Туристік қызметті жоспарлау мен ұйымдастыруда территорияның табиғи және мәдени әлеуетін пайдалану
Туристік қызметті жоспарлау мен ұйымдастыруда территорияның табиғи және
мәдени әлеуетін пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 – Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ 5
1 ТЕРРИТОРИЯНЫҢ ТАБИҒИ ЖӘНЕ ДЕ МӘДЕНИ ӘЛЕУЕТІН ПАЙДАЛАНУДА ТУРИСТІК
ҚЫЗМЕТТТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың мақсаты мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Территорияның туристік қызметті ұйымдастырудағы әлеуеті ұғымы
және оның бағалау 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Территорияның табиғи мен мәдени потенциалын пайдаланудағы шетел 20
тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МЕН МӘДЕНИ ПОТЕНЦИАЛЫН ПАЙДАЛАНУДА
ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛҚЫЛАУ 30
2.1 Қазақстан Республикасындағы табиғи мен мәдени потенциалын
пайдалануда туристік қызметті ұйымдастыру жағдайын 41
талдау ... ... ... ... ...
2.2 Астана қаласының туристік қызметті ұйымдастыруда табиғи және мәдени48
әлеуетін пайдалану мүмкіндіктерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.3 Sun Тоur туристік фирмасының Астана қаласы табиғи және мәдени
потенциалын пайдаланудағы іс-шараларын бағалау ... ... ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МЕН МӘДЕНИ ПОТЕНЦИАЛЫН 54
ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы табиғи және мәдени потенциалын пайдалануда 57
туристік қызметті ұйымдастырудағы мәселелер ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан Республикасы табиғи және мәдени потенциалын пайдалануда 72
туристік қызметті жетілдіруді
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... . 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Республикамыздағы ерекше табиғи мен мәдени әлеуетке негізделген қазіргі
замандағы туристік индустриядағы туризмнің қызмет көрсетулерге халықаралық
сауда жүйесіне оралымды бірігудің табиғи негіз жасаушы факторы ретінде,
неғұрлым серпінмен дамушы және өзінің капиталындағы сыйымдылыққа
қарамастан, сол капиталға қайтарымы негізінен тиімді салалар қатары болып
табылады.
Дипломдық жұмыстыңі тақырыбындағы өзектілік.Туризм индустриясыныңі даму
деңгейі жалпы мемлекеттің экономикалық даму көрсеткіші болды. Туризм
саласындағы даму Президентіміз Нұрсұтан Назарбаевтың 50 бәсекеге қабілетті
елдің қатарына ену стратегиясының маңызды басымдылығы ретінде бекітілді.
Қазақстан оңтайлы туристік имиджі бар мемлекеттердің қатарына енуге
толықтай мүмкіндігі бар, Еліміз Еуразия континетінің ортасында, еліміздің
тиімді географиялық орыны халықаралық туристік байланысуының дамуына үлкен
себепкер болып отыр. Президентіміз Н.Назарбаевтың Қазақстан 2050
Бағдарламасының халыққа жолдауында осы мәселені атаған. Осы бағдарламаға
сәйкес 2020 жылға дейінгі мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігінің
тұрғысынан перспективті салалардың қатарына ауыл шаруашылығының, орман мен
орманды өңдеу өнеркәсібіндегі, жеңіл және тамақ өнеркәсібіндегі, тұрғын-
үйлердің құрылысы мен инфрақұрылыммен қатар туризмнің енгені өте маңызды
[1].
Елімізде қазіргі заманауи инфрақұрылымдар салалары қатарының дамуы, осы
саланың негізгісі ретінде туризм саласына үлкен мән берілген. Туризм елдегі
тұтас өңірлердің экономикасына белсенді ықпал еткен. Туризм саласының
шаруашылықтағы жүргізуші субъектілердің пайда болғаны мен жұмыс істейтін
жол көліктерінің, әлеуметке сауданың, мәдени, дәрігерлік қызмет көрсетудің
дамығандығымен тығыз байланысты.
Туризм саласы көптеген елдердің экономикасына әсер етуші маңызды
әлеуметтік және экономикалық құбылыс. Бұл сала мұнай-газ саласына, тамақ
өнеркәсібіне, көлік өнеркәсібі саласына салынатын инвестициялық салымдар
жағынан тиімділігімен салыстырғанда жоғары табысты сала. Дамыған елдердің
экономикалық саяси және әлеуметтік тұрақтылығының қолдауына әлемдік
тәжірибесін, елдердің географиялық жағдайын, олардың табиғи-климаттықі және
мәдени ресурстарын және көрікті жерлерін бағалауы болып табылады.
Туристік қызмет кәсіпорынның шаруашылық әрекетімен ғана шектеліп
қоймайды. Сондай-ақ әр түрлі қоғамдық және кәсіби ассоциациялардың,
бірлестіктердің, аймақтық, ұлттық, халықаралық институттардың, мемлекеттік
пен мемлекетт аралық реттеудегі ұйымдардың қызметімен өте тығыз байланыста.
Қазақстанның туристік мүмкіндіктерін әр түрлі ұлтаралық жәрменкелерде
абыроймен танытуда. Шет елдің туристеріне Қазақстан қыр мен сыры толықтай
ашылмаған, жұмбақ пен сан мыңдаған жылдарға толы тарихқа бай ғажайып
мемлекет ретінде танылып отыр. Еліміздің аймағында тек қана
мемлекеттің емес, және де ЮНЕСКО мен БҰҰ қорғауындағы жәдігерлер өте
көп. Қазақстан қазіргі инфрақұрлымның, соның ішінде туризмнің дамуына көп
көңіл бөлінген. Туризм елдегі бүкіл аймақтардың экономикасына өте маңызды
әрі оң әсерін тигізуші сла болыпіотыр. Туризм саласының шаруашылықтағы
субъектілерінің пайда болуының қызметтерді көрсету, жол көліктері,
саудадағы, мәдени, медицинадағы қызметтермен тығыз байланыста. Сондықтан
да, аталмыш салаға байланысты табиғи мәдени әлеуеті тұрғысынан теориялық
зерттеу жүргізіп, тәжірибеге енгізу, еліміз үшін өте пайдалы.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі жоғарыда қозғалған мәселелерге
байланысты айқындала түседі, оның зерттілігі қажеттілігі жоғары деңгейде
болып табылады. Дипломдықі жұмыстың тақырыбын таңдауда туристік қызметті
ұйымдастырудағы мәселелерінің толық шешілмей отырғандығы, әсіресе туризм
саласындағы кәсіпорындар қызметінде ұйымдастыру мәселесі маңызды болып
отыр.
Зерттеу обьектісі ретінде, Қазақстанның туристік қызметті ұйымдастырудың
жай-күйі және оның дамуындағы табиғи мәдени әлеуеті.
Зерттеу құралы, Қазақстанның туристік қызметті ұйымдастырудың жай-күйі
және оның дамуындағы табиғи мәдени әлеуетті пайдалану бағыттары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстанның туристік қызметті
ұйымдастырудың жай-күйі және оның дамуындағы табиғи мәдени әлеуетін тиімді
ұйымдастырудың бағытын анықтау.
Зерттеу міндеттері төмендегідей жайлардан құрылды:
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың
теориялық негіздерін зерделеу;
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдалануын талдау;
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың жоспарын
нақтылау;
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдалануын жетілдіру
жолдарын анықтау.
Әдіснамалық зерттеулер, қойылған міндеттерді шешуде хронологиялық,
статистикалық және экономикалық талдаулар тәсілдері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні, туризм саласындағы табиғи мен
мәдени әлеуетін пайдалануды қолданудың тәжірибелері мен оның даму
бағыттары болып саналады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен құрылған. Жұмыста 15 сурет, 16 кестеден
қарастырылған.
1. ТЕРРИТОРИЯНЫҢ ТАБИҒИ МЕН МӘДЕНИ ӘЛЕУЕТІН ПАЙДАЛАНУДА ТУРИСТІК
ҚЫЗМЕТТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУіЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢі ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың мақсаты мен
маңызы
Барлық әлемде өте жоғары әрі маңызды тарихи мәнге ие, өте жоғары
әдемілігімен ерекшеленетін ескерткіштер, сапасы мен құрылысы жағынан
ерекше көне қалалар өте көп. Олар сол елдің өзіндік тек тарихын емес ,
сондай-ақі дәстүрі мен салт-дәстүрін, мәдениетін көрсете отырып ұрпақтарға
жеткізеді. Сол ескерткіштер жыл сайын табиғаттағы құбылыстардың әсерінен,
адамдардың көзқарасы мен әрекеттерінен құндылықтарын жоғалтуда. Оларды
сақтау барысында әрбір елдің мәдениі мұраларын сақтауі және қорғау
ұйымдары жәнеіUNЕSСО-ның Әлемдік мұра бағдарламасы айналысауда. Жылдан-
жылға серпінмен дамып жатқан туризм саласында осы аталмыш көне қалалар мен
ескерткіштердің тигізетін әсері жоғары.
Туристік қызметтерді топтастыру үшін бірнеше тәсіл қолданылады.
Саяхаттардағы мотивация мен мақсаттар бойынша туризмдегі келесі бағыттарды
атап айтсақ:
- Американың ғалымы В.Смиттің тұжырымдамасы бойынша, туризмде алты
категория бар: этникалық , мәдени туризм, тарихи туризм,
экологиялықітуризм, рекреациялық туризм, іскерлік туризм деп бөлінген
[4];
- Украинаның ғалымы Н.П.Крачило туризмге алты түрді ұсынды: курорттық
әрі емдік, сауықтыру (тарихи-мәденилік, археологиялы, архитектуралы
ескерткіштерді таныстыру барысындағы туристік саяхаттар), спорттық
туризм, танымдық, сонымен қатар іскерлік туризм, діни туризм, кәсіптік
туризм [5];
- Ресейлік ғалым Н.С.Мироненконың ойынша туристік қызметтердегі негізгі
мотивтерге сәйкес келесі түрлерге бөлді: емдік туризм, сауықтыру мен
спорттық туризм, танымдық туризм (натуралистік пен мәдени әрі тарихи
туризм) [6];
- Ресейлік ғалым В.А.Квартальнов саяхаттаудағы мотивтер белгілі бір
дәрежеде адамдарды туризмдегі өнімдерді сатып алу негізіндегі ретте
адамның мінез-құлқын көрсетеді деп пікірлеуде және саяхаттың мақсатына
сәйкес келесі түрлерге бөлінеді: демалыстық, бос уақыттағы, ойын-
сауықтық, танымдық, спорттық, қаржы, іскерлік мақсаттардағы, қонақ
болу мақсатындағы. Және оның пікірінше, тарихи-мәдени туризм басты
міндеттер - мәдениеттегі, ғылым және техникадағы жетістіктермен
танысу, тарихи орындардағы және құрылыстардағы мекендерге саяхаттау
[7].
Аталған топтастырулардың ішіндегі соңғы уақытта туристерді адамзат
тарихындағы көне ескерткіштер қызықтыруда. Қазба жұмыстарындағы табылған
қазбалар жылжымайтын (алғашқы мекендердегі, қорғандардағы, қабірлердегі
және де т.б.), жылжымалы (еңбек қарулары, тұрмыстағы заттар, бұйымдар және
де т.б.) болып бөлінген. Сондықтан да, жылжымалы ескерткіштер мұражайдағы
жәдігерлердің қатарын толықтыра отырып, мұражайларда сақталған.
Ескерткіштер мен қазбалардың осы түрлері туризмнің нысаны деп есептеледі.
Алайда мәселе осы ескерткіштерді туризм қажеттілігіне жарату болып отыр.
Осыған орай, АҚШ пен Еуропаның кейбір елдеріндегі алғашқы ұжым
археологиясы және тарихындағы танымды жерлерге байланысты туристік-
экскурсиялық мұражайлар мен бағыттар ұйымдастыру жайлы тәжірибелер
қызығушылық көрсетуде.
Туристегі танымдылық қалыптастыру барысында тарихи әрі мәдени туризм
мынадай аспектілерден тұруы қажет (кесте 1і).
Кесте 1і
Тарихи–мәдени туризмдегі аспектілер
Реті Түрі Мазмұны Деңгейі Саяхаттау
мотивінің
түрлері
1 Шығармашылық Әдеби және өнер Арнайы Жан мотиві
туризм барысындағы, театр мен және
кино жұлдыздары секілді экономика-л
танымал адамдар туризмі. ық мотив
2 Тарихи туризм Адам өркениетінің Арнайы Жан мотиві
ескерткіш-тері, көне
қалалардың, әскери
мәдениеттегі ескерткіштері
(қорғандар, жорықтар
кезіндегі соғыс кешендері)
3 Архитектуралық Архитектуралық Арнайы Жан мотиві
мәдениет құрылыстар, мәдени
туризмі құрылыстар мен храмдар,
архитектуралық
формалардағы
(ғимараттардағы,
мұнаралардағы,
аркалардағы, залдардағы,
пантеондардағы,
мұражайлардағы,
арналардағы және де т.б.)
қызықты мекендер.
4 Мәдениеттің Жасанды ландшафт Жоғарылатылған Дене мотиві
тақырыптық (рекреа-циялық, спорттық- арнайы
саябақ туризмі сауық- тыру, өндірістік,
көліктік)
5 Қалалық орта Қалалық мекен мен қаланыңНегізгі Көңіл-күй
мен мәдениет мәдениеті, қалалардағы жоғарылатылған мотиві
туризмі панорама, қала құрылысы
6 Мұражайлық Мұражайлар, көрмелер, Арнайы Жан мотиві
туризм тарихи-мәдени шаралар мен
тұсаукесерлер
Ескерту – Мәліметтер [4] негізінде автормен құрастырылған
Кестедегі берілген аспектілердің арасынан тарихи-мәдени аспекті қатарына
тоқтала өтейік. Тарихи мен мәденидегі туризмнің туристік қалалардың дамуы
мен қалыптасуына өте маңызды рөл атқарады. Территориядағы рекреациялық
жүйелердегі табиғи мен мәдени құрылыстар туристік тартымдылықтағы ядро
деп есептелуде. Тарихи мен мәдени факторлардың табиғи факторларына
қарағанда жылжымалы мен жылжымайтын болып есептелуі мүмкін немесе өзіне
сай тарихи динамикасы бар. Тұрғындардың мәдени дәрежесі жоғарылаған
сайын, туризм үшін маңызды туристік кешендердің дамуы да жоғарылайды.
UNЕSСО мен БТҰ ғаламдық мәдени мен туристік қызметтерді координациялау
мен стандарттауда өте маңызды. Аталмыш халықаралық ұжымдар өткізген
әлемнің жетекші елдерінің туризм және мәдениет өкілдері атсалысатын
шаралар, бас ассамблеялар мен конференциялар халықаралық ынтымақтастықтың
қозғалмалы механизмі және де осы ұжымдарда қабылданған шешімдер - ұлттық
деңгейде тәжірибелік нұсқаулардың негізін қалаушы.
Мәдениетпен, тарихпен және табиғатпен байланысқан мұраларды қорғауі
бойынша туризмді дамытумен байланысты қорғау маңыздылығын атап көрсететін
UNЕSСО ұсынған нұсқаулар мен конвенциялар ерекше назарды талап етеді.
Мәдениет саласында әлемдік саясатты анықтаған Бұкіләлемдік конференция
шеңберінде туризмді мәдениетпен, тарихпен және табиғатпен байланысқан
мұралардыі сақтау мен қорғау барысында туризмді дамыту жолдары туралы
нұсқаулар қабылданған.
Табиғатпен, мәдениетпен және тарихпен байланысқан мұралар еліміздің
ұлттық мұрасы . Туристік мақсаттарда территорияны игеру Сақтау-қалпына
келтіру-зиян келтірмеу деген қағида бойынша аса маңызды күтімді талап
етеді.
Көптеген аймақтар көне қалалар, сарай-саябақ ансамбльдері, мәдени сәулет
кешендері, тарихи құрылыстар, тарихи мен мәдени мұралар және өзге секілді
керемет тарихи территорияларға бай, олар назардан тыс қалмаулары тиіс. Әсем
территорияларды ұйымдастыру барысында бұл территорияларды тарихи түрде
қалыптастырған қызметтердің дәстүрлі түрлерін құрамына туризм де кіретін
инновациялық қызметтермен үйлестіру абзал. Қызметтердің жаңа түрлері
қалыптасқан шаруашылық, әлеуметтік пен мәдени сонымені қатар, табиғи
үрдістерді жоймай, керісінше, бір-бірін толықтырып тұруы керек.
Туризмнің мәдениетпен, мәдени-тарихи ескерткіштермен байланысты түрлері
аймақтың дамуына көп ықпал етеді, соның ішінде маңыздыларын көруге болады
.
1. Әлеуметтік-мәдени аспектілері тарихи қалаларды сақтау мен дамыту
ғаламдық көлемдегі урбанизация, әлемдік модернизация үрдістерімен, БАҚ
дамуымен, әлемдік нарықтың, көліктің дамуымен тығыз байланыста. Мұның
бәрі қазіргі заманғы бұқаралық мәдениеттің қалыптасуына ықпалын
тигізуде.
Туризм саласы халықтың әр түрлі топтарында бос уақыттың пайда болуына
байланысты көшіп-қону үрдістеріне де әсер етеді. Халықтың көшіп-қонуы
барысында олардың мәдениеті де жаңа жердің элементтерін сіңіре отырып, орын
ауыстырады. Жергілікті және көшіп-қонушы мәдениеттің арақатынастары,
мәселен, ұлттық және аймақтық, қалалық және ауылды жерлердегі, олардың
өзара сіңісуі және әсерлігі тек халықтың әлеуметтік құрамы мен санына
байланысты емес, туризм саласы сонымен қатар әлеуметтегі саяси мен
экономикалық жағдайларға да байланысты. Сондықтан тарихи аймақтар мен
тарихи қалалардың маңында туризмді ұйымдастыру барысында әр түрлі
мәдениеттердің өзара қарым-қатынастарын бағалап, талдау қажет және мұндай
үрдістердің нәтижелерін алдын ала көру керек.
Тарихи аймақтарда тарихи қалалар мен олардың маңында тарихи-мәдени
туризмнің дамуын қарастыру барысында қала мен ауылдың арасында қарым-
қатынасын талдау өте маңызды, мұнда қала-мәдени инновациялардың,
технологиялардың қайнар көзі және мәдени аймақтың орталығы болып саналады.
Қызықты әрі тарихи мен мәдени туризмдегі танымдық және білім берудің
маңызы туристер үшін өтеі маңызды және дамып жатқан қалалар мен аймақтарға
тиімділігі көп. Туризмнің оң әсері экономикалық табыста көрінеді, бұл
табысты қалалар мен олардың тұрғындары территорияның немесе аймақтың
инфрақұрылымын жақсартудан немесе сатудан, жеке меншік үйлерді жалға
беруден, ғимараттарды жалдаудан, кәсіпорын инвестицияларынан алуға болады.
Кейбір әлеуметтік топ үшін өзіндік аймақтың тарихи-мәдени маңызын түсіну,
аймағының елде және әлемде танымал болуының түсіну маңызды. Қоғамдық
салада туризм жергілікті тұрғындардың жұмыспен қамту мәселесін де шешеді,
оларға жұмыс орындарын ұсынады, халықаралық мәдениет құндылықтарына, соның
ішінде тұлғааралық қарым-қатынас арқылы үйретеді. Төменде көрсетілген
мәліметтен мәдени туризмнің аспектілерін көруге болады (сурет 1).
Сурет 1. Мәдени туризмнің аспектілері
Ескерту – Мәліметтер [9] негізінде автормен жасалған
2. Экономикалық аспектілер. Көптеген мемлекеттер үшін тарихи аймақтардағы
мәдени туризм ұлттық экономиканың өсуі мен табысты жоғарылатудың
қайнарына айналған. Туристік айналым мұндай аймақтардағы қызметтердің
басқа түрлерімен салыстырғанда тұрақтылықтың аса жоғарғы деңгейін
көрсетті, тіпті экономикалық дағдарыс кезінде де туристік ағымдар
географиясының қайта құрылуы мен оның қарқынының сәл төмендеуі ғана
байқалған. Туризм көптеген аймақтардың халықтары арасында үйреншікті
қажеттілігіне айналып келеді. Сарапшылардың айтуынша, мәдени туризм
мұнай мен қарудан кейінгі әлемдік экспорттағы үшінші бағытқа айналған.
Көптеген дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне сай, аймақты
қаржыландырудың ең тиімдісі болғандықтан қалалық бюджеттегі құрылыстан
түскен дивиденд пен туризм үшін ғимараттарды қайта жаңғырту мен
пайдаланудан түскен жалдау төлемдері түріндегі валюталық бөлімдер, жеке
секторда тұру үшін салынатын салық, тамақтану, сауда, сауықтық, спорттық
құрылыстар, экскурсия нысандарының салықтары қолданылады. Мәдени туризм
капитал саласы ретінде шетелдік капиталды тартуды талап етеді. Елдерде
ескерткіштер, табиғи-мәдени құндылықтары мен туристерге көрсетілетін
қызметтердің түрлері неғұрлым жоғары іболса, соғұрлым олар сол жерлерде
ұзақ уақыт өткізеді. Туристерден түсетін мұндай табыс көрсеткіші көбінесе
қалаға бір немесе екі күнге ғана келетін туристерден түсетін табыстан
жоғары. Сондықтан шешімі - экономикалық дамуға әсер ететін мәселелердің
бірі ретінде мемлекеттің ерекшеліктері мен көзтартар жерлерін кеңейту
саналады. Атап кетсек, жергілікті ескі ғимараттарды қайтадан өңдеу мен
қайтаіқұру және жаңа ыңғайлы территорияларды сапалы етіп тұрғызу, қонақ үй,
көптеген ұлттық тағамдарды ұсынатын мейрамханалар желілерін дамыту, ойын-
сауық индустриясын кеңейту, соның ішінде мерекелік шаралар, фестивальдер,
концерттер, көрмелер және тағыібасқалары.
3. Табиғи-ландшафтық аспектілер. Тарихи қалалар мен ауылдық жерлердің
дамуы табиғи компоненттерді игеріп, ландшафтарын қалыптастырумен тығыз
байланысқан. Олардың ғасырлар бойы қалыптасуы , сондықтан да туризмді
дамытудың аймақтары мен сызбаларын жасау барысында демалыс аймақтары
мен экскурсияны ұйымдастыру кезіндегі сияқты белгілі бір тарихи-мәдени
аймақтың табиғи ерекшелеріне, мәдениеттің этникалық және әлеуметтік
элементтеріне сүйене отырып, оны игерудегі ерекшеліктеріне назар
аудару керек. Табиғи-ландшафты сипаттамалар туристер үшін де,
жергілікті халық үшін де аймақтың мәдени ерекшелігі ретінде маңызды.
4. Қаланың құрылысы мен архитектуралық аспектілері. Мәдениетпен
байланысқан туризмді дамыту барысында аймақтың бас жоспары деңгейінде
жұмыстар барысында тұтастай сақталған тарихи орындар таңдалынады.
Оларға мыналар жатады: сауда алаңдары, бақтар мен саябақтар, сәулет
ескерткіштерінің бөлек ескерткіштері, осындай территориялар мен
аймақтар туристер үшін аса қызықты және туристерді қайтадан келулеріне
ынталандырады. Егер де өткен ғасырлары көптеген орталық алаңдарда азық-
түлік немесе тұрмыстық заттармен сауда жүргізілсе, бүгінгі таңда
мәдениетпен байланысқан туризмді дамыту мен пайдалану барысында
туристік орталықтар ашу, ойын – сауық, сауда орындарының,
мейрамханалардың көрсететен қызметтерін сату белсенді.
Мәдени туризмнің түрлі аймақта дамуы рекреацияға, демалысқа, саудаға,
мұражай мен көрмеге бағыттала отырып, оның инфрақұрылымының өзгеруіне, оның
әлеуметтік және кеңестік ортасының қайта құрылуына әкеп соғады. Кей
жағдайда мұражайға бару қызықты және тартымды болады.
Тарихи қалалар мен территорияларда мәдени туризмнің дамуы сәулет
құрылыстарына да ықпал етеді, қайтадан жөндеу және жаңа құрылыстар салу
сияқты іс-шаралары жүргізіледі. Бірінші жағдайда ескерткіштерді сақтау, оны
туристік мақсаттарда: көрмелер, мұражайлар қолдану үшін тарихи нысандарды
енгізу міндеті қойылады. Оны қолданудың арқасында көне қала ескерткіштері
мен оның қазба жұмыстарының орнына саяхаттау арқылы халықты мәдени
мұраларымызбен таныстырып, оларды қорғауға ынталандырады. Тарихи қалалардың
орталығында жаңа құрылыс барысында құрылыс үш бағытта жүргізіледі: өткен
белгілі бір кезеңнің ғимараттарын қайталау; ХХ ғасырдағы әр түрлі
стилистикалық бағыттарда жаңа құрылыс тұрғызу: конструктивизм,
постмодернизм, хай-тек, де конструктивизм, пост функционализм; ұлттық және
классикалық сәулет бөліктерін қолдана отырып, аймақтық, жергілікті
үлгілерді қалыстастыру.
Мәдениеттің қазіргі заманғы ағымында соңғы екі бағыт аса маңызды, яғни
өзіндік ерекшелігін іздейтін және қала ортасының ерекшеліктерін
қалыптастыратын әлемдік үрдістердің дамуы. Туристік қолданыстағы нысандарда
көбінесе сәулеттегі қарама-қайшы бағыттар кездеседі. Олардың әрқайсысының
құрылыс сапасын сақтап, тарихи қалаға енуіне құқығы бар.
5. Мәдени туризмнің дамуындағы ұйымдық-басқару аспектілер аса маңызды
және арнайы қарастырылуды талап етеді. Бұл отандық туризмге де,
шетелдік туризмге де қатысты. Мұндай қызметке тарихи аймақты
басқаруды арнайы ұйымдастыру қажет, жергілікті туристік пен қонақ
үйдегі кәсіпорындарының қызметтерін реттеп, туристік ресурстар мен
нарықты бағалау, туристік сұраныстарды таңдап, қалыптастыру, жарнама
жұмыстарын жүргізу қажет. Келуші туристерді қабылдауға қызығушылық
танытатын жеке тұлғаларды лицензиялау мақсатында коммерциялық
бюроларды ұйымдастыру керек. Мұның бәрі күннен-күнге өзекті болып келе
жатыр, мысалы, мәдени потенциалы мен туристік өнімдері бар, алайда әлі
күнге дейін пайдаланылмайтын кішігірім қалалар үшін бұл шаралар өте
маңызды. Дегенмен, туризмді дамытуға бірқатар инвестициялық саясат
жүргізу, соның ішінде батыс елдерінің серіктестері қажет.
Қазіргі уақытта мәдениетпен байланысқан туризмді дамыту мақсаты
бойыншы алғашында инвесторларды тарту керек, сонымен қатар акцияларды
қолдану арқылы тарихи қалаларға ие мекендердің инфрақұрылымын және де
ескерткіштерін, ғимараттарын модернизациялау және жөндеу барысында
туризм саласы бойынша заңнама құру қажет. Қалалық аймақты дамыту жоспары
бойынша тарихи мекен аясында мәдени туризммен байланысқан қор құрау
арқылы, басқарудың жүйесін қалыптастыру керек.
Тарихи қалаларды туризммен байланыстыра отырып туристік орталыққа
айналдырып, ұлттық пен халықаралық дәрежеде дамыту, болашаққа туризмді
экономикадағы ең тиімді салалардың біріне айналуға ықпал жасайды.
Тарихи қалалар мен ежелгі ескерткіштерге ие аймақтардың табиғи ортамен
байланысуы, тарихи мен мәдени мұралардың болуы сол аймақтық пен ұлтаралық
мәдени туризмнің кеңірек дамуына себеп болады. Осы ретте туристердің
қоғамдық топтарының танымдылықтарын шешу мен туристердің кәсіби және
күнделікті тәжірибелерінің артуына, ежелгі қалалардың туризмнің
дамуынасебепші бола алады. Және осы туризм өз қалпында бірнеше экономикалық
мәселелерді шеше алады.
Аталған тұжырымдарды қорытындылай келе, мәдениетпен байланысқан туризм
жергілікті дамудың ресурсы екені өте маңызды, себебі оның туристтер мен
адамдарды саяхаттауға шабыт беретін себепші бола алады. Барлық әлем
бойынша тұлғалардың өзін-өзі дамытуына деген ынтасы өсуде. Өзге елдің
мәдениетіне, тарихына, ерекше ескерткіштеріне, тарихи оқиғаларына, жаңа
нәрселердә үйренуге деген танымдылықтар артуда. Тек өзге елдің тұлғаларына
ғана емес, өзіміздің халқымызға да туристік рөлі жоғары ескерткіштерімізді
таныстыратын туристік саяхаттар құру арқылы өз еліміздің ішкі туризмін де
дамытуға болады. Мәдени туризмдегі аймақтық пен ұлтаралық бүкіл дәрежеде
дамуына септігі өте үлкен болып отыр.
1.2 Территорияның туристік қызметті ұйымдастырудағы әлеуеті ұғымы және
оның бағалау ерекшеліктері
Туристік әрекеттердің қарқынды дамуына байланысты болашағы бар
аймақтардың туристік қоғамын анықтау жөніндегі мәселе өте өзекті. Қазіргі
уақытта туристік әрекеттердің мәселелерін қарастыратын әдебиеттерде
туристік әлеует ұғымы өте сирек қолданылады. Сонымен қоса, оның мәнін
ғалымдар әртүрлі түрде қарастыратынын атап өту керек. Экономикалық жүйе
ретінде туристік әлеуеттің қасиеттері туралы бірыңғай көзқарас жоқ, сонымен
қоса, оның топтамасы да жоқ. Осы арада туристік әлеуетті және онымен
байланысты мәселелерді зерттеу өте маңызды мәселе.
Осы мәселені зерттеуге көптеген шетелдік авторлардың жұмыстары
арналған, олардың ішінде Дроздов А.В., Эйтингон А.И., Сергеев Т.К.,
Гладкевич Г.И., Моралева Н.В., Брусокене Т.В., Голиков Д.П., Ледовских
Е.Ю., Николаенко Т.В., Дорогунцов С.И. және басқалардың жұмыстары
қызығушыдық тудырады. Бірақ та, бұл еңбектерде көрсетілген әртүрлі
көзқарастар ұғымдық дееңгейде де, принципті тұрғыдан да үлкен даулы
мәселелер тудырады және қарама-қайшылықтарды анықтайды.
Бұл диплом жұмысының теориялық жағынан мақсаты аймақтың туристік әлеуеті
ұғымының мәнін ашу болып отыр. Аталған мақсатты орындау үшін келесідей
міндеттер шешіледі:
- экономикалық категория мәнінде туристік әлеуетіне тән сипаттары
анықталады;
- жалпы тұрғыдан келу жағынан туристік әлеуеттің топтамасы әзірленеді.
Аймақтың туристік әлеуетіне анықтама беру алдында, әлеует негізгі
терминіне концептуалды тұрғыдан келуді талдау жөн.
Әлеует терминінің этимологиялық мәні жағынан роТЕnТіа латын сөзінен
шығады және шаруашылық тәжірибесінде еңбектің арқасында шындыққа айналуы
мүмкін жасырын мүмкіндіктер дегенді білдіреді.
Экономикалық әдебиетте бұл термин кең мағынада қолданылуға болатын
мүмкіндіктер, қолда бар күштер, қорлар, құралдар ретінде, немесе қандай да
бір қатынастағы күштілік деңгейі, қандай да бір нәрсеге қажетті құралдар
жиынтығы ретінде түсіндіріледі. А.Н.Азрилиян Үлкен экономикалық
сөздігінде бұл терминді қандай да бір сферадағы қолда бар құралдардың,
мүмкіндіктердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі .
Әлеует туралы заманауи көзқарастарды үш бағытқа бөлуге болады. Бірінші
көзқарас өкілдері (Д.Черников, С.Белова, Е.Фигурнов және басқалар) әлеует –
бұл жүйенің қызмет ету немесе дамуы үшін қажетті әртүрлі ресурстардың
жиынтығы деп бекітеді.Әлеует (экономикалық, өндірістік, туристік) – бұл
жергілікті жерге және уақытқа байланыстырылған ресурстардың жинақталған
сипаттамасы. Әдебиетте әлеует ұғымы ресурстардың белгілі бір жиынтығы,
ең бірінші, экономикалық. Архангельский В.М. әлеуетті қойылған мақсаттарды
орындау немесе міндеттерді шешуге жұмылдырылатын және қолда бар құралдар,
қорлар, көздер, яғни нақты ресурстар жиынтығы деп түсінеді.
Екінші ресурстық тәсілді ұстанатын авторлардың тобы әлеуетті материалдық
игіліктердің белгілі бір санын өндіруге қабілетті ресурстардың жиынтығы
ретінде айтады, яғни ресурстардың өзара әрекеттерін ескереді.
Үшінші бағыттың ғалымдары әлеуетті экономикалық жүйенің ресурстар
кешенінің алдына қойған міндеттерді орындауға қабілеті ретінде қарастырады.
Олардың айтуынша, әлеует – бұл объектінің құрылымы мен функцияларының
бірлігі жөніндегі тұтас көрініс, олардың өзара байланысын анықтау.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы әлі күнге дейін әлеует мәнінің
экономикалық жағынан шектеулі келуі басым екенін көрсетеді. Біріншісі
әлеуетті ресурстардың жиынтығы ретінде, екіншісі – шаруашылық жүйесінің
өнімді өндіруге қабілеті ретінде, үшіншісі - өндірістік күштердің нақты
нәтижеге жетуге мүмкіндігі ретінде анықтайды Н.Т.Игнатенко мен
В.П.Руденконың ұсынған ғылыми әдебиеттерде кездесетін әлеует ұғымының
топтамасы қызықты болып табылады. 42% жағдайда әлеует терминінің
мағыналық мәні табиғи жағдайлар мен ресурстардың (байлықтардың),
мүмкіндіктердің, қорлардың, құралдардың, құндылықтардың жиынтығымен; 18%
жағдайда елдің (аймақтың) өндірісінің, қорларының, байлығының,
ресурстарының күштілігімен; 16% жағдайда нақты нәтижеге жету үшін
өндірістік күштердің қабілетімен көрініс береді.
Келесі кестеде туристік әлеует терминің географиядағы түсіндірме
эволюциясы қарастырылған (кестеі2 ).
Кесте і2
Әлеует және туристік әлеует терминінің ғылыми мәнінің түсіндірме
эволюциясы
Авторы Анықтамасы
Әлеует термині
Азрилия А.Н. Қандай да бір сферадағы қолда бар құралдардың,
мүмкіндіктердің жиынтығы
Архангельский В.М.Нақты мақсаттарды орындау не міндеттерді шешуге
жұмылдырылатын және қолда бар құралдар, қорлар, көздер,
яғни нақты ресурстар жиынтығы
Николаенко Т.В. Территорияның туристік (рекреациялық) әлеуетін қандай да
бір территорияда туристік (рекреациялық) әрекеттерді
ұйымдастыруға арналған табиғи әрі мәдени және
әлеуеметтік-экономикалық алғышарттардың барлық жиынтығы
деп түсіндіреді.
Территорияның туристік (рекреациялық) әлеуетін
территорияда белгілі бір керемет, кем деген де,
жергілікті тұрғындарға ғана қызықты емес объектілердің
болуын түсіндіреді.
Кусков А.С., Территорияның туристік (рекреациялық) әлеуеті деп
Лысикова О.В. туристік (рекреациялық) ресурстардың болуымен
анықталатын, туристердің іс жүзіндегі және шектік мүмкін
саны арасындағы қатынасты атайды.
Туристік (рекреациялық) әлеует – бұл территорияның табиғи
және экологиялық теңдік жағдайын бұзбайтындай,
туристердің (рекреанттардың) белгілі (шектеулі) санын
қабылдай алу қабілеті.
Дорогунцов С.И., Экономикалық туристік әлеует – бұл халықтың және мақсатты
Хвесик М.А., нарықтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында
Горбач Л.М., территория дамуының жиынтық ресурстарды пайдалану арқылы
Пастушенко П.П. шаруашылық ету субъектілерінің және басқару органдарының
территорияда туристік (рекреациялық) өнімді қалыптастыру
қабілеті.
Дроздов А.В. Туристік-рекреациялық әлеует – бұл нақты территорияға
(объектіге) үйретілген табиғи мен қолдан жасалынған
құбылыстардың, және де, туристік өнімді қалыптастыруға
және турларды, экскурсияларды, бағдарламаларды жүзеге
асыру барысында жарамды жағдайлардың, мүмкіндіктердің
және құралдардың жиынтығы.
Голиков Д.П. Аймақтың туристік әлеуеті – бұл аймақтың территориясында
бар туристік ресурстардың туристердің көңілін аударуға
және саяхат кезінде олардың қажеттіліктерін максимальды
толық қанағаттандыру қабілеті.
Брусокене Т.В. Аймақтың туристік әлеуеті – бұл аймақта қолында бар және
аймақтық туристік әрекеттің міндеттерін шешу үшін жүзеге
асырылатын барлық жасырын, жүзеге асырылмаған
мүмкіндіктер (ресурстар).
іКусков А.С., Туристік әлеует – бұл нақты бір территорияда туристік
іАрсеньева Е.И., әрекеттерді ұйымдастыруға арналған табиғи әрімәдени
іФеоктистова Н.В. объектілер мен құбылыстардың, сонымен қоса, әлеуметтік
әрі экономикалық пен технологиялық алғышарттардың
жиынтығы. Сонымен бірге, бұл іс-әрекет туризмнің
негізгі қағидаларын сақтауға сөзсіз келуі тиіс.
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Әлеует ұғымының мағынасы тек маңызды ғылыми мән ғана емес, тәжірибелік
мән де береді, себебі оның мәні туралы ұғым оны бағалау, өлшеу және
басқаруға келуді анықтайды.
Жоғарыда көрсетілгендер аймақтың туристік әлеуеті ұғымы үшін де дәл
болып келеді.
А.В.Дроздов туристік-рекреациялық әлеует терминінің бұлыңғырлылығы
және оның түсіндірмесі мен қолданылуындағы елеулі алалықты өте әділетті
атап өтеді. Туристік і-сәрекет мәселесін қозғайтын әдебиеттерде бұл ұғым
өте сирек қолданылады.
Бұл терминнің объективті мен субъективті түсіндірмесін бөліп көрсету
жөн: біріншісі әлеуеті сипатталатын объектімен байланысты, екіншісі
(рекреациялық, туристік т.с.с) әлеуеті қолданылатын мақсатты бағытымен,
нақты міндеттерімен анықталады.
Ландшафттың рекреациялық әлеуеті терминіне Ландшафттарды қорғау
түсіндірме сөздігінде мынадай анықтама берілген: Ландшафттың рекреациялық
әлеуеті – бұл адам организміне жағымды әсер ететін және адамның жұмыс
қабілеттілігін қайта қалпына келтірудің физикалық және психикалық
факторларымен қамтамасыз етілетін табиғи мен мәдени жағдайлар жиынтығы.
Әлеуеттің ресурстан тағы бір ерекшелігі нақты бір міндеттермен
айтарлықтай анық байланыстылығында жатыр, бұл жерде ресурс та өзінің
контекстінде қарастырылса да, бірақ нақты қолданушымен оның байланысы
айтарлықтай анық емес. Мысалы, территорияныі су ресурстарын туристер де,
өнеркәсіп те, және ауылшаруашылығы да қолданады. Егер біз территорияның
туристік әлеуеті туралы айтатын және сонымен қоса оның су компонентін
бағалайтын болсақ, су қойманың немесе өзеннің туристік қолданылуы үшін тән
қасиеттерін ғана көрсетеміз .
Сонымен, қандай да бір объектінің әлеуетін сипаттау, әдетте, бұл
әлеуетті басқа объектінің әлеуетімен салыстыра бағалауды білдіреді.
Осылай, туристік әлеует ұғымы туристік ресурс ұғымынан кең ұғым
болып келеді, кейбір мағынада жиынтық ұғым. Әлбетте, көрсетілген
айырмашылықтарға қарамастан, осы ұғымдарды айтарлықтай еркін деңгейде
қолдануға болады, себебі контекст оның қандай мазмұны көрсетілгенін ұғуға
мүмкіндік береді.
Туристік әлеует анықтамасын талдай отырып, ғалым географтар да,
экономистер де негізінен екінші ресурстық концепцияны ұстанатындарына
қорытынды қоюға болады. Бұған сәйкес, әлеует – бұл нақты бір мақсаттарды
орындау үшін керекті өзара байланысты ресурстардың жиынтығы. Жоғарыда
жазылғандарды жинақтай отыра, аймақтың туристік әлеуеті терминіне
келесідей анықтама беруді жөн санайды; аймақтың туристік әлеуеті – бұл
туристік индустрия дамуы мен оның қызмет етуінен жағымды әлеуметтік пен
экономикалық нәтижені алуға және осы аймақтың туристік тартымдылық деңгейін
көтеруге мүмкіндіктерінің болуы; аймақтың туристік әлеуеті – бұл туристік
саладағы іс-әрекетті ұйымдастырудың мақсатында оның басқаруында болып
табылатын ресурстардың жиынтығы.
Аймақтың туристік әлеуетін зерттеудегі негізгі мәселе оның барлық
элементтерініңбір мезетте және жиынтықта қызмет етуінде болып келеді. Яғни
туристік әлеуеттік жүйе, және күрделі әрі динамикалық жүйе, себебі,
әлеуеттің бірыңғай тұтас жүйе ретінде жаңа сапалы жағдайға ауысуына
септігін тигізе отырып, әлеуеттің жекелеген элементтерінің арасындағы өзара
байланыстардың дәл өзі олардың қызмет етуінің шығу қасиеттері мен
заңдылықтарын түрлендіреді.
Келтірілген ұстаным авторды аймақтың туристік әлеуеті – бұл күрделі,
ұйымдасқан, динамикалық жүйе екеніне негіз берді, ол өзара байланыста және
өзара әрекетте болып табылатын көптеген элементтерден қалыптасады және
туристік өнімді құру мен ұсыну процесінде әртүрлі функцияларды орындайды.
Аймақтың туристік әлеуеті жүйе болып табылғандықтан, оған кез келген
жүйеге тән мынадай қасиеттер тән: элементтердің тұтастылығы,
эмердженттілігі және бөлінушілік.
Туристік әлеуеттің өзіне ғана тән ерекше сипаттары бар, олар төмендегі
суретте көрсетілген (суреті2 ).
Суреті2. Аймақтың туристік әлеуетінің жүйелік сипаттамасы
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Туристік әлеует мәселесіне арналған шетелдік және отандық әдебиеттерде
әлеуеттің әртүрлі көптеген анықтамалары келтіріледі, бірақ әртүрлі белгілер
бойынша жалпы топтамасы жоқ.
Әртүрлі белгілер бойынша туристік әлеуеттің келесідей жалпы топтамасы
ұсынылады (сурет 3).
Сурет 3 . Туристік әлеуетінің жүйесі
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
1. Бағалаудың агрегатталу деңгейі бойынша:
- а)аймақтағы жиынтық туристік әлеуеті – осы туристік әрекетті
ұйымдастыру мақсатында оның басқаруында болып табылатын
ресурстардың жиынтығы;
- б)жеке туристік әлеует – бұл аймақтағы жиынтық туристік әлеуетінің
құрамдас бөлігі. Оған мыналар кіреді:
- аймақтың экономикалық-туристік әлеуеті – бұл аймақтық деңгейде
туристік өнімді ұдайы өндіру үшін қажетті аймақтың потенциалды
жарамды күштері мен құралдары (материалдық, табиғи, еңбек және
басқа ресурстары);
- аймақтың әлеуметтік-туристік әлеуеті – бұл аймақтық туристік іс-
әрекеттіжүзеге асыру үшін керекті аймақта бар әртүрлі әлеуметтік
жағдайлардың жиынтығы. Ол рухани және моральды-психологиялық
әлеуеттерден тұрады.
Рухани туристік әлеует – бұл туристердің қызығушыдығын тартатын халықтың
рухани қасиеттері.
Моральды-психологиялық туристік әлеует – бұл туризмге құбылыс ретінде
және туристке субъект ретінде дұрыс қатынасқа аймақтың халқын тәрбиелеу
процесін көрсететін қоғамда белгілі бір мерзімде қалыптасқан моральды-
психологиялық жағдай.
2. Мазмұны бойынша:
а)экономикалық туристік әлеует – бұл халықтың және мақсатты нарықтардың
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында территория дамуының жиынтық
ресурстарды пайдалану арқылы шаруашылық ету субъектілерінің және басқару
органдарының территорияда туристік (рекреациялық) өнімді қалыптастыру
қабілеті.
б)техникалық туристік әлеует – бұл туристерді орналастыру құралдары
қабылдай алатындай немесе жалпы белгілі бір аймақ сол территорияға рұқсат
етілетін рекреациялық жүктемені ескере отырып, қолда бар табиғи
ресурстарымен туристерді тарту мүмкіндіктеріне қатысты территорияның
әлеуеті.
3. Жүзеге асыру мөлшеріне қарай:
а)нақты (қол жетілген) туристік әлеует (анықталған және тартылған);
б)стратегиялық туристік әлеует (анықталған, бірақ (даму векторы)
тартылмаған).
4. Қалыптастыру көздері бойынша:
а)мүмкіндіктердің туристік әлеуеті – бұл аймақтың территориясында
объективті қалыптасқан және аймақтық туристік өнімнің ұдайы өндірісіне
септігін тигізетін мүмкіндіктердің жиынтығы.
б)қажеттіліктердің туристік әлеуеті – мүмкіндіктердің әлеуетін
пайдалану деңгейін анықтайды; оның қайнар көзі қандай да бір түрдегі және
сападағы туристік өнімге деген туристердің субъективті қажеттіліктері болып
отыр.
5. Туристік объектіге немесе жергілікті жерге жүктеменің түрі бойынша:
а) жалпы туристік өткізу әлеуеті – бұл жергілікті ресурстарға
айтарлықтай зиянын келтірмейтін, сапардан алатын әсерге кері әсер етпейтін
және халықтың әлеуеметтік-экономикалық мәселелері пайда болмайтындай қандай
да бір туристік объектінің шыдай алатын максимальды жүктемесі.
б)экологиялық туристік өткізу әлеуеті – бұл объектіге немесе жергілікті
жерге бару деңгейі, туристердің өздерінің әрекеттері нәтижесінде, немесе
туризмге қызмет көрсететін инфрақұрылымның қызмет ету себебінен оған
жүктемеден артық бару экологиялық салдарларға әкеледі.
в) туристік әлеуметтік өткізу әлеуеті – бұл жүктемеден артық бару
сапардан алатын әсерді нашарлатуға әкелетін туристік объектіге немесе
жергілікті жерге бару деңгейі.
г) жергілікті туристік әлеуметтік өткізу әлеуеті – бұл жүктемеден артық
бару жергілікті мәдениет үшін кері салдарларға және жергілікті халықтың
туристермен өзара қатынасының нашарлауына әкелетін сол территорияға бару
деңгейі.
д)инфрақұрылымдық туристік өткізу әлеуеті – бұл туристердің
қажеттіліктерін (жолдың ұзақтылығы мен жиілігі, көліктің бүкіл түрлері
бойынша саны, электрлендіру, сумен жабдықтау, канализациялау деңгейі,
әртүрлі классты қонақүйлердегі номерлер саны мен т.с.с.) қанағаттандыру
қабілетін анықтайтын аймақтық инфрақұрылымның сандық сипаттамасы.
Аймақтың туристік әлеуеті – бұл туристік индустрия дамуы мен оның
қызмет етуінен жағымды әлеуметтік әрі экономикалық нәтижені алуға және бұл
аймақтың туристік тартымдылық деңгейін көтеруге мүмкіндіктерінің болуы;
аймақтың туристік әлеуеті – бұл туристік әрекеттерді ұйымдастыру
мақсатында оның басқаруында болып табылатын ресурстардың жиынтығы.
Аймақтың туристік әлеуеті – бұл өзара байланыста және өзара әрекетте
болып табылатын көптеген элементтерден қалыптасатын және нарықпен
анықталған қажетті сан мен сападағы, уақыттағы туристік өнімді құру мен
ұсыну процесінде әртүрлі функцияларды орындайтын күрделі, ұйымдасқан,
динамикалық жүйе.
Аймақтың туристік әлеуеті жүйе болып табылғандықтан, оған кез келген
жүйеге тән мынадай қасиеттер тән: элементтердің тұтастылығы,
эмердженттілігі және бөлінушілігі. Осылармен қатар туристік әлеуетке ерекше
сипаттар тән.
Белгілі бір аймақтың территориясында туристік іәрекеттердің дамуының
стратегиясын қалыптастыру мақсатында туристік әлеуетті бағалау әдістемесін
әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізуде оны қолдану үшін келесідей белгілер
бойынша туристік әлеуеттің топтамасы ұсынылды: бағалаудың агрегатталу
деңгейі бойынша, мазмұны бойынша, жүзеге асыру мөлшеріне қарай, туристік
объектіге немесе жергілікті жерге жүктеменің түрі бойынша .
1.3 Территорияның табиғи мен мәдени потенциалын пайдаланудағы шетел
тәжірибесі
Елдің әлеуметтік әрі экономикалық дамуына туристік ортаның маңыздылығы
мен оның әсерінің көлемін зерттеу нәтижесінде батыс елдері туристік
индустриясының дамуының ұзақмерзімді стратегиясын жасау жұмыстарына көңіл
аудара бастады.
Туризмнің тарихи-мәдени түрі соңғы кездері үлкен қарқынмен дамуда.
Қазіргі уақытта әлемдегі Еуропа мен Америка сияқты демалуға арналған
дәстүрлі орындарға туристер тарапынан сұраныс өте жоғары. Сонымен қатар,
туристерде бай тарихымен еліктіретін Азия мен Тынық мұхиты аймақтарына да
тұрақты сұраныс тенденциясы байқалады. Тарихи-мәдени туризм өзге туризмнің
түрлеріне қарағанда көптеген елдердің үкіметтерінің тарапынан қолдауға ие.
Тарихи-мәдени туризмі және жалпы туристік индустриясы дамыған елдерде
келесі көрсеткіштерге сүйенеді:
- туризмнің көне қалалар қалпына келтіру арқылы туризмді дамыту
жұмыстары ел экономикасына зор әсер етуде;
- туристік ресурстарды қолданудың тиімділігі және турөнімнің
қолжетімділігін арттыру мақсатының барысында жаңа технологияларды
қолдану;
- ескі қалаларды дамыту арқылы туризмді дамытудың әсерін жан-жақтыі
зерттеу.
Тарихи-мәдени туризм мәдени мен тарихи факторлардың жиынтығымен
анықталатын туристік тартымдылық қасиетімен сипатталады. Жалпы мәнінде
тарихи-мәдени туризмнің туристік нарықта ең жоғары сұранысына ие және де
тарихи-мәдени туризм туризм индустриясын дамытуға оң әсер ететін басқа
факторлармен бірге қызмет атқарады. Мысалы, Италияда 1991 жылы
Жерортатеңіздік бассейнге келуші барлық туристердің 36% тарихи-мәдени
туризмге тиесілі болған. Италияның негізгі туристік ресурстары – табиғаты,
тау, көлдері, мәдени мен тарихи құндылықтары, бірінші кезекте шетелдік
туристерді тартады. Шетелдік туристер Италияға келудің басты мотивтерінің
ішінде: 45% оның мәдени–тарихи құндылықтары үшін, 43% – жағымды климаты
үшін, 27% – табиғаты үшін және 30% – жоғарыдағылардың комбинациясы [10].
Тарих пен мәдениеттің сипаттары бар қалалар дамудың келесі моделдеріне
бөліне алады. Кешенді орталықтар - елдер немесе аймақтардың білім беру,
экономика, саясат, мәдениет орталықтарының кешені болып табылатын қалалар,
мысалы: Бейжің, Мәскеу, Киев, Париж, Рим және тағыібасқалары. Осы
қалалардың қарқынды дамуы үшін тарихи-мәдениі ескерткіштердіісақтап, қала
экономикасының дамуын шектемеген қажет. Мәселен, Хэнань провинциясының
Жеті династияның ежелгі қаласы даңқын иеленген Кайфин қаласы Қытайдың
әйгілі туристік қаласы болып саналады. Қытай тарихында мұнда жеті рет
Қытайдың астанасы болған, әсіресе солтүстік Сун (960-1027) кезеңінде Кайфин
(сол кездегі атауы – Тунцзин – шығыс астана) әлемдегі дамыған үлкен
қалалардың бірі болған. Ежелгі қаланың ескерткіштерін қорғап қалу үшін
қалалық үкімет жаңа технологиялар қолданылуда, қаланың тек батыс бөлігінде
жаңа өнеркәсіп кәсіпорындарын сала бастаған. Кайфин туристік қалалардағы
мәдени-тарихи ескерткіштердіісақтау мен экономикалық дамудың арасындағы
қарама-қайшылықты үйлестірудің сәтті үлгісі.
Тарихи-мәдени орталық - тарихи-мәдени мұралардың жиынтық орындары да,
курортты туризмнің әлемдік деңгейде танымал орталықтары да болып санала
алатын қалалар. Тарихи әрі мәдени орталықтарға ежелгі тарихи оқиғалармен
байланысты немесе сол кезден қалған ерекше мәдени мұралармен танымал болған
қалалар да жатады [11].
Экономикалық орталық - туристік қалалардың аталған түрлерінің маңызды
белгілері болып дамыған экономика, жетілдірілген инфрақұрылым, қалалардың
қазіргі заманғы стилі болып табылатын орталықтар. Қытайдағы Шанхай мен
Шэньчжень қалалары мұндай типтегі туристік орталықтардың үздік үлгілеріне
айналды. Шетелдік туристік оларды дамыған қалалар мен туризмнің әсем
орындарының үйлесімі ретінде біледі. 1995 жылы Қытайдың туризм министрлігі
өзге де қызығушылық танытқан мекемелермен бірге Қытайдың үздік қалаларын
анықтауды ұйымдастырды, нәтижесінде 1998 жылы Қытайдың үздік қалалары
атағын алғашқы рет 54 қала, ал 1999 жылы тағы 127 қала иеленді. Туризмнің
үздік қалаларының басым көпшілігі дамыған экономикалық орталықтар.
Мәдени мен тарихи көпатқарымды қалалар - тарихи-мәдени құндылықтары
жоғары, өзге атқарымдары – саяси, экономикалық, ғылыми, көліктік
атқарымдардағы дамуы әлсіз қалалар. Көбінесе олар ашық аспанның астындағы
мұражайлардың біір болып саналады, олардың адамзат мәдениеті өркениетін
танудағы құндылығы зор, сондықтан шетелдік туристерді тартудағы артықшылығы
мол. Мәселен, Шаньси провинциясының ежелгі Пинъяо қаласы 160 жыл бұрын
Қытайдың ең маңызды қаржы орталығы болған. Бұл жерде көне қаланың
қайталанбас ғимараттары мен ежелгі қабырғалары толығымен сақталған. Ұлы
қабырғалар мен қала ғимараттары қатаң түрде рәсім жүйесімен салынған. 1997
жылы ежелгі қала Пинъяо UNЕSСО Бүкіләлемдік мұраның тізімінде еніп,
қазіргі кезде ол әлемнің танымал көзтартар жеріне айналған.
Барлық әлем бойынша мемлекеттер территорияларындағы қалаларында туризмді
дамытып, тартымды туристіку ресурстарын дұрыс пайдалану арқылы туристік
ағымды арттырумен айналысады. Әр мемлекеттің территориясында оның тарихын
көрсететін, мәдениетімен таныстыратын, ұлттық ерекшеліктерін көрсететін
ескерткіштері бар. Әлемнің дамыған елдері туристік объектілерін жақсылап
жарнамалау арқасында туризм саласынан үлкен табыстарға жетуде. Қазіргі
таңда дұрыс маркетингтік әдісті таңдай отырып әлемге танылған, туристер
арасында жоғарғы сұраныстағы қалалар мен ескерткіштер де аз емес. Оған
Грецияның Афина қаласы мен ежелгі грек құрылыстары, Ұлыбританияның Бат
қаласындағы Стоунхендж құрылысы, Түркияда Каппадокия мен Троя қалалары және
тағы басқалары мысал бола алады. Әлем бойынша осындай ерекше тарихиқа бай
және де туристер көбінесе баратын тарихи қалалар мен атақты ескерткіштер.
Алғашқы қауым археологиясының ескерткіштерін тарихи әрі мәдени құнды
дүние болғандықтан танығанға дейін ескерткіштерге көзқарас ғылым және
мәдениет өкілдерінің қызметтерінде орын тапқан алғашқы еуропалық елдердің
бірі Ұлыбритания болды. Ең алғаш, Вильширидегі Солсбери қаласындағы б.д.д.
І мыңжылдықта салынған Евебери мен Стоунхенджді ХVІІ ғасырдың басында
көрнекті сәулетші Иниго Джонс (1573-1652) туристік-экскурсиялық мақсатта
қолданыла алатын нысандар ретінде қарастырды. Ол Стоунхендждің алғашқы
жоспары мен графикалық қайта құрылымын жасаған. ХVІІ ғасырдың соңында
суретші ескерткіштің нақты жоспарын құрды. Көрнекті суретшілер Джозеф
Меллорд Уильям Тернер (1775-1851) және Джон Констебль ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәдени әлеуетін пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В090200 – Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ 5
1 ТЕРРИТОРИЯНЫҢ ТАБИҒИ ЖӘНЕ ДЕ МӘДЕНИ ӘЛЕУЕТІН ПАЙДАЛАНУДА ТУРИСТІК
ҚЫЗМЕТТТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың мақсаты мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Территорияның туристік қызметті ұйымдастырудағы әлеуеті ұғымы
және оның бағалау 13
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Территорияның табиғи мен мәдени потенциалын пайдаланудағы шетел 20
тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МЕН МӘДЕНИ ПОТЕНЦИАЛЫН ПАЙДАЛАНУДА
ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛҚЫЛАУ 30
2.1 Қазақстан Республикасындағы табиғи мен мәдени потенциалын
пайдалануда туристік қызметті ұйымдастыру жағдайын 41
талдау ... ... ... ... ...
2.2 Астана қаласының туристік қызметті ұйымдастыруда табиғи және мәдени48
әлеуетін пайдалану мүмкіндіктерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.3 Sun Тоur туристік фирмасының Астана қаласы табиғи және мәдени
потенциалын пайдаланудағы іс-шараларын бағалау ... ... ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТАБИҒИ МЕН МӘДЕНИ ПОТЕНЦИАЛЫН 54
ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы табиғи және мәдени потенциалын пайдалануда 57
туристік қызметті ұйымдастырудағы мәселелер ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазақстан Республикасы табиғи және мәдени потенциалын пайдалануда 72
туристік қызметті жетілдіруді
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... . 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Республикамыздағы ерекше табиғи мен мәдени әлеуетке негізделген қазіргі
замандағы туристік индустриядағы туризмнің қызмет көрсетулерге халықаралық
сауда жүйесіне оралымды бірігудің табиғи негіз жасаушы факторы ретінде,
неғұрлым серпінмен дамушы және өзінің капиталындағы сыйымдылыққа
қарамастан, сол капиталға қайтарымы негізінен тиімді салалар қатары болып
табылады.
Дипломдық жұмыстыңі тақырыбындағы өзектілік.Туризм индустриясыныңі даму
деңгейі жалпы мемлекеттің экономикалық даму көрсеткіші болды. Туризм
саласындағы даму Президентіміз Нұрсұтан Назарбаевтың 50 бәсекеге қабілетті
елдің қатарына ену стратегиясының маңызды басымдылығы ретінде бекітілді.
Қазақстан оңтайлы туристік имиджі бар мемлекеттердің қатарына енуге
толықтай мүмкіндігі бар, Еліміз Еуразия континетінің ортасында, еліміздің
тиімді географиялық орыны халықаралық туристік байланысуының дамуына үлкен
себепкер болып отыр. Президентіміз Н.Назарбаевтың Қазақстан 2050
Бағдарламасының халыққа жолдауында осы мәселені атаған. Осы бағдарламаға
сәйкес 2020 жылға дейінгі мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігінің
тұрғысынан перспективті салалардың қатарына ауыл шаруашылығының, орман мен
орманды өңдеу өнеркәсібіндегі, жеңіл және тамақ өнеркәсібіндегі, тұрғын-
үйлердің құрылысы мен инфрақұрылыммен қатар туризмнің енгені өте маңызды
[1].
Елімізде қазіргі заманауи инфрақұрылымдар салалары қатарының дамуы, осы
саланың негізгісі ретінде туризм саласына үлкен мән берілген. Туризм елдегі
тұтас өңірлердің экономикасына белсенді ықпал еткен. Туризм саласының
шаруашылықтағы жүргізуші субъектілердің пайда болғаны мен жұмыс істейтін
жол көліктерінің, әлеуметке сауданың, мәдени, дәрігерлік қызмет көрсетудің
дамығандығымен тығыз байланысты.
Туризм саласы көптеген елдердің экономикасына әсер етуші маңызды
әлеуметтік және экономикалық құбылыс. Бұл сала мұнай-газ саласына, тамақ
өнеркәсібіне, көлік өнеркәсібі саласына салынатын инвестициялық салымдар
жағынан тиімділігімен салыстырғанда жоғары табысты сала. Дамыған елдердің
экономикалық саяси және әлеуметтік тұрақтылығының қолдауына әлемдік
тәжірибесін, елдердің географиялық жағдайын, олардың табиғи-климаттықі және
мәдени ресурстарын және көрікті жерлерін бағалауы болып табылады.
Туристік қызмет кәсіпорынның шаруашылық әрекетімен ғана шектеліп
қоймайды. Сондай-ақ әр түрлі қоғамдық және кәсіби ассоциациялардың,
бірлестіктердің, аймақтық, ұлттық, халықаралық институттардың, мемлекеттік
пен мемлекетт аралық реттеудегі ұйымдардың қызметімен өте тығыз байланыста.
Қазақстанның туристік мүмкіндіктерін әр түрлі ұлтаралық жәрменкелерде
абыроймен танытуда. Шет елдің туристеріне Қазақстан қыр мен сыры толықтай
ашылмаған, жұмбақ пен сан мыңдаған жылдарға толы тарихқа бай ғажайып
мемлекет ретінде танылып отыр. Еліміздің аймағында тек қана
мемлекеттің емес, және де ЮНЕСКО мен БҰҰ қорғауындағы жәдігерлер өте
көп. Қазақстан қазіргі инфрақұрлымның, соның ішінде туризмнің дамуына көп
көңіл бөлінген. Туризм елдегі бүкіл аймақтардың экономикасына өте маңызды
әрі оң әсерін тигізуші сла болыпіотыр. Туризм саласының шаруашылықтағы
субъектілерінің пайда болуының қызметтерді көрсету, жол көліктері,
саудадағы, мәдени, медицинадағы қызметтермен тығыз байланыста. Сондықтан
да, аталмыш салаға байланысты табиғи мәдени әлеуеті тұрғысынан теориялық
зерттеу жүргізіп, тәжірибеге енгізу, еліміз үшін өте пайдалы.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі жоғарыда қозғалған мәселелерге
байланысты айқындала түседі, оның зерттілігі қажеттілігі жоғары деңгейде
болып табылады. Дипломдықі жұмыстың тақырыбын таңдауда туристік қызметті
ұйымдастырудағы мәселелерінің толық шешілмей отырғандығы, әсіресе туризм
саласындағы кәсіпорындар қызметінде ұйымдастыру мәселесі маңызды болып
отыр.
Зерттеу обьектісі ретінде, Қазақстанның туристік қызметті ұйымдастырудың
жай-күйі және оның дамуындағы табиғи мәдени әлеуеті.
Зерттеу құралы, Қазақстанның туристік қызметті ұйымдастырудың жай-күйі
және оның дамуындағы табиғи мәдени әлеуетті пайдалану бағыттары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстанның туристік қызметті
ұйымдастырудың жай-күйі және оның дамуындағы табиғи мәдени әлеуетін тиімді
ұйымдастырудың бағытын анықтау.
Зерттеу міндеттері төмендегідей жайлардан құрылды:
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың
теориялық негіздерін зерделеу;
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдалануын талдау;
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың жоспарын
нақтылау;
- территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдалануын жетілдіру
жолдарын анықтау.
Әдіснамалық зерттеулер, қойылған міндеттерді шешуде хронологиялық,
статистикалық және экономикалық талдаулар тәсілдері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні, туризм саласындағы табиғи мен
мәдени әлеуетін пайдалануды қолданудың тәжірибелері мен оның даму
бағыттары болып саналады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен құрылған. Жұмыста 15 сурет, 16 кестеден
қарастырылған.
1. ТЕРРИТОРИЯНЫҢ ТАБИҒИ МЕН МӘДЕНИ ӘЛЕУЕТІН ПАЙДАЛАНУДА ТУРИСТІК
ҚЫЗМЕТТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУіЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢі ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Территорияның табиғи мен мәдени әлеуетін пайдаланудың мақсаты мен
маңызы
Барлық әлемде өте жоғары әрі маңызды тарихи мәнге ие, өте жоғары
әдемілігімен ерекшеленетін ескерткіштер, сапасы мен құрылысы жағынан
ерекше көне қалалар өте көп. Олар сол елдің өзіндік тек тарихын емес ,
сондай-ақі дәстүрі мен салт-дәстүрін, мәдениетін көрсете отырып ұрпақтарға
жеткізеді. Сол ескерткіштер жыл сайын табиғаттағы құбылыстардың әсерінен,
адамдардың көзқарасы мен әрекеттерінен құндылықтарын жоғалтуда. Оларды
сақтау барысында әрбір елдің мәдениі мұраларын сақтауі және қорғау
ұйымдары жәнеіUNЕSСО-ның Әлемдік мұра бағдарламасы айналысауда. Жылдан-
жылға серпінмен дамып жатқан туризм саласында осы аталмыш көне қалалар мен
ескерткіштердің тигізетін әсері жоғары.
Туристік қызметтерді топтастыру үшін бірнеше тәсіл қолданылады.
Саяхаттардағы мотивация мен мақсаттар бойынша туризмдегі келесі бағыттарды
атап айтсақ:
- Американың ғалымы В.Смиттің тұжырымдамасы бойынша, туризмде алты
категория бар: этникалық , мәдени туризм, тарихи туризм,
экологиялықітуризм, рекреациялық туризм, іскерлік туризм деп бөлінген
[4];
- Украинаның ғалымы Н.П.Крачило туризмге алты түрді ұсынды: курорттық
әрі емдік, сауықтыру (тарихи-мәденилік, археологиялы, архитектуралы
ескерткіштерді таныстыру барысындағы туристік саяхаттар), спорттық
туризм, танымдық, сонымен қатар іскерлік туризм, діни туризм, кәсіптік
туризм [5];
- Ресейлік ғалым Н.С.Мироненконың ойынша туристік қызметтердегі негізгі
мотивтерге сәйкес келесі түрлерге бөлді: емдік туризм, сауықтыру мен
спорттық туризм, танымдық туризм (натуралистік пен мәдени әрі тарихи
туризм) [6];
- Ресейлік ғалым В.А.Квартальнов саяхаттаудағы мотивтер белгілі бір
дәрежеде адамдарды туризмдегі өнімдерді сатып алу негізіндегі ретте
адамның мінез-құлқын көрсетеді деп пікірлеуде және саяхаттың мақсатына
сәйкес келесі түрлерге бөлінеді: демалыстық, бос уақыттағы, ойын-
сауықтық, танымдық, спорттық, қаржы, іскерлік мақсаттардағы, қонақ
болу мақсатындағы. Және оның пікірінше, тарихи-мәдени туризм басты
міндеттер - мәдениеттегі, ғылым және техникадағы жетістіктермен
танысу, тарихи орындардағы және құрылыстардағы мекендерге саяхаттау
[7].
Аталған топтастырулардың ішіндегі соңғы уақытта туристерді адамзат
тарихындағы көне ескерткіштер қызықтыруда. Қазба жұмыстарындағы табылған
қазбалар жылжымайтын (алғашқы мекендердегі, қорғандардағы, қабірлердегі
және де т.б.), жылжымалы (еңбек қарулары, тұрмыстағы заттар, бұйымдар және
де т.б.) болып бөлінген. Сондықтан да, жылжымалы ескерткіштер мұражайдағы
жәдігерлердің қатарын толықтыра отырып, мұражайларда сақталған.
Ескерткіштер мен қазбалардың осы түрлері туризмнің нысаны деп есептеледі.
Алайда мәселе осы ескерткіштерді туризм қажеттілігіне жарату болып отыр.
Осыған орай, АҚШ пен Еуропаның кейбір елдеріндегі алғашқы ұжым
археологиясы және тарихындағы танымды жерлерге байланысты туристік-
экскурсиялық мұражайлар мен бағыттар ұйымдастыру жайлы тәжірибелер
қызығушылық көрсетуде.
Туристегі танымдылық қалыптастыру барысында тарихи әрі мәдени туризм
мынадай аспектілерден тұруы қажет (кесте 1і).
Кесте 1і
Тарихи–мәдени туризмдегі аспектілер
Реті Түрі Мазмұны Деңгейі Саяхаттау
мотивінің
түрлері
1 Шығармашылық Әдеби және өнер Арнайы Жан мотиві
туризм барысындағы, театр мен және
кино жұлдыздары секілді экономика-л
танымал адамдар туризмі. ық мотив
2 Тарихи туризм Адам өркениетінің Арнайы Жан мотиві
ескерткіш-тері, көне
қалалардың, әскери
мәдениеттегі ескерткіштері
(қорғандар, жорықтар
кезіндегі соғыс кешендері)
3 Архитектуралық Архитектуралық Арнайы Жан мотиві
мәдениет құрылыстар, мәдени
туризмі құрылыстар мен храмдар,
архитектуралық
формалардағы
(ғимараттардағы,
мұнаралардағы,
аркалардағы, залдардағы,
пантеондардағы,
мұражайлардағы,
арналардағы және де т.б.)
қызықты мекендер.
4 Мәдениеттің Жасанды ландшафт Жоғарылатылған Дене мотиві
тақырыптық (рекреа-циялық, спорттық- арнайы
саябақ туризмі сауық- тыру, өндірістік,
көліктік)
5 Қалалық орта Қалалық мекен мен қаланыңНегізгі Көңіл-күй
мен мәдениет мәдениеті, қалалардағы жоғарылатылған мотиві
туризмі панорама, қала құрылысы
6 Мұражайлық Мұражайлар, көрмелер, Арнайы Жан мотиві
туризм тарихи-мәдени шаралар мен
тұсаукесерлер
Ескерту – Мәліметтер [4] негізінде автормен құрастырылған
Кестедегі берілген аспектілердің арасынан тарихи-мәдени аспекті қатарына
тоқтала өтейік. Тарихи мен мәденидегі туризмнің туристік қалалардың дамуы
мен қалыптасуына өте маңызды рөл атқарады. Территориядағы рекреациялық
жүйелердегі табиғи мен мәдени құрылыстар туристік тартымдылықтағы ядро
деп есептелуде. Тарихи мен мәдени факторлардың табиғи факторларына
қарағанда жылжымалы мен жылжымайтын болып есептелуі мүмкін немесе өзіне
сай тарихи динамикасы бар. Тұрғындардың мәдени дәрежесі жоғарылаған
сайын, туризм үшін маңызды туристік кешендердің дамуы да жоғарылайды.
UNЕSСО мен БТҰ ғаламдық мәдени мен туристік қызметтерді координациялау
мен стандарттауда өте маңызды. Аталмыш халықаралық ұжымдар өткізген
әлемнің жетекші елдерінің туризм және мәдениет өкілдері атсалысатын
шаралар, бас ассамблеялар мен конференциялар халықаралық ынтымақтастықтың
қозғалмалы механизмі және де осы ұжымдарда қабылданған шешімдер - ұлттық
деңгейде тәжірибелік нұсқаулардың негізін қалаушы.
Мәдениетпен, тарихпен және табиғатпен байланысқан мұраларды қорғауі
бойынша туризмді дамытумен байланысты қорғау маңыздылығын атап көрсететін
UNЕSСО ұсынған нұсқаулар мен конвенциялар ерекше назарды талап етеді.
Мәдениет саласында әлемдік саясатты анықтаған Бұкіләлемдік конференция
шеңберінде туризмді мәдениетпен, тарихпен және табиғатпен байланысқан
мұралардыі сақтау мен қорғау барысында туризмді дамыту жолдары туралы
нұсқаулар қабылданған.
Табиғатпен, мәдениетпен және тарихпен байланысқан мұралар еліміздің
ұлттық мұрасы . Туристік мақсаттарда территорияны игеру Сақтау-қалпына
келтіру-зиян келтірмеу деген қағида бойынша аса маңызды күтімді талап
етеді.
Көптеген аймақтар көне қалалар, сарай-саябақ ансамбльдері, мәдени сәулет
кешендері, тарихи құрылыстар, тарихи мен мәдени мұралар және өзге секілді
керемет тарихи территорияларға бай, олар назардан тыс қалмаулары тиіс. Әсем
территорияларды ұйымдастыру барысында бұл территорияларды тарихи түрде
қалыптастырған қызметтердің дәстүрлі түрлерін құрамына туризм де кіретін
инновациялық қызметтермен үйлестіру абзал. Қызметтердің жаңа түрлері
қалыптасқан шаруашылық, әлеуметтік пен мәдени сонымені қатар, табиғи
үрдістерді жоймай, керісінше, бір-бірін толықтырып тұруы керек.
Туризмнің мәдениетпен, мәдени-тарихи ескерткіштермен байланысты түрлері
аймақтың дамуына көп ықпал етеді, соның ішінде маңыздыларын көруге болады
.
1. Әлеуметтік-мәдени аспектілері тарихи қалаларды сақтау мен дамыту
ғаламдық көлемдегі урбанизация, әлемдік модернизация үрдістерімен, БАҚ
дамуымен, әлемдік нарықтың, көліктің дамуымен тығыз байланыста. Мұның
бәрі қазіргі заманғы бұқаралық мәдениеттің қалыптасуына ықпалын
тигізуде.
Туризм саласы халықтың әр түрлі топтарында бос уақыттың пайда болуына
байланысты көшіп-қону үрдістеріне де әсер етеді. Халықтың көшіп-қонуы
барысында олардың мәдениеті де жаңа жердің элементтерін сіңіре отырып, орын
ауыстырады. Жергілікті және көшіп-қонушы мәдениеттің арақатынастары,
мәселен, ұлттық және аймақтық, қалалық және ауылды жерлердегі, олардың
өзара сіңісуі және әсерлігі тек халықтың әлеуметтік құрамы мен санына
байланысты емес, туризм саласы сонымен қатар әлеуметтегі саяси мен
экономикалық жағдайларға да байланысты. Сондықтан тарихи аймақтар мен
тарихи қалалардың маңында туризмді ұйымдастыру барысында әр түрлі
мәдениеттердің өзара қарым-қатынастарын бағалап, талдау қажет және мұндай
үрдістердің нәтижелерін алдын ала көру керек.
Тарихи аймақтарда тарихи қалалар мен олардың маңында тарихи-мәдени
туризмнің дамуын қарастыру барысында қала мен ауылдың арасында қарым-
қатынасын талдау өте маңызды, мұнда қала-мәдени инновациялардың,
технологиялардың қайнар көзі және мәдени аймақтың орталығы болып саналады.
Қызықты әрі тарихи мен мәдени туризмдегі танымдық және білім берудің
маңызы туристер үшін өтеі маңызды және дамып жатқан қалалар мен аймақтарға
тиімділігі көп. Туризмнің оң әсері экономикалық табыста көрінеді, бұл
табысты қалалар мен олардың тұрғындары территорияның немесе аймақтың
инфрақұрылымын жақсартудан немесе сатудан, жеке меншік үйлерді жалға
беруден, ғимараттарды жалдаудан, кәсіпорын инвестицияларынан алуға болады.
Кейбір әлеуметтік топ үшін өзіндік аймақтың тарихи-мәдени маңызын түсіну,
аймағының елде және әлемде танымал болуының түсіну маңызды. Қоғамдық
салада туризм жергілікті тұрғындардың жұмыспен қамту мәселесін де шешеді,
оларға жұмыс орындарын ұсынады, халықаралық мәдениет құндылықтарына, соның
ішінде тұлғааралық қарым-қатынас арқылы үйретеді. Төменде көрсетілген
мәліметтен мәдени туризмнің аспектілерін көруге болады (сурет 1).
Сурет 1. Мәдени туризмнің аспектілері
Ескерту – Мәліметтер [9] негізінде автормен жасалған
2. Экономикалық аспектілер. Көптеген мемлекеттер үшін тарихи аймақтардағы
мәдени туризм ұлттық экономиканың өсуі мен табысты жоғарылатудың
қайнарына айналған. Туристік айналым мұндай аймақтардағы қызметтердің
басқа түрлерімен салыстырғанда тұрақтылықтың аса жоғарғы деңгейін
көрсетті, тіпті экономикалық дағдарыс кезінде де туристік ағымдар
географиясының қайта құрылуы мен оның қарқынының сәл төмендеуі ғана
байқалған. Туризм көптеген аймақтардың халықтары арасында үйреншікті
қажеттілігіне айналып келеді. Сарапшылардың айтуынша, мәдени туризм
мұнай мен қарудан кейінгі әлемдік экспорттағы үшінші бағытқа айналған.
Көптеген дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне сай, аймақты
қаржыландырудың ең тиімдісі болғандықтан қалалық бюджеттегі құрылыстан
түскен дивиденд пен туризм үшін ғимараттарды қайта жаңғырту мен
пайдаланудан түскен жалдау төлемдері түріндегі валюталық бөлімдер, жеке
секторда тұру үшін салынатын салық, тамақтану, сауда, сауықтық, спорттық
құрылыстар, экскурсия нысандарының салықтары қолданылады. Мәдени туризм
капитал саласы ретінде шетелдік капиталды тартуды талап етеді. Елдерде
ескерткіштер, табиғи-мәдени құндылықтары мен туристерге көрсетілетін
қызметтердің түрлері неғұрлым жоғары іболса, соғұрлым олар сол жерлерде
ұзақ уақыт өткізеді. Туристерден түсетін мұндай табыс көрсеткіші көбінесе
қалаға бір немесе екі күнге ғана келетін туристерден түсетін табыстан
жоғары. Сондықтан шешімі - экономикалық дамуға әсер ететін мәселелердің
бірі ретінде мемлекеттің ерекшеліктері мен көзтартар жерлерін кеңейту
саналады. Атап кетсек, жергілікті ескі ғимараттарды қайтадан өңдеу мен
қайтаіқұру және жаңа ыңғайлы территорияларды сапалы етіп тұрғызу, қонақ үй,
көптеген ұлттық тағамдарды ұсынатын мейрамханалар желілерін дамыту, ойын-
сауық индустриясын кеңейту, соның ішінде мерекелік шаралар, фестивальдер,
концерттер, көрмелер және тағыібасқалары.
3. Табиғи-ландшафтық аспектілер. Тарихи қалалар мен ауылдық жерлердің
дамуы табиғи компоненттерді игеріп, ландшафтарын қалыптастырумен тығыз
байланысқан. Олардың ғасырлар бойы қалыптасуы , сондықтан да туризмді
дамытудың аймақтары мен сызбаларын жасау барысында демалыс аймақтары
мен экскурсияны ұйымдастыру кезіндегі сияқты белгілі бір тарихи-мәдени
аймақтың табиғи ерекшелеріне, мәдениеттің этникалық және әлеуметтік
элементтеріне сүйене отырып, оны игерудегі ерекшеліктеріне назар
аудару керек. Табиғи-ландшафты сипаттамалар туристер үшін де,
жергілікті халық үшін де аймақтың мәдени ерекшелігі ретінде маңызды.
4. Қаланың құрылысы мен архитектуралық аспектілері. Мәдениетпен
байланысқан туризмді дамыту барысында аймақтың бас жоспары деңгейінде
жұмыстар барысында тұтастай сақталған тарихи орындар таңдалынады.
Оларға мыналар жатады: сауда алаңдары, бақтар мен саябақтар, сәулет
ескерткіштерінің бөлек ескерткіштері, осындай территориялар мен
аймақтар туристер үшін аса қызықты және туристерді қайтадан келулеріне
ынталандырады. Егер де өткен ғасырлары көптеген орталық алаңдарда азық-
түлік немесе тұрмыстық заттармен сауда жүргізілсе, бүгінгі таңда
мәдениетпен байланысқан туризмді дамыту мен пайдалану барысында
туристік орталықтар ашу, ойын – сауық, сауда орындарының,
мейрамханалардың көрсететен қызметтерін сату белсенді.
Мәдени туризмнің түрлі аймақта дамуы рекреацияға, демалысқа, саудаға,
мұражай мен көрмеге бағыттала отырып, оның инфрақұрылымының өзгеруіне, оның
әлеуметтік және кеңестік ортасының қайта құрылуына әкеп соғады. Кей
жағдайда мұражайға бару қызықты және тартымды болады.
Тарихи қалалар мен территорияларда мәдени туризмнің дамуы сәулет
құрылыстарына да ықпал етеді, қайтадан жөндеу және жаңа құрылыстар салу
сияқты іс-шаралары жүргізіледі. Бірінші жағдайда ескерткіштерді сақтау, оны
туристік мақсаттарда: көрмелер, мұражайлар қолдану үшін тарихи нысандарды
енгізу міндеті қойылады. Оны қолданудың арқасында көне қала ескерткіштері
мен оның қазба жұмыстарының орнына саяхаттау арқылы халықты мәдени
мұраларымызбен таныстырып, оларды қорғауға ынталандырады. Тарихи қалалардың
орталығында жаңа құрылыс барысында құрылыс үш бағытта жүргізіледі: өткен
белгілі бір кезеңнің ғимараттарын қайталау; ХХ ғасырдағы әр түрлі
стилистикалық бағыттарда жаңа құрылыс тұрғызу: конструктивизм,
постмодернизм, хай-тек, де конструктивизм, пост функционализм; ұлттық және
классикалық сәулет бөліктерін қолдана отырып, аймақтық, жергілікті
үлгілерді қалыстастыру.
Мәдениеттің қазіргі заманғы ағымында соңғы екі бағыт аса маңызды, яғни
өзіндік ерекшелігін іздейтін және қала ортасының ерекшеліктерін
қалыптастыратын әлемдік үрдістердің дамуы. Туристік қолданыстағы нысандарда
көбінесе сәулеттегі қарама-қайшы бағыттар кездеседі. Олардың әрқайсысының
құрылыс сапасын сақтап, тарихи қалаға енуіне құқығы бар.
5. Мәдени туризмнің дамуындағы ұйымдық-басқару аспектілер аса маңызды
және арнайы қарастырылуды талап етеді. Бұл отандық туризмге де,
шетелдік туризмге де қатысты. Мұндай қызметке тарихи аймақты
басқаруды арнайы ұйымдастыру қажет, жергілікті туристік пен қонақ
үйдегі кәсіпорындарының қызметтерін реттеп, туристік ресурстар мен
нарықты бағалау, туристік сұраныстарды таңдап, қалыптастыру, жарнама
жұмыстарын жүргізу қажет. Келуші туристерді қабылдауға қызығушылық
танытатын жеке тұлғаларды лицензиялау мақсатында коммерциялық
бюроларды ұйымдастыру керек. Мұның бәрі күннен-күнге өзекті болып келе
жатыр, мысалы, мәдени потенциалы мен туристік өнімдері бар, алайда әлі
күнге дейін пайдаланылмайтын кішігірім қалалар үшін бұл шаралар өте
маңызды. Дегенмен, туризмді дамытуға бірқатар инвестициялық саясат
жүргізу, соның ішінде батыс елдерінің серіктестері қажет.
Қазіргі уақытта мәдениетпен байланысқан туризмді дамыту мақсаты
бойыншы алғашында инвесторларды тарту керек, сонымен қатар акцияларды
қолдану арқылы тарихи қалаларға ие мекендердің инфрақұрылымын және де
ескерткіштерін, ғимараттарын модернизациялау және жөндеу барысында
туризм саласы бойынша заңнама құру қажет. Қалалық аймақты дамыту жоспары
бойынша тарихи мекен аясында мәдени туризммен байланысқан қор құрау
арқылы, басқарудың жүйесін қалыптастыру керек.
Тарихи қалаларды туризммен байланыстыра отырып туристік орталыққа
айналдырып, ұлттық пен халықаралық дәрежеде дамыту, болашаққа туризмді
экономикадағы ең тиімді салалардың біріне айналуға ықпал жасайды.
Тарихи қалалар мен ежелгі ескерткіштерге ие аймақтардың табиғи ортамен
байланысуы, тарихи мен мәдени мұралардың болуы сол аймақтық пен ұлтаралық
мәдени туризмнің кеңірек дамуына себеп болады. Осы ретте туристердің
қоғамдық топтарының танымдылықтарын шешу мен туристердің кәсіби және
күнделікті тәжірибелерінің артуына, ежелгі қалалардың туризмнің
дамуынасебепші бола алады. Және осы туризм өз қалпында бірнеше экономикалық
мәселелерді шеше алады.
Аталған тұжырымдарды қорытындылай келе, мәдениетпен байланысқан туризм
жергілікті дамудың ресурсы екені өте маңызды, себебі оның туристтер мен
адамдарды саяхаттауға шабыт беретін себепші бола алады. Барлық әлем
бойынша тұлғалардың өзін-өзі дамытуына деген ынтасы өсуде. Өзге елдің
мәдениетіне, тарихына, ерекше ескерткіштеріне, тарихи оқиғаларына, жаңа
нәрселердә үйренуге деген танымдылықтар артуда. Тек өзге елдің тұлғаларына
ғана емес, өзіміздің халқымызға да туристік рөлі жоғары ескерткіштерімізді
таныстыратын туристік саяхаттар құру арқылы өз еліміздің ішкі туризмін де
дамытуға болады. Мәдени туризмдегі аймақтық пен ұлтаралық бүкіл дәрежеде
дамуына септігі өте үлкен болып отыр.
1.2 Территорияның туристік қызметті ұйымдастырудағы әлеуеті ұғымы және
оның бағалау ерекшеліктері
Туристік әрекеттердің қарқынды дамуына байланысты болашағы бар
аймақтардың туристік қоғамын анықтау жөніндегі мәселе өте өзекті. Қазіргі
уақытта туристік әрекеттердің мәселелерін қарастыратын әдебиеттерде
туристік әлеует ұғымы өте сирек қолданылады. Сонымен қоса, оның мәнін
ғалымдар әртүрлі түрде қарастыратынын атап өту керек. Экономикалық жүйе
ретінде туристік әлеуеттің қасиеттері туралы бірыңғай көзқарас жоқ, сонымен
қоса, оның топтамасы да жоқ. Осы арада туристік әлеуетті және онымен
байланысты мәселелерді зерттеу өте маңызды мәселе.
Осы мәселені зерттеуге көптеген шетелдік авторлардың жұмыстары
арналған, олардың ішінде Дроздов А.В., Эйтингон А.И., Сергеев Т.К.,
Гладкевич Г.И., Моралева Н.В., Брусокене Т.В., Голиков Д.П., Ледовских
Е.Ю., Николаенко Т.В., Дорогунцов С.И. және басқалардың жұмыстары
қызығушыдық тудырады. Бірақ та, бұл еңбектерде көрсетілген әртүрлі
көзқарастар ұғымдық дееңгейде де, принципті тұрғыдан да үлкен даулы
мәселелер тудырады және қарама-қайшылықтарды анықтайды.
Бұл диплом жұмысының теориялық жағынан мақсаты аймақтың туристік әлеуеті
ұғымының мәнін ашу болып отыр. Аталған мақсатты орындау үшін келесідей
міндеттер шешіледі:
- экономикалық категория мәнінде туристік әлеуетіне тән сипаттары
анықталады;
- жалпы тұрғыдан келу жағынан туристік әлеуеттің топтамасы әзірленеді.
Аймақтың туристік әлеуетіне анықтама беру алдында, әлеует негізгі
терминіне концептуалды тұрғыдан келуді талдау жөн.
Әлеует терминінің этимологиялық мәні жағынан роТЕnТіа латын сөзінен
шығады және шаруашылық тәжірибесінде еңбектің арқасында шындыққа айналуы
мүмкін жасырын мүмкіндіктер дегенді білдіреді.
Экономикалық әдебиетте бұл термин кең мағынада қолданылуға болатын
мүмкіндіктер, қолда бар күштер, қорлар, құралдар ретінде, немесе қандай да
бір қатынастағы күштілік деңгейі, қандай да бір нәрсеге қажетті құралдар
жиынтығы ретінде түсіндіріледі. А.Н.Азрилиян Үлкен экономикалық
сөздігінде бұл терминді қандай да бір сферадағы қолда бар құралдардың,
мүмкіндіктердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі .
Әлеует туралы заманауи көзқарастарды үш бағытқа бөлуге болады. Бірінші
көзқарас өкілдері (Д.Черников, С.Белова, Е.Фигурнов және басқалар) әлеует –
бұл жүйенің қызмет ету немесе дамуы үшін қажетті әртүрлі ресурстардың
жиынтығы деп бекітеді.Әлеует (экономикалық, өндірістік, туристік) – бұл
жергілікті жерге және уақытқа байланыстырылған ресурстардың жинақталған
сипаттамасы. Әдебиетте әлеует ұғымы ресурстардың белгілі бір жиынтығы,
ең бірінші, экономикалық. Архангельский В.М. әлеуетті қойылған мақсаттарды
орындау немесе міндеттерді шешуге жұмылдырылатын және қолда бар құралдар,
қорлар, көздер, яғни нақты ресурстар жиынтығы деп түсінеді.
Екінші ресурстық тәсілді ұстанатын авторлардың тобы әлеуетті материалдық
игіліктердің белгілі бір санын өндіруге қабілетті ресурстардың жиынтығы
ретінде айтады, яғни ресурстардың өзара әрекеттерін ескереді.
Үшінші бағыттың ғалымдары әлеуетті экономикалық жүйенің ресурстар
кешенінің алдына қойған міндеттерді орындауға қабілеті ретінде қарастырады.
Олардың айтуынша, әлеует – бұл объектінің құрылымы мен функцияларының
бірлігі жөніндегі тұтас көрініс, олардың өзара байланысын анықтау.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы әлі күнге дейін әлеует мәнінің
экономикалық жағынан шектеулі келуі басым екенін көрсетеді. Біріншісі
әлеуетті ресурстардың жиынтығы ретінде, екіншісі – шаруашылық жүйесінің
өнімді өндіруге қабілеті ретінде, үшіншісі - өндірістік күштердің нақты
нәтижеге жетуге мүмкіндігі ретінде анықтайды Н.Т.Игнатенко мен
В.П.Руденконың ұсынған ғылыми әдебиеттерде кездесетін әлеует ұғымының
топтамасы қызықты болып табылады. 42% жағдайда әлеует терминінің
мағыналық мәні табиғи жағдайлар мен ресурстардың (байлықтардың),
мүмкіндіктердің, қорлардың, құралдардың, құндылықтардың жиынтығымен; 18%
жағдайда елдің (аймақтың) өндірісінің, қорларының, байлығының,
ресурстарының күштілігімен; 16% жағдайда нақты нәтижеге жету үшін
өндірістік күштердің қабілетімен көрініс береді.
Келесі кестеде туристік әлеует терминің географиядағы түсіндірме
эволюциясы қарастырылған (кестеі2 ).
Кесте і2
Әлеует және туристік әлеует терминінің ғылыми мәнінің түсіндірме
эволюциясы
Авторы Анықтамасы
Әлеует термині
Азрилия А.Н. Қандай да бір сферадағы қолда бар құралдардың,
мүмкіндіктердің жиынтығы
Архангельский В.М.Нақты мақсаттарды орындау не міндеттерді шешуге
жұмылдырылатын және қолда бар құралдар, қорлар, көздер,
яғни нақты ресурстар жиынтығы
Николаенко Т.В. Территорияның туристік (рекреациялық) әлеуетін қандай да
бір территорияда туристік (рекреациялық) әрекеттерді
ұйымдастыруға арналған табиғи әрі мәдени және
әлеуеметтік-экономикалық алғышарттардың барлық жиынтығы
деп түсіндіреді.
Территорияның туристік (рекреациялық) әлеуетін
территорияда белгілі бір керемет, кем деген де,
жергілікті тұрғындарға ғана қызықты емес объектілердің
болуын түсіндіреді.
Кусков А.С., Территорияның туристік (рекреациялық) әлеуеті деп
Лысикова О.В. туристік (рекреациялық) ресурстардың болуымен
анықталатын, туристердің іс жүзіндегі және шектік мүмкін
саны арасындағы қатынасты атайды.
Туристік (рекреациялық) әлеует – бұл территорияның табиғи
және экологиялық теңдік жағдайын бұзбайтындай,
туристердің (рекреанттардың) белгілі (шектеулі) санын
қабылдай алу қабілеті.
Дорогунцов С.И., Экономикалық туристік әлеует – бұл халықтың және мақсатты
Хвесик М.А., нарықтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында
Горбач Л.М., территория дамуының жиынтық ресурстарды пайдалану арқылы
Пастушенко П.П. шаруашылық ету субъектілерінің және басқару органдарының
территорияда туристік (рекреациялық) өнімді қалыптастыру
қабілеті.
Дроздов А.В. Туристік-рекреациялық әлеует – бұл нақты территорияға
(объектіге) үйретілген табиғи мен қолдан жасалынған
құбылыстардың, және де, туристік өнімді қалыптастыруға
және турларды, экскурсияларды, бағдарламаларды жүзеге
асыру барысында жарамды жағдайлардың, мүмкіндіктердің
және құралдардың жиынтығы.
Голиков Д.П. Аймақтың туристік әлеуеті – бұл аймақтың территориясында
бар туристік ресурстардың туристердің көңілін аударуға
және саяхат кезінде олардың қажеттіліктерін максимальды
толық қанағаттандыру қабілеті.
Брусокене Т.В. Аймақтың туристік әлеуеті – бұл аймақта қолында бар және
аймақтық туристік әрекеттің міндеттерін шешу үшін жүзеге
асырылатын барлық жасырын, жүзеге асырылмаған
мүмкіндіктер (ресурстар).
іКусков А.С., Туристік әлеует – бұл нақты бір территорияда туристік
іАрсеньева Е.И., әрекеттерді ұйымдастыруға арналған табиғи әрімәдени
іФеоктистова Н.В. объектілер мен құбылыстардың, сонымен қоса, әлеуметтік
әрі экономикалық пен технологиялық алғышарттардың
жиынтығы. Сонымен бірге, бұл іс-әрекет туризмнің
негізгі қағидаларын сақтауға сөзсіз келуі тиіс.
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Әлеует ұғымының мағынасы тек маңызды ғылыми мән ғана емес, тәжірибелік
мән де береді, себебі оның мәні туралы ұғым оны бағалау, өлшеу және
басқаруға келуді анықтайды.
Жоғарыда көрсетілгендер аймақтың туристік әлеуеті ұғымы үшін де дәл
болып келеді.
А.В.Дроздов туристік-рекреациялық әлеует терминінің бұлыңғырлылығы
және оның түсіндірмесі мен қолданылуындағы елеулі алалықты өте әділетті
атап өтеді. Туристік і-сәрекет мәселесін қозғайтын әдебиеттерде бұл ұғым
өте сирек қолданылады.
Бұл терминнің объективті мен субъективті түсіндірмесін бөліп көрсету
жөн: біріншісі әлеуеті сипатталатын объектімен байланысты, екіншісі
(рекреациялық, туристік т.с.с) әлеуеті қолданылатын мақсатты бағытымен,
нақты міндеттерімен анықталады.
Ландшафттың рекреациялық әлеуеті терминіне Ландшафттарды қорғау
түсіндірме сөздігінде мынадай анықтама берілген: Ландшафттың рекреациялық
әлеуеті – бұл адам организміне жағымды әсер ететін және адамның жұмыс
қабілеттілігін қайта қалпына келтірудің физикалық және психикалық
факторларымен қамтамасыз етілетін табиғи мен мәдени жағдайлар жиынтығы.
Әлеуеттің ресурстан тағы бір ерекшелігі нақты бір міндеттермен
айтарлықтай анық байланыстылығында жатыр, бұл жерде ресурс та өзінің
контекстінде қарастырылса да, бірақ нақты қолданушымен оның байланысы
айтарлықтай анық емес. Мысалы, территорияныі су ресурстарын туристер де,
өнеркәсіп те, және ауылшаруашылығы да қолданады. Егер біз территорияның
туристік әлеуеті туралы айтатын және сонымен қоса оның су компонентін
бағалайтын болсақ, су қойманың немесе өзеннің туристік қолданылуы үшін тән
қасиеттерін ғана көрсетеміз .
Сонымен, қандай да бір объектінің әлеуетін сипаттау, әдетте, бұл
әлеуетті басқа объектінің әлеуетімен салыстыра бағалауды білдіреді.
Осылай, туристік әлеует ұғымы туристік ресурс ұғымынан кең ұғым
болып келеді, кейбір мағынада жиынтық ұғым. Әлбетте, көрсетілген
айырмашылықтарға қарамастан, осы ұғымдарды айтарлықтай еркін деңгейде
қолдануға болады, себебі контекст оның қандай мазмұны көрсетілгенін ұғуға
мүмкіндік береді.
Туристік әлеует анықтамасын талдай отырып, ғалым географтар да,
экономистер де негізінен екінші ресурстық концепцияны ұстанатындарына
қорытынды қоюға болады. Бұған сәйкес, әлеует – бұл нақты бір мақсаттарды
орындау үшін керекті өзара байланысты ресурстардың жиынтығы. Жоғарыда
жазылғандарды жинақтай отыра, аймақтың туристік әлеуеті терминіне
келесідей анықтама беруді жөн санайды; аймақтың туристік әлеуеті – бұл
туристік индустрия дамуы мен оның қызмет етуінен жағымды әлеуметтік пен
экономикалық нәтижені алуға және осы аймақтың туристік тартымдылық деңгейін
көтеруге мүмкіндіктерінің болуы; аймақтың туристік әлеуеті – бұл туристік
саладағы іс-әрекетті ұйымдастырудың мақсатында оның басқаруында болып
табылатын ресурстардың жиынтығы.
Аймақтың туристік әлеуетін зерттеудегі негізгі мәселе оның барлық
элементтерініңбір мезетте және жиынтықта қызмет етуінде болып келеді. Яғни
туристік әлеуеттік жүйе, және күрделі әрі динамикалық жүйе, себебі,
әлеуеттің бірыңғай тұтас жүйе ретінде жаңа сапалы жағдайға ауысуына
септігін тигізе отырып, әлеуеттің жекелеген элементтерінің арасындағы өзара
байланыстардың дәл өзі олардың қызмет етуінің шығу қасиеттері мен
заңдылықтарын түрлендіреді.
Келтірілген ұстаным авторды аймақтың туристік әлеуеті – бұл күрделі,
ұйымдасқан, динамикалық жүйе екеніне негіз берді, ол өзара байланыста және
өзара әрекетте болып табылатын көптеген элементтерден қалыптасады және
туристік өнімді құру мен ұсыну процесінде әртүрлі функцияларды орындайды.
Аймақтың туристік әлеуеті жүйе болып табылғандықтан, оған кез келген
жүйеге тән мынадай қасиеттер тән: элементтердің тұтастылығы,
эмердженттілігі және бөлінушілік.
Туристік әлеуеттің өзіне ғана тән ерекше сипаттары бар, олар төмендегі
суретте көрсетілген (суреті2 ).
Суреті2. Аймақтың туристік әлеуетінің жүйелік сипаттамасы
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
Туристік әлеует мәселесіне арналған шетелдік және отандық әдебиеттерде
әлеуеттің әртүрлі көптеген анықтамалары келтіріледі, бірақ әртүрлі белгілер
бойынша жалпы топтамасы жоқ.
Әртүрлі белгілер бойынша туристік әлеуеттің келесідей жалпы топтамасы
ұсынылады (сурет 3).
Сурет 3 . Туристік әлеуетінің жүйесі
Ескерту – Мәліметтер [5] негізінде автормен құрастырылған
1. Бағалаудың агрегатталу деңгейі бойынша:
- а)аймақтағы жиынтық туристік әлеуеті – осы туристік әрекетті
ұйымдастыру мақсатында оның басқаруында болып табылатын
ресурстардың жиынтығы;
- б)жеке туристік әлеует – бұл аймақтағы жиынтық туристік әлеуетінің
құрамдас бөлігі. Оған мыналар кіреді:
- аймақтың экономикалық-туристік әлеуеті – бұл аймақтық деңгейде
туристік өнімді ұдайы өндіру үшін қажетті аймақтың потенциалды
жарамды күштері мен құралдары (материалдық, табиғи, еңбек және
басқа ресурстары);
- аймақтың әлеуметтік-туристік әлеуеті – бұл аймақтық туристік іс-
әрекеттіжүзеге асыру үшін керекті аймақта бар әртүрлі әлеуметтік
жағдайлардың жиынтығы. Ол рухани және моральды-психологиялық
әлеуеттерден тұрады.
Рухани туристік әлеует – бұл туристердің қызығушыдығын тартатын халықтың
рухани қасиеттері.
Моральды-психологиялық туристік әлеует – бұл туризмге құбылыс ретінде
және туристке субъект ретінде дұрыс қатынасқа аймақтың халқын тәрбиелеу
процесін көрсететін қоғамда белгілі бір мерзімде қалыптасқан моральды-
психологиялық жағдай.
2. Мазмұны бойынша:
а)экономикалық туристік әлеует – бұл халықтың және мақсатты нарықтардың
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында территория дамуының жиынтық
ресурстарды пайдалану арқылы шаруашылық ету субъектілерінің және басқару
органдарының территорияда туристік (рекреациялық) өнімді қалыптастыру
қабілеті.
б)техникалық туристік әлеует – бұл туристерді орналастыру құралдары
қабылдай алатындай немесе жалпы белгілі бір аймақ сол территорияға рұқсат
етілетін рекреациялық жүктемені ескере отырып, қолда бар табиғи
ресурстарымен туристерді тарту мүмкіндіктеріне қатысты территорияның
әлеуеті.
3. Жүзеге асыру мөлшеріне қарай:
а)нақты (қол жетілген) туристік әлеует (анықталған және тартылған);
б)стратегиялық туристік әлеует (анықталған, бірақ (даму векторы)
тартылмаған).
4. Қалыптастыру көздері бойынша:
а)мүмкіндіктердің туристік әлеуеті – бұл аймақтың территориясында
объективті қалыптасқан және аймақтық туристік өнімнің ұдайы өндірісіне
септігін тигізетін мүмкіндіктердің жиынтығы.
б)қажеттіліктердің туристік әлеуеті – мүмкіндіктердің әлеуетін
пайдалану деңгейін анықтайды; оның қайнар көзі қандай да бір түрдегі және
сападағы туристік өнімге деген туристердің субъективті қажеттіліктері болып
отыр.
5. Туристік объектіге немесе жергілікті жерге жүктеменің түрі бойынша:
а) жалпы туристік өткізу әлеуеті – бұл жергілікті ресурстарға
айтарлықтай зиянын келтірмейтін, сапардан алатын әсерге кері әсер етпейтін
және халықтың әлеуеметтік-экономикалық мәселелері пайда болмайтындай қандай
да бір туристік объектінің шыдай алатын максимальды жүктемесі.
б)экологиялық туристік өткізу әлеуеті – бұл объектіге немесе жергілікті
жерге бару деңгейі, туристердің өздерінің әрекеттері нәтижесінде, немесе
туризмге қызмет көрсететін инфрақұрылымның қызмет ету себебінен оған
жүктемеден артық бару экологиялық салдарларға әкеледі.
в) туристік әлеуметтік өткізу әлеуеті – бұл жүктемеден артық бару
сапардан алатын әсерді нашарлатуға әкелетін туристік объектіге немесе
жергілікті жерге бару деңгейі.
г) жергілікті туристік әлеуметтік өткізу әлеуеті – бұл жүктемеден артық
бару жергілікті мәдениет үшін кері салдарларға және жергілікті халықтың
туристермен өзара қатынасының нашарлауына әкелетін сол территорияға бару
деңгейі.
д)инфрақұрылымдық туристік өткізу әлеуеті – бұл туристердің
қажеттіліктерін (жолдың ұзақтылығы мен жиілігі, көліктің бүкіл түрлері
бойынша саны, электрлендіру, сумен жабдықтау, канализациялау деңгейі,
әртүрлі классты қонақүйлердегі номерлер саны мен т.с.с.) қанағаттандыру
қабілетін анықтайтын аймақтық инфрақұрылымның сандық сипаттамасы.
Аймақтың туристік әлеуеті – бұл туристік индустрия дамуы мен оның
қызмет етуінен жағымды әлеуметтік әрі экономикалық нәтижені алуға және бұл
аймақтың туристік тартымдылық деңгейін көтеруге мүмкіндіктерінің болуы;
аймақтың туристік әлеуеті – бұл туристік әрекеттерді ұйымдастыру
мақсатында оның басқаруында болып табылатын ресурстардың жиынтығы.
Аймақтың туристік әлеуеті – бұл өзара байланыста және өзара әрекетте
болып табылатын көптеген элементтерден қалыптасатын және нарықпен
анықталған қажетті сан мен сападағы, уақыттағы туристік өнімді құру мен
ұсыну процесінде әртүрлі функцияларды орындайтын күрделі, ұйымдасқан,
динамикалық жүйе.
Аймақтың туристік әлеуеті жүйе болып табылғандықтан, оған кез келген
жүйеге тән мынадай қасиеттер тән: элементтердің тұтастылығы,
эмердженттілігі және бөлінушілігі. Осылармен қатар туристік әлеуетке ерекше
сипаттар тән.
Белгілі бір аймақтың территориясында туристік іәрекеттердің дамуының
стратегиясын қалыптастыру мақсатында туристік әлеуетті бағалау әдістемесін
әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізуде оны қолдану үшін келесідей белгілер
бойынша туристік әлеуеттің топтамасы ұсынылды: бағалаудың агрегатталу
деңгейі бойынша, мазмұны бойынша, жүзеге асыру мөлшеріне қарай, туристік
объектіге немесе жергілікті жерге жүктеменің түрі бойынша .
1.3 Территорияның табиғи мен мәдени потенциалын пайдаланудағы шетел
тәжірибесі
Елдің әлеуметтік әрі экономикалық дамуына туристік ортаның маңыздылығы
мен оның әсерінің көлемін зерттеу нәтижесінде батыс елдері туристік
индустриясының дамуының ұзақмерзімді стратегиясын жасау жұмыстарына көңіл
аудара бастады.
Туризмнің тарихи-мәдени түрі соңғы кездері үлкен қарқынмен дамуда.
Қазіргі уақытта әлемдегі Еуропа мен Америка сияқты демалуға арналған
дәстүрлі орындарға туристер тарапынан сұраныс өте жоғары. Сонымен қатар,
туристерде бай тарихымен еліктіретін Азия мен Тынық мұхиты аймақтарына да
тұрақты сұраныс тенденциясы байқалады. Тарихи-мәдени туризм өзге туризмнің
түрлеріне қарағанда көптеген елдердің үкіметтерінің тарапынан қолдауға ие.
Тарихи-мәдени туризмі және жалпы туристік индустриясы дамыған елдерде
келесі көрсеткіштерге сүйенеді:
- туризмнің көне қалалар қалпына келтіру арқылы туризмді дамыту
жұмыстары ел экономикасына зор әсер етуде;
- туристік ресурстарды қолданудың тиімділігі және турөнімнің
қолжетімділігін арттыру мақсатының барысында жаңа технологияларды
қолдану;
- ескі қалаларды дамыту арқылы туризмді дамытудың әсерін жан-жақтыі
зерттеу.
Тарихи-мәдени туризм мәдени мен тарихи факторлардың жиынтығымен
анықталатын туристік тартымдылық қасиетімен сипатталады. Жалпы мәнінде
тарихи-мәдени туризмнің туристік нарықта ең жоғары сұранысына ие және де
тарихи-мәдени туризм туризм индустриясын дамытуға оң әсер ететін басқа
факторлармен бірге қызмет атқарады. Мысалы, Италияда 1991 жылы
Жерортатеңіздік бассейнге келуші барлық туристердің 36% тарихи-мәдени
туризмге тиесілі болған. Италияның негізгі туристік ресурстары – табиғаты,
тау, көлдері, мәдени мен тарихи құндылықтары, бірінші кезекте шетелдік
туристерді тартады. Шетелдік туристер Италияға келудің басты мотивтерінің
ішінде: 45% оның мәдени–тарихи құндылықтары үшін, 43% – жағымды климаты
үшін, 27% – табиғаты үшін және 30% – жоғарыдағылардың комбинациясы [10].
Тарих пен мәдениеттің сипаттары бар қалалар дамудың келесі моделдеріне
бөліне алады. Кешенді орталықтар - елдер немесе аймақтардың білім беру,
экономика, саясат, мәдениет орталықтарының кешені болып табылатын қалалар,
мысалы: Бейжің, Мәскеу, Киев, Париж, Рим және тағыібасқалары. Осы
қалалардың қарқынды дамуы үшін тарихи-мәдениі ескерткіштердіісақтап, қала
экономикасының дамуын шектемеген қажет. Мәселен, Хэнань провинциясының
Жеті династияның ежелгі қаласы даңқын иеленген Кайфин қаласы Қытайдың
әйгілі туристік қаласы болып саналады. Қытай тарихында мұнда жеті рет
Қытайдың астанасы болған, әсіресе солтүстік Сун (960-1027) кезеңінде Кайфин
(сол кездегі атауы – Тунцзин – шығыс астана) әлемдегі дамыған үлкен
қалалардың бірі болған. Ежелгі қаланың ескерткіштерін қорғап қалу үшін
қалалық үкімет жаңа технологиялар қолданылуда, қаланың тек батыс бөлігінде
жаңа өнеркәсіп кәсіпорындарын сала бастаған. Кайфин туристік қалалардағы
мәдени-тарихи ескерткіштердіісақтау мен экономикалық дамудың арасындағы
қарама-қайшылықты үйлестірудің сәтті үлгісі.
Тарихи-мәдени орталық - тарихи-мәдени мұралардың жиынтық орындары да,
курортты туризмнің әлемдік деңгейде танымал орталықтары да болып санала
алатын қалалар. Тарихи әрі мәдени орталықтарға ежелгі тарихи оқиғалармен
байланысты немесе сол кезден қалған ерекше мәдени мұралармен танымал болған
қалалар да жатады [11].
Экономикалық орталық - туристік қалалардың аталған түрлерінің маңызды
белгілері болып дамыған экономика, жетілдірілген инфрақұрылым, қалалардың
қазіргі заманғы стилі болып табылатын орталықтар. Қытайдағы Шанхай мен
Шэньчжень қалалары мұндай типтегі туристік орталықтардың үздік үлгілеріне
айналды. Шетелдік туристік оларды дамыған қалалар мен туризмнің әсем
орындарының үйлесімі ретінде біледі. 1995 жылы Қытайдың туризм министрлігі
өзге де қызығушылық танытқан мекемелермен бірге Қытайдың үздік қалаларын
анықтауды ұйымдастырды, нәтижесінде 1998 жылы Қытайдың үздік қалалары
атағын алғашқы рет 54 қала, ал 1999 жылы тағы 127 қала иеленді. Туризмнің
үздік қалаларының басым көпшілігі дамыған экономикалық орталықтар.
Мәдени мен тарихи көпатқарымды қалалар - тарихи-мәдени құндылықтары
жоғары, өзге атқарымдары – саяси, экономикалық, ғылыми, көліктік
атқарымдардағы дамуы әлсіз қалалар. Көбінесе олар ашық аспанның астындағы
мұражайлардың біір болып саналады, олардың адамзат мәдениеті өркениетін
танудағы құндылығы зор, сондықтан шетелдік туристерді тартудағы артықшылығы
мол. Мәселен, Шаньси провинциясының ежелгі Пинъяо қаласы 160 жыл бұрын
Қытайдың ең маңызды қаржы орталығы болған. Бұл жерде көне қаланың
қайталанбас ғимараттары мен ежелгі қабырғалары толығымен сақталған. Ұлы
қабырғалар мен қала ғимараттары қатаң түрде рәсім жүйесімен салынған. 1997
жылы ежелгі қала Пинъяо UNЕSСО Бүкіләлемдік мұраның тізімінде еніп,
қазіргі кезде ол әлемнің танымал көзтартар жеріне айналған.
Барлық әлем бойынша мемлекеттер территорияларындағы қалаларында туризмді
дамытып, тартымды туристіку ресурстарын дұрыс пайдалану арқылы туристік
ағымды арттырумен айналысады. Әр мемлекеттің территориясында оның тарихын
көрсететін, мәдениетімен таныстыратын, ұлттық ерекшеліктерін көрсететін
ескерткіштері бар. Әлемнің дамыған елдері туристік объектілерін жақсылап
жарнамалау арқасында туризм саласынан үлкен табыстарға жетуде. Қазіргі
таңда дұрыс маркетингтік әдісті таңдай отырып әлемге танылған, туристер
арасында жоғарғы сұраныстағы қалалар мен ескерткіштер де аз емес. Оған
Грецияның Афина қаласы мен ежелгі грек құрылыстары, Ұлыбританияның Бат
қаласындағы Стоунхендж құрылысы, Түркияда Каппадокия мен Троя қалалары және
тағы басқалары мысал бола алады. Әлем бойынша осындай ерекше тарихиқа бай
және де туристер көбінесе баратын тарихи қалалар мен атақты ескерткіштер.
Алғашқы қауым археологиясының ескерткіштерін тарихи әрі мәдени құнды
дүние болғандықтан танығанға дейін ескерткіштерге көзқарас ғылым және
мәдениет өкілдерінің қызметтерінде орын тапқан алғашқы еуропалық елдердің
бірі Ұлыбритания болды. Ең алғаш, Вильширидегі Солсбери қаласындағы б.д.д.
І мыңжылдықта салынған Евебери мен Стоунхенджді ХVІІ ғасырдың басында
көрнекті сәулетші Иниго Джонс (1573-1652) туристік-экскурсиялық мақсатта
қолданыла алатын нысандар ретінде қарастырды. Ол Стоунхендждің алғашқы
жоспары мен графикалық қайта құрылымын жасаған. ХVІІ ғасырдың соңында
суретші ескерткіштің нақты жоспарын құрды. Көрнекті суретшілер Джозеф
Меллорд Уильям Тернер (1775-1851) және Джон Констебль ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz