Туристік фирманың бәсеке қабілеттілігі мен бәсекелестік артықшылығын қалыптастыру
Туристік фирманың бәсеке қабілеттілігі мен бәсекелестік артықшылығын
қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 – Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТУРИСТІК ФИРМАНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туристік фирманың бәсеке қабілеттілігінің мәні мен
маңызы ... ... ... ... .7
1.2 Туристік фирманың бәсекелік артықшылықтарының еркшеліктері ... .13
1.3 Туристік фирмада бәсеке қабілеттілікті қалыпатастыруда шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИСТІК ФИРМАЛАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ
МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында туризмде бәсекелестік артықшылықтары мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қазақстан Республикасы туристік фирмалардың бәсекелестік ортада
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Nurаі&Сo туристік фирмасының бәсеке қабілеттілігін маркетингтік
зерттеу мен SWOT талдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 52
3 ТУРИСТІК ФИРМАНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туристік фирмалардың бәсеклестік қабілеттілігін қалыптастырудағы
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Nurаі&Сo туристік фирмасының бәсеклестік артықшылықтарын
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..85
КІРІСПЕ
Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2017 жылдың 31
қаңтарында Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік
атты жолдауында Қазақстан 2050 жылға қарай әлемдегі ең алдыңғы қатарлы 30
мемлекеттің қатарына қосылуға тиіс. Біз осы мақсатқа қарай табандылықпен
ілгерілей береміз. Жаһандық бәсекелестіктің өсуі және әлемдегі тұрақсыздық
жағдайында, 2012 жылы халқыма ұсынған Қазақстан-2050 стратегиясының
өзектілігі арта түседі делінген[1].
Қазақстанға келетін туристік ағындарды талдау республиканың шетел
туристері үшін тиісті деңгейде тартымды емес екенін көрсетеді, осыған
байланысты елімізге келетін туристер саны дағдарысқа дейінгі
көрсеткіштерден айтарлықтай артта қалып отыр. Әлемдік экономиканың қазіргі
даму жағдайында туризм саласы жетекші және серпінді дамып келе жатқан
салалардың бірі болып табылады. Қазақстанның туристік өнімінің
бірегейлігіне қарамастан, бәсекеге қабілеттілігі жеткіліксіз және шетелдік
аналогтарға қарағанда, қызмет көрсетудің қолжетімділігі, туристік
қызметтердің деңгейі мен бағасы жағынан ұтылып отыр. Астана және Алматы
қалалары ең маңызды туристік орталықтар болып табылады, онда халықаралық
стандарттарға сай келетін орналастыру орындарының неғұрлым көпшілігі
шоғырланған. Аталған қалалардан тысқары орналасқан орналастыру орындары
халықаралық сапа стандарттарына сәйкес келмейді және негізінен қазақстандық
туристерге бағытталған. Нарықта дұрыс таңдалған позиция туристік ұйымның
базалық имидж сипатын береді, тұтынушылар мен серіктестер арасындағы
ассоциацияларды тудыруға көмектеседі. Алайда, мемлекеттің жағынды имиджін
қалыптастыруда үлкен шығындарды қажет етеді. Қазақстандық туристік нарықта
имиджін қалыптастыру өте күрделі процесс, өйткені базалық нақты
статистикалық мәліметтердің болмауы, нарықтағы негізгі компаниялардың
қызметі туралы ақпараттың болмауы болып табылады. Бұл ақпарат болса да, тек
мамандар арасында таратылып, тұтынушыға жеткізілмейді. Осыған орай көптеген
шетелдік туристік компаниялар брендтің стратегиясын таңдайды. Тауар желісі
артады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасы туристік
потенциалының жоғары болуына қарамастан, қазақстандық бәсекеге қабілетті
әрі әлемге танымал туристік өнімдердің жеткіліксіз деңгейі, сонымен қатар,
бәсекеге қабілетті туристік өнімдердің сапасы мен бағасы арасындағы бір-
біріне сәйкессіздігі бүгінгі күнгі зерттеуді қажет ететін мемлекеттік
дәрежедегі өзекті сұрақтардың бірі. Сол себепті, дипломдық жұмыстың
тақырыбы туризм дамуындағы маңызды әрі ғылыми зерттеуді қажет ететін тың
тақырыптардың бірі деп есептейміз.
Зерттеу объектісі болып егеменді Қазақстан Республикасының туризмінің
туристік саласы болып табылады.
Зерттеу құралы бәсекеге қабілетті қазақстандық туристік өнімді
қалыптастырудың теориялық негіздері, қазіргі жағдайына талдау және жолдары
мен болашақ мүмкіндіктері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының туристік
потенциалын зерттей отырып, шетелдік тәжірибелерді қарастырып, бәсекеге
қабілетті қазақстандық туристік өнімді қалыптастыру және оның болашақ
мүмкіндіктерін талдау.
Зерттеу мақсаты оның міндеттері арқылы нақтыланады:
-бәсекеге қабілетті туристік өнімнің теориялық негіздерін зерттеу және
оған әсер етуші факторларды анықтау;
Қазақстан Республикасындағы бәсекеге қабілетті туристік өнімнің
қазіргі жағдайын талдау және дамыған мемлекеттер тәжірибесін қарастыру;
-бәсекеге қабілетті туристік өнімді қалыптастырудың жолдары мен болашақ
мүмкіндіктерін анықтау.
Әдіснамалық зерттеу – зерттеу жұмысы барысында мынадай әдістер
қолданылды: статистикалық мәліметтерді талдау және жалпылау, болжамдау,
салыстыру, классификациялау, аналогиялық әдіс.
Тәжірибелік мәні – Қазақстан Республикасында туризмді дамыту
мақсатындағы ғылыми жобаларда, тұжырымдамаларда және бағдарламаларда
қолдануға болады
Дипломдық жұмыстың жаңалығы – Қазақстандағы туристік фирманың бәсеке
қабілеттілігінің территориялық ммаңызын ашу, Қазақстан Республикасында
бәсекеге қабілетті туристік қызметтерді ұсынудағы мәселелермен жұмыс жасай
отырып тиімді талдаулар негізінде анықталған факторларға ұсыныстар берілді.
Жұмыстың негізгі дерек көздері – Қазақстан Республикасындағы туристік
қызмет туралы Заңы, БҰБТҰ туризмнің дамуы бойынша есебі, Ұлт жоспары –
100 нақты қадам және Бизнестің жол картасы – 2020 мемлекеттік
бағдарламалары, бүгінгі таңға дейін шетелдік, отандық тәжірибелердің
көрсеткіштеріне негізделген түрлі әдістемелік нұсқаулар, статистикалық
жинақ мәліметтері.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе бөлімінен, үш
тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың
тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Диплом жұмысы үш бөлімнен, 15 кестеден және 21 суреттен тұрады.
1 ТУРИСТІК ФИРМАНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туристік фирманың бәсеке қабілеттілігінің мәні мен маңызы
Туризм индустриясының даму деңгейі жалпы мемлекеттің экономикалық даму
көрсеткіші болды. Туризм саласының дамуы Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 50 бәсекеге қабілетті елдің қатарына ену
стратегиясының маңызды басымдылығы ретінде бекітілді. Қазақстан оңтайлы
туристік имиджі бар мемлекеттердің қатарына енуге барлық мүмкіндігі бар,
Еліміз Еуразия континетінің ортасында, еліміздің тиімді географиялық орыны
халықаралық туристік қатынастардың дамуына оң әсерін тигізеді.Президент
Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан 2050 Бағдарламасы негізінде халыққа
жолдауында атап өткен. Осы бағдарлама бойынша 2020 жылға дейін өзінің
мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан перспективті салаларға
ауыл шаруашылығы, орман және орман өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, тұрғын-үй құрылысы және инфрақұрылымымен қатар туризм де кірген
[1].
Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан жаңа жаһандық нақты
ахуалда:өсім, реформалар, даму атты кезекті Қазақстан халқына жолдауында:
Заманның беталысын өздеріңіз көріп отырсыздар. Аса күрделі, қиын кезеңге
аяқ бастық. Жаңа қатерлері мен тың мүмкіндіктері қатар өрбіген жаһандық
ахуал біздің көз алдымызда өзгеруде. Алпауыт елдердің текетіресі мен өзара
санкциялар алмасу дүниені тұйыққа қарай бастауда. Біздің басты экспорттық
өнімдеріміздің дүниежүзілік нарықтағы бағасы еселеп құлдырады. Бүгінгі
ахуал – біздің жетістіктерімізді сынға салып, елдігімізді шыңдай түсетін
уақыт тезі. Жауапты сәтте бірлігімізді сақтап, еліміздің игілігі үшін
аянбай тер төгуіміз керек.Сәт сайын құбылған аласапыран заманға сай амал
болуы керек. Ең жақсы жоспар – уақыт талабына бейімделе алатын жоспар. Біз
де заманның беталысына қарай межелерімізді белгілеп, жоспарларымызды жөндеп
отырамыз. Біздің мақсатымыз – елі бақытты, жері гүлденген қасиетті Отанымыз
Қазақстанды Мәңгілік Ел ету! Әлемдегі ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына
қосылып, бай да қуатты елдермен иық түйістіру. Біз бұл мақсатымызға
міндетті түрде жетеміз - деп бүгінгі жаңа қатерлері мен тың
мүмкіндіктері қатар өрбіген жаңа жаһандық нақты ахуалда дамудың басты
бағыттарын айқындау жолы көрсетті [2].
Әлемдегі қазіргі нарықтық қатынастардың жаппай жаһандану кезеңінде
шаруашылық субъектілері үшін бәсекеқабілеттілік термині өте маңызға ие.
Себебі қазіргі нарықта бәсекеқабілеттілік дамудың негізгі қозғаушы күші
маңызына ие.
Бәсеке қабілеттілік дегеніміз – қызметтер мен тауарлардың (орта,
кәсіпорын, сала, аймақ, мемлекет және халықаралық т.б.) берілген нарықта,
сондай ақ әлемдік нарықта мүмкіндігінше өз позициясын ұзақ сақтауы,
бәсекелесе алу мүмкіндігі немесе артықшылығы.
Бәсеке - бұл нарыққа қатысушылар арасындағы қызмет пен өнімді өндіру
және қызме қызмет пен өнімді өткізудің жақсы жағдайлардағы күші. Негізінен
бәсеке болмаған жерде нарықта болмайды.
Бәсеке нарықтың өмір сүруі мен оның қызметтерінің қызмет етуінің
міндетті жағдайы бола отырып, экономиканы реттеудің бір тетігі болып
табылады. Бәсекенің түрлеріне келетін болсақ:
Сала ішіндегі бәсеке- бұл бірдей немесе өзін өзі орын ауыстыра алатын
қызметтер көрсететін немесе өнімдер өндіретін фирмалар арасындағы сайыс,
күрес. Бұл жағдайда тауардың немесе қызметтің бағасын төмен түсіруге немесе
төменгі бағамен сату қажет. Бағаның төмендеуінен фирмалар шығынға ұшырамас
үшін өндіріс немесе қызмет көрсету шығындарын азайту қажет. Фирмалар
тиімділікке көшуі қажет. Оған жетудің басты құралы жаңа технологияларды
пайдалану, қызметшідердің мамандану деңгейін, біліктілігін арттыру қажет.
Осыған сәйкес сала ішіндегі бәсеке кәсіпкерлерді техникалық үрдіс үшін
күресуге, ғылым мен техниканың жетістіктерін жедел пайдалануға, өндірістің
барлық жағдайларын жетілдіруге жетелейтін болады.
Сала ішіндегі бәсекенің негізгі маңызды құралдарының бірі ол өнімнің
сапасы жатады. Кез келген фирма қызмет немесе өнім сапасы жоғары болса онда
соншалықты қымбат сату мүмкіндігіне де ие болуы мүмкін. Кей жағдайда өнім
немесе қызмет көлемінде арттыра алатыны тағы бар. Сондай сапалы өнімді
шығару арқылы әлемдік нарықты жауалап алған фирмалардың қатарыда жоғары.
Келесі бәсекенің түрі сала аралық бәсеке. Ол бәсеке жағдайында әртүрлі
қызмет немесе өнім шығаратын, әрі нарыққа ұсынатын фирмалар арасында
болатын күрес.
Сала арасындағы бәсеке - әртүрлі қызмет немесе өнім өндіретін, нарыққа
шығаратын салалар, фирмалар, кәсіпкерлер арасындағы нарықтағы сайысы. Мұның
өзінің тиімді жақтары бар. Әсіресе туризмде көп ұшырайтын мәселе. Егер
тұтынушы жыл бойы туристік сапарды жоспарлап, бірақ бір дүкенде немесе бір
өнімге деген бағаның түсуі немесе жеңілдіктерді көріп қажетін өтейтін
жағдай болса ол сапарды кейінге шектіруі мүмкін. Бұл бәсеке жағдайында
кәсіпкер шығындарды қызмет көрсету деңгейімен бағалайды. Басты қағида
қызмет нәтижелерінің көрсеткіші.
Сонымен қатар, қызмет нәтижелері сәтсіз болып келген кәсіпкерлер басқа
салаларда жетістікке жеткізіуі мүмкін. Бұл жағдайда кәсіпкер сәтсіз өндіріс
жүйесін басқа сала қызметімен ауыстырып, тиімді, пайдалы өнім түріне көшуі
мүмкін. Немесе қайта мамандануы мүмкін.
Бұл бәсеке жағдайында сала немесе кәсіпкерікте қызметкерлердің
мамандануы да ауысады. Шаруашылықтың фирманың салалық құрылымы өзгереді.
Бұл реттеу өнімді жақсы өткізетін салаларды капиталмен әрдайым ауыстырып
отырады. Бұл кезде кәсіпкер, фирма иесі өндіріс немесе қызмет көлемін
арттыратын өнімдерді немесе қызметтерді өндіреді.
Бәсекенің тиімділігі нарықта бәсекелік күреске бәсекелестердің санына,
экономикалық еркіндік дәрежесіне байланысты болады. Сондықтан бәсеке
жетілген және жетілмеген болып ерекшеленеді.
Жетілген бәсеке келесі жағдайларда пайда болады, олар:
нарыққа бірдей өнім немесе қызмет ұсынатын, өткізетін көптеген шағын
фирмалардың шығуы және тұтынушыларға таңдау мүмкіндігінің көптігі;
нарықта өнім немесе қызмет ұсынатын, өткізетін көптеген шағын
фирмалардың көптігі нарықтағы бағаны түсіру немесе көтеруде нарықтың тепе
теңдік бағаға әсеріде соншалықты маңызды емес;
фирмалардың салаға енуі ешқандай кедергілерге, шектеулерге ұшырамайды,
нарыққа ену кіру шығу жылдам, еркін бола алады;
нарықтағы ақпараттар, нарықтағы баға, шығындар, өндіріс технодогиясы,
тауар сапасы, тұтынушылардың талғамы туралы ақпарат алуға шек қойылмайды
және мүмкіндік жоғары.
Еркін кәсіпкерлікті нарықта шектеуге байланысты бәсеке жетілмеген
бәсеке болып саналады. Нарықта бәсекелесетін фирмалардың саны аз,
кәсіпкерлік қызметтің әр саласында фирмалар өте аз болады, мүмкіндіктер
шектеулі. Нарықта жетілмеген бәсеке нарығында әсіресе жаңадан фирмалардың
қосылуына мүмкіндіктер өте шектеулі болады. Нарықтағы фирмалардың өнімдері
мен қызметтерін ауыстыратын өнімдер мен қызметтер болмайды.
Жетілген және жетілмеген бәсеке нарығында монополистік бәсеке көбірек
кездеседі. Бәсекенің бұл түрінде шағын фирмалардың іртүрлі өнім ұсынатын
жағдайындағы түрін білдіреді. Нарықтан шығу және кіру ешқандай
қиыншылықтармен байланыспаған болады. Әртүрлі фирмалардың шығаратын өнім
мен қызметтің сапасында, сырт көрінісі мен сипаттамаларында, қажеттілікті
өтеу жағдайында ерекшеліктер бар болады.
Бәсекенің бұл түрінің аталуының да осыған бацланысты, өйткені нарыққа
түгелдец емес тауар мен қызметтердің түріне монополияны білдіреді. Бәсекеге
талаптарына қарама қарсы ол монополия (грек сөзі monos- бір өзім, poleo-
сатамын) есептелінеді.
Монополия жағдайында нарықта бір фирма, яғни өнім немесе қызмет
өндіруші, ұсынушы болып келеді. Нарыққа фирманың, кәсіпкердің кіру
мүмкіндігі өте төмен немесе жоқ. Егер нарықта сатып алушы, тұтынушы біреу
ғана болатын болса онда ол бәсеке монопсонияны білдіреді ( грек сөзі monos-
біреу, opsonіа- сатып алу). Монополия жағдайында нарықта бір фирма, яғни
өнім немесе қызмет өндіруші, ұсынушы нарықта ұтып отырады, монопсония болса
сатып алу үшінқажеттілік өтеледі.
Нарықта таза монополия және таза монопсония өте аз кездесетін
құбылыстар. Нарықтық экономика жағдайында нарықтық дамыған жағдайда
олигополия (грек сөзі olіgos- көп емес, poleo-сатамын) қалыптасады.
Бәсекенің бұл түрі нарықта өнімдері әртүрлі, немесе әртүрлі бәсекелік
күштерді қолданатын бірнеше фирмалар мен кәсіпкерлерден тұратын нарықтың
әрекет етуін білдіреді. Салаға жаңа фирмалардың кіруі де қиынырақ болады.
Олигополияның ерекшелігі фирмалардың баға жөніндегі шешімдерді қабыдауы
өзара тәуелділікте болуында. Сондықтан осындай бәсеке нарығында мемлекеттің
де экономикаға араласуы сан түрлі. Онда тікелей араласу арқылы заңдар
шығарса, ал жанама араласуы арқылы жеңілдіктер мен салықтарды қолданады.
Нарықты экономика жағдайында елдердің тәжірибиесі көрсетіп кеткендей
бәсекелік ортаны мемлекеттік қолдау және қорғау дәлелденген. Жәнеде
қажеттілік болып тыбылады. Бәсекелік ортаны реттеудег мемлекеттің
қолданатын құралдары мен мақсаты мақсаты әр түрлі бәсеке түрлерінің тиімді
үйлесімділігне қол жеткізу, олардың біреуі басқа түрлерін немесе бір
фирмалардың нарықта екінші фирмаларды күштеп шығаруынан қорғау, әрі қолдау
болып табылады. Сонымен қатар мақсаты мемлекеттің осы әдістері мен
құралдары арқылы бәсекенің жиынтық нәтижелерін әлсіретпеу немесе реттеп
отыру болып отыр.
Монополия үстемділігінің шектерін анықтаудың маңызы бар. Ол үшін АҚШ
қабылданған антимонополиялық Шерман (1890), Клейтон (1914), Вилер Ли
(1938), Целлер-Кефовер (1950) заңдарына суену қажет. Бұл заңдар бәсекені
шектеуге, монополизацияланбаған кәсіпкерлерге зиянды лицензиялауға
бағыталған іс- шараларды қатаңдатады.
Монополияның нарықтағы іс әрекетін шектейтін, әрі реттейтін әдістердің
бірі кәсіпорындардың өнімдерінің бағаларын қадағалау болып табылады.
Бәсекенің негізінде нарықта бір түрі басқа түрімен оның нарықтағы
жүргізетін құралдарымен ерекшеленіп отырады. Сонымен қатар, нарықта
бәсекенің бағалық және бағалық емес де түрлері бар. Бағалық бәсеке нарық
коньюнктурасында бәсекелік күшті тиімді пайдалану мақсатына бағаны
ауыстырып отыруды қолданады.
Ал, бағалық емес бәсекеде нарықтағы күресте бағаға қатысы жоқ
құралдарды қолданады. Оған мысалы өнім сапасын арттыру, жарнама құралдарын
қолдану, жәрмеңкелер ұйымдастыру, көрмелер көрсету және тағы басқада бағаға
қатысы жоқ әдістер мен құралдарды қолданады.
Сонымен қатар нарықтық экономика тәжірибиесінде бәсекеде парасатты және
парасатсыз деген бәсеке түрі де кездеседі. Парасатты бәсеке нарығында
серіктестері мен өзара қатынасында құықықтық және эстетикалық нормалар
ескеріледі. Ал, парасатсыз бәсекеде техникалық шпионаж, мамандардың
аттарының өзгертілуі, бәсекелестерінің мамандарын сатып алу, жалған
жарнама, басқа біреулер тауарларының белгілерін пайдалану және тағы
басқаларды жатқызуға болады.
Ғылымда фирманың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге байланысты
арнайы оқулықтарда берілген 20- дан астам әдістемелік және теориялық
түрлері анықталған. Олардың ішінде қызығушылықты тудырған көзқарастарымен
келесі авторларды атап өтуге болад: М.Портер, А.А. Томпсон және А.
Стрикленд, И. Ансофф, К. Келлер. Т. Михальский т.б. көзқарастары.
Бәсеке қабілеттілік пен бәске күішінде толық теориялық жағынан XVІІІ
ғасырдың ортасынан бастап ғана классикалық саяси экономикалық ғалымдар
қарастыра бастаған. Қазіргі таңға дейін бәсеке қабілеттілік терминіне
ғалымдар тарапынан анықтамалар берілуде. Ол анықтамаларды садыстырмалы
түрде келесі кестеде бейнелейік (кесте 1).
Кесте 1
Бәсеке қабілеттілік түсінігіне берілген анықтамалар жиыны
№ Анықтама берген мазмұны
авторлар
1 М. Эрлих, Дж. Хайн бәсекеқабілеттілік – бұл мемлекеттің немесе
фирманың өз тауарларын (қызмет) сата білу
мүмкіндігі
2 Р.А. Фатхутдинов бәсекеқабілеттілік – бұл объектінің нақты
қажеттілікті осы нарықтағы өзге де ұқсас
объектілерге қарағанда үздік қанағаттандыра
білу деңгейі
бәсекеқабілеттілік – бұл субъектінің нарықта
үздік бола білу мүмкіндігі
3 М. Портер бәсекеқабілеттілік – бұл тауардың, қызметтің,
нарықтық қатынастар субъектісінің нарықтағы
ұқсас, алмастырушы бәсекелес тауарлар мен
қызметтермен қатар болуы
4 А.Б. Баринов бәсекеқабілеттілік – бұл объектінің
элементтерінің бәсекеқабілеттілігі және
олардың мақсатқа жетудегі ұйымдастырушылық
қабілеті
5 Л.П. Кураков бәсекеқабілеттілік – тауардың бәсекелес
тауарға қарағанда қажеттілікті қанағаттандыру
және оған кететін шығындардың деңгейімен
ерекшеленуі
6 Н.С. Яшин бәсекеқабілеттілік – бұл объектінің нарықтық
бәсеке жағдайына бейімделе білу қарқыны мен
мүмкіндігі
Ескерту – Мәліметтер [3,4,5] негізінде автормен құрастырылған
Негізінен бәсекеге қабілеттілік ол қоғамдық қызметтің кез келген
салалары бойынша туристік фирманың немесе туризм бойынша елдердің екінші
елдерден артықшылықта болуына мүмкіндік беретін жиынтық факторлар; ол
мемлекеттің сыртқы дағдарысқа бой бермей, тұрақты қалыпта даму
қабілеттілігі болып саналады.
Ұлттық бәсеке қабілеттілікті ХХ ғасырда арттыру көп елдердің сыртқы
экономикалық саясатында мемлекеттік реттеудің сыртқы бағдарына және негізгі
басымдықтары болды. Әлемдік шаруашылық қатынастарда бәсеке қабілеттілікке
ұлттық экономикалық тиімділікті арттыру арқылы қол жеткізуге болатындығы
белгілі. Әлемдік экономикалық жаһанданудың басталуымен бәсекелік қатынастар
шын мәнінде ғаламдық сипатқа ие болды. Әлемдік шаруашылық жүйе олардың
әлемдік нарығын құратын ұлттық экономикалардың жиынтығы ретінде түсініледі.
Сонымен қатар, трансұлттық корпорациялар (ТНК) қатарымен бірнеше
экономикаларға қатысады. Жекелеген ұлттық экономикалар өзара бәсекелесіп,
бүл бәсекелестікке оны қашан да жаншуға тырысатын ТҰК еліктіретін
қайшылықты жағдай туындатады.
Ғаламдық үрдістеріне негізделген елдер арасындағы бәсекелестіктің
жағымсыз үрдістерді азайтуда ұлттық экономикалар арасында несиелік,
салықтық қатынастарды, валюталық реттеу мақсатында көптеген комиссиялар,
конвенциялар, ұйымдар, тағы басқа институттар ұйымдастырылған. Бүкіләлемдік
экономикалық форум қамқорлығымен бәсекеге қабілеттілік мәселелері бойынша
ғылыми зерггеу жобасы 20 жылдан астам уақыт жұмыс істеуде. Осы жобаның
шеңберінде ұлттық бәсекеге қабілеттілік ретінде "жалпы халықтың жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнімнің өсу қарқынымен есептелетін шынайы жан
табысының өсу қарқынын тұрақты жоғары деңгейде ұстап отыру қабілеттілігі"
түсініледі. Еларалық салыстырмалы талдау Бүкіләлемдік экономикалық форум
жобасында жасалады, сондай-ақ статистикалық өңдеудің көмегімен жинақ
индексі анықтаатын болады. Қарастырылған елдердің арасындағы бәсекеге
қабілеттілігі деңгейін аталған индекстер жиынтығы анықтайды және
сәйкесінше олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағдарламалары жасалып,
қабылданатын болады.
Бәсекеге қабілеттілік - қор мен бәсекенің шектеулі жағдайында әлемдік
шаруашылық жүйесінде белгілі бір орынға ие болуға мүмкіндік беретін
мемлекет экономикасының маңызды сапасы.
Қазіргі таңда әлемдік қызмет, тауар нарығындағы бәсеке қабілеттілік
нарықтағы белгілі бір сегменттерінде өрістету немесе кеңею қабілеттігімен,
әлемдік, халықаралық саудаға елдің кіру деңгейімен сипатталады. Мемлекет
Президенті Н.Ә.Назарбаев Өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның
іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және бір ғана шикізат
секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы бола
алады, деп атап өткен.
Қазіргі таңда нарықта сату деңгейі күрделеніп келеді және заманауи
нарық талаптары мен жаңа шарттарға сай қызмет ету мен басқару жүйесін
ұйымдастыруды талап етіп отыр. Соның ішінде әсіресе бәсеке қабілетті өнім
өндіру мен қызмет көрсету бағытындағы күрделі істер атқарылуы қажет етіп
отыр. Яғни бәсекелстік ортаға қатысушылар жағынан тұтынушылардың
қажеттілігін сапалы, әрі жылдам қанағаттандыруға, инвестициялық қаржыны
меңгеруге, ғылыми техникалық прогресті дамытуға, шығындарды азайтуға,
сапаны арттыруға көңіл бөлуге итермелейді. Осылай бәсекелестік үрдіске
қатысушылар іріктеліп, әлемдік еңбек бөлінісіндегі ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін көтеретіні даусыз. Төлем қабілеттілігі төмен немес
жоқ, нарықта тиімсіз қызмет етіп отырған фирмалар жүргізіп отырған дағдарыс
жағдайындағы басқарушылығында мемлекет тарапынан әртүрлі қолдау алуы
мүмкін. Оларға жататындар салықтық жеңілдіктер, бан тарапынан жеңілдетілген
несиелер, кепілдеме, өнімді өткізуде нарық қақтығысында жердемдер,
мемлекеттік тапсырыстарға оларды ұсыну болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында бәсеке қабілеттілікті құру және оны
нарықта ұстап тұру үшін кейінгі жылдары тұтынушыларға бағытталған
(buіldіng сustomer-foсused orgаnіzаtіon) бизнес тұжырымдамасы қарқынмен
даму үстінде.
Негізінен жалпы алғанда қазіргі кезендегі фирмалардың бәсекеге
қабілеттігін қамтамасыз ету әдістеріне қатысты төмендегідей қажеттілікті
атап өтуге болады:
- фирманы рационалды жабық, иерархиялы жүйе ретінде, ал
бәсекелестік мақсаттар мен міндеттер де ұзақ уақыт бойы басқа да шарттар
секілді өзгеріссіз қалады және бекітіледі деп санайтын дәстүрлі пікір өз
қуатын жоғалтуда;
- қазіргі менеджмент философиясы жүйелі және жағдаяттық әдістерге
негізделген. Фирма ашық жүйе ретінде қарастырылады. Фирманың жетістікке
жетуі оның дер кезінде сыртқы әлеуметтік – экономикалық ортаға жылдам
бейімделуінде. Фирманың назарынан тыс қалдырмауы тиіс сыртқы жағдайларға:
күшейген жаһандануды, ұшықан бәсекелестікті, шикізаттар мен материалдар
бағасының жоғарылығын, бұйымның өмірлік кезеңдерінің қысқаруын жатқызуға
болады.
Жоғарыда аталған мүмкіндіктерді қаншалықты жүзеге асыруды білу, сондай
ақ олардың қоршаған ортаға қаншалықты қажеттігін түсіну – қазіргі күннің
басты талабы болып табылады. Жетістетіктегі фирмалар сыртқы ортаға
бейімделіп ғана қоймай, нарықтағы мүмкіндіктерді жоғары дәрежеге сәйкес
келетіндей өзінің айналысында сондай орта қалыптастыру үшін белсенді әрекет
жасайды.
1.2 Туристік фирманың бәсекелік артықшылықтарының еркшеліктері
Туристік кәсіпорындардың бәсекелік (экономиканың басқа салаларымен
және басқа елдердің туризмімен салыстырғанда) мүмкіншілігін арттыратын жеке
өлшемдерді қарастыратын болсақ, онда туристік кәсіпорындардың дамуының
факторлар өлшемі бойынша Қазақстан туризм дамуының факторларына өте бай.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында туризм саласы экономиканың ең
перспективалы салаларының бірі болып табылады. Туризм ХХІ ғасырдың маңызды
саласы болып саналады, оның үлесі Еуропада ЖІӨ-нің жиынтық көлемінен 15-
16 құрайды. Қазақстанда орташа жылдық туризм 30-50 млрд теңге шамасында
құрайды. Сарапшылардың бағалауы бойынша, оның ЖІӨ-гі үлесі шамамен 2-3%
құрайды, сол уақытта дамыған елдерде туризмнің үлес салмағы 30% - ға дейін
жетеді.
Қазақстанда туризмді дамыту, оның туристік кәсіпорындарының мәселесіне
қадаммен жакындаудамыз. Туристік саланы дамытудың 2020 жылға дейінгі
тұжырымдамасы әзірленді. Отандық туристік кәсіпорындар орталықтары мен
локомативтеріне айналатын бес аймақ анықталған. Салалық нарықтың ұзақ
мерзімді даму үрдісіне егжей-тегжейлі талдау жүргізіліп, туристік
объектілерді сегменттеу мәселесінде түсінушілік бар. Және ең соңында
қазақстандық туризм дамуы үшін қабілетті қуатты мотиватор болуға лайықты,
жақында пайда болған және шақыруға лайықты - Астанада EXPO-2017
Бүкіләлемдік көрменің өткізілуі.
Ол көрме негізінде бұл жерге жан-жақты тоқталып және нақтыласақ -
туристік индустрияны дамыту бойынша Қазақстанның жоспарлары кластерлік
тәсілге сүйенеді. Бұл елді сол немесе өзге де тақырыптық мамандандырудағы
туристік инфрақұрылымды құру тұрғысынан неғұрлым тартымды аймақтарға бөлу.
Болашақтағы заманауи туристік саланың құрылуы үшін әдіснамалық және
тұжырымдамалық негіздерді құру бойынша мемлекет Басшысының тапсырмасын
орындай отырып, Қазақстандық индустрияны дамыту институтында бұл жұмыспен
тығыз айналысты. Бес негізгі аймақтардың дамуына күш-жігерді шоғырландыруға
шешім қабылданды, яғни олар: Астана, Алматы, Шығыс Қазақстан облысы, Батыс
Қазақстан облысы және Оңтүстік Қазақстан.
Туристік кәсіпорындарды дамыту орталығында Қазақстанның астанасы –
Астана орналасқан. Ондағы мүмкіндіктер маркетингтік зерттеу бойынша қаланы
қоршап тұрған барлық табиғи көрнекті орындар кіреді. Бұл Бурабай,
Қорғалжын, Қарқаралы, Зеренді, Көкшетау және Баянауыл. Мұнда негізгі
туристтік өнім қала туризмі болады, атап айтқанда, MІСE – туризм немесе
іскерлік, сондай-ақ табиғи.
Алтын Емел қазіргі уақытта мемлекеттік ұлттық-табиғи саябағы, Іле
Алатау, Шарын каньоны ресурстарын тартумен бірге экологиялық туризм
бойынша, сондай-ақ іскерлік туризм және Ұлы Жібек Жолы маршрутымен мәдени-
танымдық туризм бойынша ең тартымды 10 туристік бағыттарды дамыту бойынша
жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Осылайша, қазақстанның бәсекеге қабілетті туризмінің қалыптасқан
деңгейін сақтай отырып, әлемдік туристік нарықтағы отандық туристік нарықты
дамыту мүмкіндігі өмір сүру деңгейін арттыру және халықты жұмыспен қамтуды
ұлғайту, сапалы туристік қызмет үшін өсіп келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және еліміздегі туризмнің тұрақты дамуы үшін жағдайларды
қалыптастыруға жеткіліксіз болады. Туристік қызметтің даму мотивтері мен
басымдықтарын, күш, мақсаттарын туристік кластер шеңберінде үйлестіру
қазақстанның Орталық Азия аймағындағы туризм орталығы ретінде қалыптасу
міндеттерін неғұрлым тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Еліміз туризмнің тізгінің енді қолға алып келе жатқан мемлекет
болғандықтан нарықта әлі де болса кездесетін мәселелер көп. Жапондықтар да
өзге дамыған мемлекеттердің туристері тәрізді туристік өнімдерді тиімді
түрде тұтынғысы келеді, бірақ жапондықтардың бір ерекшелігі - экзотикаға
емес рекреацияға мұқтаж болуында. Рекреация жұмыс істеу үрдісі мен
қызмет барысында жоғалған күш - қуат пен денсаулықты қалпына келтіру
болғандықтан, ғалымдар тарапынан дүние жүзінің ең шаршаған халқы ретінде
танылған жапондықтардың бұл талабы да ақылға қонымды. Біз болсақ, нарықтың
осы сегментінен де кетік тауып, кірпіш боп қалануымыз қажет. Еңселі
еліміздің бірегей табиғи байлықтары бұған кең көлемді мүмкіндіктер береді.
Бал бұлақты Баянауыл, кербез Көкше, Бурабай, жер жаннаты Жетісу, ұлы дала
Ұлытау сынды жеріміздің інжу - маржандары таптырмас туристік ресурстар,
қыруар қаржы көзі. Туризм Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаеватың көреген
саясаты мен озық ойының арқасында қазіргі таңда қарқынды дамып келе жатқан
мемлекетіміздің маңызды да тиімді экономикалық тірегі ретінде танылуда.
Бәсекелік саясатта қызметке және тауарға қатысты біршама функционалдық
талаптар қойылады: сапасы, бағасы, қанағаттандыру деңгейі, эстетикалық және
басқада сипаттамалары. Берілген өнімнің қасиеттері өніміне немесе қызметіне
деген құндылықтарды қалыптастырады. Фирма иесі тауарды немесе қызметті
өндіргенде бірнеше стратегияны қолдануы мүмкін:
- бәсекелестер тауарынан немесе қызметінен айырмашылығы бар
кәсіпорын тауарына тұтынушының назарын аударуы;
- тауарлар мен қызметтер барлық тұтынушылар үшін тартымды бір
тауарды немесе қызметті таңдап, соның негізінде нарықты жаулап
алу;
- кәсіпорынның өндірістік бағдарламасынан экономикалық тиімсіз
тауарды немесе қызметті уақытылы алып тастау;
- ескі және жаңа тауарлармен қызметтердің жаңа нарыққа шығудың
амалын табу;
- сатып алушының жаңа қажеттіліктері мен талғамдарына сәйкес
өндірілетін тауардың модификациясын жасау;
- сатылатын тауарлардың сервистік қызмет жүйесі және жалпы өткізуді
ынталандыру жүйесін жетілдіріп дамыту.
Нарықтағы тауарға немесе қызметке бәсеке қабілеттілікті бағалау үшін
бәсекелестерінің тауарлары мен қызметтері жөніндегі ақпараттарды пацдалана
отырып маркетингтік талдау жасау қажет. Фирма нарықтағы тауар мен қызмет
өтіміне баса назар аударуы қажет. Нарықта әсіресе тұтынушыларды
қанағаттандыра алатын тауар мен қызметтер және олардың жағымды қасиеттерін
бағалауы қажет. Соңында техникалық деңгейі және сапасы бойынша өндірілетін
өнімнің ақырғы тұтынушылардың талаптарына сәйкес келетіні туралы мәселе
шешіліп, нарықты комплексті зерттеуі нәтижесінде оның бәсекегқабілеттіліг
бағаланады.
Тауардың қазіргі және болашақтағы бәсекеге қабілеттілігін бағалаудан
кейін одан әрі өндірістік-өткізу саясаты туралы шешім қабылданады:
- берілген тауардың өндірісі мен өткізуін жалғастыру керек пе;
- өндірістің модернизациясын жасау керек пе;
- оны өндірістен алып тастап, жаңа тауарды шығаруға кірісу керек
пе;
- тауарды нарықтық жаңалық тауарға айналдыруындағы модернизацияны
өткізу керек пе;
- қаржылық ресурстар, тауарды өткізу торы, сатылған тауардың
сервисін қамтамасыз ету мүмкіндігінің жеткіліктік есебінен жаңа
өткізу нарығын іздеуге кірісу керек пе.
Өнімнің немесе қызметтің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату жолдарын
таңдаған кезде жаңа өнім шығару емес, өндірістен моральдық ескірген өнімді
шығару емес, тауардың модификациясы туралы уақытылы шешім қабылдау жиі
жақсы нәтижеге әкелетін боады. Өнімнің модификациясы туралы шешім үлкен
пайда алу үшін тұтынушының ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
қабылданады. Сонымен қатар, машина, құрал-жабдық және басқа өнеркәсіптік
өнімді қолдану мен өткізумен байланысты комплексті қызметті көрсету,
олардың жоғары тиімділікті эксплуатацияға әрқашан дайын болуы, яғни
сервистік немесе сатудан кейінгі қызмет көрсету өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатуға дұрыс бағыт болып табылады. Білікті
ұйымда өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатудың шешуші
факторы сервис болып табылады, өйткені қосалқы бөлшектерге баға өндірісте
қолданылатын жинақтаушы бөлшектерге қарағанда 1,5-2,0 есе төмен
болады.
Компанияның бәсекелестік стратегиясын жоспарлауға қатысты
М Портердің бәсекелестің бес күші моделін бәсекелестіктің
сипаты мен деңгейін анықтауға мысал ретінде алуға болады.
Фирманың қызмет етіп отырған сала құрылымы бәсекелестік ерекшелігі
болып табылады. Нарықта бәсекеге фирма немесе тауар, қызмет көрсетіп
отырған салаға бес фактор әсер етуі мүмкін (немесе М Портердің
бәсекелестің бес күші):
- жаңа бәсекелестердің пайда болуы;
- тауар мен қызметті ауыстырушылардың пацда болуы;
- жабдықтаушылардың саудаласуы қабілеттілігі;
- тұтынушылардың саудаласуы қабілеттілігі;
- бір бірімен бәсекелестіндердің бақталастығының болуы.
Бұл аталған бес фактор саланың тиімділігін анықтайды, себебі олар
фирманың қойған бағасына, кеткен шығындарына, капитал салымына әсер етуі
мүмкін.
М. Портердің бірінші бәсекелестік күші – сала ішіндегі
компаниялардың өзара бәсекелесуі. Аталған бес күштің ішіндегі ең
маңыздысы нарықта қазір жұмыс істеп жатқан компаниялардың бәсекелестігі.
Нарықтағы бәсекелстік салада жаңа бәсекелстік артықшылықтың пайда болуына
компанияның реакциясы ретінде жүреді. Бәсекелстік артықшылық фирманың
жаңа бәсекелестік стратегиясы арқылы қамтамасыз етіледі. Нәтижесінде
бәсекелстер өз стратегияларын өзгертулері немесе оны қайта құрулары қажет
болады (сурет 1).
Сурет 1. М. Портердің Бәсекелестің бес күші моделі
Ескерту – Мәліметтер [3,4,5] негізінде автормен құрастырылған
Бәсекелестіктің сала ішіндегі мәселелерін зерттей отырып, бәсекелестік
күресті арттыратын негізгі факторларды және оның құралдары келесідей
болады. Бәсекелестік сайыста ең негізгісі сапа мәселесі оның ресрустарына
тікеелй байланысты болуы мүмкін.
М Портердің үлгісі бойынша екінші күш сала ішіндегі бәсекелестердің
пайда болуы болып табылады. Салада жаңа өндірістік қуат әкелетін, нарықтағы
өзінің үлесін алығыс келетін жаңа бәсекелес фирмалардың пацда болуы тауарға
деген ұсынысты көтереді және тауар мен қызметтің бағасына қысым көрсететін
болады.
Нарықта жаңа бәсекелестердің пацда болуы мына негізгі екі факторға
қатысты: сұраныстың артуы және бағаның артуы. Ол нарықта жаңа бәсекелес
кәсіпорындарды шақыруға дабыл бола алады.
Негізінен нарыққа кіруге кедергі келтіретін барьерлер:
- қызмет немесе өндіріс масштабы: мұнда нарыққа жаңадан кірген фирма
бірден көп өнімді шығаруы керек және жоғары шығындарды қажет. Ол нарықта
осы уақытқа дейін жұмыс істеп отырған фирмаларға кері әсерін тигізуі, қауіп
тудыруы мүмкін;
- жаңа технодогия мен ной хауға жеткізе алмауы;
- тәжірибие оқыту қисығының әсері. Онда өнідіріс шығындарын төмендету
сол тауарды тәжірибеиемен өндіре алуына бацланысты;
- көп мөлшерде капитал салымын қажет етеді;
- өткізу арналарына көңіл бөлмеу және білмеу;
- бақылаушы органдардың әрекеттері;
- тарифтік және тарифтік емес шектеулер.
Жоғарыдағының барлығын ескеретін болсақ, онда нарықта жаңа
бәсекелестердің пайда болуы қиын.
Сонымен бәсекеге қабілетті және қол жетерлік тауар-субституттардың
болуы өнеркәсіптік кәсіпорындарға тұтынушылар сол ұқсас тауарларға кетіп
қалмауы үшін ұстап тұрарлық ынталандырушылық жылжыту, жаңа бағалық
шараларын ұйымдастыру қажет. Бірақ, сәйкесінше жаңа баға төмендетуі пайда
деңгейін төмендетуге, ал жылжыту шараларына немесе ынталандыру қосымша
шығын қажетсінеді. Яғни екі жақты әсер береді. Ол өз кезегінде бағаны
жоғарылатуға әкеледі. Бұл мәселені шешу үшін өндіріс шығындарын азайтудың
жолдарын іздестіру керек.
Тұтынушыларға бірін бірі алмастырушы тауарлардың пайда болуы олардың
тек бағасын емес, сонымен қатар, сапалық қасиеттерінде салыстыруға
итермелейді. Тұтынушылардың бірін бірі алмастырушы тауарлар бағасының төмен
болған сайын шығыны азаяды. Бірін бірі алмастырушы тауарлар тарапынан
бсекелестікке деген әсер күшейеді. Бірін бірі алмастырушы тауарлар
арасындағы бәсеке қабілеттілік күшетірінің көрсеткішіне: нарыққа жылжыту
жолдары кеңейіп, сату көлемі артады және пайда деңгейлері өседі.
Төменнен жоғарыға дейін жеткізушілердің саудаласу қабілеттілігі жоғары
көтерілуі мүмкін. Олардың жеткізетін тауарлары қолда бар ресурстарының саны
мен сапасына байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар жеткізушідердің әсер
ету деңгейі тауарды алмастыра алатындығына да байданысты. Мысалы желім
ыдыстағы тауарды шыны ыдысқа ауыстыруға көшуі мүмкін. Егер жеткізушілер тек
бір салаға ғана бағытталып жұмыс жасаса онда өз мақсаттарына талаптарын қоя
отырып жете алмауы мүмкін. Егер жеткізушілер сапалы әрі қажетті өтей
алатын тауарлар мен қызметті ұсына алса онда бағаға деген талаптарын қоя
алады.
Тұтынушылар тарапынан өз талаптарын қоя алу мүмкіндігі.
Нарықта тұтынушылар ірі бәсекелестік күш бола алады. Бірақ олар сапаға,
қызмет көрсету деңгейі мен бағаға және сату шарттарына әсер жасаса. Сондай-
ақ олардың бәсекелік күші әлсіз және күшті болуыда мүмкін. Аталған бес
күштер құрылымындағы өзгеріс келесідей козғаушы күштер: үкіметтің
саясатындағы және зандарындағы өзгерістің әсері; елдің ұзақ мерзімдік
экономикалық өсу тенденциясынын өзгерісі; технологиялық өзгерістер;
қоғамның жалпы құндылықтарының өзгерісі әсерінен де болды.
Сонымен бәсекелестіктің бес күші үлгісін салада келесі экономикалық
ерекшеліктерімен талдауға болады: нарықтық экономикалық көрсеткіштерімен
(жылдық табыс, жалпы өнім көлемімен, сатудың өсу қарқынымен); нарыққа
ұсынылған тауардың өмірлік кезеңімен (ену, өсу, кемелдену мен құлдырау);
саладағы бәсекелестер санымен (тауарлары ұқсас өндіруші компаниялардың
саны); әр көмпанияның нарықтағы үлесіне; нарықта бір біріне ұқсас
тауарлардың шығуымен; салаға кіру барьерінің деңгейіне; саладағы
инновациялық деңгейге және тағы басқаларға.
Нарықта бәсекелестік саясаттың мақсатын құра отырып, компания
келесілерді аныктауы керек:
- шығуы мүмкін нарық масштабы (локальді, ұлттық, аймақтық немесе
әлемдік);
- нарықты өңдеу мөлшері (бір немесе бірнеше сегмент, барлық нарық);
- стратегияның алғашкы мақсаты (нарық үлесін немесе пайданы өсіру).
Сонымен саладағы жайғасымды бәсекелестік артықшылық береді. Нарықта
бәсеке артықшылықтың екі негізгі түрге бөледі:
- төмен шығынды;
- тауарды түрлендіру.
Сонымен қатар, ол екі артықшылықтар стратегиялық бағыттар негізінде
төрт базалық страгегия құрылады:
- шығындар үнемдеу есебінен көшбасшылық;
- түрлену;
- түрленуге шоғырлану;
- шығындарға шоғырлану.
Атақты ғалым Ж.Ж Ламбен бәсекелік артықшылықтарды сыртқы және ішкі деп
бөліп қарастырған. Сыртқы болады егер тұтынушы үшін құндылық беретін
тауардың ерекше сапасына негізделген болса. Ол фирманың нарықтағы кішңн
арттырады. Одан туындайтын стратегия фирманың нау хауына және қазіргі
таңдағы нарықта бар нақты тауарға тұтынушылар мұқтаждығын
қанағаттандырудағы артықшылықтарына сүйенетін түрлендіру стратегиясы
арналады.
Егер өндіруші немесе қызмет көрсетуші үшін құндылық болып табылатын
өзіндік құнға жеткізетін төменгі деңгейлі баға немесе тауардың менеджменті,
өндіріс шығындары ескерілсе ішкі бәсекелік артықшылық болып табылады.
Ол төменгі шығындар стратегиясы болып табылатын стратегияда нарыққа
қымбат емес бірақ салыстырмалы түрде бәсекелестерімен сапалы жаппай
тұтынудағы өнімдерді өндіреді. Нарықта бұл стратегияны қолданушы лидер болу
үшін қызмет көрсету мен тауар өндіруде ресурстарды үнемдейтін технологияны
қолдану керек және нарықта сату тораптарының көлемін арттыру қажет. Сонымен
қатар, шығындарға қатаң бақылау орнату, нарықта үлкен нарықтық үлесті
иемдену тарапынан оңтайлы шығындарды қажетсінеді.
Лидерлік стратегияны шығындар бойынша іске асыру бәсекелестерге
қарағанда фирма басшылығының шығындар деңгейін төмендетуге мүмкіндік
беретін жаңа технологиялар бойынша шешімдер қабылдауды қажет етеді. Шектен
жоғары шығындарды төмендету тұтынушыларды қорқытатындай сапасыз тауарларды
ұсынуға алып бармауы қажет.
Келесі түрлендіру стратегиясы. Әртүрленген қызмет немесе тауар олардың
қасиеттері бойынша бәсекелестер өндірген тауарлар мен қызметтерден
ерекшеленеді. Ерекше тұтынушылық құныдылыққа ие жәнеде сатудан кейінгі
жоғары деңгейдегі қызметтер көрсетуді иеленеді.
Кәсіпорынға түрлендіру стратегиясы жоғары баға қою мүмкіндігін береді.
Кәсіпорынның бәсекелестермен салыстырғанда шығындары кем болса жоғары
пайдаға кенеледі. Түрлендіру стратегиясының ннегізгі идеясы ол, сұранысқа
кенелген өнімдер мен қызметтерге кәсіпорынның барлық күшінің салуы.
Нарықтағы бағалық бәсекелестіктен арыа отырып, тұтынушылардың ерекше
топтарына күресуге мүмкіндік береді. Мұндай жағдайда бәсеке қабілеттілік
артықшылыққа тұтынушылар фирма ұсынатын қызметтің немесе тауардың жоғары
сапасына, беделіне үйренген кезде жететін болады.
Негізінен түрлендіру стратегиясын қолдануда бастысы бәсеке қабілеттілік
артықшылықтар құрудың негізінде белгілі бір сапаға қол жеткізу болып
табылады. Нарықтағы бәсекелестеріне хабарсыз білім мен тәжірибиеде
түрлендіру осы стратегияның негізі болуфы мүмкін. Соынмен қатар, нарықтағы
маңыздысы тауарды сауатты түрде жарнамалау және өткізу қажет. Себебі
өзінің аталған қасиеттерін көрсете алса ғана нарықта жоғары баға қоя алады.
М Портердің айтуынша шығындар бойынша көшбасшылық пен түрлендіру
стратегиясын бір уақытта қолдану кәсіпорынның бәсекелестік жайғасымымен
төмендейді.
Дегенмен кейбір жағдайларда стратегияларды тәжірибие көрсеткендей
үйлестіру тиімділік әкелген. Біздің пікірімізше, фирма үшін өнім
портфелінің әртүріне екі стратегияны қолнадып, жалпы фирманың бәсеке
қабілеттілігін жоғарылатуға болады.
Мемлекеттің бәсеке қабілеттілігі ол елдің әлемдік нарықтар тарапына
жауап беретін, ЖІӨ жоғарылауының тұрақты қарқынын қамсыздандыратын
шапшаңдықпен мемлекеттің ресурстарды жетілдіру жолдарын құру, қызметтер мен
тауарларды шығару өндіру қабілеттілігі.
Келесісі ол аймақтың бәсеке қабілеттілігі ЖІӨ жоғарылауының қарқынын
қамсыздандыратын шапшаңдықпен мемлекеттің ресурстарды жетілдіру жолдарын
құру, сонымен қатар, ішкі және дүниежүзілік нарықтар тарапына жауап беретін
аймақтың қызметтер мен тауарларды өндіру қабілеттілігі және дүниежүзілік
баға денгейінде халықтың өмірінің сапасы болып табылады.
Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі ішкі және сыртқы нарықтар талаптарына
жауап беретін қызметтер мен тауарлар өндіру және саланың базалық
макротехнологиялық (жоғары қосылған құнмен, қайта өңдеудің тереңдігінің
жоғары деңгейімен, жоғары ғылыми-техникалық потенциялымен өндірісті
ұйымдастыру) негізінде кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігінің
мүмкіндіктерінің өсуі жағдайын жасай алуы қабілеті.
М Портердің ұсынған саладағы бәсекені басқаратын бәсекелік күштердің
үлгісі төрт факторды қарастырады (сурет 2):
Сурет 2. М. Портердің қарастырған саладағы бәсекені басқаратын күштер
Ескерту – Мәліметтер [3,4,5] негізінде автормен құрастырылған
Фирманың бәсеке қабілеттілігі үш деңгейде қарастырылуы мүмкін:
Біріншіден, тұтынушылар үшін: қажет етілген параметрлердің жиынтығы
негізінде бәсекелестерден болатын қызметтер мен тауарлардың негізінде
тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыра алу қабілеттілігі;
Екіншіден, бәсекелестер үшін: ішкі және сыртқы нарықтар талаптарына
сәйкес келетін қызметтер көрсету және тауарлар өндіру, бәсекеқабілеттілік
потенциалының өсу жағдайын жасау қабілеттілігі болып табылады;
Үшіншісі инвесторлар үшін: кәсіпорынның нарықтық құнын өсіру мен өнім
өндіру нарығын кеңейту, кәсіпорын ресурстарын динамикалық даму үшін қолдану
қабілеті.
Бәсеке қабілеттілік ұғымы иерархиясында базалық көрсеткіш ретінде
қызметтің немесе өнімнің бәсеке қабілеттілігі табылады, ол қызметтің
немесе тауардың (өндірістік техникалық тағайындалуына, тұтынушылық
қажеттілікті өтеуге тағайындалуына, қызметтер мен ақпараттарға және тағы
басқаларға) байланысты болуы мүмкін.
Қызметтің немесе өнімнің бәсеке қабілеттілігі – ол қарастырылып отырған
уақытта бәсекелестермен салыстырғанда, нақты нарықтың талаптарына жауап
бере алу артықшылығы болып табылады. Ол түсініктемеде үш мәселе
айқындалған: 1) кеңістік – нақты нарық (мемлекет, нарық сегменті); 2) кезең
– уақыттың нақты мерзімі; 3) салыстыруда анықталуы (нақты бәсекелес) [4].
Өнімнің бәсеке қабілеттілігін бағалауда нарықтың қарама-қарсы екі
тарапы (субъектілері) деңгейінде қарастырылуы мүмкін (кесте 2):
Кесте 2
Өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін бағалау процесіндегі
мақсаттар мен құралдардың қарама қайшылық матрицасы
Тұлғалар Бәсеке қабілеттілік факторы
Сапа Баға
Өндіруші 1. Өнімді өндіру сапасы 3. Өнімді өндіруге кеткен
(құрал) шығындар (мақсат)
Тұтынушы 2. Өнім сапасы (мақсат) 4. Өнімді пайдалануға кеткен
шығындар (құрал)
Ескерту – Мәліметтер [4,5] негізінде автормен құрастырылған
Сонымен, жоғарыда көрсетілген матрицадан көргеніміздей өндіруші үшін
қызмет пен өнімнің пайдалылығы оны өндіруге кеткен шығындарды неғұрлым
төмен болуына байланысты бағаланады. Тұтынушы үшін қызмет пен өнімнің
тиімділігі өнімнің спасына да байланысты бағаланады. Сол себепті, нарықтың
аталған екі субъектісі үшін қызмет немесе өнім ол тұтынушыда үшін және
өндірушіде үшін қажеттіліктерін қанағаттандыратын тиімді көрсеткіштердің
кешені болады. Қызмет пен өнімнің бәсеке қабілеттілігін сипаттаудың бірнеше
көрсеткіштері болады (сурет 3).
Сурет 3. Қызметтер мен өнімнің бәсеке қабілеттілігін сипаттайтын
көрсеткіштер
Ескерту – Мәліметтер [4,5] негізінде автормен құрастырылған
Көрсетілген суреттен көріп отырғанымыздай мәліметтер саны мен түрлілігі
зерттелген нарық нысанына байланысты.
Нарықта туристік өнімнің бәсеке қабілеттілігі көрсеткіштері мен саланың
бәсеке қабілеттілігі көрсеткіштері кешенді болады. Өз кезегінде олар екінші
деңгейлі факторларға тәуелді: сапа мен бағаға. Қазіргі таңда туристік
салаға салынатын инветициялық қаржы, мемелкеттік реттеу, инфрақұрылымның
дамуы дәрежесі.
Елдің туристік нарықтағы бәсеке қабілеттілікті бағалау көрсеткіштері:
- туристік қызмет пен өнімнің бәсеке қабілеттілігі;
- туристік салалардың бәсеке қабілеттілігі.
Мадридте құрылған 1975 жылғы Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның анықтау
әдіснамасында елдердегі туризм және саяхат саласындағы бәсеке қабілеттігін
14 фактормен қарастырған. Сонымен қатар, оны негізгі 3 субиндекске
топтастырған (сурет 4).
Сурет 4. БҰБТҰ (UNWTO) бойынша Туризм және саяхат саласының бәсеке
қабілеттілік индексі
Ескерту –Мәліметтер [4,5] негізінде автормен құрастырылған
1993 жылы Қазақстан біріккен Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның мүшесі
болып құрамына кірген. Содан бері еліміздің әлемдік туристік қызмет
нарығындағы бәсеке қабілеттілігі сынақтан өтіп келеді. Қазақстанның бәсеке
қабілеттідігі индексін, сонымен қатар әлемде нешінші орынға ие екенін
анықталған.
Тәристік қызмет пен өнімді арттыру идеясы тұтынушының мінез құлқына,
оның қажеттілігін өтеудегі тәсілдеріне аса назар аударуды міндеттейді.
Онда әртүрлі туристік кәсіпорындар мен фирмалар ұсынатын қызметтер мен
тауарлар арасында емес, ол қызметтер мен тауарларға қосымша ұсынылатын
ақпараттарға жіне түрлі қызмет көрсете алу деңгейіне, ерекше қызметтер мен
кеңестер және т.б. соныдақтан туристік кәсіпорындар әрдайым нарыққа
ұсынылып отырған туристік өнімдерін тиімді әрі нәтижелі арттыру жолдарын
қарастырып отыруы керек.
Жоғарыда айтылған туризм саласының негізгі ерекшелігі тұтынушылар оның
өнімін натуралы нысанда сезіне аламауынан. Ал, тұтынушы өз тарапынан өнімді
эстетикалық ерекшеліктері, халқының мәдениеті мен салт дәстүрі, әлеуметтік
жағдайы мен тұтынудағы психологиялық жағдайына және қасиеттеріне
бацланысты тұтынады. Оның барлығы турситік өнім мен қызметтің қабылдауды
нысаналы етуге мүмкіндік бермейтіндігінде. Әрбір туристік қызмет пен өнімді
өзінің, яғни тұтынушының жекелеген қасиеттеріне сүйеніп бағалайтындығын
білу қажет.
Яғни туристік қызмет көрсету нарығында
Демек, туристік бәсекелестіктің сапа көрсеткіші қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B090200 – Туризм мамандығы
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ТУРИСТІК ФИРМАНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туристік фирманың бәсеке қабілеттілігінің мәні мен
маңызы ... ... ... ... .7
1.2 Туристік фирманың бәсекелік артықшылықтарының еркшеліктері ... .13
1.3 Туристік фирмада бәсеке қабілеттілікті қалыпатастыруда шетел
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИСТІК ФИРМАЛАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ
МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында туризмде бәсекелестік артықшылықтары мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Қазақстан Республикасы туристік фирмалардың бәсекелестік ортада
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Nurаі&Сo туристік фирмасының бәсеке қабілеттілігін маркетингтік
зерттеу мен SWOT талдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 52
3 ТУРИСТІК ФИРМАНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫН
АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Туристік фирмалардың бәсеклестік қабілеттілігін қалыптастырудағы
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
3.2 Nurаі&Сo туристік фирмасының бәсеклестік артықшылықтарын
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..85
КІРІСПЕ
Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2017 жылдың 31
қаңтарында Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік
атты жолдауында Қазақстан 2050 жылға қарай әлемдегі ең алдыңғы қатарлы 30
мемлекеттің қатарына қосылуға тиіс. Біз осы мақсатқа қарай табандылықпен
ілгерілей береміз. Жаһандық бәсекелестіктің өсуі және әлемдегі тұрақсыздық
жағдайында, 2012 жылы халқыма ұсынған Қазақстан-2050 стратегиясының
өзектілігі арта түседі делінген[1].
Қазақстанға келетін туристік ағындарды талдау республиканың шетел
туристері үшін тиісті деңгейде тартымды емес екенін көрсетеді, осыған
байланысты елімізге келетін туристер саны дағдарысқа дейінгі
көрсеткіштерден айтарлықтай артта қалып отыр. Әлемдік экономиканың қазіргі
даму жағдайында туризм саласы жетекші және серпінді дамып келе жатқан
салалардың бірі болып табылады. Қазақстанның туристік өнімінің
бірегейлігіне қарамастан, бәсекеге қабілеттілігі жеткіліксіз және шетелдік
аналогтарға қарағанда, қызмет көрсетудің қолжетімділігі, туристік
қызметтердің деңгейі мен бағасы жағынан ұтылып отыр. Астана және Алматы
қалалары ең маңызды туристік орталықтар болып табылады, онда халықаралық
стандарттарға сай келетін орналастыру орындарының неғұрлым көпшілігі
шоғырланған. Аталған қалалардан тысқары орналасқан орналастыру орындары
халықаралық сапа стандарттарына сәйкес келмейді және негізінен қазақстандық
туристерге бағытталған. Нарықта дұрыс таңдалған позиция туристік ұйымның
базалық имидж сипатын береді, тұтынушылар мен серіктестер арасындағы
ассоциацияларды тудыруға көмектеседі. Алайда, мемлекеттің жағынды имиджін
қалыптастыруда үлкен шығындарды қажет етеді. Қазақстандық туристік нарықта
имиджін қалыптастыру өте күрделі процесс, өйткені базалық нақты
статистикалық мәліметтердің болмауы, нарықтағы негізгі компаниялардың
қызметі туралы ақпараттың болмауы болып табылады. Бұл ақпарат болса да, тек
мамандар арасында таратылып, тұтынушыға жеткізілмейді. Осыған орай көптеген
шетелдік туристік компаниялар брендтің стратегиясын таңдайды. Тауар желісі
артады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасы туристік
потенциалының жоғары болуына қарамастан, қазақстандық бәсекеге қабілетті
әрі әлемге танымал туристік өнімдердің жеткіліксіз деңгейі, сонымен қатар,
бәсекеге қабілетті туристік өнімдердің сапасы мен бағасы арасындағы бір-
біріне сәйкессіздігі бүгінгі күнгі зерттеуді қажет ететін мемлекеттік
дәрежедегі өзекті сұрақтардың бірі. Сол себепті, дипломдық жұмыстың
тақырыбы туризм дамуындағы маңызды әрі ғылыми зерттеуді қажет ететін тың
тақырыптардың бірі деп есептейміз.
Зерттеу объектісі болып егеменді Қазақстан Республикасының туризмінің
туристік саласы болып табылады.
Зерттеу құралы бәсекеге қабілетті қазақстандық туристік өнімді
қалыптастырудың теориялық негіздері, қазіргі жағдайына талдау және жолдары
мен болашақ мүмкіндіктері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының туристік
потенциалын зерттей отырып, шетелдік тәжірибелерді қарастырып, бәсекеге
қабілетті қазақстандық туристік өнімді қалыптастыру және оның болашақ
мүмкіндіктерін талдау.
Зерттеу мақсаты оның міндеттері арқылы нақтыланады:
-бәсекеге қабілетті туристік өнімнің теориялық негіздерін зерттеу және
оған әсер етуші факторларды анықтау;
Қазақстан Республикасындағы бәсекеге қабілетті туристік өнімнің
қазіргі жағдайын талдау және дамыған мемлекеттер тәжірибесін қарастыру;
-бәсекеге қабілетті туристік өнімді қалыптастырудың жолдары мен болашақ
мүмкіндіктерін анықтау.
Әдіснамалық зерттеу – зерттеу жұмысы барысында мынадай әдістер
қолданылды: статистикалық мәліметтерді талдау және жалпылау, болжамдау,
салыстыру, классификациялау, аналогиялық әдіс.
Тәжірибелік мәні – Қазақстан Республикасында туризмді дамыту
мақсатындағы ғылыми жобаларда, тұжырымдамаларда және бағдарламаларда
қолдануға болады
Дипломдық жұмыстың жаңалығы – Қазақстандағы туристік фирманың бәсеке
қабілеттілігінің территориялық ммаңызын ашу, Қазақстан Республикасында
бәсекеге қабілетті туристік қызметтерді ұсынудағы мәселелермен жұмыс жасай
отырып тиімді талдаулар негізінде анықталған факторларға ұсыныстар берілді.
Жұмыстың негізгі дерек көздері – Қазақстан Республикасындағы туристік
қызмет туралы Заңы, БҰБТҰ туризмнің дамуы бойынша есебі, Ұлт жоспары –
100 нақты қадам және Бизнестің жол картасы – 2020 мемлекеттік
бағдарламалары, бүгінгі таңға дейін шетелдік, отандық тәжірибелердің
көрсеткіштеріне негізделген түрлі әдістемелік нұсқаулар, статистикалық
жинақ мәліметтері.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе бөлімінен, үш
тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың
тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Диплом жұмысы үш бөлімнен, 15 кестеден және 21 суреттен тұрады.
1 ТУРИСТІК ФИРМАНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Туристік фирманың бәсеке қабілеттілігінің мәні мен маңызы
Туризм индустриясының даму деңгейі жалпы мемлекеттің экономикалық даму
көрсеткіші болды. Туризм саласының дамуы Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 50 бәсекеге қабілетті елдің қатарына ену
стратегиясының маңызды басымдылығы ретінде бекітілді. Қазақстан оңтайлы
туристік имиджі бар мемлекеттердің қатарына енуге барлық мүмкіндігі бар,
Еліміз Еуразия континетінің ортасында, еліміздің тиімді географиялық орыны
халықаралық туристік қатынастардың дамуына оң әсерін тигізеді.Президент
Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан 2050 Бағдарламасы негізінде халыққа
жолдауында атап өткен. Осы бағдарлама бойынша 2020 жылға дейін өзінің
мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан перспективті салаларға
ауыл шаруашылығы, орман және орман өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, тұрғын-үй құрылысы және инфрақұрылымымен қатар туризм де кірген
[1].
Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан жаңа жаһандық нақты
ахуалда:өсім, реформалар, даму атты кезекті Қазақстан халқына жолдауында:
Заманның беталысын өздеріңіз көріп отырсыздар. Аса күрделі, қиын кезеңге
аяқ бастық. Жаңа қатерлері мен тың мүмкіндіктері қатар өрбіген жаһандық
ахуал біздің көз алдымызда өзгеруде. Алпауыт елдердің текетіресі мен өзара
санкциялар алмасу дүниені тұйыққа қарай бастауда. Біздің басты экспорттық
өнімдеріміздің дүниежүзілік нарықтағы бағасы еселеп құлдырады. Бүгінгі
ахуал – біздің жетістіктерімізді сынға салып, елдігімізді шыңдай түсетін
уақыт тезі. Жауапты сәтте бірлігімізді сақтап, еліміздің игілігі үшін
аянбай тер төгуіміз керек.Сәт сайын құбылған аласапыран заманға сай амал
болуы керек. Ең жақсы жоспар – уақыт талабына бейімделе алатын жоспар. Біз
де заманның беталысына қарай межелерімізді белгілеп, жоспарларымызды жөндеп
отырамыз. Біздің мақсатымыз – елі бақытты, жері гүлденген қасиетті Отанымыз
Қазақстанды Мәңгілік Ел ету! Әлемдегі ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына
қосылып, бай да қуатты елдермен иық түйістіру. Біз бұл мақсатымызға
міндетті түрде жетеміз - деп бүгінгі жаңа қатерлері мен тың
мүмкіндіктері қатар өрбіген жаңа жаһандық нақты ахуалда дамудың басты
бағыттарын айқындау жолы көрсетті [2].
Әлемдегі қазіргі нарықтық қатынастардың жаппай жаһандану кезеңінде
шаруашылық субъектілері үшін бәсекеқабілеттілік термині өте маңызға ие.
Себебі қазіргі нарықта бәсекеқабілеттілік дамудың негізгі қозғаушы күші
маңызына ие.
Бәсеке қабілеттілік дегеніміз – қызметтер мен тауарлардың (орта,
кәсіпорын, сала, аймақ, мемлекет және халықаралық т.б.) берілген нарықта,
сондай ақ әлемдік нарықта мүмкіндігінше өз позициясын ұзақ сақтауы,
бәсекелесе алу мүмкіндігі немесе артықшылығы.
Бәсеке - бұл нарыққа қатысушылар арасындағы қызмет пен өнімді өндіру
және қызме қызмет пен өнімді өткізудің жақсы жағдайлардағы күші. Негізінен
бәсеке болмаған жерде нарықта болмайды.
Бәсеке нарықтың өмір сүруі мен оның қызметтерінің қызмет етуінің
міндетті жағдайы бола отырып, экономиканы реттеудің бір тетігі болып
табылады. Бәсекенің түрлеріне келетін болсақ:
Сала ішіндегі бәсеке- бұл бірдей немесе өзін өзі орын ауыстыра алатын
қызметтер көрсететін немесе өнімдер өндіретін фирмалар арасындағы сайыс,
күрес. Бұл жағдайда тауардың немесе қызметтің бағасын төмен түсіруге немесе
төменгі бағамен сату қажет. Бағаның төмендеуінен фирмалар шығынға ұшырамас
үшін өндіріс немесе қызмет көрсету шығындарын азайту қажет. Фирмалар
тиімділікке көшуі қажет. Оған жетудің басты құралы жаңа технологияларды
пайдалану, қызметшідердің мамандану деңгейін, біліктілігін арттыру қажет.
Осыған сәйкес сала ішіндегі бәсеке кәсіпкерлерді техникалық үрдіс үшін
күресуге, ғылым мен техниканың жетістіктерін жедел пайдалануға, өндірістің
барлық жағдайларын жетілдіруге жетелейтін болады.
Сала ішіндегі бәсекенің негізгі маңызды құралдарының бірі ол өнімнің
сапасы жатады. Кез келген фирма қызмет немесе өнім сапасы жоғары болса онда
соншалықты қымбат сату мүмкіндігіне де ие болуы мүмкін. Кей жағдайда өнім
немесе қызмет көлемінде арттыра алатыны тағы бар. Сондай сапалы өнімді
шығару арқылы әлемдік нарықты жауалап алған фирмалардың қатарыда жоғары.
Келесі бәсекенің түрі сала аралық бәсеке. Ол бәсеке жағдайында әртүрлі
қызмет немесе өнім шығаратын, әрі нарыққа ұсынатын фирмалар арасында
болатын күрес.
Сала арасындағы бәсеке - әртүрлі қызмет немесе өнім өндіретін, нарыққа
шығаратын салалар, фирмалар, кәсіпкерлер арасындағы нарықтағы сайысы. Мұның
өзінің тиімді жақтары бар. Әсіресе туризмде көп ұшырайтын мәселе. Егер
тұтынушы жыл бойы туристік сапарды жоспарлап, бірақ бір дүкенде немесе бір
өнімге деген бағаның түсуі немесе жеңілдіктерді көріп қажетін өтейтін
жағдай болса ол сапарды кейінге шектіруі мүмкін. Бұл бәсеке жағдайында
кәсіпкер шығындарды қызмет көрсету деңгейімен бағалайды. Басты қағида
қызмет нәтижелерінің көрсеткіші.
Сонымен қатар, қызмет нәтижелері сәтсіз болып келген кәсіпкерлер басқа
салаларда жетістікке жеткізіуі мүмкін. Бұл жағдайда кәсіпкер сәтсіз өндіріс
жүйесін басқа сала қызметімен ауыстырып, тиімді, пайдалы өнім түріне көшуі
мүмкін. Немесе қайта мамандануы мүмкін.
Бұл бәсеке жағдайында сала немесе кәсіпкерікте қызметкерлердің
мамандануы да ауысады. Шаруашылықтың фирманың салалық құрылымы өзгереді.
Бұл реттеу өнімді жақсы өткізетін салаларды капиталмен әрдайым ауыстырып
отырады. Бұл кезде кәсіпкер, фирма иесі өндіріс немесе қызмет көлемін
арттыратын өнімдерді немесе қызметтерді өндіреді.
Бәсекенің тиімділігі нарықта бәсекелік күреске бәсекелестердің санына,
экономикалық еркіндік дәрежесіне байланысты болады. Сондықтан бәсеке
жетілген және жетілмеген болып ерекшеленеді.
Жетілген бәсеке келесі жағдайларда пайда болады, олар:
нарыққа бірдей өнім немесе қызмет ұсынатын, өткізетін көптеген шағын
фирмалардың шығуы және тұтынушыларға таңдау мүмкіндігінің көптігі;
нарықта өнім немесе қызмет ұсынатын, өткізетін көптеген шағын
фирмалардың көптігі нарықтағы бағаны түсіру немесе көтеруде нарықтың тепе
теңдік бағаға әсеріде соншалықты маңызды емес;
фирмалардың салаға енуі ешқандай кедергілерге, шектеулерге ұшырамайды,
нарыққа ену кіру шығу жылдам, еркін бола алады;
нарықтағы ақпараттар, нарықтағы баға, шығындар, өндіріс технодогиясы,
тауар сапасы, тұтынушылардың талғамы туралы ақпарат алуға шек қойылмайды
және мүмкіндік жоғары.
Еркін кәсіпкерлікті нарықта шектеуге байланысты бәсеке жетілмеген
бәсеке болып саналады. Нарықта бәсекелесетін фирмалардың саны аз,
кәсіпкерлік қызметтің әр саласында фирмалар өте аз болады, мүмкіндіктер
шектеулі. Нарықта жетілмеген бәсеке нарығында әсіресе жаңадан фирмалардың
қосылуына мүмкіндіктер өте шектеулі болады. Нарықтағы фирмалардың өнімдері
мен қызметтерін ауыстыратын өнімдер мен қызметтер болмайды.
Жетілген және жетілмеген бәсеке нарығында монополистік бәсеке көбірек
кездеседі. Бәсекенің бұл түрінде шағын фирмалардың іртүрлі өнім ұсынатын
жағдайындағы түрін білдіреді. Нарықтан шығу және кіру ешқандай
қиыншылықтармен байланыспаған болады. Әртүрлі фирмалардың шығаратын өнім
мен қызметтің сапасында, сырт көрінісі мен сипаттамаларында, қажеттілікті
өтеу жағдайында ерекшеліктер бар болады.
Бәсекенің бұл түрінің аталуының да осыған бацланысты, өйткені нарыққа
түгелдец емес тауар мен қызметтердің түріне монополияны білдіреді. Бәсекеге
талаптарына қарама қарсы ол монополия (грек сөзі monos- бір өзім, poleo-
сатамын) есептелінеді.
Монополия жағдайында нарықта бір фирма, яғни өнім немесе қызмет
өндіруші, ұсынушы болып келеді. Нарыққа фирманың, кәсіпкердің кіру
мүмкіндігі өте төмен немесе жоқ. Егер нарықта сатып алушы, тұтынушы біреу
ғана болатын болса онда ол бәсеке монопсонияны білдіреді ( грек сөзі monos-
біреу, opsonіа- сатып алу). Монополия жағдайында нарықта бір фирма, яғни
өнім немесе қызмет өндіруші, ұсынушы нарықта ұтып отырады, монопсония болса
сатып алу үшінқажеттілік өтеледі.
Нарықта таза монополия және таза монопсония өте аз кездесетін
құбылыстар. Нарықтық экономика жағдайында нарықтық дамыған жағдайда
олигополия (грек сөзі olіgos- көп емес, poleo-сатамын) қалыптасады.
Бәсекенің бұл түрі нарықта өнімдері әртүрлі, немесе әртүрлі бәсекелік
күштерді қолданатын бірнеше фирмалар мен кәсіпкерлерден тұратын нарықтың
әрекет етуін білдіреді. Салаға жаңа фирмалардың кіруі де қиынырақ болады.
Олигополияның ерекшелігі фирмалардың баға жөніндегі шешімдерді қабыдауы
өзара тәуелділікте болуында. Сондықтан осындай бәсеке нарығында мемлекеттің
де экономикаға араласуы сан түрлі. Онда тікелей араласу арқылы заңдар
шығарса, ал жанама араласуы арқылы жеңілдіктер мен салықтарды қолданады.
Нарықты экономика жағдайында елдердің тәжірибиесі көрсетіп кеткендей
бәсекелік ортаны мемлекеттік қолдау және қорғау дәлелденген. Жәнеде
қажеттілік болып тыбылады. Бәсекелік ортаны реттеудег мемлекеттің
қолданатын құралдары мен мақсаты мақсаты әр түрлі бәсеке түрлерінің тиімді
үйлесімділігне қол жеткізу, олардың біреуі басқа түрлерін немесе бір
фирмалардың нарықта екінші фирмаларды күштеп шығаруынан қорғау, әрі қолдау
болып табылады. Сонымен қатар мақсаты мемлекеттің осы әдістері мен
құралдары арқылы бәсекенің жиынтық нәтижелерін әлсіретпеу немесе реттеп
отыру болып отыр.
Монополия үстемділігінің шектерін анықтаудың маңызы бар. Ол үшін АҚШ
қабылданған антимонополиялық Шерман (1890), Клейтон (1914), Вилер Ли
(1938), Целлер-Кефовер (1950) заңдарына суену қажет. Бұл заңдар бәсекені
шектеуге, монополизацияланбаған кәсіпкерлерге зиянды лицензиялауға
бағыталған іс- шараларды қатаңдатады.
Монополияның нарықтағы іс әрекетін шектейтін, әрі реттейтін әдістердің
бірі кәсіпорындардың өнімдерінің бағаларын қадағалау болып табылады.
Бәсекенің негізінде нарықта бір түрі басқа түрімен оның нарықтағы
жүргізетін құралдарымен ерекшеленіп отырады. Сонымен қатар, нарықта
бәсекенің бағалық және бағалық емес де түрлері бар. Бағалық бәсеке нарық
коньюнктурасында бәсекелік күшті тиімді пайдалану мақсатына бағаны
ауыстырып отыруды қолданады.
Ал, бағалық емес бәсекеде нарықтағы күресте бағаға қатысы жоқ
құралдарды қолданады. Оған мысалы өнім сапасын арттыру, жарнама құралдарын
қолдану, жәрмеңкелер ұйымдастыру, көрмелер көрсету және тағы басқада бағаға
қатысы жоқ әдістер мен құралдарды қолданады.
Сонымен қатар нарықтық экономика тәжірибиесінде бәсекеде парасатты және
парасатсыз деген бәсеке түрі де кездеседі. Парасатты бәсеке нарығында
серіктестері мен өзара қатынасында құықықтық және эстетикалық нормалар
ескеріледі. Ал, парасатсыз бәсекеде техникалық шпионаж, мамандардың
аттарының өзгертілуі, бәсекелестерінің мамандарын сатып алу, жалған
жарнама, басқа біреулер тауарларының белгілерін пайдалану және тағы
басқаларды жатқызуға болады.
Ғылымда фирманың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге байланысты
арнайы оқулықтарда берілген 20- дан астам әдістемелік және теориялық
түрлері анықталған. Олардың ішінде қызығушылықты тудырған көзқарастарымен
келесі авторларды атап өтуге болад: М.Портер, А.А. Томпсон және А.
Стрикленд, И. Ансофф, К. Келлер. Т. Михальский т.б. көзқарастары.
Бәсеке қабілеттілік пен бәске күішінде толық теориялық жағынан XVІІІ
ғасырдың ортасынан бастап ғана классикалық саяси экономикалық ғалымдар
қарастыра бастаған. Қазіргі таңға дейін бәсеке қабілеттілік терминіне
ғалымдар тарапынан анықтамалар берілуде. Ол анықтамаларды садыстырмалы
түрде келесі кестеде бейнелейік (кесте 1).
Кесте 1
Бәсеке қабілеттілік түсінігіне берілген анықтамалар жиыны
№ Анықтама берген мазмұны
авторлар
1 М. Эрлих, Дж. Хайн бәсекеқабілеттілік – бұл мемлекеттің немесе
фирманың өз тауарларын (қызмет) сата білу
мүмкіндігі
2 Р.А. Фатхутдинов бәсекеқабілеттілік – бұл объектінің нақты
қажеттілікті осы нарықтағы өзге де ұқсас
объектілерге қарағанда үздік қанағаттандыра
білу деңгейі
бәсекеқабілеттілік – бұл субъектінің нарықта
үздік бола білу мүмкіндігі
3 М. Портер бәсекеқабілеттілік – бұл тауардың, қызметтің,
нарықтық қатынастар субъектісінің нарықтағы
ұқсас, алмастырушы бәсекелес тауарлар мен
қызметтермен қатар болуы
4 А.Б. Баринов бәсекеқабілеттілік – бұл объектінің
элементтерінің бәсекеқабілеттілігі және
олардың мақсатқа жетудегі ұйымдастырушылық
қабілеті
5 Л.П. Кураков бәсекеқабілеттілік – тауардың бәсекелес
тауарға қарағанда қажеттілікті қанағаттандыру
және оған кететін шығындардың деңгейімен
ерекшеленуі
6 Н.С. Яшин бәсекеқабілеттілік – бұл объектінің нарықтық
бәсеке жағдайына бейімделе білу қарқыны мен
мүмкіндігі
Ескерту – Мәліметтер [3,4,5] негізінде автормен құрастырылған
Негізінен бәсекеге қабілеттілік ол қоғамдық қызметтің кез келген
салалары бойынша туристік фирманың немесе туризм бойынша елдердің екінші
елдерден артықшылықта болуына мүмкіндік беретін жиынтық факторлар; ол
мемлекеттің сыртқы дағдарысқа бой бермей, тұрақты қалыпта даму
қабілеттілігі болып саналады.
Ұлттық бәсеке қабілеттілікті ХХ ғасырда арттыру көп елдердің сыртқы
экономикалық саясатында мемлекеттік реттеудің сыртқы бағдарына және негізгі
басымдықтары болды. Әлемдік шаруашылық қатынастарда бәсеке қабілеттілікке
ұлттық экономикалық тиімділікті арттыру арқылы қол жеткізуге болатындығы
белгілі. Әлемдік экономикалық жаһанданудың басталуымен бәсекелік қатынастар
шын мәнінде ғаламдық сипатқа ие болды. Әлемдік шаруашылық жүйе олардың
әлемдік нарығын құратын ұлттық экономикалардың жиынтығы ретінде түсініледі.
Сонымен қатар, трансұлттық корпорациялар (ТНК) қатарымен бірнеше
экономикаларға қатысады. Жекелеген ұлттық экономикалар өзара бәсекелесіп,
бүл бәсекелестікке оны қашан да жаншуға тырысатын ТҰК еліктіретін
қайшылықты жағдай туындатады.
Ғаламдық үрдістеріне негізделген елдер арасындағы бәсекелестіктің
жағымсыз үрдістерді азайтуда ұлттық экономикалар арасында несиелік,
салықтық қатынастарды, валюталық реттеу мақсатында көптеген комиссиялар,
конвенциялар, ұйымдар, тағы басқа институттар ұйымдастырылған. Бүкіләлемдік
экономикалық форум қамқорлығымен бәсекеге қабілеттілік мәселелері бойынша
ғылыми зерггеу жобасы 20 жылдан астам уақыт жұмыс істеуде. Осы жобаның
шеңберінде ұлттық бәсекеге қабілеттілік ретінде "жалпы халықтың жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнімнің өсу қарқынымен есептелетін шынайы жан
табысының өсу қарқынын тұрақты жоғары деңгейде ұстап отыру қабілеттілігі"
түсініледі. Еларалық салыстырмалы талдау Бүкіләлемдік экономикалық форум
жобасында жасалады, сондай-ақ статистикалық өңдеудің көмегімен жинақ
индексі анықтаатын болады. Қарастырылған елдердің арасындағы бәсекеге
қабілеттілігі деңгейін аталған индекстер жиынтығы анықтайды және
сәйкесінше олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағдарламалары жасалып,
қабылданатын болады.
Бәсекеге қабілеттілік - қор мен бәсекенің шектеулі жағдайында әлемдік
шаруашылық жүйесінде белгілі бір орынға ие болуға мүмкіндік беретін
мемлекет экономикасының маңызды сапасы.
Қазіргі таңда әлемдік қызмет, тауар нарығындағы бәсеке қабілеттілік
нарықтағы белгілі бір сегменттерінде өрістету немесе кеңею қабілеттігімен,
әлемдік, халықаралық саудаға елдің кіру деңгейімен сипатталады. Мемлекет
Президенті Н.Ә.Назарбаев Өркенді де өршіл дамып келе жатқан қоғамның
іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және бір ғана шикізат
секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы бола
алады, деп атап өткен.
Қазіргі таңда нарықта сату деңгейі күрделеніп келеді және заманауи
нарық талаптары мен жаңа шарттарға сай қызмет ету мен басқару жүйесін
ұйымдастыруды талап етіп отыр. Соның ішінде әсіресе бәсеке қабілетті өнім
өндіру мен қызмет көрсету бағытындағы күрделі істер атқарылуы қажет етіп
отыр. Яғни бәсекелстік ортаға қатысушылар жағынан тұтынушылардың
қажеттілігін сапалы, әрі жылдам қанағаттандыруға, инвестициялық қаржыны
меңгеруге, ғылыми техникалық прогресті дамытуға, шығындарды азайтуға,
сапаны арттыруға көңіл бөлуге итермелейді. Осылай бәсекелестік үрдіске
қатысушылар іріктеліп, әлемдік еңбек бөлінісіндегі ұлттық экономиканың
бәсекеге қабілеттілігін көтеретіні даусыз. Төлем қабілеттілігі төмен немес
жоқ, нарықта тиімсіз қызмет етіп отырған фирмалар жүргізіп отырған дағдарыс
жағдайындағы басқарушылығында мемлекет тарапынан әртүрлі қолдау алуы
мүмкін. Оларға жататындар салықтық жеңілдіктер, бан тарапынан жеңілдетілген
несиелер, кепілдеме, өнімді өткізуде нарық қақтығысында жердемдер,
мемлекеттік тапсырыстарға оларды ұсыну болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында бәсеке қабілеттілікті құру және оны
нарықта ұстап тұру үшін кейінгі жылдары тұтынушыларға бағытталған
(buіldіng сustomer-foсused orgаnіzаtіon) бизнес тұжырымдамасы қарқынмен
даму үстінде.
Негізінен жалпы алғанда қазіргі кезендегі фирмалардың бәсекеге
қабілеттігін қамтамасыз ету әдістеріне қатысты төмендегідей қажеттілікті
атап өтуге болады:
- фирманы рационалды жабық, иерархиялы жүйе ретінде, ал
бәсекелестік мақсаттар мен міндеттер де ұзақ уақыт бойы басқа да шарттар
секілді өзгеріссіз қалады және бекітіледі деп санайтын дәстүрлі пікір өз
қуатын жоғалтуда;
- қазіргі менеджмент философиясы жүйелі және жағдаяттық әдістерге
негізделген. Фирма ашық жүйе ретінде қарастырылады. Фирманың жетістікке
жетуі оның дер кезінде сыртқы әлеуметтік – экономикалық ортаға жылдам
бейімделуінде. Фирманың назарынан тыс қалдырмауы тиіс сыртқы жағдайларға:
күшейген жаһандануды, ұшықан бәсекелестікті, шикізаттар мен материалдар
бағасының жоғарылығын, бұйымның өмірлік кезеңдерінің қысқаруын жатқызуға
болады.
Жоғарыда аталған мүмкіндіктерді қаншалықты жүзеге асыруды білу, сондай
ақ олардың қоршаған ортаға қаншалықты қажеттігін түсіну – қазіргі күннің
басты талабы болып табылады. Жетістетіктегі фирмалар сыртқы ортаға
бейімделіп ғана қоймай, нарықтағы мүмкіндіктерді жоғары дәрежеге сәйкес
келетіндей өзінің айналысында сондай орта қалыптастыру үшін белсенді әрекет
жасайды.
1.2 Туристік фирманың бәсекелік артықшылықтарының еркшеліктері
Туристік кәсіпорындардың бәсекелік (экономиканың басқа салаларымен
және басқа елдердің туризмімен салыстырғанда) мүмкіншілігін арттыратын жеке
өлшемдерді қарастыратын болсақ, онда туристік кәсіпорындардың дамуының
факторлар өлшемі бойынша Қазақстан туризм дамуының факторларына өте бай.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында туризм саласы экономиканың ең
перспективалы салаларының бірі болып табылады. Туризм ХХІ ғасырдың маңызды
саласы болып саналады, оның үлесі Еуропада ЖІӨ-нің жиынтық көлемінен 15-
16 құрайды. Қазақстанда орташа жылдық туризм 30-50 млрд теңге шамасында
құрайды. Сарапшылардың бағалауы бойынша, оның ЖІӨ-гі үлесі шамамен 2-3%
құрайды, сол уақытта дамыған елдерде туризмнің үлес салмағы 30% - ға дейін
жетеді.
Қазақстанда туризмді дамыту, оның туристік кәсіпорындарының мәселесіне
қадаммен жакындаудамыз. Туристік саланы дамытудың 2020 жылға дейінгі
тұжырымдамасы әзірленді. Отандық туристік кәсіпорындар орталықтары мен
локомативтеріне айналатын бес аймақ анықталған. Салалық нарықтың ұзақ
мерзімді даму үрдісіне егжей-тегжейлі талдау жүргізіліп, туристік
объектілерді сегменттеу мәселесінде түсінушілік бар. Және ең соңында
қазақстандық туризм дамуы үшін қабілетті қуатты мотиватор болуға лайықты,
жақында пайда болған және шақыруға лайықты - Астанада EXPO-2017
Бүкіләлемдік көрменің өткізілуі.
Ол көрме негізінде бұл жерге жан-жақты тоқталып және нақтыласақ -
туристік индустрияны дамыту бойынша Қазақстанның жоспарлары кластерлік
тәсілге сүйенеді. Бұл елді сол немесе өзге де тақырыптық мамандандырудағы
туристік инфрақұрылымды құру тұрғысынан неғұрлым тартымды аймақтарға бөлу.
Болашақтағы заманауи туристік саланың құрылуы үшін әдіснамалық және
тұжырымдамалық негіздерді құру бойынша мемлекет Басшысының тапсырмасын
орындай отырып, Қазақстандық индустрияны дамыту институтында бұл жұмыспен
тығыз айналысты. Бес негізгі аймақтардың дамуына күш-жігерді шоғырландыруға
шешім қабылданды, яғни олар: Астана, Алматы, Шығыс Қазақстан облысы, Батыс
Қазақстан облысы және Оңтүстік Қазақстан.
Туристік кәсіпорындарды дамыту орталығында Қазақстанның астанасы –
Астана орналасқан. Ондағы мүмкіндіктер маркетингтік зерттеу бойынша қаланы
қоршап тұрған барлық табиғи көрнекті орындар кіреді. Бұл Бурабай,
Қорғалжын, Қарқаралы, Зеренді, Көкшетау және Баянауыл. Мұнда негізгі
туристтік өнім қала туризмі болады, атап айтқанда, MІСE – туризм немесе
іскерлік, сондай-ақ табиғи.
Алтын Емел қазіргі уақытта мемлекеттік ұлттық-табиғи саябағы, Іле
Алатау, Шарын каньоны ресурстарын тартумен бірге экологиялық туризм
бойынша, сондай-ақ іскерлік туризм және Ұлы Жібек Жолы маршрутымен мәдени-
танымдық туризм бойынша ең тартымды 10 туристік бағыттарды дамыту бойынша
жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Осылайша, қазақстанның бәсекеге қабілетті туризмінің қалыптасқан
деңгейін сақтай отырып, әлемдік туристік нарықтағы отандық туристік нарықты
дамыту мүмкіндігі өмір сүру деңгейін арттыру және халықты жұмыспен қамтуды
ұлғайту, сапалы туристік қызмет үшін өсіп келе жатқан сұранысты
қанағаттандыру және еліміздегі туризмнің тұрақты дамуы үшін жағдайларды
қалыптастыруға жеткіліксіз болады. Туристік қызметтің даму мотивтері мен
басымдықтарын, күш, мақсаттарын туристік кластер шеңберінде үйлестіру
қазақстанның Орталық Азия аймағындағы туризм орталығы ретінде қалыптасу
міндеттерін неғұрлым тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Еліміз туризмнің тізгінің енді қолға алып келе жатқан мемлекет
болғандықтан нарықта әлі де болса кездесетін мәселелер көп. Жапондықтар да
өзге дамыған мемлекеттердің туристері тәрізді туристік өнімдерді тиімді
түрде тұтынғысы келеді, бірақ жапондықтардың бір ерекшелігі - экзотикаға
емес рекреацияға мұқтаж болуында. Рекреация жұмыс істеу үрдісі мен
қызмет барысында жоғалған күш - қуат пен денсаулықты қалпына келтіру
болғандықтан, ғалымдар тарапынан дүние жүзінің ең шаршаған халқы ретінде
танылған жапондықтардың бұл талабы да ақылға қонымды. Біз болсақ, нарықтың
осы сегментінен де кетік тауып, кірпіш боп қалануымыз қажет. Еңселі
еліміздің бірегей табиғи байлықтары бұған кең көлемді мүмкіндіктер береді.
Бал бұлақты Баянауыл, кербез Көкше, Бурабай, жер жаннаты Жетісу, ұлы дала
Ұлытау сынды жеріміздің інжу - маржандары таптырмас туристік ресурстар,
қыруар қаржы көзі. Туризм Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаеватың көреген
саясаты мен озық ойының арқасында қазіргі таңда қарқынды дамып келе жатқан
мемлекетіміздің маңызды да тиімді экономикалық тірегі ретінде танылуда.
Бәсекелік саясатта қызметке және тауарға қатысты біршама функционалдық
талаптар қойылады: сапасы, бағасы, қанағаттандыру деңгейі, эстетикалық және
басқада сипаттамалары. Берілген өнімнің қасиеттері өніміне немесе қызметіне
деген құндылықтарды қалыптастырады. Фирма иесі тауарды немесе қызметті
өндіргенде бірнеше стратегияны қолдануы мүмкін:
- бәсекелестер тауарынан немесе қызметінен айырмашылығы бар
кәсіпорын тауарына тұтынушының назарын аударуы;
- тауарлар мен қызметтер барлық тұтынушылар үшін тартымды бір
тауарды немесе қызметті таңдап, соның негізінде нарықты жаулап
алу;
- кәсіпорынның өндірістік бағдарламасынан экономикалық тиімсіз
тауарды немесе қызметті уақытылы алып тастау;
- ескі және жаңа тауарлармен қызметтердің жаңа нарыққа шығудың
амалын табу;
- сатып алушының жаңа қажеттіліктері мен талғамдарына сәйкес
өндірілетін тауардың модификациясын жасау;
- сатылатын тауарлардың сервистік қызмет жүйесі және жалпы өткізуді
ынталандыру жүйесін жетілдіріп дамыту.
Нарықтағы тауарға немесе қызметке бәсеке қабілеттілікті бағалау үшін
бәсекелестерінің тауарлары мен қызметтері жөніндегі ақпараттарды пацдалана
отырып маркетингтік талдау жасау қажет. Фирма нарықтағы тауар мен қызмет
өтіміне баса назар аударуы қажет. Нарықта әсіресе тұтынушыларды
қанағаттандыра алатын тауар мен қызметтер және олардың жағымды қасиеттерін
бағалауы қажет. Соңында техникалық деңгейі және сапасы бойынша өндірілетін
өнімнің ақырғы тұтынушылардың талаптарына сәйкес келетіні туралы мәселе
шешіліп, нарықты комплексті зерттеуі нәтижесінде оның бәсекегқабілеттіліг
бағаланады.
Тауардың қазіргі және болашақтағы бәсекеге қабілеттілігін бағалаудан
кейін одан әрі өндірістік-өткізу саясаты туралы шешім қабылданады:
- берілген тауардың өндірісі мен өткізуін жалғастыру керек пе;
- өндірістің модернизациясын жасау керек пе;
- оны өндірістен алып тастап, жаңа тауарды шығаруға кірісу керек
пе;
- тауарды нарықтық жаңалық тауарға айналдыруындағы модернизацияны
өткізу керек пе;
- қаржылық ресурстар, тауарды өткізу торы, сатылған тауардың
сервисін қамтамасыз ету мүмкіндігінің жеткіліктік есебінен жаңа
өткізу нарығын іздеуге кірісу керек пе.
Өнімнің немесе қызметтің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату жолдарын
таңдаған кезде жаңа өнім шығару емес, өндірістен моральдық ескірген өнімді
шығару емес, тауардың модификациясы туралы уақытылы шешім қабылдау жиі
жақсы нәтижеге әкелетін боады. Өнімнің модификациясы туралы шешім үлкен
пайда алу үшін тұтынушының ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
қабылданады. Сонымен қатар, машина, құрал-жабдық және басқа өнеркәсіптік
өнімді қолдану мен өткізумен байланысты комплексті қызметті көрсету,
олардың жоғары тиімділікті эксплуатацияға әрқашан дайын болуы, яғни
сервистік немесе сатудан кейінгі қызмет көрсету өнімнің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлатуға дұрыс бағыт болып табылады. Білікті
ұйымда өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатудың шешуші
факторы сервис болып табылады, өйткені қосалқы бөлшектерге баға өндірісте
қолданылатын жинақтаушы бөлшектерге қарағанда 1,5-2,0 есе төмен
болады.
Компанияның бәсекелестік стратегиясын жоспарлауға қатысты
М Портердің бәсекелестің бес күші моделін бәсекелестіктің
сипаты мен деңгейін анықтауға мысал ретінде алуға болады.
Фирманың қызмет етіп отырған сала құрылымы бәсекелестік ерекшелігі
болып табылады. Нарықта бәсекеге фирма немесе тауар, қызмет көрсетіп
отырған салаға бес фактор әсер етуі мүмкін (немесе М Портердің
бәсекелестің бес күші):
- жаңа бәсекелестердің пайда болуы;
- тауар мен қызметті ауыстырушылардың пацда болуы;
- жабдықтаушылардың саудаласуы қабілеттілігі;
- тұтынушылардың саудаласуы қабілеттілігі;
- бір бірімен бәсекелестіндердің бақталастығының болуы.
Бұл аталған бес фактор саланың тиімділігін анықтайды, себебі олар
фирманың қойған бағасына, кеткен шығындарына, капитал салымына әсер етуі
мүмкін.
М. Портердің бірінші бәсекелестік күші – сала ішіндегі
компаниялардың өзара бәсекелесуі. Аталған бес күштің ішіндегі ең
маңыздысы нарықта қазір жұмыс істеп жатқан компаниялардың бәсекелестігі.
Нарықтағы бәсекелстік салада жаңа бәсекелстік артықшылықтың пайда болуына
компанияның реакциясы ретінде жүреді. Бәсекелстік артықшылық фирманың
жаңа бәсекелестік стратегиясы арқылы қамтамасыз етіледі. Нәтижесінде
бәсекелстер өз стратегияларын өзгертулері немесе оны қайта құрулары қажет
болады (сурет 1).
Сурет 1. М. Портердің Бәсекелестің бес күші моделі
Ескерту – Мәліметтер [3,4,5] негізінде автормен құрастырылған
Бәсекелестіктің сала ішіндегі мәселелерін зерттей отырып, бәсекелестік
күресті арттыратын негізгі факторларды және оның құралдары келесідей
болады. Бәсекелестік сайыста ең негізгісі сапа мәселесі оның ресрустарына
тікеелй байланысты болуы мүмкін.
М Портердің үлгісі бойынша екінші күш сала ішіндегі бәсекелестердің
пайда болуы болып табылады. Салада жаңа өндірістік қуат әкелетін, нарықтағы
өзінің үлесін алығыс келетін жаңа бәсекелес фирмалардың пацда болуы тауарға
деген ұсынысты көтереді және тауар мен қызметтің бағасына қысым көрсететін
болады.
Нарықта жаңа бәсекелестердің пацда болуы мына негізгі екі факторға
қатысты: сұраныстың артуы және бағаның артуы. Ол нарықта жаңа бәсекелес
кәсіпорындарды шақыруға дабыл бола алады.
Негізінен нарыққа кіруге кедергі келтіретін барьерлер:
- қызмет немесе өндіріс масштабы: мұнда нарыққа жаңадан кірген фирма
бірден көп өнімді шығаруы керек және жоғары шығындарды қажет. Ол нарықта
осы уақытқа дейін жұмыс істеп отырған фирмаларға кері әсерін тигізуі, қауіп
тудыруы мүмкін;
- жаңа технодогия мен ной хауға жеткізе алмауы;
- тәжірибие оқыту қисығының әсері. Онда өнідіріс шығындарын төмендету
сол тауарды тәжірибеиемен өндіре алуына бацланысты;
- көп мөлшерде капитал салымын қажет етеді;
- өткізу арналарына көңіл бөлмеу және білмеу;
- бақылаушы органдардың әрекеттері;
- тарифтік және тарифтік емес шектеулер.
Жоғарыдағының барлығын ескеретін болсақ, онда нарықта жаңа
бәсекелестердің пайда болуы қиын.
Сонымен бәсекеге қабілетті және қол жетерлік тауар-субституттардың
болуы өнеркәсіптік кәсіпорындарға тұтынушылар сол ұқсас тауарларға кетіп
қалмауы үшін ұстап тұрарлық ынталандырушылық жылжыту, жаңа бағалық
шараларын ұйымдастыру қажет. Бірақ, сәйкесінше жаңа баға төмендетуі пайда
деңгейін төмендетуге, ал жылжыту шараларына немесе ынталандыру қосымша
шығын қажетсінеді. Яғни екі жақты әсер береді. Ол өз кезегінде бағаны
жоғарылатуға әкеледі. Бұл мәселені шешу үшін өндіріс шығындарын азайтудың
жолдарын іздестіру керек.
Тұтынушыларға бірін бірі алмастырушы тауарлардың пайда болуы олардың
тек бағасын емес, сонымен қатар, сапалық қасиеттерінде салыстыруға
итермелейді. Тұтынушылардың бірін бірі алмастырушы тауарлар бағасының төмен
болған сайын шығыны азаяды. Бірін бірі алмастырушы тауарлар тарапынан
бсекелестікке деген әсер күшейеді. Бірін бірі алмастырушы тауарлар
арасындағы бәсеке қабілеттілік күшетірінің көрсеткішіне: нарыққа жылжыту
жолдары кеңейіп, сату көлемі артады және пайда деңгейлері өседі.
Төменнен жоғарыға дейін жеткізушілердің саудаласу қабілеттілігі жоғары
көтерілуі мүмкін. Олардың жеткізетін тауарлары қолда бар ресурстарының саны
мен сапасына байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар жеткізушідердің әсер
ету деңгейі тауарды алмастыра алатындығына да байданысты. Мысалы желім
ыдыстағы тауарды шыны ыдысқа ауыстыруға көшуі мүмкін. Егер жеткізушілер тек
бір салаға ғана бағытталып жұмыс жасаса онда өз мақсаттарына талаптарын қоя
отырып жете алмауы мүмкін. Егер жеткізушілер сапалы әрі қажетті өтей
алатын тауарлар мен қызметті ұсына алса онда бағаға деген талаптарын қоя
алады.
Тұтынушылар тарапынан өз талаптарын қоя алу мүмкіндігі.
Нарықта тұтынушылар ірі бәсекелестік күш бола алады. Бірақ олар сапаға,
қызмет көрсету деңгейі мен бағаға және сату шарттарына әсер жасаса. Сондай-
ақ олардың бәсекелік күші әлсіз және күшті болуыда мүмкін. Аталған бес
күштер құрылымындағы өзгеріс келесідей козғаушы күштер: үкіметтің
саясатындағы және зандарындағы өзгерістің әсері; елдің ұзақ мерзімдік
экономикалық өсу тенденциясынын өзгерісі; технологиялық өзгерістер;
қоғамның жалпы құндылықтарының өзгерісі әсерінен де болды.
Сонымен бәсекелестіктің бес күші үлгісін салада келесі экономикалық
ерекшеліктерімен талдауға болады: нарықтық экономикалық көрсеткіштерімен
(жылдық табыс, жалпы өнім көлемімен, сатудың өсу қарқынымен); нарыққа
ұсынылған тауардың өмірлік кезеңімен (ену, өсу, кемелдену мен құлдырау);
саладағы бәсекелестер санымен (тауарлары ұқсас өндіруші компаниялардың
саны); әр көмпанияның нарықтағы үлесіне; нарықта бір біріне ұқсас
тауарлардың шығуымен; салаға кіру барьерінің деңгейіне; саладағы
инновациялық деңгейге және тағы басқаларға.
Нарықта бәсекелестік саясаттың мақсатын құра отырып, компания
келесілерді аныктауы керек:
- шығуы мүмкін нарық масштабы (локальді, ұлттық, аймақтық немесе
әлемдік);
- нарықты өңдеу мөлшері (бір немесе бірнеше сегмент, барлық нарық);
- стратегияның алғашкы мақсаты (нарық үлесін немесе пайданы өсіру).
Сонымен саладағы жайғасымды бәсекелестік артықшылық береді. Нарықта
бәсеке артықшылықтың екі негізгі түрге бөледі:
- төмен шығынды;
- тауарды түрлендіру.
Сонымен қатар, ол екі артықшылықтар стратегиялық бағыттар негізінде
төрт базалық страгегия құрылады:
- шығындар үнемдеу есебінен көшбасшылық;
- түрлену;
- түрленуге шоғырлану;
- шығындарға шоғырлану.
Атақты ғалым Ж.Ж Ламбен бәсекелік артықшылықтарды сыртқы және ішкі деп
бөліп қарастырған. Сыртқы болады егер тұтынушы үшін құндылық беретін
тауардың ерекше сапасына негізделген болса. Ол фирманың нарықтағы кішңн
арттырады. Одан туындайтын стратегия фирманың нау хауына және қазіргі
таңдағы нарықта бар нақты тауарға тұтынушылар мұқтаждығын
қанағаттандырудағы артықшылықтарына сүйенетін түрлендіру стратегиясы
арналады.
Егер өндіруші немесе қызмет көрсетуші үшін құндылық болып табылатын
өзіндік құнға жеткізетін төменгі деңгейлі баға немесе тауардың менеджменті,
өндіріс шығындары ескерілсе ішкі бәсекелік артықшылық болып табылады.
Ол төменгі шығындар стратегиясы болып табылатын стратегияда нарыққа
қымбат емес бірақ салыстырмалы түрде бәсекелестерімен сапалы жаппай
тұтынудағы өнімдерді өндіреді. Нарықта бұл стратегияны қолданушы лидер болу
үшін қызмет көрсету мен тауар өндіруде ресурстарды үнемдейтін технологияны
қолдану керек және нарықта сату тораптарының көлемін арттыру қажет. Сонымен
қатар, шығындарға қатаң бақылау орнату, нарықта үлкен нарықтық үлесті
иемдену тарапынан оңтайлы шығындарды қажетсінеді.
Лидерлік стратегияны шығындар бойынша іске асыру бәсекелестерге
қарағанда фирма басшылығының шығындар деңгейін төмендетуге мүмкіндік
беретін жаңа технологиялар бойынша шешімдер қабылдауды қажет етеді. Шектен
жоғары шығындарды төмендету тұтынушыларды қорқытатындай сапасыз тауарларды
ұсынуға алып бармауы қажет.
Келесі түрлендіру стратегиясы. Әртүрленген қызмет немесе тауар олардың
қасиеттері бойынша бәсекелестер өндірген тауарлар мен қызметтерден
ерекшеленеді. Ерекше тұтынушылық құныдылыққа ие жәнеде сатудан кейінгі
жоғары деңгейдегі қызметтер көрсетуді иеленеді.
Кәсіпорынға түрлендіру стратегиясы жоғары баға қою мүмкіндігін береді.
Кәсіпорынның бәсекелестермен салыстырғанда шығындары кем болса жоғары
пайдаға кенеледі. Түрлендіру стратегиясының ннегізгі идеясы ол, сұранысқа
кенелген өнімдер мен қызметтерге кәсіпорынның барлық күшінің салуы.
Нарықтағы бағалық бәсекелестіктен арыа отырып, тұтынушылардың ерекше
топтарына күресуге мүмкіндік береді. Мұндай жағдайда бәсеке қабілеттілік
артықшылыққа тұтынушылар фирма ұсынатын қызметтің немесе тауардың жоғары
сапасына, беделіне үйренген кезде жететін болады.
Негізінен түрлендіру стратегиясын қолдануда бастысы бәсеке қабілеттілік
артықшылықтар құрудың негізінде белгілі бір сапаға қол жеткізу болып
табылады. Нарықтағы бәсекелестеріне хабарсыз білім мен тәжірибиеде
түрлендіру осы стратегияның негізі болуфы мүмкін. Соынмен қатар, нарықтағы
маңыздысы тауарды сауатты түрде жарнамалау және өткізу қажет. Себебі
өзінің аталған қасиеттерін көрсете алса ғана нарықта жоғары баға қоя алады.
М Портердің айтуынша шығындар бойынша көшбасшылық пен түрлендіру
стратегиясын бір уақытта қолдану кәсіпорынның бәсекелестік жайғасымымен
төмендейді.
Дегенмен кейбір жағдайларда стратегияларды тәжірибие көрсеткендей
үйлестіру тиімділік әкелген. Біздің пікірімізше, фирма үшін өнім
портфелінің әртүріне екі стратегияны қолнадып, жалпы фирманың бәсеке
қабілеттілігін жоғарылатуға болады.
Мемлекеттің бәсеке қабілеттілігі ол елдің әлемдік нарықтар тарапына
жауап беретін, ЖІӨ жоғарылауының тұрақты қарқынын қамсыздандыратын
шапшаңдықпен мемлекеттің ресурстарды жетілдіру жолдарын құру, қызметтер мен
тауарларды шығару өндіру қабілеттілігі.
Келесісі ол аймақтың бәсеке қабілеттілігі ЖІӨ жоғарылауының қарқынын
қамсыздандыратын шапшаңдықпен мемлекеттің ресурстарды жетілдіру жолдарын
құру, сонымен қатар, ішкі және дүниежүзілік нарықтар тарапына жауап беретін
аймақтың қызметтер мен тауарларды өндіру қабілеттілігі және дүниежүзілік
баға денгейінде халықтың өмірінің сапасы болып табылады.
Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі ішкі және сыртқы нарықтар талаптарына
жауап беретін қызметтер мен тауарлар өндіру және саланың базалық
макротехнологиялық (жоғары қосылған құнмен, қайта өңдеудің тереңдігінің
жоғары деңгейімен, жоғары ғылыми-техникалық потенциялымен өндірісті
ұйымдастыру) негізінде кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігінің
мүмкіндіктерінің өсуі жағдайын жасай алуы қабілеті.
М Портердің ұсынған саладағы бәсекені басқаратын бәсекелік күштердің
үлгісі төрт факторды қарастырады (сурет 2):
Сурет 2. М. Портердің қарастырған саладағы бәсекені басқаратын күштер
Ескерту – Мәліметтер [3,4,5] негізінде автормен құрастырылған
Фирманың бәсеке қабілеттілігі үш деңгейде қарастырылуы мүмкін:
Біріншіден, тұтынушылар үшін: қажет етілген параметрлердің жиынтығы
негізінде бәсекелестерден болатын қызметтер мен тауарлардың негізінде
тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыра алу қабілеттілігі;
Екіншіден, бәсекелестер үшін: ішкі және сыртқы нарықтар талаптарына
сәйкес келетін қызметтер көрсету және тауарлар өндіру, бәсекеқабілеттілік
потенциалының өсу жағдайын жасау қабілеттілігі болып табылады;
Үшіншісі инвесторлар үшін: кәсіпорынның нарықтық құнын өсіру мен өнім
өндіру нарығын кеңейту, кәсіпорын ресурстарын динамикалық даму үшін қолдану
қабілеті.
Бәсеке қабілеттілік ұғымы иерархиясында базалық көрсеткіш ретінде
қызметтің немесе өнімнің бәсеке қабілеттілігі табылады, ол қызметтің
немесе тауардың (өндірістік техникалық тағайындалуына, тұтынушылық
қажеттілікті өтеуге тағайындалуына, қызметтер мен ақпараттарға және тағы
басқаларға) байланысты болуы мүмкін.
Қызметтің немесе өнімнің бәсеке қабілеттілігі – ол қарастырылып отырған
уақытта бәсекелестермен салыстырғанда, нақты нарықтың талаптарына жауап
бере алу артықшылығы болып табылады. Ол түсініктемеде үш мәселе
айқындалған: 1) кеңістік – нақты нарық (мемлекет, нарық сегменті); 2) кезең
– уақыттың нақты мерзімі; 3) салыстыруда анықталуы (нақты бәсекелес) [4].
Өнімнің бәсеке қабілеттілігін бағалауда нарықтың қарама-қарсы екі
тарапы (субъектілері) деңгейінде қарастырылуы мүмкін (кесте 2):
Кесте 2
Өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін бағалау процесіндегі
мақсаттар мен құралдардың қарама қайшылық матрицасы
Тұлғалар Бәсеке қабілеттілік факторы
Сапа Баға
Өндіруші 1. Өнімді өндіру сапасы 3. Өнімді өндіруге кеткен
(құрал) шығындар (мақсат)
Тұтынушы 2. Өнім сапасы (мақсат) 4. Өнімді пайдалануға кеткен
шығындар (құрал)
Ескерту – Мәліметтер [4,5] негізінде автормен құрастырылған
Сонымен, жоғарыда көрсетілген матрицадан көргеніміздей өндіруші үшін
қызмет пен өнімнің пайдалылығы оны өндіруге кеткен шығындарды неғұрлым
төмен болуына байланысты бағаланады. Тұтынушы үшін қызмет пен өнімнің
тиімділігі өнімнің спасына да байланысты бағаланады. Сол себепті, нарықтың
аталған екі субъектісі үшін қызмет немесе өнім ол тұтынушыда үшін және
өндірушіде үшін қажеттіліктерін қанағаттандыратын тиімді көрсеткіштердің
кешені болады. Қызмет пен өнімнің бәсеке қабілеттілігін сипаттаудың бірнеше
көрсеткіштері болады (сурет 3).
Сурет 3. Қызметтер мен өнімнің бәсеке қабілеттілігін сипаттайтын
көрсеткіштер
Ескерту – Мәліметтер [4,5] негізінде автормен құрастырылған
Көрсетілген суреттен көріп отырғанымыздай мәліметтер саны мен түрлілігі
зерттелген нарық нысанына байланысты.
Нарықта туристік өнімнің бәсеке қабілеттілігі көрсеткіштері мен саланың
бәсеке қабілеттілігі көрсеткіштері кешенді болады. Өз кезегінде олар екінші
деңгейлі факторларға тәуелді: сапа мен бағаға. Қазіргі таңда туристік
салаға салынатын инветициялық қаржы, мемелкеттік реттеу, инфрақұрылымның
дамуы дәрежесі.
Елдің туристік нарықтағы бәсеке қабілеттілікті бағалау көрсеткіштері:
- туристік қызмет пен өнімнің бәсеке қабілеттілігі;
- туристік салалардың бәсеке қабілеттілігі.
Мадридте құрылған 1975 жылғы Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның анықтау
әдіснамасында елдердегі туризм және саяхат саласындағы бәсеке қабілеттігін
14 фактормен қарастырған. Сонымен қатар, оны негізгі 3 субиндекске
топтастырған (сурет 4).
Сурет 4. БҰБТҰ (UNWTO) бойынша Туризм және саяхат саласының бәсеке
қабілеттілік индексі
Ескерту –Мәліметтер [4,5] негізінде автормен құрастырылған
1993 жылы Қазақстан біріккен Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның мүшесі
болып құрамына кірген. Содан бері еліміздің әлемдік туристік қызмет
нарығындағы бәсеке қабілеттілігі сынақтан өтіп келеді. Қазақстанның бәсеке
қабілеттідігі индексін, сонымен қатар әлемде нешінші орынға ие екенін
анықталған.
Тәристік қызмет пен өнімді арттыру идеясы тұтынушының мінез құлқына,
оның қажеттілігін өтеудегі тәсілдеріне аса назар аударуды міндеттейді.
Онда әртүрлі туристік кәсіпорындар мен фирмалар ұсынатын қызметтер мен
тауарлар арасында емес, ол қызметтер мен тауарларға қосымша ұсынылатын
ақпараттарға жіне түрлі қызмет көрсете алу деңгейіне, ерекше қызметтер мен
кеңестер және т.б. соныдақтан туристік кәсіпорындар әрдайым нарыққа
ұсынылып отырған туристік өнімдерін тиімді әрі нәтижелі арттыру жолдарын
қарастырып отыруы керек.
Жоғарыда айтылған туризм саласының негізгі ерекшелігі тұтынушылар оның
өнімін натуралы нысанда сезіне аламауынан. Ал, тұтынушы өз тарапынан өнімді
эстетикалық ерекшеліктері, халқының мәдениеті мен салт дәстүрі, әлеуметтік
жағдайы мен тұтынудағы психологиялық жағдайына және қасиеттеріне
бацланысты тұтынады. Оның барлығы турситік өнім мен қызметтің қабылдауды
нысаналы етуге мүмкіндік бермейтіндігінде. Әрбір туристік қызмет пен өнімді
өзінің, яғни тұтынушының жекелеген қасиеттеріне сүйеніп бағалайтындығын
білу қажет.
Яғни туристік қызмет көрсету нарығында
Демек, туристік бәсекелестіктің сапа көрсеткіші қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz