Әлем – шексіз жұлдыздар жүйесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БАСТАУЫШ БІЛІМ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
ЛЕКЦИЯ КЕШЕНІ (лекция тезистері)
Мамандығы: 050101 Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Пән: Дүниетану теориясы
Күндізгі бөлім
ӨСКЕМЕН, 2009
І бөлім: ЖЕРТАНУ ЖӘНЕ ӨЛКЕТАНУ
ГЛОССАРИЙ
Әлем – шексіз жұлдыздар жүйесі.
Күн жүйесі – Күн және оны айнала қозғалатын 9 ірі планета және ұсақ
денелер кіреді.
Ішкі планеталар – Кіші шолпан (Меркурий), Шолпан, Жер, Марс.
Сыртқы планеталар – Юпитер, Стурн, Уран, Нептун, Плутон.
Күн – Үлкен балқып тұрған газ тәрізді шар.
Ай – Жерге жақын шар тәрізді аспан денесі.
Метеориттер – бұл ірі қатты дене, атмосферада түгел жанып бітпей жерге
құлап түседі. Олар тастан не, темірден тұруы мүмкін.
Азимут – адам тұрған нүктеден белгілі бір затқа қарай жүргізілетін
бағыт пен солтүстік бағыттың арасындағы нүкте.
Глобус – Жердің нақты үлгісі.
Географиялық карталар – мазмұнына қарай жалпы географиялық және арнаулы
тақырыптық болып бөлінеді. Мақсатына қарай – оқу, теңіз, туристік т.б.
Топографиялық карталар – Жер бетін өте ірі масштабпен түсіретін карта.
Картографиялық проекция – Жер бетін глобустан картаға дәл түсіру.
Геосфера – жер қабықтары.
Литосфера – жердің қатты қабығы.
Гидросфера – жердің сұйық қабығы.
Көл – жер бетіндегі суға толы табиғи ойыстар.
Дүниежүзілік мұхит – жер шарында үлкен ойысты толтырған тұтасып жатқан
су аймағы.
Материктер – дүниежүзілік мұхиттан көтеріңкі жатқан тұтас биік
құрлықтар.
Жердің тектоникалық қозғалысы – жер қабатының тұрақты үнемі қозғалып
тұруы, бірақ оның жылдамдығы барлық жерінде бірдей емес.
Жерсілкіну – вулкандық және тектоникалық қозғалыстардың салдарынан
болатын жер қабатының қимылы.
Төбелер – төбесі доғал келген орташа биіктіктер.
Тау – Жер бетінен 2000 метрден жоғары көтерілген биіктіктер.
Биіктіктер – теңіз бетінен 200-500 м дейін көтерілген жерлер.
Жазықтар – беті тегіс, кейде аласа биіктіктер кездесетін жер бөліктері.
Ойпат – теңіз бетінен биіктігі 200 метрден аспайтын, беті тегіс жерлер.
Бархандар – желдің әсерінен пайда болған құм төбелер.
Минерал – физико-химиялық және биологиялық процестердің нәтижесінде
пайда болған біртекті табиғи ден.
Жер асты сулары – жер бетінің астында кездесетін сулардың түрлері.
Жер бетіне жақын орналасқан суларды грунттық сулар дейді.
Гайзерлер – жер бетіне аталып шығып тұрған ыстық сулар.
Арна - өзеннің үнемі ағып жататын ойыс орны.
Саға - өзеннің келіп құятын жері.
Ағыс – бастауынан сағасына қарай үнемі жылжып ағу.
Батпақ – жер бетінің ылғалдылығы өте мол, ылғалдылық сүйгіш
өсімдіктермен жабылған бөлімі.
Тропосфера – атмосфераның ең тығыз төменгі қабаты.
Стратосфера – торпосферадан жоғарғы орналасқан атмосфера қабаты (50-55)
онда азон көп болады.
Жыл мезгілдерінің өзгерісі – жыл сайын сол ретпен қайталанатын табиғи
құбылыстар.
Фенология – жыл мезгілдерін байланысты өсімдіктер мен жануарлар
тіршілігінде болатын өзгерістердің заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Биосфера – жер шарының тіршілік тараған аймағы.
Биоценоз – белгілі бір табиғи жағдайда өсімдіктер мен жануарлар
түрлерінің бірлесіп тіршілік етуі.
Топырақ – тау жыныстары, өсімдіктер мен жануарлардың бірлескен
әрекетінен пайда болған жердің борпылдақ беткі қабаты.
Минералдық заттар – тау жыныстарының бұзылуы.
1 ТАҚЫРЫП: Жер және галлактика туралы жалпы түсінік
Дәріс мақсаты:
Галлактика туралы жалпы түсінік беру. Галлактикадағы Күн жүйесінің
орнын ондағы жұлдыздардың орналасу ерекшеліктерін ұғындыру.
Тақырып сұрақтары:
1. Жертану ғылымының салалары.
2. Галлактиканың құрылысы және пайда болу туралы ұғымдар.
3. Күн жүйесі оған енетін планеталар.
4. Жер планетасының Күн жүйесіндегі орны.
Жертану пәні географиялық пәндер жүйесіне жатады. Жыл мезгілдерінің
ауысуының өлі және тірі табиғатқа тигізетін әсері. География
физикалық және экономикалық география деп бөлінеді. Жертану- жалпы
физикалық географияға жатады. Зерттеу обьектісі – географиялық қабық.
Күн жүйесіне жататын планеталар, кометалар, метеорлық заттар, пайда
болуы туралы гипотезалар. Космостық обьектілердің бірі жұлдыздар. Олар
әр түрлі келеді, себебі олардың стадиялары түрліше өтетіндіктен.
Галактикалар - жұлдыздардың саны жағынан да көлемі жағынан да орсана
зор күн системалары. Күн жүйесіне 9 планета жатады Жердің және басқа
планеталардың салыстырмалы сипаттмалары Жер өлшемдері, пішіні Жердің
айналымының ауытқу әрекеті, Жердің қозғалыстары, күн мен түн ауысуы
Уақыт (жергілікті, белдеулік, декреттік).
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Жертану ғылымының салаларының сызбасын жасау.
2. Оқулықтармен жұмыс. Жер және галлактика туралы қосымша материалдар
іздестіру. Конспект жазу.
Негізгі әдебиеттер 1,2,3,4,5,
Қосымша әдебиеттер 13,34
2 ТАҚЫРЫП: Жер. Жердің ішкі құрлысы. Жер туралы жалпы ұғым.
Дәріс мақсаты:
Жер оның пішіні және құрылысымен таныстыра отырып, географиялық
терминдерді дұрыс қолдануға жаттықтыру, себептерін түсіндіру арқылы өз
өлкесінің табиғатын бақылау дағдыларын қалыптастыру.
Тақырып сұрақтары:
1. Жер туралы жалпы ұғым.
2. Жер құрылысы.
Жер қыртысы, мантия, ядро жердің ішкі құрлысын құрайды. Жер
қыртысы Мохоровичич бөлімі арқылы мантиядан ажыратылған. Мохоровичич
бөлімі биік таулардың астында 80 км тереңдікке түседі, жазықтықтар
астында 30 – 40 км тереңде салыстырмалы бірыңғай орналасады, мұхит
түбінде 10 км –ге дейін көетріледі. Орташа жер қыртысының қалыңдығы
континенттермен салыстырғанда мұхит астында 5 есе аз. Мұхиттың және
континентік қыртысының айырмашылығы бір ғана қалыңдықты емес. Мұхит
қыртысы екі қабатты: құрамы базальтқа жақын (орташа тығыздығы 2,85 гсм3
жуық) тау жынысы қабаты, оның бүкіл дерлік беті шөгінді жыныстармен
жамылған. Континенттік қыртыста базальтты қабатпен шөгінді жыныстар
арасында гранитті қабат барлығы яғни үш қабатты.
Мохоровичич бөлімі биік таулар астында 80 км тередікке түседі, жазықтар
астында 30 -40 км. Мантия мохоровичич бөлімінен төмен 2900 км тереңдікке
орналасқан. Жер ядросы радиусы шамамен 3500 км.Ядро бөлінеді: сыртқы
ядро, аралық зона, ішкі ядро. Жердің магнетизмі, оның маңызы.Жердің
жасы.Геологиялық жыл санау.
Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:
Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз (оқулықтармен жұмыс).
1. Жердің формасы туралы не білесің?
2. Неге Күн мен түн ауысады?
3. Не себепті жыл мезгілдері ауысады?
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:13,20,21,34
3 ТАҚЫРЫП: Жер бедері. Жер бедерінің негізгі формалары.
Дәріс мақсаты:
Жер бетінің бедері және оның түрлері туралы жалпы ұғым. Және
географиялық картаның бояуына қарап жер бедерін анықтауға жаттықтыру.
Тақырып сұрақтары:
1. Жер шарындағы рельеф туралы жалпы түсінік.
2. Жер бедерін құрушы факторларды саралау.
3. Жер бедері түрлеріне сипаттама беру.
Жер бедерін түзгіш негізгі факторлар – эндогенді, экзогенді,
антропогенді.. Жер бетін өзгертетін ішкі, сыртқы факторлар. Жердің даму
тарихындағы тау түзілу кезеңдері герцин, альпі.. Жер бетінде жердің
ішкі күштерінің әсерінен әр түрлі қозғалыстар мен өзгерістер болып
тұрады.Жер сілкіну ошағында пайда болатын серпілістер еліс тұғызып, жан
– жаққа тарайды. Өте жиі және күшті жер сілкінулер жас таулар астында
және мұхит шұңғымасында.Екі сейсмикалық белдеу. Вулканизм
Жер бедерінің негізгі планетарлық формалары – материктер мен мұхиттар.
Материктік жер бедерінің негізгі формалары – таудар, жазықтар
Таулар: қатпарлы, үйінді түрлері. Жазықтар, жіктелуі.
Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:
1. Өзің тұрған аймақтың жер бедері қандай?
2. Қазақстан жер бедерінің даму тарихы. Конспект жазу.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер: 13,20,21,34
4 ТАҚЫРЫП: Гидросфера - су қабығы
Дәріс мақсаты:
Жер қабығының бірі – гидросфера туралы ғылыми ұғым беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Су - жердің сұйық қабығы.
2. Әлемдік мұхиттар, теңіздер, шығанақтар, бұғаздар.
3. Мұхит суларының құрамы мен қасиеттері.
Гидросфера туралы түсінік. Су, судың қасиеттері,пайда болуы.
Гидросфера – сұйық, қатт шаз тәрізде күйіне тәуелсіз химиялық жағынан
байланыссыз бүкіл суды қамтитын Жердің су қабығы.Жер – Күн системасының
ең сулы планетасы, оның бетінің 70%- тен көбін Дүние жүзілік мұхиттың
сулары тұтастай қаптаған. Су дегеніміз Жер бетіндегі ең көп таралғанн
және ең төтенше зат.
Су ғана қалыпты жер жағдайларында үш күйде: қатты, сұйық және газ
тәрізді күйде бол алады. Сонысымен ол сондай күйде барлық басты
заттардан шұғыл айырымдалады. Судың бір күйден екінші күйге аусуы жылу
шығынын (булану, еру) керек етеді немесе керісінше оның тиісті
мөлшерінің бөлінуімен қосарланады (конденсация, қату). 1 г суды буландыру
үшін 597 кал, 1 г мұзды ерітуге 80кал энергия жұмсау қажет.Мұз балқуының
жоғары жасырын жылы ақр мен мұздың баяу еруін қамтамасыз етеді. Бір
қызығы су(мұз) бір күйден екінші күйге өткенде жылудың жұтылуы немесе
бөлінуі оның температурасына ықпал етеді.
Химиялық жағынан таза су Н2О (сутек тотығы) қалыпты қысым жағдайларында
1000С – та қайнайды, 00 –та қатады және ең көп тығыздығы 40С –та болады.
+40С тан төмен суынғанда судың тығыздығы азаяды, көлемі ұлғаяды, мұнда
қату сәтінде көлем сұйық судың көлемінен 10% -ке күрт артып кетеді.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Мұхит ағыстары туралы және олардың пайда болу себептерін меңгеру, айтып
беруге дайындалу.
2. Контур картаға өз өлкеңіздің өзен-көлдерінің сызбасын салу.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер: 10,20,21,3
5 ТАҚЫРЫП: Жер асты сулары, құрлық сулары.
Дәріс мақсаты:
Құрлық және жер асты сулары туралы жалпы сипаттама беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Құрлық суларына жалпы сипаттама.
2. Жер асты сулары, оның түрлері және пайда болуы мен қасиеттері.
3. Теңіз, өзен, көл тағы басқа су көздерінің түрлері, эволюциясы.
Теңіз дегеніміз көршілес бөліктерден физикалық және химиялық
қасиеттердің ерекшеліктерімен (температурасы, тұздылығы және т.б.).,
ағыстары және толысуларының сипатымен ерекшеленетін Мұхиттың(теңіздің)
бөлігі. Кейде мұхиттың азды –көпті оқшауланған бөлігі.Шығанақтар
-жағаларының конфигурациясының арқасында бөлініп жатқан, бірақ көршілес
су кеңістігінен біршама аз ерекшеліктерін Мұхиттың (теңіздік) бөлігі.
Кейде мұхиттың бөліктерін теңідер немесе шығанақтар деп атайды. Парсы,
Мексика,Гудзон, Калифорния шығанақтарын теңіздер деп атаған дұрыссырақ, ал
Босфорт,Линкольн теңіздері атына сай емес. Бұғаздар – материктерді немесе
аралдарды бөліп тұратын, Мұхиттың біршама тар бөлігі (мұхиттарды,
теңіздерді қосып тұрады). Ең енді (900км) және терең (5248 км)- Дрейк
бұғазы, ең ұзыны (1670км) – Мозамбик бұғазы.
Бұғаздардың гидрологиялық режимі олар қосып жатқан Мұхит бөліктерінің
(теңіз) ерекшеліктеріне байланысты. Құрлыққа су Мұхит үстіне булану
және атмосферада тасымалдану нәтижесінде яғни Дүние жүзілік ылғал
айналымы процесінде түседі.
Құрлыққа жауған атмосфералық жауын –шашының бір бөлігі сіңіп кетеді,
ал олардың интенсивтілігі булану мен сіңудің қосындысы көп болып
шыққанда беткі ағынды құрап бет еңісіне сәйкес аға бастайтын болады.
Көлдер дегеніміз Мұхитпен екі жақты байланысы жоқ, баяу су алмасатын,
су қоймасы. Өзеннен көлден айырмашылығы Мұхитпен тікелей байланысты
болмайды. Көл су массасы мен шұңқырдың біртұтас болып келуінен тұрады.
Батпақ дегеніміз ылғал сүйетін өісдіктер бүркеген және қабатының
қалыңдығы кемінде 0,3 м болатын ( құрғатылған жағдайда 0,2 м) шымтезек
түзілу процесімен сиаптталатын тым артықша ылғалданған құрлық бетінің
учаскесі. Неғұрлым жұқа шымтезек қабаты бар артықша ылғалданған
учаскелер батпақтанған жерлер деп аталады.
Теңіздері шеткі жерорталық (ішкі материктік және материк аралық) және
аралдар аралық деп бөлуге болады.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Әңгіме құрастыру. Гидросфераға енетін су қоймалары туралы талдау.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5
Қоысмша әдебиеттер:10,20,21,3
6 ТАҚЫРЫП: Атмосфера – жердің ауа қабығы,
Дәріс мақсаты:
Атмосфераның құрамы туралы түсінік беру. Атмосфера құрамының
өзгеруіне әсер ететін жағдайларды айта отырып, қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу.
Тақырып сұрақтары:
1. Атмосфера туралы жалпы түсінік.
2. Атмосфераның құрамы.
3. Атмосфераның жер үшін маңызы.
Атмосфера – Жердің ауа қабығы, жер қабытарының ішіндегі ең
сыртқысы. Ол біздің планетамыздың басқа қабықтарымен үздіксіз өзара
әрекеттесіп тұрады және оған үнемі Крсмостың әсері, бәрінен де бұрын
Күннің әсері тиңп тұрады.
Атмосфераның бүкіл массасының 50% - іне жуығы оның төменгі 5километрлік
қабатында , 75%-і – 10 километрлік қабатында, ал 90 %-і 16 километрлік
қабатында шоғырланған. 3000 км-ден жоғарыда атмосфераның тығыздығы планета
аралық кеңістіктің тығыздығынан аз –ақ айырма жасайды, дегенмен оның
ізі 10 000 км-ден артық биіктікте де байқалған. Температураның өзгеруі
сипатына қарай атмосфераны- тропосфера, страсфера,мезосфера,темосфера,
экзосфераға бөледі. Сфералар бір- бірірне өтпелі қабаттар –
паузалармен, тропо-,старто-, мезо-, термопузалармен бөлінген.
Күн радиациясының атмосфера арқылы өтіп жер бетіне шашырамай жеткен
бөлігі тура радиацияны құрайды. Радиацияның атмсофера шашыратқан бөлігі
шашыранды радиацияға айналады. Жер бетіне келетін бүкіл күн радиацичсы:
тура мен шашыранды қосылып жиынтық радиация деп аталады. Су буымен
қаныққан ауада оның температурасы шық нүктесіне дейін төмендегенде немесе
ондағы су мөлшерден көбейгенде конденсация жүреді –су буы күйінен
сұйық күйіне түседі. 00С төмен температурада су сұйық күйге соқпай қатты
күйге өтуі мүмкін. Бұл процесс сублимация деп аталды. Конденсация да,
сублимация да ауада конденсация ядросында, жер бетінде және әр түрлі
зататрдың бетінде өтуі мүмкін Төселме беттен салқынайтын аунвң
температурасы шық нүктесіне жеткенде одан салқын бетке шық, қырау, сұйық
және мұздық, қырау түседі.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
Пікірсайыс.
1. Атмосфера туралы не білесің?
2. Атмосфера қандай қабаттардан тұрады.
3. Бізге ең жақын атмосфераның қай қабаты?
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер: 34
7-8 ТАҚЫРЫП: Атмосфера циркуляциясы. Жел.
Дәріс мақсаты:
Атмосфера сипаты барлық жерде бірдей емес үздіксіз қозғалыста болуын
және атмосфераның қабаттарында болатын циркуляциясы туралы түсінік. Жел.
Жел күшінің мәнін түсіндіру.
Тақырып сұрақтары:
1. Атмосфера сипаты.
2. Атмосфераның 3 төменгі қабаты.
3. Жер бетіндегі желдің жылдамдықтары.
Горизонталь бағытта бірнеше мың километрге және вертикаль
бағытта бірнеше километрге таралған ауанвң салыстырмалы іртекті массасын
ауа массалары деп атайды. Ауа массалары ауа біршама бір текті
(континенттің, Мұхиттың бөлігі) беттің үстінде ұзақ болғанда қалыптасады.
Жылы және суық массалары (ТВ мен ХВ)болады. Неғұрлым жылы беттен
анағұрлым суық бетке қарай орын ауыстыратын ауа массаларын жылы ауа
массасы деп атайды; Суық ауа массасы, керісінше неғұрлым суық беттен
анағұрлым жылы бетке қарай орын ауыстырады.
Ауа массалары қалыптасуының төрт зональдық ошағы ерекшеленеді:
Төменгі қысымды экваторлық облыс; жоғары қысымды субтропиктік облыс;
жазда депрессияларымен алмасатын қоңыржай ендіктеріндегі континенттер
үстіндегі қысқы максимумдар; жоғары қысымды полярлық облыстар
(арктикалыққ және антакрткалық). Сәйкес түрде географиялық типтер деп
аталатын ауа массаларын төрт типке бөледі: экваторлық ЭВ, тропиктік ТВ,
қоңыржай(полярлық)УВ(ПВ) және арутикалық (антартикалық)АВ. Горизонталь
бағыттағы ауаның қозғалысын жел деп атайды. Жел жылдамдығы, күші және
бағыты арқылы сипатталады.
Жер жылдамдығы секундына метрмен (мсек)кейде сағатына
километрмен(кмсағ), баллмен(Бофорт шкаласы 0 –ден 12 баллға дейін) және
халықаралық Код бойынша узелмен (узел 0,5мсек –қа тең) өлшенеді.
Жер бетіндегі желдің орташа жылдамдығы 5-10 мсек.
Жел күші қозғалатын ауаның нәрсеге жасайтын қысымымен анықталады да
квадрат метрге килограммен өлшенеді (кгм2). Желдің күші оның
жылдамдығына байланысты:Р=0,25*Vкгм2, мұнда Р – күш, V- Жылжамдық, 0,25
коэффицент.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
Сұрақтарға ауызша жауап беріңіз
1. Ауа массалары дегеніміз не?
2. Жел анықтама беріңіз, мысал келтіріңіз. Оқулықпен жұмыс.
3. Өз аймағыңызда болатын жел циркуляциясының схема сызбасын салыңыз.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:34
9 ТАҚЫРЫП: Ауа райы . Климат.
Дәріс мақсаты:
Ауа райы және ауа массалары туралы ғылыми ұғым беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Ауа райы туралы жалпы түсінік.
2. Климат және климат құрушы факторлар.
3. Ауа райы туралы болжамдар.
Ауа райы дегеніміз осы сәттегі немесе қысқа уақыт аралығындағы,
мысалы, тәулік ішіндегі (тәулік ауа райы) белгілі бір жердегі
атмосфераның күйі. Тәуліктер ауа райы ұғымы өте маңызды, өйткені
тәуліктер дегеніміз атмосфера күйінің заңды өзгерістерінің ең қысқа
табиғи кезеңі. Ауа райын жүйелі түрде бақылап отыру, оны зерттеу бір
тәулік ауа райныңы комплекстік типтерін бөлуге мүмкіндік береді. әр
тәуліктің ауа райын қасыбір типке жатқызуға болады. Ауа райының типтерін
үш үлкен топқа ;аязды, 00 арқылы ауыспалы және аязсыз ауа райларына
біріктіреді. әрбір пота ауа райы бірнеше кластарға бөлінеді. Климат
ұғымының көптеген анықтамларының ең көп қолданылатын анықтамасы: Климат
дегеніміз Күн радиациясы, төселме беттің сипаты және осылармен байланысты
атмосфера циркуляциясы себепші болатын ауа райының көп жылғы режимі
Атмосфераның төселме бетпен өзара күрделі әрекеттесуінің
нәтижесінде климат қалыптасады. Климаттың қалыптасуындағы басты роль Күн
радиациясына – барлық атмосфералық процестер энергиясының көзіне тиісті.
Жер бетінде мүлдем бірдей екі климат табу қиын, бірақ ұқсастықтармен
айырмашылықтарының негізгі сипаттарын анықтап алып, оларды бір немесе
бірнеше жетекші белгілеріне, шығу жағдайларына қарай топтауға, яғни
классификациялауға болады.
Климатты алғашқы класификациялаулар XIX ғасырдың 70 –ші жылдарында
пайда болды және жай ғана баяндау сипатында еді. Бөлінген климаттық
провинциялар олардың орналасқан жерінің географиялық аты бойынша
аталады. Зупан ұсынған классификациядағы провинцилардың саны – 103 –ке
жетеді. 1900 – 1936 жылдары В.П. Кеппен жасаған климаттар классификациясы
барлық елдерде кеңінен таралып отыр. Кеппен классификациясы Л.С. Берг
(1924ж) ұсынған климаттар классификациясымен көп жағынан ұқсас келеді.
Берг бойынша климаттық зоналар географиялық(ландшафтық) белдеулермен және
зоналармен үйлеседі. Климаттардың қалыптасуы факторлары Б.П. Алисов
жасаған және генетикалық деп аталатын классификацияда есепке алынған. Мұның
негізне атмосфера циркуляциясының жағдайлары, ауа массасының типтері және
олардың орын ауыстыруы алынған.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Ауа райы элементтеріне анықтама беріңіз. Мысал келтіріңіз.
2. Шілде жаз айларының құбылысын контур картасына белгілеңіз.
3. Бұршақ қалай пайда болады.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:3, 4
10 ТАҚЫРЫП: Циклондар мен антициклондар.
Дәріс мақсаты:
Циклондар және антициклондар туралы жалпы түсінік беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Циклондар және антициклондар.
3. Тропиктік циклондар.
3. Шағын құйындар.
4. Пассаттар.
Жоғарыдағы ауа ағынында болатын өзгерістер жер бетінде қысым
өзгерістерін туғызады. Ауаның жайылатын аумағы астында қысым күрт
төмендейді, қысылатын аймағы астында керісінше, күрт көтеріледі. Соның
нәтижесінде жер бетінде қысымның жоғарғы және төменгі аймақтары пайда
болады, оларда циклондар мен антициклондар қалыптаса алады.
Циклондар дегеніміз аймақтың шетінен ортасына қарай (солтүстік жарты
шарда сағат тіліне қарсы) ескен циклондықсистемасы бар төменгі қысымды
тұйық аймақта (бара минимумы) Жер бетінде болатын еңкіш осьті жоғары
өршіген атмосфера құйындары.
Антициклондар дегеніміз желдері аймақтың ортасынан шетіне қарай
(солтүстік жарты шарда сағат тілімен бағыттас) ескен антициклондық
системасы бар Жер бетінде жоғарғы қысымды тұйық аймақта (бара максимумы)
болатын еңкіш осьті төмендей соққан атмосфера құйындары. Бұл құйындар
мейлінше жадағай келеді, өйткені олардың горизонталь өлшемдері вертикаль
өлшемдерінен 100-150 есе үлкен (диаметрі 1500-3000 км, биіктігі 2-4 км,
максимумы 15-20 км).
Тропиктік циклондар. Желдің жылдамдығы 17-ден 32 мсек-қа дейінгі
тропиктік циклондар тропиктік штормдар, желдің жылдамдығы 32мсек-тан артық
болғандықтан тропиктік дауылдар деп атайды. Тропиктік Ида дауылында
желдің желдің ең көп тіркелген жылдамды,ы 113 мсек. Тропиктік циклондардың
орын ауыстыру жылдамдығының желдің жылдамдығынан айырмашылығы не бары 10-12
кмсағ.
Тропиктік циклонның дамуы ылғалдың конденсацияланып, орасан зор жылу
мөлшерінің бөлінуімен қосарланатын жылы және ылғалды ауаның (атмосфераның
тұрақсыз стратификациясы салдарынан) интенсивті көтерілуі арқылы
түсіндіріледі.
Шағын құйындар. Атмосферада түрлі масштабтағы құйын қозғалыстары үнемі
байқалады. Жалпы циклондар өте ірі құйындар: ала құйындар, томболо-шағын,
кіші масштабты құйындар. Олардың диаметрі бірнеше ондаған метрден бірнеше
жүздеген метрге дейін болады. Шағын құйындарға ауа тез айналады (50-200
мсек)да, бүкіл құйын бір мезетте 10-20 мсек-қа жуық жылдамдықпен
араласады. Құйын теңіз үстінде - ала құйын болып та, құрылықта – тромб
болып та түзіле алады.
Антициклондар. Қоңыржай ендіктерде арасында қозғалмалы антициклондар
пайда болады. Антициклондар жеңілдеу тұрақтайды. Кейде суық бет үстінде
жергілікті суық антициклон пайда болады. Атнициклонның дамуы тропосфераның
жоғарырақ қабаттарында кездесетін ағындар облысы астында жоғарғы қысымды
облыстың түзілуінен басталады. Дамудың бірінші стадиясында жас анициклон 2-
3 км биіктікке дейін барады.Екінші стадиясы максимал дамитын стадиясы деп
аталады. Антициклондық қозғалысқа барған сайын жоғары қабаттар 8-12 км
биіктікке дейін қосылады. Үшінші стадияы – талқандалу стадиясы – антициклон
аз қозғалатын болады, ауаның жоғарыдан келіп, оның циклон орталығына түсуі
тоқтатылады.
Антициклонда ауаның төмен қарай қозғалысымен қосарланатын адиабаттық
қызуы антициклондарға тән.
Атмосфераның жалпы циркуляциясында циклондар мен антициклондардың ролі
орасан зор. Жер айналуының ығысу әрекеті меридиандық ауа ағындарын ендікке
айналдыра отырып, ендіктер арасындағы ауа алмасуына кедергі жасайды.
Басым желдер. Жер бетіндегі басым желдердің зоналылығы қысымның
зоналық бөлігіне байланысты. Поляр ендіктеріндегі жоғарғы қысым облысынан
және субтропиктерге ауа төменгі қысымды белдеулерге, яғни, экваторға және
қоңыржай ендіктерге қарай қозғалады.
Пассаттар – күшті желдер, субтропиктік ендіктерден экваторға қарай
соғатын желдер. Олар солтүстік жарты шарда тек солтүстік шығыстық, оңтүстік
те тек оңтүстік шығыстық желдер бола алмайтындығы айқын. Экваторға қарай
пассаттардың вертикаль қалыңдығы арта түседі.
Материктер мен мұхиттардың қызуы мен суынуының әр түрлілігіне
муссондардың пайда болуы байланысты. Муссондар дегеніміз жылына екі рет
бағытын мүлде дерлік қарама-қарсы өзгертіп отыратын ауа ағыстары. Муссондар
қысым айырмашылығы ерекше зор материктер мен мұхиттар арасындағы алқапта
пайда болады. Муссондардың циклондар мен антициклондандық әрекетімен жақсы
көрінеді. Тропиктік муссондардың туу себебі – маусымға қарай жарты
шарлардың түрліше қызуы және осыған байланысты қоңыржай ендітерде құрылық
үстінде орналасқан күшті қысқы антициклондар мен жазғы циклондардың
ықпалымен күшейтілген экваторлық депрессиямен субтропиктік антициклондардың
маусымдық ығысуы.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Атмосфераның жалпы циркуляциясында циклондар мен антициклондардың маңызы
(материалдар жинақтау).
2. Тропиктік муссондардың туу себебін түсіндір. Схемасын сызу.
3. Өзіңіз тұратын аймақтағы шағын құйындар туралы конспект жазу.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:3, 4
11 ТАҚЫРЫП: Географиялық қабық және биосфера.
Дәріс мақсаты:
Жер шарындағы тірі организмдердің таралу ерекшелігін түсіндіру.
Биосфера туралы алғашқы ұғым.
Тақырып сұрақтары:
1. Биосфера туралы ұғым.
2. Организмдердің жер қабықтары атмосфера, гидросфера және литосфераның
дамуындағы рөлі.
Алғашқы биосфера термині француздың белгілі натуралисті Жан Батис
Ламарктің (1744 – 1829) еңбектерінде кездеседі. Оның пайымдауынша
биосфера термині грекше биос - тіршілік, сфера - шар немесе қабық
дегенді білдіреді Олай болса, жер ғаламшардағы тіршілік аймағы бар қабат
болып саналады. Бұл туралы кейіннен көптеген зерттеулер шықты, ғылыми
деректер жинақталып, түрлі жаратылыстану ғылымдарында қолданыла бастады.
Биосфера терминін геология ғылымында кеңінен австрия ғалымы Э.Зюсс 1875 ж.
қолданды.
Биосфера жөніндегі алғашқы ғылыми ой – пікірлер 19 және 20
ғасырлардағы шет елдерде шыққан атақты ғалым В.В.Докучаев еңбектеріндеде
кездеседі.
Биосфера туралы тұтас ілімнің негізін салған көрнекті орыс ғалымы,
геохимик В.И.Вернадский (1863 – 1945) болды. Ол Жердің химиялық құрылысын
тіршілік химиясымен байланыстыра отырып, жер бетін өзгертудегі тірі
ағзалардың рөлін ашып берді. В.И.Вернадский оларды тірі заттар деп
атаған. В.И.Вернадский биосфера туралы ілімін қазіргі дүние жүзінің
ғалымдарына толығымен мойындатты.
Сонымен, эволюция барысында Жер ғаламшарының айналасындағы тірі
ағзалардың тіршілігіне қажетті және қолайлы ерекше қабық немесе биосфер
пайда болды.
Қазіргі замандағы биосфера өзіне литосфераның жоғарғы жағын және
атмосфераның төменгі жағын толығымен, гидросфераны да енгізеді.
Гидросфера – жер ғаламшарындағы барлық су айдындарын құрайды. Оған жер
бетін алып жатқан мұхиттар мен теңіздер, өзендер мен көлдер, жерүсті және
жерасты суларын жатқызады. Гидросферада тірі ағзалар массалары біркелкі
орналаспаған. Негізгі масса, фитопланктондар су үстінің (50-80 мертлік
қабаттарында) күн сәулесі түсетін, соның нәтижесінде фотосинтез процесі
жүретін қабаттарында кездеседі. Тірі ағзалар сондай-ақ 11 км. тереңдікте де
кездеседі (Мариан қазаншұңқырында погонофорлар кездескен).
Литосфера – (грекше –литос - тас) жер шарындағы құрлықтың беткі
қыртысты қатты қабығы. Литосфера қабатында тірі ағзалар 2-3 км.тереңдікте
де таралған.
Жердің ауа қабаты атмосфера деп аталады. Құрлықтың үстіңгі 100км
биіктікке дейінгі бөлігінде атмосфера қабаты орналасқан. Оның шеті жер
бетіндегі тірі ағзалардың тіршілігін Күннің ультракүлгін сәулелерінен
қорғайтын ерекше қабат - озон қабатымен шектеседі, оның тіршілік үшін
маңыздылығына байланысты озон қорғаны деп те атайды.
Сонымен, биосфера жердің үш қабатындағы (гирдросфера, литосфера,
атмосфера) тірі ағзалар тіршілік етеді (В.И.Вернадский бойынша, тірі
денелер).
Биосферадағы тірі ағзалар биомассасының ең көп тараған аймағы құрлық пен
мұхит бетінде, яғни литосфера мен атмосфераның, гидросфераның және
атмосфераның, литосфера мен гидросфераның түйіскен шекарасында байқалады.
Бұл жерлерде тіршілікке өте қолайлы жағдайлар: температура, ылғалдылық,
оттегі және ағзалардың қоректенуіне қажетті заттар және басқада элементтер
жеткілікті түрде кездеседі.
Биосферадағы тірі ағзалардың ең көп шоғырланған аймағын В.И.Вернадский
тіршіліктің беткі қаймағы деп жазған. Атмосфераның жоғарғы қабатына
көтерілген сайын және теңіз бен мұхиттардың терең қабатына жақындаған сайын
тіршіліктің шоғырлануы азаяды. Биомассаның жиналуы жасыл өсімдік тіршілік
әрекетіне тікелей байланысты болады.
Жалпы тірі ағзалардың химиялық құрамы атмосфера және литосфера
құрамынан көп айырмашылық жасайды. Оның есесіне олардың химиялық құрамында
сутегі мен оттегі атомдары көбірек кездеседі, бірақ тірі ағзалар құрамында
көміртегі, кальций және азоттың мөлшері басым болады. Тірі ағзалардың
құрамында Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрі де кездеседі деп айтуға
болады. В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша тірі ағзалар әлемдік материяның ең
белсенді бөлігін құрайды. Олар биосферадағы күрделі геохимиялық жұмыстарды
жүзеге асырып, Жердің беткі қабаттарын түрлі өзгерістерге ұшыратады.
Биосферада екі түрлі зат айналымы жүзеге асырылады:
Үлкен – геологиялық – тірі және өлі табиғат атомдары арасындағы
биогендік миграция.
Кіші – биологиялық – тірі ағзалар атомдары арасындағы биогендік
миграция.
Биосферада кейбір активті химиялық элементтер атомдар күйінде бір
ағзадан екіншісіне немесе өлі табиғатқа және қайтадан үздіксіз өтіп отыру
нәтижесінде тұрақты болады.
Соңғы 600 млн.жылда кембрийден бастап, Жер бетіндегі негізгі
айналымдар өзгерген жоқ. Биосфераның тұрақтылық жағдайы ең алдымен олардағы
тірі табиғат жағдайына, күн энергиясының фиксациясына және атомдардың
биогендік миграциясына тікелей байланысты.
Бірақ бұл тұрақтылықтың да шегі болады, оның бұзылуы үлкен келеңсіз
жағдайларға әкеліп соғады.
Жер бетінде биосфераның тұрақтылығын бұзатын биосфералық емес энергия
көздері пайда болды (атомдық, сутектік).
Қазіргі заманда адамзат баласының өзі де қоршаған ортаға өз өмірлеріне
қауіп туғызатын көптеген залалдар келтіріп отыр. Бұл залалдарды әзірше
қалыпқа келтіруге болады. Сондықтанда экология ғылымының да алданда тұрған
ең елеулі міндеттердің бірі – биосферадағы болып жатқан процестерді
реттеу және бұзылған ортаны қалпына келту жұмыстарын қолға алу.
Биосфераның заңдарының негізі орындалуда, бірақ барлық дүние жүзі
елдерінің экологтарының қосылуымен үлкен іс тындыруға болады.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Биосфера туралы ғалымдардың еңбектері.
2. Географиялық қабық туралы сипаттама.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:3, 4
12-ТАҚЫРЫП: Тірі организмдер мен өсімдіктердің жер қабықтары.
Дәріс мақсаты:
Тірі организмдер мен өсімдіктердің жер бетіне таралуы туралы
түсіндіру.
Тақырып сұрақтары:
1. Тірі ағзаға қоршаған ортаның әсері.
2. Негізгі тіршілік ету ортасы.
Тіршілік ету ортасы – бұл тірі ағзаның айналасындағы және ол онымен
тікелей өзара әрекеттестікке түсетін табиғаттың бір бөлігі. Тіршілік
иелерін қоршаған орта сан қилы құбылыстары мен әр түрлі элементтерден
тұратын, уақыт және кеңістік бойынша үнемі үнемі өзгерісте болып ықпал
ететін әсерлерден тұрады. Кез келген тірі зат осы күрделі, әрі, өзгермелі
дүниеде тіршілік етеді: үнемі оған бейімделіп, өзінің тіршілік
әрекеттілігін оның өзгерістерін сәйкес клтіреді.
Біздің ғаламшарымызда тірі ағзалар жағдайларының өзгешелігімен тым
ерекшеленетін төрт негізгі мекен ету орталарын игереді. Су тіршілік пайда
болып, тараған ең алғашқы орта болды. Бұдан әрі тірі ағзалар жер беті мен
ауа ортасына билік құрды, топырақ жасап оған қоныс құрды. Тіршіліктің
төртінші ерекше ортасы тірі ағзалардың өзі болды, олардың әрқайсысы оған
қоныстанған паразиттер мен симбиондар үшін тұтас дүниені білдірді.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Тірі организмнің тіршілігі қоршаған ортамен тығыз байланысты.
2. Ғалымдардың еңбектерінен рефератқа дайындық.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6
Қосымша: 7, 9
13 ТАҚЫРЫП: Топырақ. Топырақ түзуші факторлар.
Дәріс мақсаты:
Жер бетіндегі топырақтың түзілуі және оларға әсер ететін факторлар
туралы түсінік беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Топырақтың құрамы.
2. Өсімдіктер мен жәндіктердің рөлі.
3. Топырақ түзудегі тір организмдердің минералды заттардың және климаттың
әсері.
Тірі органйзмнің тіршілігі қоршаған ортамен тығыз байланысты бола
отырып, сол ортаның дамуына бүкіл тірі организм қатысады. Тірі
организммен құрылымы да, дамуы да тығыз байланысты ортаның бірі-
топырақ.
Жер бетіндегі топырақтың түзілуі үзаққа созылған биогеохимиялық
процесс. Ол тау жыныстарына өсімдіктердің,
жануарлардың, микроорганизмнің, климаттың ұзақ уақыттар әсер ету
нәтижесінде құрылады. Тау жынысынан топырақтың айырмасын, оның
бойында құнарлылықтың, яғни шіріндінің болуында. Топырақтың құнарлылығы
әсімдікке қажетті қоректі тауыи беру мүмкіндігімен өлшенеді. Ол
қасиет тоиырақтың химиялық күрамына, физикалық қасиетше, су
режіміне байланысты. Топырақ өсімдіктер тіршілігіне әсер ету жағынан
климаттық фактордан кем түспейді. Топырақтың түзілуіне байланысты жер
бетінің кейіпі де өзгереді. Топырақ арасындағы микроорганизмдер мен әлі
табиғаттың қарым-қатысы оның физикалық, химиялық және механикалық
құрылымын жақсарта түседі. Топырақтың жоғарғы қабатында
өсімдіктерге керекті азот. Калий, калций, фосфор т.б. химиялық
элементтер жинақталған. Ал, топырақ ылғалы өнбойына оттегі, еріген
тұздар, минералдық заттарды сіңіріп, сілтілік немесе, қышқылдық ортаны
қалыптастырады. Осылайша топырақ арасында үздіксіз әлемдегі зат
алмасулар жүреді. Осылардың нәтижесінде топырақтың аймақтар
мен зоналарға тән климаттық факторлар жиынтығы, рельефі,
гидромеханикалық режімі қалыптасып, сол жердің биоценоз жиынтығын
құрайды. Топырақ түзуші басты фактор микорорганизмдер,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің өкілдері.
Микро организмдер өсімдіктер мен жануарлар
қалдықтарымен қоректене отырып, топырақты оттегімсн және органикалық
заттармен байытады. Олар әсіресе, саңырауқұлақтар,
актиномициттер, бактериялар.
Топырақ құру процесіне жоғарғы сатыдағы өсімдікер де өз үлесін
қосады. Өсімдіктің шіріген қалдықтары топыраққа қайта түсіп,
қарашірікті молайтады. Осылайша "топырақ-өсімдік-жануар-топырақ" зат және
энергия айналымы жүріп жатады. Топырақ түзуде жәндіктердің де ролі
ерекше. Мәселен, жауын құрты ол қара шірігі мол жерді мекендейді және сол
топырақты өзінің тіршілік әрекеті арқылы байытып отырады.
Топыраққа түсетін судың, оның бойындағы ылғалдылықтың бәрі де топырақ
құруда әсерін тигізеді. Топырақ бойындағы минералды заттар, тұздардың
сіңуіне топырақ бойындағы ылғалдылық әсер етеді. Егер топырақ бойында ылғал
көп болса, оттегі мен минералдық заттардың сіңуіне кедергі жасайды.
Топырақ кұрамы жағынан негізгі үш қабаттан тұрады. Олар бір-бірінен
морфологиялық және химиялық құрамына қарай айырма жасайды.
1. Перегнойный аккумалятивный - шөгінді шіріндіге бай қабат.
Бұл қабатта пайда болған органикалық заттардың біразы судың шаюымен төменгі
қабатқа өтеді.
2. Шайылу горизонты - мұнда жоғарғы қабаттан шайылып келген заттар
жиналады. Бұл қабаттағы топырықтың құрамы да түрлі-түрлі болады. Сазды
күлгін,гумсті қарашірікті, алюмени мен темір тотықтары да араласады.
Сондықтан бұл қабат беткі қабаттан гөрі қаттылау, тығыздау болады.
3 Топырақ пайда болған ең негізгі қабат (материнская порода) яғни
аналық жыныс. Тау жыныстары сыртқы күштердің әсерінен жуылып-
шайылудың және биологияляқ, биохимияляқ және адам әрекетінің
салдарынан топыраққа айналады. Әр қабаттың ішінде құрамы жағынан
бір-бірінен үлкен айырма жасайтын ұсақ жұқа қабаттар да кездеседі.
Мысалы, қоңыржай белдіктің топырағы онда өсетін қылқанды және
жапырақты орманның таралуына байланысты бірнеше ұсақ қабаттардан
түрады:
а. Ең беткі қабат бұл үнемі ауаның, судың әрекетінеі
тікелей ұшырайтын қабат болғандықтан мұнда өсімдік қалдықтары көптеп
кездеседі де борпылдақ болып келеді.
ә. Шіріндінің, өсімдік пен жануарлар қалдықтарының, минералдық
заттардың араласқан қабаты. Түрі қанық қоңыр гумсі көп болады.
б. Осы қосылыстардың минералдық заттары шайылып төменгі қабатына
өтіпкет кендіктен түсі күлгін сұр болып келетін топырақ. Міне бұл жұқа
қабаттардың құрамының әртүрлі болуына байланысты олардың
химияляқ құрамы да әр түрлі болады. Сондықтан да топырақ арасында
тіршілік ететін организмдер кішкене жылжыса болды басқа
экологиялық жағдайға тап болады. Олардың тіршілігіне қолайлы не
қолайсыз жағдайдың тап болуы мүмкін. Сондықтан да топырақ арасындағы тірі
организмдердің таралуы да төменнен жоғары қарай өзгереді. Неғұрлым топырақ
борпылдақ болып, арасындағы қуыстары көп болса, сол ғұрлым тіршіліктің көп
таралуына колайлы болады.
Топырақ бойына ылғалдылықтың таралуы да түрліше болады. Оған
себеп болатын топырақтың ылғал ұстағыштық қасиеті. Ылғал тартқыш кабат.Бұл
қабат бойына бүкіл ылғалдылықты сіңіріп ұстайды. Мұндай топырактың 94
пайызы судан тұрады. Топырақ бойындағы тар жіңішке саңылаулыр не түтікшелер
арқылы сулардың жан-жаққа тарауы. Топырақтың бойына
сіңген ылғалдылықтар осы түтікшелерде сақталады.
Үлкен кеңістіктерден орын алып, топырақ қабаттарының арасында
орналасқан су. Олар егер қысым күшейіп шығатын жол тапса, атып сыртқа
шығады. Бұлар гравитациялық сулар. Топырақтың өз ішіндегі ауаның
газға айналуынан пайда болған ылғалдылық.Судың топырақ құрамында әр
түрлі жағдайда болуына байланысты оның құрамы да әр түрлі
болады. Мысалы, егер гравитациялық су өте мол болса, топырақтың режімі
су. Топырақтың тығыздығы тереқдігінен бетіне қарай
өзгереді, қоймаларының режімше ұқсас болады. Құрғақ деген топырақтың өзі
жер бетімен салыстырғанда ылғалды болады. Мұндай үнемі
ылғалдылықта тіршілік етуге икемделген тіршіліктің құрғақшылық күшті
болған жылдары қимыл-қозғалыстары баяулап, жүрісі
нашарлайды. Сонымен қатар топырақтың бойында үнемі ауа болады. Бірақ ауаның
құрамы да үнемі өзгеріске ұшырап түрады. Топырақ тереңдеген сайын оттегі
азайып, көмірқышқыл газы көбейе түседі. Онымен қоса топырақ ішіндегі
организм қалдықтарының шірінділері қосылып түрлі жағымсыз газдар амияк,
күкірт т.б. құрайды. Егер топырақты су басып, оттегі азайып, өсімдік,
жануарлар қалдықтары күрт шіри бастаса кей жерлерде оттегі жойылып,
анаэропты жағдай пайда болады да тіршілікке қауып төнеді.Топырақ
температурасының өзгергіштігі оның беткі қабатында күшті жүреді де
тереңдеген сайын тұрақтана бастайды. Тіпті 1-1,5 метірден әрі қарай тұрақты
температураға ие болады.
Студенттердің оқытушымен бірге орыңдайтыы жүмысы (СООЖ):
1 Практикалық жұмыс.Географиялық қабықтың ірі ланшафтылық кешендерге
бөлінуі: белдеулер мен географиялық зоналар туралы пікірлесу.
2. Пікір сайысы. Топырақ түзудегі тірі организмдердің, минералды
заттардың климаттың және жер бедерінің ролі туралы.
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмысы (СӨЖ):
Шығармашылық жұмыс. Еуразия мен Қазақстанның негізгі табиғи
аймақтары туралы мына жоспармен конспекті жазу:
а. Арктикалық, тундралық, далалық, шөлейттік, шөлдік, субтропиктік
аймақтар.
ә. Әр аймақтың географиялық орыны, жер бедері, климаты өсімдіктері
мен жануарлары туралы қысқаша сипаттама
б. Зоналардың табиғи ресурстарының халық шаруашылығына тигізетін
пайдасы.
Студенттердің өзіндік жұмысын бағалау.
1-тапсырманы орындағаны үшін 100%- 100 балл.
Күнді айналып жүрген 9 планетаның біреуі Жер - барлық адамдардың
үйі болып саналады және солай болын қала бермек.
Әуелде салқын және борпылдақ жер қойнауындағы заттар бірнеше миллион
атмосфераға жетегін салмақтан жаншылып, бірте-бірте нығыздалып және ондағы
радиоактнвті элементтерден бөлінген жылудан кызып, біртінден үлкейіп осы
күнгі қалыпқа келді.
Жер қойнауы қызуына байланысты ондағы заттар балкьт, бір-бірімен
араласып, құрамы мен үлес салмағы аздар қалқып жогары қабатқа көтеріліп,
үлес еалмағы ауырлап төмен. түсіп орта қабатқа жиналган.
Сөйтіп жер шарының ортасында радиусы 3500 км шамасында өте тығыз
орасан зор жердің ядросы (өзегі) пайда болган. Оның еалмағы жер шарыньщ 34
пропентін қүрайды. Ядроны айнала қоршан жатқан, радиусы 2900 км.
шамасындағы кабаты Мантия деп атайды. Ғалымдарлың болжауы бойынша мантия
ісремний, темір және магний тотықтарынан тұрады. Жер шарының сыртқы
қабатының жер қыртысы (литосфера) деп аталады. Оның радиусы 15-18 см-ден
80 км дейін болады, Жердің осы қабаты адамдар пайдаланып жүргеен барлық
минералды байлықтар сақталғак қойма болып есептеледі.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Адам әрекеті арқылы топыраққа әсер етуі, зиян келтіруі туралы қысқаша
әңгіме жазу.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6
Қосымша: 7, 9
15 ТАҚЫРЫП: Адам және табиғат. Табиғатты қорғау мәселелері.
Дәріс мақсаты:
Табиғат пен адамның арасындағы қарым-қатынастың тиімді және тиімсіз
жағдайын түсіндіру негізінде табиғатты қоршаған ортаны қорғау туралы білім
беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Табиғат пен адам байланысының көздері.
2. Адамның табиғатқа пайдалы және зиянды қарым-қатынасы.
3. Табиғатты қорғау мәселелері.
Табиғи ортаны зиянды қалдықтармен ластау, табиғи ресурстарды тауысу
және табиғатта экологиялық байланыстардың бұзылу қаупі қоғам мен табиғи
ортаның өзара әрекеттілігінің табиғатты қорғау деп аталатын нысанын
тудырады. Бұл нышан – адамның қоршаған ортадағы бұзу-бүлдіру әрекеттігіне
қарсы жауап қату болып табылады. Пайдаланудың айырмасы, бұл қоғамдық және
мемлекеттік әрекеттіліктің табиғи ресурстарды сақтау мен қайта өндіруге
бағытталған саналы нысана.
Табиғатты қорғау идеясы ХІХ ғасырда-ақ пайда болып, табиғат мұраларын,
оның ескіден қалған жұрнақтары мен көрнекті объектілерін адамзаттың
бүлдіруінен, залал келтіруінен қорғау ретінде қарастырылады.
ХХ ғасырдың ортасында табиғи ресурстарды орында пайдалану мәселесі
табиғатты қорғау нысаны ретінде адамды, қоршаған ортаны қорғау, сауықтыру
мәселесіне айналды. Қорғаудың тікелей объектілері табиғи объектілер мен
олардың ресурстары болып алдыңғы нысандардан айырмасы, мұнда табиғи
қоршаған ортаны қорғау тікелей қорғау объектісі ретінде адамды, оның
өмірін, оның денсаулығын, оның тектік болашағын алға шығарады.
Адамның денсаулығы мен жақсы тұрмыс халі қоршаған ортаның табиғи
ресурстарды пайдалану үрдісінде өзгеруімен байланысты. Сондықтан қазіргі
нормативтік құжаттарда табиғатты пайдалану мен табиғатты қорғаудың бірлігі
байқалады, яғни тіпті олардың аттарының өзінде табиғатты қорғау және
табиғи ресурстарды орынды пайдалану туралы айтылды.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Туған өлкеміздің табиғаты туралы әдебиеттер жинақтау.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6
Қосымша: 7, 9
2 бөлім: БОТАНИКА ЖӘНЕ ӨСІМДІКТЕР ЭКОЛОГИЯСЫ
ГЛОССАРИЙ
Фотосинтез – күрделі процестің нәтижесінде жапырақта пайда болатын
органикалық заттар.
Жапырақ түсу - өсімдіктердің дамуы және оның тіршілік жағдайына
икемделуіне байланысты пайда болатын заңды биологиялық процесс.
Өсімдіктердің өсуі - өсімдік организмінде жаңа құрылымдық элементтердің
пайда болуы.
Өсімдіктердің дамуы - өсімдік клеткасында, жалпы өсімдіктің өзінде
сапалық өзгерістің болуы.
Көбею – түрдің сан жағынан көбеюі, тұқым таратуы оның жалғастылығы үшін
керекті тірі организмдерге тән қасиет.
Жыныссыз көбею – спора арқылы көбею. Бұл жағдайда өсімдік тек аналық
организмнің қасиеттерін алады.
Вегативтік көбею - өсімдіктің белгілі бір мүшесі не аналық өсімдіктің
бөліктері арқылы көбею.
Жынысты көбею – аналық пен аталық ұрықтардығ қосылуынан зигота пайда
болады.
Тамыр - өсімдікті түрлі қоректік заттармен қамтамасыз ететін жер
астындағы бөлігі.
Өскін - өсімдіктің алғашқы жер бетіне шыққан бүршікті, жапырақты
сабағы.
Өркен - өскіннің көтеріліп ұзарып өсуі.
Сабақ - өсімдік бойын ұстап тұратын және жапырағы мен тамырын
байланыстыратын бөлігі.
Жапырақ - өсімдіктің фитосинтездік және газ алмасу қызметін атқаратын
мүшесі.
Жеміс - өсімдіктің гүлден пайда болатын мүшесі, осының арқасында
өсімдік сақталады және жер бетіне таралады.
Ареал – бір түрдің таралу шекарасы. Барлық құрлықта да кездесетін
өсімдік түрін – космополит дейді.Тек бір ғана аймақта кездесетін өсімдіктің
не жануардың түрін эндемик дейді.
Флора – белгілі бір аймақта тарихи қалыптасып өсіп жатқан өсімдіктер
түрлерінің бірлестігі.
Абиотикалық фактор дегеніміз – организмге әсер ететін бейорганикалық
ортаның жиынтығы.
Биотикалық факторлар дегеніміз – тірі организмдердің бір-біріне және
қоршаған орта жағымды не жағымсыз әсері.
Гелиофиттер – күн көзін сүйетін, өте жарық жерлерде өсетін өсімдіктер.
Өсімдіктің тіршілік формасы – морфологиялық және анатомиялық құрылысы
жағынан және сыртқы түр-түсінен бір-бірінен айырма жасайтын өсімдіктер.
16 ТАҚЫРЫП: Ботаника және өсімдіктер курсының мақсаты
Дәріс мақсаты:
Ботаника және оның зерттеу облыстары туралы жалпы ұғым беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Ботаниканың зерттеу объектісі.
2. Жаратылыстану тараулары.
3. Өсімдіктер экологиясы.
Ботаника жеке салаларға бөлінеді. Бұл салалар өзара тығыз
байланыстылығына қармастан, әрқайсысы өсімдіктердің дамуы, құрылысы мен
тіршілігінің заңдылықтарын зерттейтін дербес ғылым болып табылады.
Морфология (грекше морфо-пішін, логос-сөз, ғылым) өсімдіктердің жай
көзбен немесе арнаулы аспаптар (лупа, жарық, электрондық микроскоп) арқылы
көруге болатын сыртқы пішіні мен ішкі құрылымын зерттейді.
Морфология өз кезегінде мәні морфологиялық болып келетін цитология,
гистология, анатомияны қамтиды. Цитология (гр.цитос-сосуд, клетка,
клетканың құрылысы мен тіршілік әрекетін, өсімдіктер ұлпасы мен олардың
өсімдіктер мүшесіне орналасуын зерттейді. Анатимиямикроскоп арқылы
өсімдіктердің мүшесінде орналасуын зерттейді.
Анатомия микроскоп арқылы өсімдіктердің құрылысын зерттейді, демек,
бұған цитология мен гистология енеді. Гистохимия, микроскоп және химиялық
реакциялардың көмегі арқылы заттардың клеткалар мен ұлпаларда тарауын
анықтайтын анатомияның бір бөлімі болып табылады.
Құрылымдық ботаниканың бір бөлімі ретінде эмбрология (гр.эмброн-ұрық)
бөлініп шықты, бұл ұрықтың құрылысы мен дамуын зерттейді.
Физиология өсімдіктерге тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БАСТАУЫШ БІЛІМ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
ЛЕКЦИЯ КЕШЕНІ (лекция тезистері)
Мамандығы: 050101 Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Пән: Дүниетану теориясы
Күндізгі бөлім
ӨСКЕМЕН, 2009
І бөлім: ЖЕРТАНУ ЖӘНЕ ӨЛКЕТАНУ
ГЛОССАРИЙ
Әлем – шексіз жұлдыздар жүйесі.
Күн жүйесі – Күн және оны айнала қозғалатын 9 ірі планета және ұсақ
денелер кіреді.
Ішкі планеталар – Кіші шолпан (Меркурий), Шолпан, Жер, Марс.
Сыртқы планеталар – Юпитер, Стурн, Уран, Нептун, Плутон.
Күн – Үлкен балқып тұрған газ тәрізді шар.
Ай – Жерге жақын шар тәрізді аспан денесі.
Метеориттер – бұл ірі қатты дене, атмосферада түгел жанып бітпей жерге
құлап түседі. Олар тастан не, темірден тұруы мүмкін.
Азимут – адам тұрған нүктеден белгілі бір затқа қарай жүргізілетін
бағыт пен солтүстік бағыттың арасындағы нүкте.
Глобус – Жердің нақты үлгісі.
Географиялық карталар – мазмұнына қарай жалпы географиялық және арнаулы
тақырыптық болып бөлінеді. Мақсатына қарай – оқу, теңіз, туристік т.б.
Топографиялық карталар – Жер бетін өте ірі масштабпен түсіретін карта.
Картографиялық проекция – Жер бетін глобустан картаға дәл түсіру.
Геосфера – жер қабықтары.
Литосфера – жердің қатты қабығы.
Гидросфера – жердің сұйық қабығы.
Көл – жер бетіндегі суға толы табиғи ойыстар.
Дүниежүзілік мұхит – жер шарында үлкен ойысты толтырған тұтасып жатқан
су аймағы.
Материктер – дүниежүзілік мұхиттан көтеріңкі жатқан тұтас биік
құрлықтар.
Жердің тектоникалық қозғалысы – жер қабатының тұрақты үнемі қозғалып
тұруы, бірақ оның жылдамдығы барлық жерінде бірдей емес.
Жерсілкіну – вулкандық және тектоникалық қозғалыстардың салдарынан
болатын жер қабатының қимылы.
Төбелер – төбесі доғал келген орташа биіктіктер.
Тау – Жер бетінен 2000 метрден жоғары көтерілген биіктіктер.
Биіктіктер – теңіз бетінен 200-500 м дейін көтерілген жерлер.
Жазықтар – беті тегіс, кейде аласа биіктіктер кездесетін жер бөліктері.
Ойпат – теңіз бетінен биіктігі 200 метрден аспайтын, беті тегіс жерлер.
Бархандар – желдің әсерінен пайда болған құм төбелер.
Минерал – физико-химиялық және биологиялық процестердің нәтижесінде
пайда болған біртекті табиғи ден.
Жер асты сулары – жер бетінің астында кездесетін сулардың түрлері.
Жер бетіне жақын орналасқан суларды грунттық сулар дейді.
Гайзерлер – жер бетіне аталып шығып тұрған ыстық сулар.
Арна - өзеннің үнемі ағып жататын ойыс орны.
Саға - өзеннің келіп құятын жері.
Ағыс – бастауынан сағасына қарай үнемі жылжып ағу.
Батпақ – жер бетінің ылғалдылығы өте мол, ылғалдылық сүйгіш
өсімдіктермен жабылған бөлімі.
Тропосфера – атмосфераның ең тығыз төменгі қабаты.
Стратосфера – торпосферадан жоғарғы орналасқан атмосфера қабаты (50-55)
онда азон көп болады.
Жыл мезгілдерінің өзгерісі – жыл сайын сол ретпен қайталанатын табиғи
құбылыстар.
Фенология – жыл мезгілдерін байланысты өсімдіктер мен жануарлар
тіршілігінде болатын өзгерістердің заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Биосфера – жер шарының тіршілік тараған аймағы.
Биоценоз – белгілі бір табиғи жағдайда өсімдіктер мен жануарлар
түрлерінің бірлесіп тіршілік етуі.
Топырақ – тау жыныстары, өсімдіктер мен жануарлардың бірлескен
әрекетінен пайда болған жердің борпылдақ беткі қабаты.
Минералдық заттар – тау жыныстарының бұзылуы.
1 ТАҚЫРЫП: Жер және галлактика туралы жалпы түсінік
Дәріс мақсаты:
Галлактика туралы жалпы түсінік беру. Галлактикадағы Күн жүйесінің
орнын ондағы жұлдыздардың орналасу ерекшеліктерін ұғындыру.
Тақырып сұрақтары:
1. Жертану ғылымының салалары.
2. Галлактиканың құрылысы және пайда болу туралы ұғымдар.
3. Күн жүйесі оған енетін планеталар.
4. Жер планетасының Күн жүйесіндегі орны.
Жертану пәні географиялық пәндер жүйесіне жатады. Жыл мезгілдерінің
ауысуының өлі және тірі табиғатқа тигізетін әсері. География
физикалық және экономикалық география деп бөлінеді. Жертану- жалпы
физикалық географияға жатады. Зерттеу обьектісі – географиялық қабық.
Күн жүйесіне жататын планеталар, кометалар, метеорлық заттар, пайда
болуы туралы гипотезалар. Космостық обьектілердің бірі жұлдыздар. Олар
әр түрлі келеді, себебі олардың стадиялары түрліше өтетіндіктен.
Галактикалар - жұлдыздардың саны жағынан да көлемі жағынан да орсана
зор күн системалары. Күн жүйесіне 9 планета жатады Жердің және басқа
планеталардың салыстырмалы сипаттмалары Жер өлшемдері, пішіні Жердің
айналымының ауытқу әрекеті, Жердің қозғалыстары, күн мен түн ауысуы
Уақыт (жергілікті, белдеулік, декреттік).
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Жертану ғылымының салаларының сызбасын жасау.
2. Оқулықтармен жұмыс. Жер және галлактика туралы қосымша материалдар
іздестіру. Конспект жазу.
Негізгі әдебиеттер 1,2,3,4,5,
Қосымша әдебиеттер 13,34
2 ТАҚЫРЫП: Жер. Жердің ішкі құрлысы. Жер туралы жалпы ұғым.
Дәріс мақсаты:
Жер оның пішіні және құрылысымен таныстыра отырып, географиялық
терминдерді дұрыс қолдануға жаттықтыру, себептерін түсіндіру арқылы өз
өлкесінің табиғатын бақылау дағдыларын қалыптастыру.
Тақырып сұрақтары:
1. Жер туралы жалпы ұғым.
2. Жер құрылысы.
Жер қыртысы, мантия, ядро жердің ішкі құрлысын құрайды. Жер
қыртысы Мохоровичич бөлімі арқылы мантиядан ажыратылған. Мохоровичич
бөлімі биік таулардың астында 80 км тереңдікке түседі, жазықтықтар
астында 30 – 40 км тереңде салыстырмалы бірыңғай орналасады, мұхит
түбінде 10 км –ге дейін көетріледі. Орташа жер қыртысының қалыңдығы
континенттермен салыстырғанда мұхит астында 5 есе аз. Мұхиттың және
континентік қыртысының айырмашылығы бір ғана қалыңдықты емес. Мұхит
қыртысы екі қабатты: құрамы базальтқа жақын (орташа тығыздығы 2,85 гсм3
жуық) тау жынысы қабаты, оның бүкіл дерлік беті шөгінді жыныстармен
жамылған. Континенттік қыртыста базальтты қабатпен шөгінді жыныстар
арасында гранитті қабат барлығы яғни үш қабатты.
Мохоровичич бөлімі биік таулар астында 80 км тередікке түседі, жазықтар
астында 30 -40 км. Мантия мохоровичич бөлімінен төмен 2900 км тереңдікке
орналасқан. Жер ядросы радиусы шамамен 3500 км.Ядро бөлінеді: сыртқы
ядро, аралық зона, ішкі ядро. Жердің магнетизмі, оның маңызы.Жердің
жасы.Геологиялық жыл санау.
Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:
Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз (оқулықтармен жұмыс).
1. Жердің формасы туралы не білесің?
2. Неге Күн мен түн ауысады?
3. Не себепті жыл мезгілдері ауысады?
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:13,20,21,34
3 ТАҚЫРЫП: Жер бедері. Жер бедерінің негізгі формалары.
Дәріс мақсаты:
Жер бетінің бедері және оның түрлері туралы жалпы ұғым. Және
географиялық картаның бояуына қарап жер бедерін анықтауға жаттықтыру.
Тақырып сұрақтары:
1. Жер шарындағы рельеф туралы жалпы түсінік.
2. Жер бедерін құрушы факторларды саралау.
3. Жер бедері түрлеріне сипаттама беру.
Жер бедерін түзгіш негізгі факторлар – эндогенді, экзогенді,
антропогенді.. Жер бетін өзгертетін ішкі, сыртқы факторлар. Жердің даму
тарихындағы тау түзілу кезеңдері герцин, альпі.. Жер бетінде жердің
ішкі күштерінің әсерінен әр түрлі қозғалыстар мен өзгерістер болып
тұрады.Жер сілкіну ошағында пайда болатын серпілістер еліс тұғызып, жан
– жаққа тарайды. Өте жиі және күшті жер сілкінулер жас таулар астында
және мұхит шұңғымасында.Екі сейсмикалық белдеу. Вулканизм
Жер бедерінің негізгі планетарлық формалары – материктер мен мұхиттар.
Материктік жер бедерінің негізгі формалары – таудар, жазықтар
Таулар: қатпарлы, үйінді түрлері. Жазықтар, жіктелуі.
Өзін-өзі бақылау тапсырмалары:
1. Өзің тұрған аймақтың жер бедері қандай?
2. Қазақстан жер бедерінің даму тарихы. Конспект жазу.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер: 13,20,21,34
4 ТАҚЫРЫП: Гидросфера - су қабығы
Дәріс мақсаты:
Жер қабығының бірі – гидросфера туралы ғылыми ұғым беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Су - жердің сұйық қабығы.
2. Әлемдік мұхиттар, теңіздер, шығанақтар, бұғаздар.
3. Мұхит суларының құрамы мен қасиеттері.
Гидросфера туралы түсінік. Су, судың қасиеттері,пайда болуы.
Гидросфера – сұйық, қатт шаз тәрізде күйіне тәуелсіз химиялық жағынан
байланыссыз бүкіл суды қамтитын Жердің су қабығы.Жер – Күн системасының
ең сулы планетасы, оның бетінің 70%- тен көбін Дүние жүзілік мұхиттың
сулары тұтастай қаптаған. Су дегеніміз Жер бетіндегі ең көп таралғанн
және ең төтенше зат.
Су ғана қалыпты жер жағдайларында үш күйде: қатты, сұйық және газ
тәрізді күйде бол алады. Сонысымен ол сондай күйде барлық басты
заттардан шұғыл айырымдалады. Судың бір күйден екінші күйге аусуы жылу
шығынын (булану, еру) керек етеді немесе керісінше оның тиісті
мөлшерінің бөлінуімен қосарланады (конденсация, қату). 1 г суды буландыру
үшін 597 кал, 1 г мұзды ерітуге 80кал энергия жұмсау қажет.Мұз балқуының
жоғары жасырын жылы ақр мен мұздың баяу еруін қамтамасыз етеді. Бір
қызығы су(мұз) бір күйден екінші күйге өткенде жылудың жұтылуы немесе
бөлінуі оның температурасына ықпал етеді.
Химиялық жағынан таза су Н2О (сутек тотығы) қалыпты қысым жағдайларында
1000С – та қайнайды, 00 –та қатады және ең көп тығыздығы 40С –та болады.
+40С тан төмен суынғанда судың тығыздығы азаяды, көлемі ұлғаяды, мұнда
қату сәтінде көлем сұйық судың көлемінен 10% -ке күрт артып кетеді.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Мұхит ағыстары туралы және олардың пайда болу себептерін меңгеру, айтып
беруге дайындалу.
2. Контур картаға өз өлкеңіздің өзен-көлдерінің сызбасын салу.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер: 10,20,21,3
5 ТАҚЫРЫП: Жер асты сулары, құрлық сулары.
Дәріс мақсаты:
Құрлық және жер асты сулары туралы жалпы сипаттама беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Құрлық суларына жалпы сипаттама.
2. Жер асты сулары, оның түрлері және пайда болуы мен қасиеттері.
3. Теңіз, өзен, көл тағы басқа су көздерінің түрлері, эволюциясы.
Теңіз дегеніміз көршілес бөліктерден физикалық және химиялық
қасиеттердің ерекшеліктерімен (температурасы, тұздылығы және т.б.).,
ағыстары және толысуларының сипатымен ерекшеленетін Мұхиттың(теңіздің)
бөлігі. Кейде мұхиттың азды –көпті оқшауланған бөлігі.Шығанақтар
-жағаларының конфигурациясының арқасында бөлініп жатқан, бірақ көршілес
су кеңістігінен біршама аз ерекшеліктерін Мұхиттың (теңіздік) бөлігі.
Кейде мұхиттың бөліктерін теңідер немесе шығанақтар деп атайды. Парсы,
Мексика,Гудзон, Калифорния шығанақтарын теңіздер деп атаған дұрыссырақ, ал
Босфорт,Линкольн теңіздері атына сай емес. Бұғаздар – материктерді немесе
аралдарды бөліп тұратын, Мұхиттың біршама тар бөлігі (мұхиттарды,
теңіздерді қосып тұрады). Ең енді (900км) және терең (5248 км)- Дрейк
бұғазы, ең ұзыны (1670км) – Мозамбик бұғазы.
Бұғаздардың гидрологиялық режимі олар қосып жатқан Мұхит бөліктерінің
(теңіз) ерекшеліктеріне байланысты. Құрлыққа су Мұхит үстіне булану
және атмосферада тасымалдану нәтижесінде яғни Дүние жүзілік ылғал
айналымы процесінде түседі.
Құрлыққа жауған атмосфералық жауын –шашының бір бөлігі сіңіп кетеді,
ал олардың интенсивтілігі булану мен сіңудің қосындысы көп болып
шыққанда беткі ағынды құрап бет еңісіне сәйкес аға бастайтын болады.
Көлдер дегеніміз Мұхитпен екі жақты байланысы жоқ, баяу су алмасатын,
су қоймасы. Өзеннен көлден айырмашылығы Мұхитпен тікелей байланысты
болмайды. Көл су массасы мен шұңқырдың біртұтас болып келуінен тұрады.
Батпақ дегеніміз ылғал сүйетін өісдіктер бүркеген және қабатының
қалыңдығы кемінде 0,3 м болатын ( құрғатылған жағдайда 0,2 м) шымтезек
түзілу процесімен сиаптталатын тым артықша ылғалданған құрлық бетінің
учаскесі. Неғұрлым жұқа шымтезек қабаты бар артықша ылғалданған
учаскелер батпақтанған жерлер деп аталады.
Теңіздері шеткі жерорталық (ішкі материктік және материк аралық) және
аралдар аралық деп бөлуге болады.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Әңгіме құрастыру. Гидросфераға енетін су қоймалары туралы талдау.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5
Қоысмша әдебиеттер:10,20,21,3
6 ТАҚЫРЫП: Атмосфера – жердің ауа қабығы,
Дәріс мақсаты:
Атмосфераның құрамы туралы түсінік беру. Атмосфера құрамының
өзгеруіне әсер ететін жағдайларды айта отырып, қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу.
Тақырып сұрақтары:
1. Атмосфера туралы жалпы түсінік.
2. Атмосфераның құрамы.
3. Атмосфераның жер үшін маңызы.
Атмосфера – Жердің ауа қабығы, жер қабытарының ішіндегі ең
сыртқысы. Ол біздің планетамыздың басқа қабықтарымен үздіксіз өзара
әрекеттесіп тұрады және оған үнемі Крсмостың әсері, бәрінен де бұрын
Күннің әсері тиңп тұрады.
Атмосфераның бүкіл массасының 50% - іне жуығы оның төменгі 5километрлік
қабатында , 75%-і – 10 километрлік қабатында, ал 90 %-і 16 километрлік
қабатында шоғырланған. 3000 км-ден жоғарыда атмосфераның тығыздығы планета
аралық кеңістіктің тығыздығынан аз –ақ айырма жасайды, дегенмен оның
ізі 10 000 км-ден артық биіктікте де байқалған. Температураның өзгеруі
сипатына қарай атмосфераны- тропосфера, страсфера,мезосфера,темосфера,
экзосфераға бөледі. Сфералар бір- бірірне өтпелі қабаттар –
паузалармен, тропо-,старто-, мезо-, термопузалармен бөлінген.
Күн радиациясының атмосфера арқылы өтіп жер бетіне шашырамай жеткен
бөлігі тура радиацияны құрайды. Радиацияның атмсофера шашыратқан бөлігі
шашыранды радиацияға айналады. Жер бетіне келетін бүкіл күн радиацичсы:
тура мен шашыранды қосылып жиынтық радиация деп аталады. Су буымен
қаныққан ауада оның температурасы шық нүктесіне дейін төмендегенде немесе
ондағы су мөлшерден көбейгенде конденсация жүреді –су буы күйінен
сұйық күйіне түседі. 00С төмен температурада су сұйық күйге соқпай қатты
күйге өтуі мүмкін. Бұл процесс сублимация деп аталды. Конденсация да,
сублимация да ауада конденсация ядросында, жер бетінде және әр түрлі
зататрдың бетінде өтуі мүмкін Төселме беттен салқынайтын аунвң
температурасы шық нүктесіне жеткенде одан салқын бетке шық, қырау, сұйық
және мұздық, қырау түседі.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
Пікірсайыс.
1. Атмосфера туралы не білесің?
2. Атмосфера қандай қабаттардан тұрады.
3. Бізге ең жақын атмосфераның қай қабаты?
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер: 34
7-8 ТАҚЫРЫП: Атмосфера циркуляциясы. Жел.
Дәріс мақсаты:
Атмосфера сипаты барлық жерде бірдей емес үздіксіз қозғалыста болуын
және атмосфераның қабаттарында болатын циркуляциясы туралы түсінік. Жел.
Жел күшінің мәнін түсіндіру.
Тақырып сұрақтары:
1. Атмосфера сипаты.
2. Атмосфераның 3 төменгі қабаты.
3. Жер бетіндегі желдің жылдамдықтары.
Горизонталь бағытта бірнеше мың километрге және вертикаль
бағытта бірнеше километрге таралған ауанвң салыстырмалы іртекті массасын
ауа массалары деп атайды. Ауа массалары ауа біршама бір текті
(континенттің, Мұхиттың бөлігі) беттің үстінде ұзақ болғанда қалыптасады.
Жылы және суық массалары (ТВ мен ХВ)болады. Неғұрлым жылы беттен
анағұрлым суық бетке қарай орын ауыстыратын ауа массаларын жылы ауа
массасы деп атайды; Суық ауа массасы, керісінше неғұрлым суық беттен
анағұрлым жылы бетке қарай орын ауыстырады.
Ауа массалары қалыптасуының төрт зональдық ошағы ерекшеленеді:
Төменгі қысымды экваторлық облыс; жоғары қысымды субтропиктік облыс;
жазда депрессияларымен алмасатын қоңыржай ендіктеріндегі континенттер
үстіндегі қысқы максимумдар; жоғары қысымды полярлық облыстар
(арктикалыққ және антакрткалық). Сәйкес түрде географиялық типтер деп
аталатын ауа массаларын төрт типке бөледі: экваторлық ЭВ, тропиктік ТВ,
қоңыржай(полярлық)УВ(ПВ) және арутикалық (антартикалық)АВ. Горизонталь
бағыттағы ауаның қозғалысын жел деп атайды. Жел жылдамдығы, күші және
бағыты арқылы сипатталады.
Жер жылдамдығы секундына метрмен (мсек)кейде сағатына
километрмен(кмсағ), баллмен(Бофорт шкаласы 0 –ден 12 баллға дейін) және
халықаралық Код бойынша узелмен (узел 0,5мсек –қа тең) өлшенеді.
Жер бетіндегі желдің орташа жылдамдығы 5-10 мсек.
Жел күші қозғалатын ауаның нәрсеге жасайтын қысымымен анықталады да
квадрат метрге килограммен өлшенеді (кгм2). Желдің күші оның
жылдамдығына байланысты:Р=0,25*Vкгм2, мұнда Р – күш, V- Жылжамдық, 0,25
коэффицент.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
Сұрақтарға ауызша жауап беріңіз
1. Ауа массалары дегеніміз не?
2. Жел анықтама беріңіз, мысал келтіріңіз. Оқулықпен жұмыс.
3. Өз аймағыңызда болатын жел циркуляциясының схема сызбасын салыңыз.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:34
9 ТАҚЫРЫП: Ауа райы . Климат.
Дәріс мақсаты:
Ауа райы және ауа массалары туралы ғылыми ұғым беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Ауа райы туралы жалпы түсінік.
2. Климат және климат құрушы факторлар.
3. Ауа райы туралы болжамдар.
Ауа райы дегеніміз осы сәттегі немесе қысқа уақыт аралығындағы,
мысалы, тәулік ішіндегі (тәулік ауа райы) белгілі бір жердегі
атмосфераның күйі. Тәуліктер ауа райы ұғымы өте маңызды, өйткені
тәуліктер дегеніміз атмосфера күйінің заңды өзгерістерінің ең қысқа
табиғи кезеңі. Ауа райын жүйелі түрде бақылап отыру, оны зерттеу бір
тәулік ауа райныңы комплекстік типтерін бөлуге мүмкіндік береді. әр
тәуліктің ауа райын қасыбір типке жатқызуға болады. Ауа райының типтерін
үш үлкен топқа ;аязды, 00 арқылы ауыспалы және аязсыз ауа райларына
біріктіреді. әрбір пота ауа райы бірнеше кластарға бөлінеді. Климат
ұғымының көптеген анықтамларының ең көп қолданылатын анықтамасы: Климат
дегеніміз Күн радиациясы, төселме беттің сипаты және осылармен байланысты
атмосфера циркуляциясы себепші болатын ауа райының көп жылғы режимі
Атмосфераның төселме бетпен өзара күрделі әрекеттесуінің
нәтижесінде климат қалыптасады. Климаттың қалыптасуындағы басты роль Күн
радиациясына – барлық атмосфералық процестер энергиясының көзіне тиісті.
Жер бетінде мүлдем бірдей екі климат табу қиын, бірақ ұқсастықтармен
айырмашылықтарының негізгі сипаттарын анықтап алып, оларды бір немесе
бірнеше жетекші белгілеріне, шығу жағдайларына қарай топтауға, яғни
классификациялауға болады.
Климатты алғашқы класификациялаулар XIX ғасырдың 70 –ші жылдарында
пайда болды және жай ғана баяндау сипатында еді. Бөлінген климаттық
провинциялар олардың орналасқан жерінің географиялық аты бойынша
аталады. Зупан ұсынған классификациядағы провинцилардың саны – 103 –ке
жетеді. 1900 – 1936 жылдары В.П. Кеппен жасаған климаттар классификациясы
барлық елдерде кеңінен таралып отыр. Кеппен классификациясы Л.С. Берг
(1924ж) ұсынған климаттар классификациясымен көп жағынан ұқсас келеді.
Берг бойынша климаттық зоналар географиялық(ландшафтық) белдеулермен және
зоналармен үйлеседі. Климаттардың қалыптасуы факторлары Б.П. Алисов
жасаған және генетикалық деп аталатын классификацияда есепке алынған. Мұның
негізне атмосфера циркуляциясының жағдайлары, ауа массасының типтері және
олардың орын ауыстыруы алынған.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Ауа райы элементтеріне анықтама беріңіз. Мысал келтіріңіз.
2. Шілде жаз айларының құбылысын контур картасына белгілеңіз.
3. Бұршақ қалай пайда болады.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:3, 4
10 ТАҚЫРЫП: Циклондар мен антициклондар.
Дәріс мақсаты:
Циклондар және антициклондар туралы жалпы түсінік беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Циклондар және антициклондар.
3. Тропиктік циклондар.
3. Шағын құйындар.
4. Пассаттар.
Жоғарыдағы ауа ағынында болатын өзгерістер жер бетінде қысым
өзгерістерін туғызады. Ауаның жайылатын аумағы астында қысым күрт
төмендейді, қысылатын аймағы астында керісінше, күрт көтеріледі. Соның
нәтижесінде жер бетінде қысымның жоғарғы және төменгі аймақтары пайда
болады, оларда циклондар мен антициклондар қалыптаса алады.
Циклондар дегеніміз аймақтың шетінен ортасына қарай (солтүстік жарты
шарда сағат тіліне қарсы) ескен циклондықсистемасы бар төменгі қысымды
тұйық аймақта (бара минимумы) Жер бетінде болатын еңкіш осьті жоғары
өршіген атмосфера құйындары.
Антициклондар дегеніміз желдері аймақтың ортасынан шетіне қарай
(солтүстік жарты шарда сағат тілімен бағыттас) ескен антициклондық
системасы бар Жер бетінде жоғарғы қысымды тұйық аймақта (бара максимумы)
болатын еңкіш осьті төмендей соққан атмосфера құйындары. Бұл құйындар
мейлінше жадағай келеді, өйткені олардың горизонталь өлшемдері вертикаль
өлшемдерінен 100-150 есе үлкен (диаметрі 1500-3000 км, биіктігі 2-4 км,
максимумы 15-20 км).
Тропиктік циклондар. Желдің жылдамдығы 17-ден 32 мсек-қа дейінгі
тропиктік циклондар тропиктік штормдар, желдің жылдамдығы 32мсек-тан артық
болғандықтан тропиктік дауылдар деп атайды. Тропиктік Ида дауылында
желдің желдің ең көп тіркелген жылдамды,ы 113 мсек. Тропиктік циклондардың
орын ауыстыру жылдамдығының желдің жылдамдығынан айырмашылығы не бары 10-12
кмсағ.
Тропиктік циклонның дамуы ылғалдың конденсацияланып, орасан зор жылу
мөлшерінің бөлінуімен қосарланатын жылы және ылғалды ауаның (атмосфераның
тұрақсыз стратификациясы салдарынан) интенсивті көтерілуі арқылы
түсіндіріледі.
Шағын құйындар. Атмосферада түрлі масштабтағы құйын қозғалыстары үнемі
байқалады. Жалпы циклондар өте ірі құйындар: ала құйындар, томболо-шағын,
кіші масштабты құйындар. Олардың диаметрі бірнеше ондаған метрден бірнеше
жүздеген метрге дейін болады. Шағын құйындарға ауа тез айналады (50-200
мсек)да, бүкіл құйын бір мезетте 10-20 мсек-қа жуық жылдамдықпен
араласады. Құйын теңіз үстінде - ала құйын болып та, құрылықта – тромб
болып та түзіле алады.
Антициклондар. Қоңыржай ендіктерде арасында қозғалмалы антициклондар
пайда болады. Антициклондар жеңілдеу тұрақтайды. Кейде суық бет үстінде
жергілікті суық антициклон пайда болады. Атнициклонның дамуы тропосфераның
жоғарырақ қабаттарында кездесетін ағындар облысы астында жоғарғы қысымды
облыстың түзілуінен басталады. Дамудың бірінші стадиясында жас анициклон 2-
3 км биіктікке дейін барады.Екінші стадиясы максимал дамитын стадиясы деп
аталады. Антициклондық қозғалысқа барған сайын жоғары қабаттар 8-12 км
биіктікке дейін қосылады. Үшінші стадияы – талқандалу стадиясы – антициклон
аз қозғалатын болады, ауаның жоғарыдан келіп, оның циклон орталығына түсуі
тоқтатылады.
Антициклонда ауаның төмен қарай қозғалысымен қосарланатын адиабаттық
қызуы антициклондарға тән.
Атмосфераның жалпы циркуляциясында циклондар мен антициклондардың ролі
орасан зор. Жер айналуының ығысу әрекеті меридиандық ауа ағындарын ендікке
айналдыра отырып, ендіктер арасындағы ауа алмасуына кедергі жасайды.
Басым желдер. Жер бетіндегі басым желдердің зоналылығы қысымның
зоналық бөлігіне байланысты. Поляр ендіктеріндегі жоғарғы қысым облысынан
және субтропиктерге ауа төменгі қысымды белдеулерге, яғни, экваторға және
қоңыржай ендіктерге қарай қозғалады.
Пассаттар – күшті желдер, субтропиктік ендіктерден экваторға қарай
соғатын желдер. Олар солтүстік жарты шарда тек солтүстік шығыстық, оңтүстік
те тек оңтүстік шығыстық желдер бола алмайтындығы айқын. Экваторға қарай
пассаттардың вертикаль қалыңдығы арта түседі.
Материктер мен мұхиттардың қызуы мен суынуының әр түрлілігіне
муссондардың пайда болуы байланысты. Муссондар дегеніміз жылына екі рет
бағытын мүлде дерлік қарама-қарсы өзгертіп отыратын ауа ағыстары. Муссондар
қысым айырмашылығы ерекше зор материктер мен мұхиттар арасындағы алқапта
пайда болады. Муссондардың циклондар мен антициклондандық әрекетімен жақсы
көрінеді. Тропиктік муссондардың туу себебі – маусымға қарай жарты
шарлардың түрліше қызуы және осыған байланысты қоңыржай ендітерде құрылық
үстінде орналасқан күшті қысқы антициклондар мен жазғы циклондардың
ықпалымен күшейтілген экваторлық депрессиямен субтропиктік антициклондардың
маусымдық ығысуы.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Атмосфераның жалпы циркуляциясында циклондар мен антициклондардың маңызы
(материалдар жинақтау).
2. Тропиктік муссондардың туу себебін түсіндір. Схемасын сызу.
3. Өзіңіз тұратын аймақтағы шағын құйындар туралы конспект жазу.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:3, 4
11 ТАҚЫРЫП: Географиялық қабық және биосфера.
Дәріс мақсаты:
Жер шарындағы тірі организмдердің таралу ерекшелігін түсіндіру.
Биосфера туралы алғашқы ұғым.
Тақырып сұрақтары:
1. Биосфера туралы ұғым.
2. Организмдердің жер қабықтары атмосфера, гидросфера және литосфераның
дамуындағы рөлі.
Алғашқы биосфера термині француздың белгілі натуралисті Жан Батис
Ламарктің (1744 – 1829) еңбектерінде кездеседі. Оның пайымдауынша
биосфера термині грекше биос - тіршілік, сфера - шар немесе қабық
дегенді білдіреді Олай болса, жер ғаламшардағы тіршілік аймағы бар қабат
болып саналады. Бұл туралы кейіннен көптеген зерттеулер шықты, ғылыми
деректер жинақталып, түрлі жаратылыстану ғылымдарында қолданыла бастады.
Биосфера терминін геология ғылымында кеңінен австрия ғалымы Э.Зюсс 1875 ж.
қолданды.
Биосфера жөніндегі алғашқы ғылыми ой – пікірлер 19 және 20
ғасырлардағы шет елдерде шыққан атақты ғалым В.В.Докучаев еңбектеріндеде
кездеседі.
Биосфера туралы тұтас ілімнің негізін салған көрнекті орыс ғалымы,
геохимик В.И.Вернадский (1863 – 1945) болды. Ол Жердің химиялық құрылысын
тіршілік химиясымен байланыстыра отырып, жер бетін өзгертудегі тірі
ағзалардың рөлін ашып берді. В.И.Вернадский оларды тірі заттар деп
атаған. В.И.Вернадский биосфера туралы ілімін қазіргі дүние жүзінің
ғалымдарына толығымен мойындатты.
Сонымен, эволюция барысында Жер ғаламшарының айналасындағы тірі
ағзалардың тіршілігіне қажетті және қолайлы ерекше қабық немесе биосфер
пайда болды.
Қазіргі замандағы биосфера өзіне литосфераның жоғарғы жағын және
атмосфераның төменгі жағын толығымен, гидросфераны да енгізеді.
Гидросфера – жер ғаламшарындағы барлық су айдындарын құрайды. Оған жер
бетін алып жатқан мұхиттар мен теңіздер, өзендер мен көлдер, жерүсті және
жерасты суларын жатқызады. Гидросферада тірі ағзалар массалары біркелкі
орналаспаған. Негізгі масса, фитопланктондар су үстінің (50-80 мертлік
қабаттарында) күн сәулесі түсетін, соның нәтижесінде фотосинтез процесі
жүретін қабаттарында кездеседі. Тірі ағзалар сондай-ақ 11 км. тереңдікте де
кездеседі (Мариан қазаншұңқырында погонофорлар кездескен).
Литосфера – (грекше –литос - тас) жер шарындағы құрлықтың беткі
қыртысты қатты қабығы. Литосфера қабатында тірі ағзалар 2-3 км.тереңдікте
де таралған.
Жердің ауа қабаты атмосфера деп аталады. Құрлықтың үстіңгі 100км
биіктікке дейінгі бөлігінде атмосфера қабаты орналасқан. Оның шеті жер
бетіндегі тірі ағзалардың тіршілігін Күннің ультракүлгін сәулелерінен
қорғайтын ерекше қабат - озон қабатымен шектеседі, оның тіршілік үшін
маңыздылығына байланысты озон қорғаны деп те атайды.
Сонымен, биосфера жердің үш қабатындағы (гирдросфера, литосфера,
атмосфера) тірі ағзалар тіршілік етеді (В.И.Вернадский бойынша, тірі
денелер).
Биосферадағы тірі ағзалар биомассасының ең көп тараған аймағы құрлық пен
мұхит бетінде, яғни литосфера мен атмосфераның, гидросфераның және
атмосфераның, литосфера мен гидросфераның түйіскен шекарасында байқалады.
Бұл жерлерде тіршілікке өте қолайлы жағдайлар: температура, ылғалдылық,
оттегі және ағзалардың қоректенуіне қажетті заттар және басқада элементтер
жеткілікті түрде кездеседі.
Биосферадағы тірі ағзалардың ең көп шоғырланған аймағын В.И.Вернадский
тіршіліктің беткі қаймағы деп жазған. Атмосфераның жоғарғы қабатына
көтерілген сайын және теңіз бен мұхиттардың терең қабатына жақындаған сайын
тіршіліктің шоғырлануы азаяды. Биомассаның жиналуы жасыл өсімдік тіршілік
әрекетіне тікелей байланысты болады.
Жалпы тірі ағзалардың химиялық құрамы атмосфера және литосфера
құрамынан көп айырмашылық жасайды. Оның есесіне олардың химиялық құрамында
сутегі мен оттегі атомдары көбірек кездеседі, бірақ тірі ағзалар құрамында
көміртегі, кальций және азоттың мөлшері басым болады. Тірі ағзалардың
құрамында Менделеев кестесіндегі элементтердің бәрі де кездеседі деп айтуға
болады. В.И.Вернадскийдің айтуы бойынша тірі ағзалар әлемдік материяның ең
белсенді бөлігін құрайды. Олар биосферадағы күрделі геохимиялық жұмыстарды
жүзеге асырып, Жердің беткі қабаттарын түрлі өзгерістерге ұшыратады.
Биосферада екі түрлі зат айналымы жүзеге асырылады:
Үлкен – геологиялық – тірі және өлі табиғат атомдары арасындағы
биогендік миграция.
Кіші – биологиялық – тірі ағзалар атомдары арасындағы биогендік
миграция.
Биосферада кейбір активті химиялық элементтер атомдар күйінде бір
ағзадан екіншісіне немесе өлі табиғатқа және қайтадан үздіксіз өтіп отыру
нәтижесінде тұрақты болады.
Соңғы 600 млн.жылда кембрийден бастап, Жер бетіндегі негізгі
айналымдар өзгерген жоқ. Биосфераның тұрақтылық жағдайы ең алдымен олардағы
тірі табиғат жағдайына, күн энергиясының фиксациясына және атомдардың
биогендік миграциясына тікелей байланысты.
Бірақ бұл тұрақтылықтың да шегі болады, оның бұзылуы үлкен келеңсіз
жағдайларға әкеліп соғады.
Жер бетінде биосфераның тұрақтылығын бұзатын биосфералық емес энергия
көздері пайда болды (атомдық, сутектік).
Қазіргі заманда адамзат баласының өзі де қоршаған ортаға өз өмірлеріне
қауіп туғызатын көптеген залалдар келтіріп отыр. Бұл залалдарды әзірше
қалыпқа келтіруге болады. Сондықтанда экология ғылымының да алданда тұрған
ең елеулі міндеттердің бірі – биосферадағы болып жатқан процестерді
реттеу және бұзылған ортаны қалпына келту жұмыстарын қолға алу.
Биосфераның заңдарының негізі орындалуда, бірақ барлық дүние жүзі
елдерінің экологтарының қосылуымен үлкен іс тындыруға болады.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Биосфера туралы ғалымдардың еңбектері.
2. Географиялық қабық туралы сипаттама.
Негізгі әдебиеттер:1,2,3,4,5
Қосымша әдебиеттер:3, 4
12-ТАҚЫРЫП: Тірі организмдер мен өсімдіктердің жер қабықтары.
Дәріс мақсаты:
Тірі организмдер мен өсімдіктердің жер бетіне таралуы туралы
түсіндіру.
Тақырып сұрақтары:
1. Тірі ағзаға қоршаған ортаның әсері.
2. Негізгі тіршілік ету ортасы.
Тіршілік ету ортасы – бұл тірі ағзаның айналасындағы және ол онымен
тікелей өзара әрекеттестікке түсетін табиғаттың бір бөлігі. Тіршілік
иелерін қоршаған орта сан қилы құбылыстары мен әр түрлі элементтерден
тұратын, уақыт және кеңістік бойынша үнемі үнемі өзгерісте болып ықпал
ететін әсерлерден тұрады. Кез келген тірі зат осы күрделі, әрі, өзгермелі
дүниеде тіршілік етеді: үнемі оған бейімделіп, өзінің тіршілік
әрекеттілігін оның өзгерістерін сәйкес клтіреді.
Біздің ғаламшарымызда тірі ағзалар жағдайларының өзгешелігімен тым
ерекшеленетін төрт негізгі мекен ету орталарын игереді. Су тіршілік пайда
болып, тараған ең алғашқы орта болды. Бұдан әрі тірі ағзалар жер беті мен
ауа ортасына билік құрды, топырақ жасап оған қоныс құрды. Тіршіліктің
төртінші ерекше ортасы тірі ағзалардың өзі болды, олардың әрқайсысы оған
қоныстанған паразиттер мен симбиондар үшін тұтас дүниені білдірді.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Тірі организмнің тіршілігі қоршаған ортамен тығыз байланысты.
2. Ғалымдардың еңбектерінен рефератқа дайындық.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6
Қосымша: 7, 9
13 ТАҚЫРЫП: Топырақ. Топырақ түзуші факторлар.
Дәріс мақсаты:
Жер бетіндегі топырақтың түзілуі және оларға әсер ететін факторлар
туралы түсінік беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Топырақтың құрамы.
2. Өсімдіктер мен жәндіктердің рөлі.
3. Топырақ түзудегі тір организмдердің минералды заттардың және климаттың
әсері.
Тірі органйзмнің тіршілігі қоршаған ортамен тығыз байланысты бола
отырып, сол ортаның дамуына бүкіл тірі организм қатысады. Тірі
организммен құрылымы да, дамуы да тығыз байланысты ортаның бірі-
топырақ.
Жер бетіндегі топырақтың түзілуі үзаққа созылған биогеохимиялық
процесс. Ол тау жыныстарына өсімдіктердің,
жануарлардың, микроорганизмнің, климаттың ұзақ уақыттар әсер ету
нәтижесінде құрылады. Тау жынысынан топырақтың айырмасын, оның
бойында құнарлылықтың, яғни шіріндінің болуында. Топырақтың құнарлылығы
әсімдікке қажетті қоректі тауыи беру мүмкіндігімен өлшенеді. Ол
қасиет тоиырақтың химиялық күрамына, физикалық қасиетше, су
режіміне байланысты. Топырақ өсімдіктер тіршілігіне әсер ету жағынан
климаттық фактордан кем түспейді. Топырақтың түзілуіне байланысты жер
бетінің кейіпі де өзгереді. Топырақ арасындағы микроорганизмдер мен әлі
табиғаттың қарым-қатысы оның физикалық, химиялық және механикалық
құрылымын жақсарта түседі. Топырақтың жоғарғы қабатында
өсімдіктерге керекті азот. Калий, калций, фосфор т.б. химиялық
элементтер жинақталған. Ал, топырақ ылғалы өнбойына оттегі, еріген
тұздар, минералдық заттарды сіңіріп, сілтілік немесе, қышқылдық ортаны
қалыптастырады. Осылайша топырақ арасында үздіксіз әлемдегі зат
алмасулар жүреді. Осылардың нәтижесінде топырақтың аймақтар
мен зоналарға тән климаттық факторлар жиынтығы, рельефі,
гидромеханикалық режімі қалыптасып, сол жердің биоценоз жиынтығын
құрайды. Топырақ түзуші басты фактор микорорганизмдер,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің өкілдері.
Микро организмдер өсімдіктер мен жануарлар
қалдықтарымен қоректене отырып, топырақты оттегімсн және органикалық
заттармен байытады. Олар әсіресе, саңырауқұлақтар,
актиномициттер, бактериялар.
Топырақ құру процесіне жоғарғы сатыдағы өсімдікер де өз үлесін
қосады. Өсімдіктің шіріген қалдықтары топыраққа қайта түсіп,
қарашірікті молайтады. Осылайша "топырақ-өсімдік-жануар-топырақ" зат және
энергия айналымы жүріп жатады. Топырақ түзуде жәндіктердің де ролі
ерекше. Мәселен, жауын құрты ол қара шірігі мол жерді мекендейді және сол
топырақты өзінің тіршілік әрекеті арқылы байытып отырады.
Топыраққа түсетін судың, оның бойындағы ылғалдылықтың бәрі де топырақ
құруда әсерін тигізеді. Топырақ бойындағы минералды заттар, тұздардың
сіңуіне топырақ бойындағы ылғалдылық әсер етеді. Егер топырақ бойында ылғал
көп болса, оттегі мен минералдық заттардың сіңуіне кедергі жасайды.
Топырақ кұрамы жағынан негізгі үш қабаттан тұрады. Олар бір-бірінен
морфологиялық және химиялық құрамына қарай айырма жасайды.
1. Перегнойный аккумалятивный - шөгінді шіріндіге бай қабат.
Бұл қабатта пайда болған органикалық заттардың біразы судың шаюымен төменгі
қабатқа өтеді.
2. Шайылу горизонты - мұнда жоғарғы қабаттан шайылып келген заттар
жиналады. Бұл қабаттағы топырықтың құрамы да түрлі-түрлі болады. Сазды
күлгін,гумсті қарашірікті, алюмени мен темір тотықтары да араласады.
Сондықтан бұл қабат беткі қабаттан гөрі қаттылау, тығыздау болады.
3 Топырақ пайда болған ең негізгі қабат (материнская порода) яғни
аналық жыныс. Тау жыныстары сыртқы күштердің әсерінен жуылып-
шайылудың және биологияляқ, биохимияляқ және адам әрекетінің
салдарынан топыраққа айналады. Әр қабаттың ішінде құрамы жағынан
бір-бірінен үлкен айырма жасайтын ұсақ жұқа қабаттар да кездеседі.
Мысалы, қоңыржай белдіктің топырағы онда өсетін қылқанды және
жапырақты орманның таралуына байланысты бірнеше ұсақ қабаттардан
түрады:
а. Ең беткі қабат бұл үнемі ауаның, судың әрекетінеі
тікелей ұшырайтын қабат болғандықтан мұнда өсімдік қалдықтары көптеп
кездеседі де борпылдақ болып келеді.
ә. Шіріндінің, өсімдік пен жануарлар қалдықтарының, минералдық
заттардың араласқан қабаты. Түрі қанық қоңыр гумсі көп болады.
б. Осы қосылыстардың минералдық заттары шайылып төменгі қабатына
өтіпкет кендіктен түсі күлгін сұр болып келетін топырақ. Міне бұл жұқа
қабаттардың құрамының әртүрлі болуына байланысты олардың
химияляқ құрамы да әр түрлі болады. Сондықтан да топырақ арасында
тіршілік ететін организмдер кішкене жылжыса болды басқа
экологиялық жағдайға тап болады. Олардың тіршілігіне қолайлы не
қолайсыз жағдайдың тап болуы мүмкін. Сондықтан да топырақ арасындағы тірі
организмдердің таралуы да төменнен жоғары қарай өзгереді. Неғұрлым топырақ
борпылдақ болып, арасындағы қуыстары көп болса, сол ғұрлым тіршіліктің көп
таралуына колайлы болады.
Топырақ бойына ылғалдылықтың таралуы да түрліше болады. Оған
себеп болатын топырақтың ылғал ұстағыштық қасиеті. Ылғал тартқыш кабат.Бұл
қабат бойына бүкіл ылғалдылықты сіңіріп ұстайды. Мұндай топырактың 94
пайызы судан тұрады. Топырақ бойындағы тар жіңішке саңылаулыр не түтікшелер
арқылы сулардың жан-жаққа тарауы. Топырақтың бойына
сіңген ылғалдылықтар осы түтікшелерде сақталады.
Үлкен кеңістіктерден орын алып, топырақ қабаттарының арасында
орналасқан су. Олар егер қысым күшейіп шығатын жол тапса, атып сыртқа
шығады. Бұлар гравитациялық сулар. Топырақтың өз ішіндегі ауаның
газға айналуынан пайда болған ылғалдылық.Судың топырақ құрамында әр
түрлі жағдайда болуына байланысты оның құрамы да әр түрлі
болады. Мысалы, егер гравитациялық су өте мол болса, топырақтың режімі
су. Топырақтың тығыздығы тереқдігінен бетіне қарай
өзгереді, қоймаларының режімше ұқсас болады. Құрғақ деген топырақтың өзі
жер бетімен салыстырғанда ылғалды болады. Мұндай үнемі
ылғалдылықта тіршілік етуге икемделген тіршіліктің құрғақшылық күшті
болған жылдары қимыл-қозғалыстары баяулап, жүрісі
нашарлайды. Сонымен қатар топырақтың бойында үнемі ауа болады. Бірақ ауаның
құрамы да үнемі өзгеріске ұшырап түрады. Топырақ тереңдеген сайын оттегі
азайып, көмірқышқыл газы көбейе түседі. Онымен қоса топырақ ішіндегі
организм қалдықтарының шірінділері қосылып түрлі жағымсыз газдар амияк,
күкірт т.б. құрайды. Егер топырақты су басып, оттегі азайып, өсімдік,
жануарлар қалдықтары күрт шіри бастаса кей жерлерде оттегі жойылып,
анаэропты жағдай пайда болады да тіршілікке қауып төнеді.Топырақ
температурасының өзгергіштігі оның беткі қабатында күшті жүреді де
тереңдеген сайын тұрақтана бастайды. Тіпті 1-1,5 метірден әрі қарай тұрақты
температураға ие болады.
Студенттердің оқытушымен бірге орыңдайтыы жүмысы (СООЖ):
1 Практикалық жұмыс.Географиялық қабықтың ірі ланшафтылық кешендерге
бөлінуі: белдеулер мен географиялық зоналар туралы пікірлесу.
2. Пікір сайысы. Топырақ түзудегі тірі организмдердің, минералды
заттардың климаттың және жер бедерінің ролі туралы.
Студенттердің өздігінен орындайтын жұмысы (СӨЖ):
Шығармашылық жұмыс. Еуразия мен Қазақстанның негізгі табиғи
аймақтары туралы мына жоспармен конспекті жазу:
а. Арктикалық, тундралық, далалық, шөлейттік, шөлдік, субтропиктік
аймақтар.
ә. Әр аймақтың географиялық орыны, жер бедері, климаты өсімдіктері
мен жануарлары туралы қысқаша сипаттама
б. Зоналардың табиғи ресурстарының халық шаруашылығына тигізетін
пайдасы.
Студенттердің өзіндік жұмысын бағалау.
1-тапсырманы орындағаны үшін 100%- 100 балл.
Күнді айналып жүрген 9 планетаның біреуі Жер - барлық адамдардың
үйі болып саналады және солай болын қала бермек.
Әуелде салқын және борпылдақ жер қойнауындағы заттар бірнеше миллион
атмосфераға жетегін салмақтан жаншылып, бірте-бірте нығыздалып және ондағы
радиоактнвті элементтерден бөлінген жылудан кызып, біртінден үлкейіп осы
күнгі қалыпқа келді.
Жер қойнауы қызуына байланысты ондағы заттар балкьт, бір-бірімен
араласып, құрамы мен үлес салмағы аздар қалқып жогары қабатқа көтеріліп,
үлес еалмағы ауырлап төмен. түсіп орта қабатқа жиналган.
Сөйтіп жер шарының ортасында радиусы 3500 км шамасында өте тығыз
орасан зор жердің ядросы (өзегі) пайда болган. Оның еалмағы жер шарыньщ 34
пропентін қүрайды. Ядроны айнала қоршан жатқан, радиусы 2900 км.
шамасындағы кабаты Мантия деп атайды. Ғалымдарлың болжауы бойынша мантия
ісремний, темір және магний тотықтарынан тұрады. Жер шарының сыртқы
қабатының жер қыртысы (литосфера) деп аталады. Оның радиусы 15-18 см-ден
80 км дейін болады, Жердің осы қабаты адамдар пайдаланып жүргеен барлық
минералды байлықтар сақталғак қойма болып есептеледі.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Адам әрекеті арқылы топыраққа әсер етуі, зиян келтіруі туралы қысқаша
әңгіме жазу.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6
Қосымша: 7, 9
15 ТАҚЫРЫП: Адам және табиғат. Табиғатты қорғау мәселелері.
Дәріс мақсаты:
Табиғат пен адамның арасындағы қарым-қатынастың тиімді және тиімсіз
жағдайын түсіндіру негізінде табиғатты қоршаған ортаны қорғау туралы білім
беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Табиғат пен адам байланысының көздері.
2. Адамның табиғатқа пайдалы және зиянды қарым-қатынасы.
3. Табиғатты қорғау мәселелері.
Табиғи ортаны зиянды қалдықтармен ластау, табиғи ресурстарды тауысу
және табиғатта экологиялық байланыстардың бұзылу қаупі қоғам мен табиғи
ортаның өзара әрекеттілігінің табиғатты қорғау деп аталатын нысанын
тудырады. Бұл нышан – адамның қоршаған ортадағы бұзу-бүлдіру әрекеттігіне
қарсы жауап қату болып табылады. Пайдаланудың айырмасы, бұл қоғамдық және
мемлекеттік әрекеттіліктің табиғи ресурстарды сақтау мен қайта өндіруге
бағытталған саналы нысана.
Табиғатты қорғау идеясы ХІХ ғасырда-ақ пайда болып, табиғат мұраларын,
оның ескіден қалған жұрнақтары мен көрнекті объектілерін адамзаттың
бүлдіруінен, залал келтіруінен қорғау ретінде қарастырылады.
ХХ ғасырдың ортасында табиғи ресурстарды орында пайдалану мәселесі
табиғатты қорғау нысаны ретінде адамды, қоршаған ортаны қорғау, сауықтыру
мәселесіне айналды. Қорғаудың тікелей объектілері табиғи объектілер мен
олардың ресурстары болып алдыңғы нысандардан айырмасы, мұнда табиғи
қоршаған ортаны қорғау тікелей қорғау объектісі ретінде адамды, оның
өмірін, оның денсаулығын, оның тектік болашағын алға шығарады.
Адамның денсаулығы мен жақсы тұрмыс халі қоршаған ортаның табиғи
ресурстарды пайдалану үрдісінде өзгеруімен байланысты. Сондықтан қазіргі
нормативтік құжаттарда табиғатты пайдалану мен табиғатты қорғаудың бірлігі
байқалады, яғни тіпті олардың аттарының өзінде табиғатты қорғау және
табиғи ресурстарды орынды пайдалану туралы айтылды.
Өзін-өзі бақылау тапсырмасы:
1. Туған өлкеміздің табиғаты туралы әдебиеттер жинақтау.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6
Қосымша: 7, 9
2 бөлім: БОТАНИКА ЖӘНЕ ӨСІМДІКТЕР ЭКОЛОГИЯСЫ
ГЛОССАРИЙ
Фотосинтез – күрделі процестің нәтижесінде жапырақта пайда болатын
органикалық заттар.
Жапырақ түсу - өсімдіктердің дамуы және оның тіршілік жағдайына
икемделуіне байланысты пайда болатын заңды биологиялық процесс.
Өсімдіктердің өсуі - өсімдік организмінде жаңа құрылымдық элементтердің
пайда болуы.
Өсімдіктердің дамуы - өсімдік клеткасында, жалпы өсімдіктің өзінде
сапалық өзгерістің болуы.
Көбею – түрдің сан жағынан көбеюі, тұқым таратуы оның жалғастылығы үшін
керекті тірі организмдерге тән қасиет.
Жыныссыз көбею – спора арқылы көбею. Бұл жағдайда өсімдік тек аналық
организмнің қасиеттерін алады.
Вегативтік көбею - өсімдіктің белгілі бір мүшесі не аналық өсімдіктің
бөліктері арқылы көбею.
Жынысты көбею – аналық пен аталық ұрықтардығ қосылуынан зигота пайда
болады.
Тамыр - өсімдікті түрлі қоректік заттармен қамтамасыз ететін жер
астындағы бөлігі.
Өскін - өсімдіктің алғашқы жер бетіне шыққан бүршікті, жапырақты
сабағы.
Өркен - өскіннің көтеріліп ұзарып өсуі.
Сабақ - өсімдік бойын ұстап тұратын және жапырағы мен тамырын
байланыстыратын бөлігі.
Жапырақ - өсімдіктің фитосинтездік және газ алмасу қызметін атқаратын
мүшесі.
Жеміс - өсімдіктің гүлден пайда болатын мүшесі, осының арқасында
өсімдік сақталады және жер бетіне таралады.
Ареал – бір түрдің таралу шекарасы. Барлық құрлықта да кездесетін
өсімдік түрін – космополит дейді.Тек бір ғана аймақта кездесетін өсімдіктің
не жануардың түрін эндемик дейді.
Флора – белгілі бір аймақта тарихи қалыптасып өсіп жатқан өсімдіктер
түрлерінің бірлестігі.
Абиотикалық фактор дегеніміз – организмге әсер ететін бейорганикалық
ортаның жиынтығы.
Биотикалық факторлар дегеніміз – тірі организмдердің бір-біріне және
қоршаған орта жағымды не жағымсыз әсері.
Гелиофиттер – күн көзін сүйетін, өте жарық жерлерде өсетін өсімдіктер.
Өсімдіктің тіршілік формасы – морфологиялық және анатомиялық құрылысы
жағынан және сыртқы түр-түсінен бір-бірінен айырма жасайтын өсімдіктер.
16 ТАҚЫРЫП: Ботаника және өсімдіктер курсының мақсаты
Дәріс мақсаты:
Ботаника және оның зерттеу облыстары туралы жалпы ұғым беру.
Тақырып сұрақтары:
1. Ботаниканың зерттеу объектісі.
2. Жаратылыстану тараулары.
3. Өсімдіктер экологиясы.
Ботаника жеке салаларға бөлінеді. Бұл салалар өзара тығыз
байланыстылығына қармастан, әрқайсысы өсімдіктердің дамуы, құрылысы мен
тіршілігінің заңдылықтарын зерттейтін дербес ғылым болып табылады.
Морфология (грекше морфо-пішін, логос-сөз, ғылым) өсімдіктердің жай
көзбен немесе арнаулы аспаптар (лупа, жарық, электрондық микроскоп) арқылы
көруге болатын сыртқы пішіні мен ішкі құрылымын зерттейді.
Морфология өз кезегінде мәні морфологиялық болып келетін цитология,
гистология, анатомияны қамтиды. Цитология (гр.цитос-сосуд, клетка,
клетканың құрылысы мен тіршілік әрекетін, өсімдіктер ұлпасы мен олардың
өсімдіктер мүшесіне орналасуын зерттейді. Анатимиямикроскоп арқылы
өсімдіктердің мүшесінде орналасуын зерттейді.
Анатомия микроскоп арқылы өсімдіктердің құрылысын зерттейді, демек,
бұған цитология мен гистология енеді. Гистохимия, микроскоп және химиялық
реакциялардың көмегі арқылы заттардың клеткалар мен ұлпаларда тарауын
анықтайтын анатомияның бір бөлімі болып табылады.
Құрылымдық ботаниканың бір бөлімі ретінде эмбрология (гр.эмброн-ұрық)
бөлініп шықты, бұл ұрықтың құрылысы мен дамуын зерттейді.
Физиология өсімдіктерге тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz