндігі бар. Тікұшақты сыйымдылығына байланысты 3 санатқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісіне, екіден бес жолаушыға дейін, екіншісіне, бес жолаушыдан он екіге дейін. Бұл санаттағыларға әдетте бір қозғалтқышы бар шағын тікұшаұтар пайдаланылады. Үшінші санаттағы үлкен машиналар он екіден қырық жолаушыға дейін тасымалдай алады және ол көбінесе коммерциялық бағытта қолданылады. Бұл машиналар екі немесе одан да көп поршеналды немесе газтурбиналы қозғалтқыштармен жабдықталады [11].
Тікұшақ туристік тасымалдауларда жиі қолданылады:
oo әуежайдан VIP - жолаушыларды тасымалдау, трансфер үшін қолданылады. Трансфер көмегімен ұйымдастырылатын тікұшақтық тасымалдаулар автокөлік түрлерімен салыстырғанда әлдеқайда жедел, ыңғайлы болып келеді. Тіпті кейбір жеке туристік орталықтарда ол такси ретінде қолданылда;
oo туристік орталықтарда ұйымдастырылатын экскурсиялық шолуларда қолданылады. Ол адамға биіктен табиғаттың я сол бір көрікті жердің таңғажайып көрінісін тамашалауға мүмкіндік береді;
oo кішігірім авиация жерлері және аэродромы жоқ жерлерге, туристерді қол жетпейтін жерге сақтап жеткізуге мүмкіндік береді. Әдетте туристік орталықтан бұл жер 50 - 300 км қашықтықта орналасады.
Тікұшақ жүкті немесе жолаушыларды тасуға қабілетті. Жолаушылар таситын тікұшақтар жолаушылардың сыйымдылығына қарай үш санатқа бөлінеді: біріншісі 2-ден 5-ке дейінгі жолаушылар; екіншісі 5-тен 12-ге дейін. Бұл санаттар үшін бір қозғалтқышы бар шағын тік ұшақтар қолданылады. Үшінші санат ірі машиналар 12-ден бастап 40 дейін жолаушылар тасымалдауға қабілетті және коммерциялық тасымалдауға қолданылады. Бұл машиналар екі немесе одан да көп поршенді немесе газ турбиналы қозғалтқыштармен жабдықталады.
Кемеңгер Леонардо да Винчи 1438 жылы тікұшақ құрылымының алғышарттарын жасады және тігінен көтерілуге және төмендеуге қабілетті бұранда дайындады, бірақ оның идеясын практикада іске асыруға айтарлықтай кеш қол жетті.
Заманауи тікұшақтың алғашқы түптұлғасын француздар Launoy және Bienvenu 1784 жылы жасаған болатын (яғни ұшақтар және планерлерден бұрын). 1843 жылы ағылшын Д. Кейлей бу тікұшағын жасады, алайды құрылымы тым үлкен және ауыр болғандықтан жерден бір метрге ғана көтерілетін. Әуеге көтеріліп, бірнеше минут жер үстінде болуға қабілетті тікұшақты француз Поль Корн 1907 жылы жасап шығара алды, алайда ұшу кезінде машинаны басқару тәсілдері қарастырылмады және сынақтар кезінде машина арқанмен жерге байланып қалды. 1916 жылы австриялықтар аппараттың сәтті құрылымын ойлап тапты, ол пилотсыз режимде 200 метрлік биіктікке көтерілді және ауада бір сағат болды, алайда бұрынғыдай аппарат жерге арқанмен байланып тұрды.
Тікұшақ арқылы туристерді бағыт басталатын орынға жеткізіп тастау уақытты үнемдеп қана қоймай, сондай-ақ, біршама жағдайларда тынық судағы бірнеше күн жүзуді айналып өтіп және тек өзеннің спорттық тұрғыдан ең қызықты бөлігінде жүзуге жағдай жасайды. Өркениеттен барынша алшақ кеткісі келетін аңшылар, балық аулаушылар, спортшылар және спелетуристер үшін МИ-8 МТ ұшағымен жолға аттану мәселенің ең оңтайлы шешімі болмақ. Дене дайындығынан өткен туристердің рафтинг-турлары алтыншы қиындық санатына дейінгі кедергілермен тау өзендерінде жүзуді білдіреді. Туристердің таңдауы бойынша турдың барысында (балық аулау) тікұшақтың лагерь маңында болуы, балық аулаушылардың күнделікті ау салуына, жағадан алыс орындарға жетуіне көмек беруіне болады, нәтижесінде қысқа уақыт ішіндегі турда өзеннің айтарлықтай бөлігінде (45 км-ге дейін) балық аулап қайтуға мүмкіндік туындайды. Бұл қызметтер туристерді жету қиын аймақтарға апарып тастау және алып қайтуды қамтиды. Спелеологтарды үңгірлерді зерттеу орындарына барлық қажетті жабдықтарымен бірге жеткізу керек. Экскурсиялық-танымдық спелеотурлар экскурсиялық көрсету үшін арнайы дайындалған үңгірлерде жүргізіледі. Мұндай үңгірлерде туристер арнайы салынған жолда немесе көлікте (мысалы, мини-электровоздарда) жүреді, ол жерлерде жарықтандыру қамтамасыз етілген, бағыт бойынша білікті экскурсия жетекшілері жүреді. Жабдықталған үңгірлерге бару арнайы дене дайындығын талап етпейді [12].
Сонымен қатар, туристік салада жеңіл ұшақтар, авиэткалар (baby plane). да қолданылады. Көп жағдайда бұл 1 ден 10 адамға дейін сыйдыра алатын винтті моторлы, моно- немесе бипландар. Қайта құрудан кейінгі кезеңде жеке авиацияға қатысты көзқарас біршама жұмсара түсті, алайда, бірен-саран жағдайларды санамағанда, ол дами алған жоқ. Өнертапқыш қолдан жасаушылардың қолынан бар келгені - жеңіл моторлы дельтаплан немесе моторды жасау болды. Алайда, жеңіл моторлы ұшақтардың жекелеген түрлері, мысалы, спорттық мақсаттарда өндіріледі.
Бүгінгі таңда туризмде қолданыс тапқан жеңіл ұшақтар көп емес, алайда кез-келген уақытта және кез-келген жерде сұранысқа ие болған, теңдесіз көлік - бұл кеңестік көп мақсаттық АН-2 ұшағы еді, бұл ұшаққа 2007 жылдың қыркүйегінде 60 жыл толды. АН-2 жақсы ұшу-қону сипаттамаларына, қарапайым және сенімді құрылымға ие. Оны басқару және жерде қызмет көрсету жеңіл, кез-келген аэродромда пайдалануға болады. Осы қасиеттерінің арқасында АН-2 Арктикадағы және Антарктикадағы экспедицияларға қызмет көрсету, аэрофото түсірілімдер және геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу, орман және дала өрттерін сөндіру үшін, парашютшілерді жаттықтыру, жолаушыларды, жүктерді және жергілікті әуе желілерінде почтаны тасымалдау, сондай-ақ шалғай аймақтардағы халыққа медициналық қызмет көрсету үшін және басқа да мақсаттарда қолданыла бастады. АН-2 көмегімен аңдарды, құстарды және балықтарды барлап, аңшылар мен балықшыларға көмек көрсету жүргізілді. АН-2 ұшағын алғаннан кейін Аэрофлот жергілікті әуе желілерін айтарлықтай кеңейте алды. АН-2П ұшақтары Қиыр Солтүстіктің аймақтарына, шалғай Сібір мен Қиыр Шығыс жерлеріне ұшып бара алады.
1931 жылы конвертоплан, яғни көлденең жағдайдан тігіне қарай ауыса алатын және тігінен қондыру және ұшыруды қамтамасыз ететін моторы бар ұшақ идеясы іске асырылды. Қазіргі уақытта осындай ұшақтар әскери авиацияда кеңінен қолданылады. Тікұшақтардың құрылымын жасау әр түрлі елдерде қарқынды түрде жүргізілді, бірақ биіктігі 3000 м жеткен жіне бір сағаттан аса басқарылатын ұшуды орындаған тікұшақ 1938 жылы ғана жасалды. Түрлі елдерде тікұшақ жасау Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғана белсенді дами бастады. КСРО-да тікұшақтардың бірнеше сәтті құрылымдары дами бастады, оның ішінде ең мықтысы - МИ-26, ол 40 т дейін жүк көтеруге қабілетті.
Бүгінгі күні тікұшақтар жоғары сенімділікке, олар күрделі ауа-райы жағдайында әуеде ұзақ болу қабілетіне ие. Тікұшақтың орын ауыстыру жылдамдығы сағатына 200-220 км жетеді, ұшу алшақтығы жанар май ыдыстарымен шектеледі. 1982 жылы тікұшақпен шер шарына саяхат жасады, ол 29 күн және 3 сағатты құрады. Ұшудың орташа жылдамдығы сағатына 55 км құрайды.
Тікұшақты мақсатты қолдану. Тікұшақ - көп мақсатты машина. Өзіне тән тиімді құрылым сипаттамаларына қарай: жинақылық, тігінен ұшу және қону қабілеттілігі, арнайы әуежай алаңдары қажеттілігінің болмауы, шағын жүктер партиясын және адамдарды қиын қол жетімді аудандарға тез жеткізу, жоғары сенімділік - әскери және азаматтық мақсаттарда кеңінен қолдану саласын белгілейді. Тікұшақ жауынгерлік істерде, патрульдеу, жер мен судағы құтқару операцияларында, медперсоналды, науқастар мен жараланғандарды госпитальге жедел жеткізуде тиімді түрде қолданылады. Вертолет жерлерді және нысандарды фотоға түсіру үшін, киностудиялардағы кино түсіру өндірісінде әуе таксиі ретінде кеңінен қолданылаы [13].
Әуе көлігінің негізгі техникалық-эксплуатациялық ерекшеліктері мен құндлықтары [6]:
oo жолаушылар мен жүк тасымалдау жеделділігі;
oo жаңа маршруттарды құру кезіндегі жеделділік пен жылдамдылықтың ескерілуі;
oo кенеттен қауіп - қатер жағдайы немесе жолаушылар айналымының көп болу әсерінен бір жерден екінші жерге жылдам ауыстыру мүмкіндігі;
oo үлкен қонбай ұшып кетулердір болуы (10000 км - ге жуық);
oo тез жету мүмкіндігі;
oo тасымалдаудың жедел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 - Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ
5
1рТУРИСТІК ИНДУСТРИЯДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризмдегі көлік инфрақұрылымының ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Туризмнің құраушысы ретінде көлік инфрақұрылымының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Туристік индустрияда көлік инфрақұрылым дамуының шетел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2лҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰЛЫМЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ПАВЛОДАР ӘУЕЖАЙЫ АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Қазақстандағы көлік инфрақұрылымының қазіргі жағдайы ... ... .
36
2.2 Павлодар әуежайы АҚ жалпы сипаттамасы мен жағдайы ... ...
45
2.3 Көлік инфрақұлымымен жолаушыларды тасымалдаудағы мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
3дҚАЗАҚСТАННЫҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫН ДАМЫТУДАҒЫ КӨЛІКТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ АРҚЫЛЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туристік индустрияны дамытудағы Павлодар әуежайының АҚ қызмет сапасын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
3.2 Павлодар әуежайы АҚ туристік қызмет көрсету сапасын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
КІРІСПЕ
Экономикалық жүзжылдық феноменінде қарқынды дамуындағы қазіргі таңда туризм жетекші сала және экономикадағы серпінді салаларының бірі болып табылады. Шет елдердің көбісінде туризм жалпы ішкі өнімді қалыптастыруында, қосымша жұмыс орындарын қалыптастыру, сыртқы сауда теңгерімін активтендіру, халықты жұмыспен қамтуда, байланыс пен көлік, құрылыс, ауыл шаруашылық, халық тұтынатын тауарды өндіру және т.б.үлкен ролін атқарады. Осындай жеке экономиканың салаларына зор көмегін тигізіп, әлеуметтік-экономикалық дамуында өзіндік тұрақтандырғышын көрсетеді.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің жолдауында Қазақстан халқына келесі сөзге мән бөлді: Әлеуметтік - экономикалық жаңғыру - Қазақстанның басты даму векторы. Еліміздің экономикасын дамыту үшін тікелей шетелдік инвестициялардың көмегімен әртараптандыру ағымын Қазақстанның экономикасына болашағы бар салаға әкелу қажет, мысалы, туризм саласына. Дамыған елдерде туристік кластердің бір бөлігіне ЖІӨ 10 пайызға дейін келеді. Ал бізде - 1 пайыздан аз [1].
Туризм дамуының жетекші салаларының бірі көлік болып табылады. Көліктің атқаратын ролі әлеуметтік мәселелерін қарастырады, тұрғылықты халықтың іскерлік, мәдени және туристік тасымалдарын жүзеге асырып, шетелде және өз елінің ішінде мәдени айырбасты өркендетеді.
Тұтынушы туристік орталықта пайдаланатын, әсіресе туристік өнім бөлігінде және оған негізгі құраушы жол көлік болып табылады.
Халықаралық туризм туристердің еларалық қозғалысын қамтиды. Оның дамуын зерттеу үшін Көлік индустриясымен өзара қарым-қатынасын анықтау маңызды болып табылады. Түрлендірілген туристік нарықтағы және көлік инфрақұрылымына сәйкес келетін ең маңызды шарттарының бірі қандай да туристік орталығын дамыту болып табылады. Өз бетінше, туризмге деген сұраныс көлік инфрақұрлымының қарқынды ұласуына себепші болады. Соңғы он жылдардың ішінде бұл маңызды ролді көлік саласының ғылыми және технологиялық жетістіктер атқарды. Туризм саласы көлікпен тығыз байланысты өйткені, туристің ұсынған талаптары бойынша оның қауіпсіздігі және оның қозғалыс жылдамдығы толығымен сұраныстарына тікелей тәуелді болып табылады. Саяхаттаушыларды және олардың қол жүктерін, қызмет қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін көліктік компаниялары олармен өзара іс-әрекет ережесін қарым-қатынас негіздерін түсініп, билеттерді жеңілдік жасау арқылы сату олар үшін маңызды болып табылады. Туризмді өрлендіру кейбір мемлекеттерде көлік жүйелері ыңғайлылығы, тиімділігі мен қауіпсіздігі тұрғысынан халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтін, сондай-ақ жаңа әуежайларды, автомобиль жолдарын және темір жол құрылысы байланысты көлік жобалар үлкен инвестиция мен уақыт іске асыру үшін талап фактісі бойынша шектеледі.
Халықаралық туризм саяхатының бір бөлігі құрлықтық және әуе көлігі жылдан жылға іске асып арттырулыда.
Мемлекеттік тасымалдау жүйесінің даму деңгейі оның ең басты мәселелерінің бірі - технологиялық өрлеу мен өркениеттілік болып табылады. Жоғары дамыған көлік жүйесіне деген қажеттілік еуропалық және әлемдік экономикадағы бірігу кезінде одан әрі нығая береді. Көлік жүйесі Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа тиімді кіріуне және жоғары дамыған елдердің деңгейіне сай орын алуына негіз болады.
Статистикаға жүгінетін болсақ, әуе көлігінің даму қарқыны автокөлікке қарағанда танымал, өйткені географиялық саяхатың кең болу есебінен және олардың жиілік игілігі мен жүру уақытын үнемдеу үшін тұрақты үрдіс болғанымен тиімді, яғни қысқа мерзімдік қалааралық турлардың күнен күнге өсуі.
Бұл жағдай туристік бизнестің жолаушыларды тасымалдауға назар аударуын көрсетеді. Әуе көліктер - әлемдегі ең танымал көлік түрлерінің бірі. Осыны туризмдегі әуетасымалдаулар туралы да айтып кетуге болады. Авиация - үлкен ара қашықтықта ең ыңғайлы және ең жылдам тасымалдау көліктерінің бірі. Қазіргі таңда авиасапарларларда қызмет көрсету түрі туристерді қызықтырады. Әуе компаниялар тікелей және халықаралық броньдау жүйесі арқылы және туристік агенттіктерге әуекөлігінде туристерге орын сақтау үшін әр орынға комиссиялық ақы төленеді. Осылайша, оларды әуе тасымалдау жолдарын өзінше таңдауға ынталандырады. Әлемдік шаруашылықта әуе көлігі ең динамикалық және тез дамушы салаларының бірі болып келеді және бүкіл әлемдік көлік жүйесінде жылдан жылға берік орын алады.
Туризм инфрақұрылымының ең басты құраушысы - көлікпен қаматамыздандыру, сонымен қатар, ол туристік өнім құрамына енгізілген пакет бөлігінің негізгі қызметіне кіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті жарлығы бойынша 2010 жылы Қазақстан Республикасының 2010-2014 жылдар аралығындағы дамуы индустриялдық-инновациялық жеделдету мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы әуе саяхаттаулар - көліктік саяхаттаудың көпшілік қатынасқан түрі болып келеді. Қазақстандағы әуе мекемекемелері АҚШ, Ресейге, Тайланд, Италия, Корея, Сингапур, Жапония, Қытай, Түркия, БАӘ, Пәкістан, Сирия, Польша, Францияға және басқа да мемлекеттерге ұшақтарын жібереді.
2007 жылы саяхатшылар халықаралық қозғалысы үшін темір жол жүйесін тек 35% пайдалана отырып (негізінен Еуропада), 10%-ын кемелер мен паромдар саяхаты алып отыр (мысалы, Ұлыбритания және Франция, Италия және Грекия, Швеция және Дания арасында) , ал туристер 55% әуе кемесімен пайдаланылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Азаматтық авиация саласындағы негізгі мәселе аймақтық әуе кемелерінің ескірген парктерінің Халақаралық азаматтық авиация ұйымының стандарттарына сай келмеуі (IСAO), авиацилық персоналдардың жеткіліксіздігі, әсіресе жаз айларында жұмыс істейтіндердің жеткіліксіздігі болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан инфрақұрылымының компоненті авиациялық көлігі Павлодар қаласының әуежайы мысалында болып келеді.
Зерттеу құралы - Павлодардағы әуе жолаушылар тасымалының нарығы, Павлодар қаласының әуежайындағы қызмет көрсету сапасын жоғарлату бойынша іс-шаралар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Павлодар әуежайы мысалында Қазақстандағы әуе тасымалдау жағдайының талдауы және әуе жолаушыларына көрсетілетін қызмет сапасын жоғары сатыға көтеру ұсыныстарын әзерлеу.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді шешуі керек:
туризмдегі көлік жүйесін қарастыру, соның ішінде туризм инфрақұрылымының компоненті әуе көлігі ретінде;
шетелдік тәжірибе бойынша туризмде әуе көлігін қолдану талдауы;
Қазақстандағы әуе жолаушыларын тасымалдауын бағалау;
мемлекет инфрақұрылымының ішіндегі Павлодар әуежайының ролін анықтау;
Павлодар әуежайының әуе жолаушыларын тасымалдау талдауы;
әуе жолаушыларын тасымалдауын жетілдіру бойынша ұсыныстарын әзірлеу.
Берілген дипломдық жұмыста әдіснамалық зерттеу ретінде Павлодар қаласының әуежайының жылдық есебі және ҚР әуекөлігінің дамуының статистикасы алынған.
Жұмыстық тәжірибелік мәні әуе көлігімен саяхаттау барысында, жолаушыларға қызмет көрсету деңгейін арттыру іс-шараларын әзірлеу.
Қазақстанның туристік индустриясының дамытудағы көліктік инфрақұрылымның ролі тақырыбындағы диплом жұмысы үшiн зерттеу құралы ретінде Қазақстандағы көлік инфрақұрылымына баға беріп, мемлекет инфрақұрылым ішіндегі Павлодар әуежайының ролі алынады.
Диплломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯДАҒЫ КӨЛІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризмдегі көлік инфрақұрылымының ролі
Туризм саласының дамуының ең басты аспектісі мемлекет ішіндегі көліктік инфрақұрылымның болуы. Көлік - әр мемлекеттегі экономиканың материалдық базасының құраушысы болып табылады. Туризм мемлекет ішінде тұрақты дамыған болу үшін көлік жүйесі міндетті дамыған болу қажет. Сонымен қатар, географиялық саяхаттарды да көлік жүйесі кеңейтіледі. Өйткені екі жақтың пайдалы келісімшілігі пайда болады.
Мемлекет экономикасындағы көлік жүйесінің үлкен ролін атақты географтар мен экономика ғалымдары А. Смит, М. Ломоносов, Н. Баранский, Н. Мироненко, Г. Лаппо және тағы басқалары ескерген.
Осы ғалымдардың барлығы өз қызметін жүзеге асыру кезінде көліктің ең маңызды бірнеше қоғамдық функциялары бар деп атап көрсетті:
экономикалық, ол экономика саласындағы барлық байланыс пен үйлестірушілікті іске асыра отырып өз қызметін атқарады;
мәдени, ол эстетикалық құндылықтарды тасымалдау арқылы тарату қабілеті болып табылады. Осы жерде көліктің өзі де мәдениеттің бір бөлігі екенін белгілеп кетуге болады. Мысалы, көліктік музейлердің ашылуы, ескі автокөліктерді жақсы көретін қоғамның жиналуы және т.б.;
әлеуметтік функциясы, социологиялық функциясы еңбек өнімділігін жеңілдету және жетілдіру негізінде адам уақытын үнемдеу үшін қажет;
ғылыми маңыздылығы.
Көлік - бұл адамдар мен жүктерді тасымалдауын жүзеге асыратын материалдық қызмет түрі. Қоғамдық өндіріс өзара екі түрге материалдық және материалдық емес өндіріске бөлінеді. Оның ішінде көлік материалдық қызмет көрсету түріне жатады [2].
Көлік міндеттеріне сай екі негізгі топқа бөлінеді:
1. Қоғамдық көлік - тауарлар мен жолаушыларды тасымалдау экономиканың және халықтың барлық салаларының қажеттіліктеріне жауап беретін экономиканың секторы. Қоғамдық көлік түрі қоғамдық қызметтер саласының айналымына жауап береді. Оны көбінесе магистральдық, яғни бұл жағдайда, кез-келген жүйенің негізгі желісі, байланыс жүйесінің құрал желісі деп аталады. Қоғамдық көлік тұжырымдамасын қамтитын, су көлік (теңіз және өзен), жол, әуе көлігі және құбыр көлігі жатады.
2. Сирек пайдаланылатын көлік - өндірістік көлік, сонымен қатар, көлік мекемелеріне жатпайтын барлық транспорттық құралдар, көбінесе қандай-да бір өндірістік жүйенің ажырамас бөлігі болып табылады. Осыған байланысты, кәсіпорында логистка жүйесінің ұйымдастыратын міндеттерінің бірі тұтастай оның жұмысын ұйымдастыру және өндірістік сатып алу, бөлу міндеттері бірлесіп жүзеге асырылады [3].
Қазіргі кезде көлік - мемлекет экономикасының экономикалық және әлеуметтік базаларымен жоғары жабдықталған бір саласы болып табылады. Бүкіл әлемде туризмді дамытудың үлкен бір құраушысы көлік болып келеді. Көлік экономиканың қалыпты қызмет атқаруына және ауыл шаруашылығы, сауда және тағы да басқа салаларының дамуына үлкен әсерін тигізеді. Туризмдегі көлік қызметінің ролінің атқарылуын туристік және мәдени сапарлардың ұйымдастырылуынан, мәдени алмасулардан және әлеуметтік мәселелерді шешу кезінде байқай аламыз. Туризмнің дамуымен және саяхатқа деген сұраныстың артуымен әрдайым көліктік жолдар ұлғаяды, өз кезегінде ол көлік инфрақұрылымының қолайлы дамуына әкеліп соқтыртады.
Туристік бизнестің ең маңызды қызмет көрсету түрлерінің бірі көлік болып келеді. Олар тур құнының үлкен бөлігін құрайды.
Туризм инфрақұрылымының ең басты құраушысы - көлікпен қаматамыздандыру, сонымен қатар, ол туристік өнім құрамына енгізілген турпакет бөлігінің негізгі қызметіне кіреді.
Саяхат барысында туристерді тасымалдау үшін туристік ұйымдармен қолданылатын әр түрлі көлік түрлері пайдаланылады.
Негізінде көлік бізге жерде немесе ауада, суда қозғалуына мүмкіндік береді. Бұқаралық туризм құрлықтағы саяхат түрінен басталып темір жолдардың салуынан пайда болды. Темір жолдың пайда болысымен бірден жаңа шаруашылық инфрақұрылымының ортасы пайда болды, оның ішінде туризм индустриясынан ерекше орын АҚШ алып отыр. Темір жол инфрақұрылымының ішінде тек қана тізбектес емес, сонымен қатар, кіші және үлкен станциялар қызмет көрсету комплексіне айналып отыр. Оның ішіне жол бойындағы мотельдер , тамақтану орындары, пошталық кеңселер жатады.
Туризмде қолданылатын кең таралған халықаралық көлік классификациясы UNWTO жетілдірілген. Көлік түрі халықаралық классификациясында жолушылар немесе туристер өзінің тұрғылықты жерінен сапар жоспарлаған орынға дейінгі жол деп түсіндіріледі. Осы классификацияға байланысты туризм үшін көлік дүниежүзінде табиғат аясына байланысты қолданылады [4].
1. Әуе көлігі:
- ұшақ сапары, кесте бойынша жүретін,
- ұшақ сапары, кесте бойынша жүрмейтін,
- басқа да әуе тасымалдаулары.
2. Су көлігі:
- жолаушылар желісі мен паромдары,
- круиздер,
- басқа да су тасымалдаулары.
3. Құрлық бойындағы көлік:
- темір жол көлігі
- қалааралық және қалалық автобустар, басқа да қоғамдық көліктер;
- қалааралық және қалалық автобустар, басқа да қоғамдық автожол, көліктері:
а) жүйелі жүретін көлік немесе кесте бойынша жұмыс істейтін көліктер;
б) туристік немесе чартер, ол көлік түрлері кестеге бағынбай жұмыс істейді:
- жиі жүретін автокөлік түрлері;
- жалға алатын көлік түрлері;
- құрлықта жүретін басқа да көліктер.
Бұл классификация UNWTO және БҰҰ халықаралық органдардың статистикалық бақылауларын тиімді жүргізу үшін, мұқтаждылықты бірегейлендіру және мемлекет тарапынан туристік - көлік туралы ақпаратты беру және оны жинақтау үшін қолданылады. Классификация негізіне туризмнің осы заманғы қоғамдық, шаруашылық және мемлекеттік тізбегінің басты факторы ретінде мобильділік қарастырылады, елдердің көбісінде туризмнің қаржылық бөлігін көлік инфрақұрылымына жұмсалған қаржы құрайды.
Халықаралық классификация жүйесіне жүгінетін болсақ көлік түрі екіге болінеді:
1. Көліктік жолдарды құрайды.
2. Көлік түрлерін топтастырады.
Туризм статистикасы бойынша халықаралық эксперттер көлік түрлерін коммерциялық және жеке топ деп бөлуге ұсынады. Халықаралық статистикасының органдары келесідей ұсыныс береді, егер де сапар барысында турист бірнеше көлік түрімен қолданылатын болса, онда ол көлік түрлерін ерекшелеп атап кеткен жөн.
Мемлекеттің авиакөлік жүйесі келесі бөлімдермен сипатталады:
oo халықаралық әуе жолдарының болуы;
oo Қазақстанмен әуе тасымалдаулармен айналысатын, үлкен әуежайлар мен әуе компанияларға соның ішіне чартерлік желілер кіреді;
oo әуе билеттерінің құны мен қызмет көрсету сапасы жатады.
Су көлігі бөлімінде Жолаушылар желісі мен паромдары категориясында Кесте бойынша жұмыс істейтін түсінігіне дәл келеді. Круиздар категориясына теңіз бойында және көл бойында қызмет көрестулеріне сәкес келіп, таңғажайып сапараларға бару мақсаты үшін үлкен көлемдегі туристер мен жолаушыларды тасымалдау болып табылады. Басқа да су тасымалдаулары категориясына жалға алынған экипажбен немесе экипажсыз көлік түрлері жатады. Осы бөлімінің басқа бөлімдермен салыстырғандағы басты ерекшелегі тасымалдау барысында бірден түнеу орындарының болуы.
Су көлігінің жүйесі теңіз және өзен бойындағы көліктер деп бөледі. Егер елдердің теңізге тікелей шығатын мүмкіндіктері бар болса, онда ол туризмнің даму шартының теңіз көлігінің даму деңгейін көрсетеді:
теңіз порттарының болуы;
халықаралық жолаушылар тасымалының бар болуы және туристік круиздер;
туристік теңіз бойындағы немесе кішігірім кемелердегі маршруттардың бар болуы, мысалы, экскурсия, яхтинг, серуен;
теңіз арқылы тасымалдаулармен айналысатын компаниялар атаулары;
билетер құны;
кішігірім кемелерді жалға беру .
Өзен көлігі келесідей параметрлермен сипатталады:
су жолдарының тығыздығы мен ұзындығы (өзен, көл, өзек, су қоймасы);
арнайы су астындағы жолдардың құрылыстары (өзектер, шлюз);
өзен порты ;
өзен флотының жағдайы, қызмет көрсету сапасы;
су жолаушыларының және туристік маршруттардың ағымы мен мөлшері;
билеттер құны;
кішігірім өзен кемелерінің жалға беруінің бар болуы.
Құрлық бойындағы көліктер бөлімінің Темір жол көлігі категориясы өзінің ішінде жолаушыларды және туристік тасымалдауларды халықаралық және қалааралық темір жол тасымалдауларын атқарады. Көбінесе темір жол тасымалдауларында вагон түнеу орынының қызметін атқарады. Ұлттық статистикалық тіркеу органы осы көлік тасымалдау түрінің классификациясын жолаушының алған билетінің түріне байланысты.
Осы бөлімнің ішіне жататын Қалааралық және қалалық автобустар, басқа да қоғамдық көліктер категориясы өзінің атқаратын қызметіне кесте бойынша және кесте бойынша емес жұмыс істеуін жатқызамыз. Бұл категорияға автожолдармен жүретін жолаушылар тасымалдауы жатады, бірақ та, адамдар саны сегіз адамнан көп болуы керек, оларға трамвай, троллейбус, автобус жатады. Жалға алатын көлік түрлері -- бұл автокөліктер, микроавтобустар, автофургандар және де басқа сегіз адамдық орындардан артық болмайтын туристік сапарларға лайықты көліктерді жатқызамыз. Осы категориядағы көлік түрлерін жалға алу үшін коммерциялық мекемеге сүйену жөн. Сонымен қатар, мекеме жолаушыларға немесе туристерге көлік жүргізушісімен бірге немесе бөлек көлікті ұсынады. Құрлықта жүретін басқа да көліктер түріне моторсыз және жануарлар көмегімен жүретін көліктер және соның ішіне жаяу жүру де жатады.
Автокөлік жүйесіне сипаттама келесі параметрлер бойынша беріледі:
oo мемлекет ішіндегі жолдың жалпы ұзындығы;
oo жол төсемінің сапасы;
oo жол иерархиясы (халықаралық жол белгісі; федералдық белгісі; ақылы автомагистральдар);
oo инфрақұрылым орнығуының деңгейі: автосервистің, тамақтандыру мен түнеу орныдарының бар болуы;
oo автотұрақтардың бар болуы, сапасы мен төлемақы деңгейі: автобустардың саны мен сапасы;
oo автомобильдер мен фургандарды жалға беретін пунктер мен мекемелер;
oo автосервис мекемелелері.
Темір жол жүйесі хабарламасы төмендегідей көрсеткіштермен сипатталады [5]:
oo темір жолдардың ұзықтығы мен жиілігі;
oo темір жол жолтабанының ені;
oo қозғалу жүйесі, темір жолдардың жеткізу қабілеті;
oo жылжымалы құрамының деңгейінің сапасы;
oo қала маңы және туристік темір жол көлігігінің алыс немесе жақын жолының комфорттылығы;
oo билетердің құны мен жеңілдіктердің болуы.
Бұл халықаралық классификациясы туризм саласының транспорттық секторының жалпы даму үрдісі мен жағдайын, жалпыламалық, кепілдемелік ұсыныс беру және тек қана статистикалық мәліметті жинақтауда қолданылады сонымен қатар, анализдік талдауларды топтау және жинақтау мен салыстыру және зерттеу мақсатымен жүргізіледі.
Қорытындылай келе, классификация мысалында келтірілген, туристік салада қолданылатын әрбір көлік түрі өзінің функционалдылығымен, мақсаттылығымен және қолданулылығымен өзінің орнымен ерекшеленеді.
Туризмдегі қызмет көрсетудің ең маңызды түрлерінің бірі - көлік қызметі болып табылады. Турпакет құнының көп бөлігін көлікке жұмсалған қаржы құрайды. Сапарда қолданалатын көлік түрі неғұрлым тез және комфортты болса, саяхат соғұрлым қымбатқа шығады. Туристік кәсіпорындардың сұранысы бойынша жолаушыларды тасымалдау үшін әртүрлі көлік түрлері болады.
Осылайша, неғұрлым оңтайлы факторлардың көп болуы, көлік сапарының құны соғұрлым қымбат болады, бірақ та көлік түрлері барлық талаптарға сай келе қоймайды. Сондықтан да туристке көлік түрлерін ұсынар алдында алдыңғы орынға көлік жүйесінің туристік орталықтарының барлық көлік түрлерінің кемшіліктері мен артықшылықтарын ұсынған жөн. Туристің туризм саласымен тығыз байланыста болуы үшін, турист көлік жүйесінің қызметімен қанағаттандырылған болу керек. Осы жағдайда туристтік орталықтың және туристік сферасының макроортасының бір бөлігі көлік жүйесі деп қарастыруға болады.
Әр тұтынушы демалыс сапарын жоспарлаған кезінен бастап бірнеше талаптарды ескеріп таңдайды: саяхат мақсаты, барар жолдың орналасу жолы мен бағыты, маусымдылық, іс-сапар жоспарланған жеріне дейін қандай уақыт аралығында жете алуы, комфорттылық және саяхат туралы ақпараттылық, сапар барысында шолу мүмкіндігі, бағасы, жүкті тасымалдау және оның салмағы, жол барысында тоқтау мүмкіндіктері, тамақтану шарттары, тыныш жердің болуы, қолайсыз экологиялық факторлардың болуы, қауіпсіздік, төлемақы қабілеттілігі, жасы мен физикалық ауыртпалықтарына шыдамдылығы.
Басымдылықтарға сай осы талаптар келесідей жіктеледі [6]:
oo іс - сапар қауіпсіздігі;
oo жәрдемақының қосымша құны мен оның болуы;
oo жеткізу жылдамдығы мен жайлылығы;
oo басқа факторлар.
Негізгі көлік түрлерімен тасымалдаулар типтерін қарастыратын болсақ. Туристерді әуе көлігімен тасымалдау
Әуе көлігімен қызмет көрсетудің талаптарына келесілер жатады:
-жолаушыларды тасымалдау кезінде олардың санитарлық-гигиеналық талаптырына сай, қауіпсіздігіне кепілдік беріп, олардың жеке заттарын тасымалдау барысында сақтауына кепілдеме береді.
өз атауы мен міндеттеріне сай болуы;
әуе тасымалдаулары кезінде келсім шарттарда көрсетілген заңнаманың, нормативтік құжаттардың көлеміне, уақытына, қызмет көрсету талаптарын ескеру қажет;
жолаушылар үшін бар жағдайы жасалған, толық жабдықталған ғимарат, маршруттардың тиімді жасалуы, құрал-жабдықтардың тиімді орналастыру;
қызмет көрсететін персоналдардың белгілі бір талаптарға сай сертификатталған және толығымен маманданған болуы керек.
Әуежайларда жолаушыларға қызмет көрсететін персоналдарға келесідей талаптар қойылады.
жолаушыларға сыпайы, тілектестік қарым-қатынасты және мерзімді және маманданған көмегін көрсетуі тиіс.
персонал жолаушылармен қарым-қатынаста болғанда этикалық нормаларға сай тәртібін сақтау керек;
міндетті түрде персонал талаптарға сай киім үлгісін және ұқыпты сыртқы көрінісін сақтау керек.
Жолаушымен қарым-қатынаста болғанда персонал сөйлеу мәнеріне, профессионалдық сөздік қорына, сұрақтарға дұрыс, қысқа да нұсқа жауап беруіне, жолаушы қай тілде сөйлесе персонал сол тілде жауап беруі тиіс, басқа адамдардың көздерінше қызметтік ақпарат жайында сөйлеуге тыйым салынады.
Әр түрлі елдердің көлік жүйесінің тарихи қалыптасуын олардың географилық орналастыруының табиғи әлеуетін, сонымен де, климаттық, ландшафтық сипаттамалары әсерін қалыптастырады. Ол белгілі бір аймақтар мен мемлекеттерде рационалды түрде қолданылатын көліктік - техникалық базарлардың пайда болуына әкелді. Мысалы, темір жол құрылғысын көбінесе жазық жерлерде дамыту ыңғайлы, ал өзен жолдарын - өзендер мен көлдер жүйесі бар жерде салу тиімді, Австралия, Германия, Ресей, Канада және Финлянлияны жатқызуға болады.
Ежелгі заманнан бастап адамдар үшін теңіздер мен мұхиттар арқылы алыс және жақын саяхатарын жүргізу тиімді болып саналған. Сондықтан туризмге - өзендер, өзектер және көлдер тиімді.
Қазіргі кездегі қалыптасқан туризм басы танымал алғаш темір жолы арқылы Ливерпульден Лондонға сапар құрған ағылшындық саяхатшы Томас Кук болатын. 1843 жылы Томас Кук Темза бойымен қайықтық экскурсияларды ұйымдастырған. Айтарлықтай дәл осы жол бойымен америкалық континенттегі Миссисипи өзенінде Американ экспресс өз экскурсияларын ашқан. Осы сапарларға ұқсас Ніл, Рейн, Дунайға круиздері жүргізілетін болды.
БҰҰ негізінде дайындаған көліктің халықаралық стандарттың классификациясына сай, туризм статистикасының ұсынысымен 1994 жылы БТҰ-да келтірілген. Бұл классификация екі деңгейден тұрады- категория, яғни көлік түрі және дәрежесі,ол көлік түрін анықтайды (кесте 1) [6].
Кесте 1
Көлік түрлерінің классификациясы және оның артықшылықтары мен кемшіліктері
Түрлері
Санаттары
Артықшылығы
Кемшілігі
Әуе көлігі
Кесте бойынша рейстер
1.географияның кең болуы
2. Жылдамдығы
3. Қызмет көрсетудің жоғары болуы
1.Бағаның қымбаттылығы
2.туристердің әуе тасымалдау жолын қорқуы
Чартерлік рейстер
Басқа да әуе тасымалдаулары
Су көлігі
Жолаушылар желісі мен паромдар
1. Комфорттылық
2.Толықтай демалыс
3. Біркелкі үлкен көлемді жүкті арту
1.Төмен жылдамдық
2.Тарифтердің жоғарлылығы
3.Мобильділіктің шектелуі
4.Туристердің теңізауруысен ауруы
Круиздер
Басқа да тасымалдаулар
Құрлық көлігі
Темір жол
1. Арзандылығы
2. Жеңілдіктердің болуы
Жылдамдығы біркелкі және жоғары комфортты
Қалааралық және қала автобустары және тағы басқа автобус транспорттары
1. Экономды
2. Барлығына қолжетімді болуы
1.Жолдардың міндетті түрде жақсы болуы
2.Сапардың үлкен ара қашықтыққа созымауы
Жеке автокөліктер мен машиналар (8 адамға дейін)
1. Барлық адамдардың қолдана алуы
2. Қолжетімділік
Автокөлікті жалға алу
1. Мобильділік
2. Икемділік
Құрлықта жүретін басқа көлік түрлері
Ескерту - Мәліметтерге [6] жүгініп құрастырылған
Барлық мемлекет үкіметі туризм инфрақұрылымының көлік түріне дерлік үлкен назарын аударады.
Қазақстан, Еуропа мен Азияның қиылысында орналасқандықтан транзиттік әлеуетке ие, Ресей мен Еуропаға Азия елдері ұсыну арқылы айтарлықтай байланыстыруға ешқандай балама жоқ.
Өкінішке орай, Қазақстанның көліктік инфрақұрылымы халықаралық стандарттарға сай емес. Көлік инфрақұрылымын дамыту үшін 2020 жылға дейінгі Қазақстанның көліктік стратегиясы қабылданды. Құжат Қазақстанның көлік жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және елдің транзиттік әлеуетін жүзеге асыруға, жаңа жұмыс орындарын ашуға, сондай-ақ көліктегі қауіпсіздік деңгейі мен қызмет көрсету сапасын көтеруге бағытталған.
Көлік инфрақұрылымын дамыту бағдарламасы Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2050 стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында жүктелген тапсырмалар бойынша әзірленуде [7].
Сонымен қатар, өңірдің ірі қалаларында, сондай-ақ қазіргі заманғы стандарттар (көрсеткіштер мен тақтайшалар, тротуарлар, шағын сәулет объектілері, жайластырылған қоғамдық дәретханалар, мүмкіндіктері шектеулі адамдар үшін жайлылық элементтері) негізінде қолданыстағы курорттық аймақтар орталықтарында көше инфрақұрылымын дамыту бағдарламасын әзірлеу қажет.
Эксплуатациялық - экономикалық классификациясы ұшу рейстерінің жиілігіне жүк немесе жолаушыларды тасымалдаудың потенцияалдық және нақты көлемі негізінде салынған.
Әуе көлігінің қызмет көрсету түрлеріне байланысты әуе хабарламаларының әуежайлары негізгі және транзиттік болып бөлінеді. Сонымен қатар, континентаралық, басқа да халықаралық, ішкі және жергілікті. Бұл соңғы классификацияны географилық деп атауға болады.
Техникалық белгілері бойынша:
- бөлімшелерден тұратын қарапайым ұшақтары бар әуежайлар;
- ұшу кезіндегі отырғызуға, ұшақтың қозғалуын реттеу және басқару үшін құрылғы типінің болуы түріне, санына, ұзындығына немесе ұшу - қону жолақтары бұл ұшақ түріне жатқызылады;
- гидроәуежайлар, ол ұшақтардың су бетінен ұшу немесе қону гидроұшақтардың немесе ұшу кемелеріне арналған әуежайлар;
- тікұшақтар аэродромы.
Ұшақтардың типін олардың қызмет көрсетулерімен, порттардың жіберу қабілеттілігімен техникалық құрылғылардың жабдықталуымен сипаттайды. Осылайша, порттардың техникалық классификациясы эксплуатациялық - экономиалық және географилық классификасыясымен тығыз байланысты.
Әуежайлар ұшу рейстерін қадағалап, жолаушыларды қабылдау және оларға қызмет көрсетуін ұйымдастырады. Халықаралық әуе байланыстарында 1 мыңнан астамы қатысады. Дүниежүзіндегі ең үлкен әуежайлар АҚШ-та орналасқан, ол жылына жуық шамамен 30-70 млн жолаушыларды тасымалдайды, одан кейін Бежің 77 404 адам жылына, ал Лондондағы Хитроу әуежайы - 69 434 адам жылына тасымалдайды. Осы елдер Австралия, Қытай, Ресей, Канада және Нидерланды елдерімен қоса 10 дүниежүзілік әуе державаларын құрайды.
Бүгінгі таңда дүниежізілік әуе көлігінің жүйесі 300-ге жуық әуе көлік компанияларын ұсынып отыр. Әуе компаниялар қолданысына қарай мемлекеттік, жеке және корпоративтік болып бөлінеді [8].
Мемлекеттік әуе компаниялары бұрынғы әлеуметтік елдер әуе компаниялары көбінесе дамушы елдер компаниялары, сонымен қатар, дамыған елдер әуе компаниялары болып келеді. Олар ұлттық нақышта мемлекет тарапынан құрылған. Мысалы, British Airways (Ұлыбритания), Air France (Франция), KLM (Голландия) және тағы басқалары. Сонымен қатар, осы әуе компанияларының ішінде ұлтаралық та компаниялар бар, ол бірнеше мемлекет бірлігімен құрылған. Мысалы, SAS скандинавиялық әуе компаниясы болып келетін бірнеше мемлекеттердің Швеция, Дания және Норвегия құрған әуе компаниясы болып келеді.
Жеке әуе компаниялары - отбасылық немесе жеке бір адамға бағынады. Ол көбінесе кішігірім әуе компаниялары болады, сонымен де оған компьютерлік әуе компаниялары және әуе таксилері жатады. Мысалы, UTA Франциядағы әуе компаниясы жатады.
Корпоративтік әуе компаниялардың - акционерлік қоғам иемденушілеріне жатады.
Әуе компанияларды ұшу рейстерін жүзеге асыру сипатына қарай ішкі, халықаралық және аралас болып бөледі.
Лицензиялауға Ресей Федерациясының заңнамасында қарастырылған барлық қызмет түрлері жатады.
Әуе компанияларының рейстерінде жолаушыларға заңды тұлғалар және ұйымдар ұсынатын қызметтер олардың ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны мен меншік түріне қарамастан сертификатталуы қажет. Ұйымдастыру, орындау, қамтамасыз ету және жолаушыларға қызмет көрсету бойынша қызметті жүзеге асыратын персоналдың арнайы дайындығы және сертификаты (куәлік) болуы керек [9].
Кесте бойынша ұшуды уақытылы орындау олардың қауіпсіздігін және әуе компаниясы үшін коммерциялық тиімділікті қамтамасыз етеді, сондықтан ҰҚ қозғалысының жүйелілігіне және ұшу қауіпсіздігіне жауап беретін басшылар мен мамандар аттестациядан өтуі қажет.
Жолаушыларға ұсынылатын қызметтер және оларды орындау мерзімдері көрсеткіш тақтада, мониторлардың экрандарында, плакаттар мен көрсеткіштерде, буклеттерде көрсетіледі, радио хабар тарату желісінен, әуежайдың анықтама бюросы, билеттерді сату кассалары арқылы хабарланады.
Сөз ақпараты жақсы естілуі және әуежайдың барлық жерлері мен жанындағы аумақтағы жерлеріне түсінікті болуы керек. Ол хабарламаның мағынасын нақты жеткізуі керек, уақытылы болуы және әр рейс жолаушыларын ұшуға ресімдеу және дайындау процесстерімен үндес болуы керек.
Халықаралық тасымал жолаушысы төмендегі әкімшілік ресмиліктен өткізіледі:
кеден тексерісі;
санитарлық-эпидемиологиялық бақылау (қажеттілігіне қарай);
төлқұжаттық-визалық (шекара) бақылау;
ұшу қауіпсіздігін арнайы бақылау [10];
Туризм индустриясын сәтті дамыту туристік кластер ішінде және одан тыс жерлерді қосатын жоғары сапалы және дамыған көлік жүйесінің болуымен сипатталады.
Осыған байланысты осы Бағдарлама жаңа инфрақұрылымды құру және қолданыстағысын жетілдіру арқылы өңірлердегі туризм индустриясын тұрақты дамытуға да бағытталатын болады .
Көлік стратегиясының нәтижесінде жаңа көлік жүйесін деңгейге көшу қалыптастырады, сондықтан, оңтайлы көлік желісі құрылады. Толық шығындарды өтеу принципі бойынша инфрақұрылымды қаржыландыру жоғары техникалық және технологиялық деңгейде оны одан әрі орнықты дамыту және техникалық қызмет көрсету бойынша ресурстарды орналастыру мүмкіндігін береді.
Мемлекеттің саясатына байланысты тиімді жұмыс істеуі оның стратегиясы, теміржол, автокөлік, қалалық жолаушылар, әуе және су көлігін негізінен дамытуын қамтиды.
1.2 Туризмнің құраушысы ретінде көлік инфрақұрылымының ерекшеліктері
Әуе көлігі негізінде барлық көлік инфрақұрылым жүйесінің ішінде ең ерекшелетін көлік түрленің бірі. Ол мемлекет экономикасына әсер ететін басқа көлік түрлерінің шамасынан келмейтін бірталай жұмыстар қатарын орындауға лайықты көлік болып келеді.
Әуе - жаңадан дамып келе жатқан көлік түрі деп айтуға болады. Өйткені, 1930 жылдардан бастап нақты ұшу сапарлары мен темір жол желілері іске қосылған. Негізінде осы көлік түрінің дамуына әкеліп соқтыртқан екінші дүниежүзілік соғыс деп айтсақ та болады, өйткені, соғыс жылдары жүк және адамдарды тасымалдау үшін берік әрі күшті ұшақтар пайда болған. Осыған орай халықаралық ережелер рейсі бақылауға алынды, ол басқа елдердің аумағына рұқсатсыз ұшу еркіндігіне тыйым салуынан шыққан. Оны әуе жолаушылар көлігін ұйымдастырудың халықаралық қағидалары бар рейстерді рейттейтін нормалар алды.
Тікұшақ -- ауадан ауыр ұшу аппараты. Оның көтергіш күші мен алға жылжу қозғалысы бір немесе бірнеше көтергіш қалақтарымен атқарылады, кейде ол үшін кішкене қанаттарды пайдаланады. Тікұшақ тік ұшып қонады, сонымен қатар, ол көлденең бақылатын әр түрлі бағытта ұша алады.
Қарапайым ұшаққа карағанда тікұшақтың қанаттары болмайды. Кабинада орналасқан аралықты жүздері бар көлденең бұранданың жоғарғы жағындағы лифт тәріздес айнымалы жасайды. Машинаны ауада жылжыту үшін бұранданы бұру арқылы іске асырады. Роторды орнату бұрышының өзгеруінен көлденең қозғалуына мүмкіндік береді. Тікұшақты тұрақты орнату үшін қосымша пропеллер қолданылады, тікұшақ корпусындағы басты бұрамандамаға перпендикуляр соңғы бөлігіне орнатылады. Бұл пропеллер дененің ауада жан - жағына айналуына қарсы күштеріне әрекет етеді. Ол тұтқа тәріздес болып келеді, яғни сол бұранда арқылы көлденең ұшу жолдарынын бағытын орната аласыз. Ұшақ корпусындағы басты бөлігінде әртүрлі басқару блоктарымен пилот кабинасы орналасқан. Тікұшақты отырғызу кезінде ұшақ корпусының астындағы шасси доңғалақтары қолдаланылады.
Тікұшақтың жолаушылар мен жүктерді тасымалдауға мүмкіндігі бар. Тікұшақты сыйымдылығына байланысты 3 санатқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісіне, екіден бес жолаушыға дейін, екіншісіне, бес жолаушыдан он екіге дейін. Бұл санаттағыларға әдетте бір қозғалтқышы бар шағын тікұшаұтар пайдаланылады. Үшінші санаттағы үлкен машиналар он екіден қырық жолаушыға дейін тасымалдай алады және ол көбінесе коммерциялық бағытта қолданылады. Бұл машиналар екі немесе одан да көп поршеналды немесе газтурбиналы қозғалтқыштармен жабдықталады [11].
Тікұшақ туристік тасымалдауларда жиі қолданылады:
oo әуежайдан VIP - жолаушыларды тасымалдау, трансфер үшін қолданылады. Трансфер көмегімен ұйымдастырылатын тікұшақтық тасымалдаулар автокөлік түрлерімен салыстырғанда әлдеқайда жедел, ыңғайлы болып келеді. Тіпті кейбір жеке туристік орталықтарда ол такси ретінде қолданылда;
oo туристік орталықтарда ұйымдастырылатын экскурсиялық шолуларда қолданылады. Ол адамға биіктен табиғаттың я сол бір көрікті жердің таңғажайып көрінісін тамашалауға мүмкіндік береді;
oo кішігірім авиация жерлері және аэродромы жоқ жерлерге, туристерді қол жетпейтін жерге сақтап жеткізуге мүмкіндік береді. Әдетте туристік орталықтан бұл жер 50 - 300 км қашықтықта орналасады.
Тікұшақ жүкті немесе жолаушыларды тасуға қабілетті. Жолаушылар таситын тікұшақтар жолаушылардың сыйымдылығына қарай үш санатқа бөлінеді: біріншісі 2-ден 5-ке дейінгі жолаушылар; екіншісі 5-тен 12-ге дейін. Бұл санаттар үшін бір қозғалтқышы бар шағын тік ұшақтар қолданылады. Үшінші санат ірі машиналар 12-ден бастап 40 дейін жолаушылар тасымалдауға қабілетті және коммерциялық тасымалдауға қолданылады. Бұл машиналар екі немесе одан да көп поршенді немесе газ турбиналы қозғалтқыштармен жабдықталады.
Кемеңгер Леонардо да Винчи 1438 жылы тікұшақ құрылымының алғышарттарын жасады және тігінен көтерілуге және төмендеуге қабілетті бұранда дайындады, бірақ оның идеясын практикада іске асыруға айтарлықтай кеш қол жетті.
Заманауи тікұшақтың алғашқы түптұлғасын француздар Launoy және Bienvenu 1784 жылы жасаған болатын (яғни ұшақтар және планерлерден бұрын). 1843 жылы ағылшын Д. Кейлей бу тікұшағын жасады, алайды құрылымы тым үлкен және ауыр болғандықтан жерден бір метрге ғана көтерілетін. Әуеге көтеріліп, бірнеше минут жер үстінде болуға қабілетті тікұшақты француз Поль Корн 1907 жылы жасап шығара алды, алайда ұшу кезінде машинаны басқару тәсілдері қарастырылмады және сынақтар кезінде машина арқанмен жерге байланып қалды. 1916 жылы австриялықтар аппараттың сәтті құрылымын ойлап тапты, ол пилотсыз режимде 200 метрлік биіктікке көтерілді және ауада бір сағат болды, алайда бұрынғыдай аппарат жерге арқанмен байланып тұрды.
Тікұшақ арқылы туристерді бағыт басталатын орынға жеткізіп тастау уақытты үнемдеп қана қоймай, сондай-ақ, біршама жағдайларда тынық судағы бірнеше күн жүзуді айналып өтіп және тек өзеннің спорттық тұрғыдан ең қызықты бөлігінде жүзуге жағдай жасайды. Өркениеттен барынша алшақ кеткісі келетін аңшылар, балық аулаушылар, спортшылар және спелетуристер үшін МИ-8 МТ ұшағымен жолға аттану мәселенің ең оңтайлы шешімі болмақ. Дене дайындығынан өткен туристердің рафтинг-турлары алтыншы қиындық санатына дейінгі кедергілермен тау өзендерінде жүзуді білдіреді. Туристердің таңдауы бойынша турдың барысында (балық аулау) тікұшақтың лагерь маңында болуы, балық аулаушылардың күнделікті ау салуына, жағадан алыс орындарға жетуіне көмек беруіне болады, нәтижесінде қысқа уақыт ішіндегі турда өзеннің айтарлықтай бөлігінде (45 км-ге дейін) балық аулап қайтуға мүмкіндік туындайды. Бұл қызметтер туристерді жету қиын аймақтарға апарып тастау және алып қайтуды қамтиды. Спелеологтарды үңгірлерді зерттеу орындарына барлық қажетті жабдықтарымен бірге жеткізу керек. Экскурсиялық-танымдық спелеотурлар экскурсиялық көрсету үшін арнайы дайындалған үңгірлерде жүргізіледі. Мұндай үңгірлерде туристер арнайы салынған жолда немесе көлікте (мысалы, мини-электровоздарда) жүреді, ол жерлерде жарықтандыру қамтамасыз етілген, бағыт бойынша білікті экскурсия жетекшілері жүреді. Жабдықталған үңгірлерге бару арнайы дене дайындығын талап етпейді [12].
Сонымен қатар, туристік салада жеңіл ұшақтар, авиэткалар (baby plane). да қолданылады. Көп жағдайда бұл 1 ден 10 адамға дейін сыйдыра алатын винтті моторлы, моно- немесе бипландар. Қайта құрудан кейінгі кезеңде жеке авиацияға қатысты көзқарас біршама жұмсара түсті, алайда, бірен-саран жағдайларды санамағанда, ол дами алған жоқ. Өнертапқыш қолдан жасаушылардың қолынан бар келгені - жеңіл моторлы дельтаплан немесе моторды жасау болды. Алайда, жеңіл моторлы ұшақтардың жекелеген түрлері, мысалы, спорттық мақсаттарда өндіріледі.
Бүгінгі таңда туризмде қолданыс тапқан жеңіл ұшақтар көп емес, алайда кез-келген уақытта және кез-келген жерде сұранысқа ие болған, теңдесіз көлік - бұл кеңестік көп мақсаттық АН-2 ұшағы еді, бұл ұшаққа 2007 жылдың қыркүйегінде 60 жыл толды. АН-2 жақсы ұшу-қону сипаттамаларына, қарапайым және сенімді құрылымға ие. Оны басқару және жерде қызмет көрсету жеңіл, кез-келген аэродромда пайдалануға болады. Осы қасиеттерінің арқасында АН-2 Арктикадағы және Антарктикадағы экспедицияларға қызмет көрсету, аэрофото түсірілімдер және геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу, орман және дала өрттерін сөндіру үшін, парашютшілерді жаттықтыру, жолаушыларды, жүктерді және жергілікті әуе желілерінде почтаны тасымалдау, сондай-ақ шалғай аймақтардағы халыққа медициналық қызмет көрсету үшін және басқа да мақсаттарда қолданыла бастады. АН-2 көмегімен аңдарды, құстарды және балықтарды барлап, аңшылар мен балықшыларға көмек көрсету жүргізілді. АН-2 ұшағын алғаннан кейін Аэрофлот жергілікті әуе желілерін айтарлықтай кеңейте алды. АН-2П ұшақтары Қиыр Солтүстіктің аймақтарына, шалғай Сібір мен Қиыр Шығыс жерлеріне ұшып бара алады.
1931 жылы конвертоплан, яғни көлденең жағдайдан тігіне қарай ауыса алатын және тігінен қондыру және ұшыруды қамтамасыз ететін моторы бар ұшақ идеясы іске асырылды. Қазіргі уақытта осындай ұшақтар әскери авиацияда кеңінен қолданылады. Тікұшақтардың құрылымын жасау әр түрлі елдерде қарқынды түрде жүргізілді, бірақ биіктігі 3000 м жеткен жіне бір сағаттан аса басқарылатын ұшуды орындаған тікұшақ 1938 жылы ғана жасалды. Түрлі елдерде тікұшақ жасау Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғана белсенді дами бастады. КСРО-да тікұшақтардың бірнеше сәтті құрылымдары дами бастады, оның ішінде ең мықтысы - МИ-26, ол 40 т дейін жүк көтеруге қабілетті.
Бүгінгі күні тікұшақтар жоғары сенімділікке, олар күрделі ауа-райы жағдайында әуеде ұзақ болу қабілетіне ие. Тікұшақтың орын ауыстыру жылдамдығы сағатына 200-220 км жетеді, ұшу алшақтығы жанар май ыдыстарымен шектеледі. 1982 жылы тікұшақпен шер шарына саяхат жасады, ол 29 күн және 3 сағатты құрады. Ұшудың орташа жылдамдығы сағатына 55 км құрайды.
Тікұшақты мақсатты қолдану. Тікұшақ - көп мақсатты машина. Өзіне тән тиімді құрылым сипаттамаларына қарай: жинақылық, тігінен ұшу және қону қабілеттілігі, арнайы әуежай алаңдары қажеттілігінің болмауы, шағын жүктер партиясын және адамдарды қиын қол жетімді аудандарға тез жеткізу, жоғары сенімділік - әскери және азаматтық мақсаттарда кеңінен қолдану саласын белгілейді. Тікұшақ жауынгерлік істерде, патрульдеу, жер мен судағы құтқару операцияларында, медперсоналды, науқастар мен жараланғандарды госпитальге жедел жеткізуде тиімді түрде қолданылады. Вертолет жерлерді және нысандарды фотоға түсіру үшін, киностудиялардағы кино түсіру өндірісінде әуе таксиі ретінде кеңінен қолданылаы [13].
Әуе көлігінің негізгі техникалық-эксплуатациялық ерекшеліктері мен құндлықтары [6]:
oo жолаушылар мен жүк тасымалдау жеделділігі;
oo жаңа маршруттарды құру кезіндегі жеделділік пен жылдамдылықтың ескерілуі;
oo кенеттен қауіп - қатер жағдайы немесе жолаушылар айналымының көп болу әсерінен бір жерден екінші жерге жылдам ауыстыру мүмкіндігі;
oo үлкен қонбай ұшып кетулердір болуы (10000 км - ге жуық);
oo тез жету мүмкіндігі;
oo тасымалдаудың жедел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz