Ес – күрделi психикалық процесс

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ес - күрделi психикалық процесс, ол бiрнеше дара процестерден тұрады. Олардың негiзгiлерi: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту.

Есте қалдыру дегенiмiз - жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды, олардың мәнiн есте бұрынғы сақталғандармен байланыстырып отыру. Есте қалдыру процесi талғамалы. Өйткенi бiз санамызға бұрын әсер еткен нәрселер мен құбылыстардан, болмыс пен оқиғалардан өмiр мен тiршiлiкке қажеттi материалдарды ғана тұрақтандырып, жадымызда қалдыруды мақсат етемiз. Есте қалдыру арнайы есте қалдыру, ерiксiз есте қалдыру болып екiге бөлiнедi. Ерiксiз есте қалдыруда адам алдына арнайы мақсат қоймайды. Ал арнайы есте қалдыру үшiн мынадай шарттар қажет: 1) арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу; 2) есте қалдырудың қоғамдық, тәжiрибелiк мәнiнiң адам қажетiне байланысты болуы; 3) есте қалдыруды жоспарлап, оқылған материалдардың жемiсi мен оның iшiнен еске түсерлiк түйiндi мәселелердiң iзiн, мәнiн бiлу; 4) сол мән- мағыналарды түсiну үшiн оларды ойлау процесiмен тығыз ұштастыру;

Естiң жемiстi болуы.

Естiң тиянақты әрi жемiстi болуына әсер ететiн себептер.

Естiң жемiстi болуы №2 сызба

5) қабылдаған нәрселердiң байланыс жүйелерiн, тiрек боларлық желiсiн табу; 6) қабылдаған нәрселердi өз сөзiмен құрастыру, сөйтiп қажеттi материалдарды есте қалдыруды жеңiлдету; 7) өз еңбегңн, оқуын дұрыс ұйымдастыра бiлу; 8) сапалы түрде қайталап, пысықтап отыру.

Мұндай талаптарды орындау адамның ақыл-ой кенi болып саналатын ес пен жадында сақтауын дамытып отыруға пайдалы ықпал етпек.

Есте сақтаудың тиiмдi әдiсi мен жемiстi болуы қажеттi материалдарды жаттап алуға байланысты. Бұл тәсiлдiң де өзiндiк амал-әрекетi, жүйесi бар. Кез-келген жаттау жемiстi бола бермейдi. Ғылымда естi дамытуға арналған жаттау тәсiлiн - мнемоника деп атайды. Бұл латын сөзiнен шыққан. Мәнiсi жаттап алу амалы, естi дамытудың тиiмдi жолының бiрi. Естiң жемiстi болу шарттары №1, 2 сызбаларда көрсетiлген.

2. 1 Ес процесiн қалыптастыруда мұғалiм жұмысының әдiс-тәсiлдерi.

Қайта жаңғырту ерiксiз және арнайы болып екiге бөлiнедi. Ерiксiз қайта жаңғырту - мақсатсыз. Мысалы, музыканттың белгiлi ән-күйлердi күнде орындауы. Арнайы қайта жаңғыртуда белгiлi мақсат болады. Оған адам өзiнiң ерiк-күшiн жұмсайды, арнайы әдiс-тәсiлдер қолданып, жүзеге асырады.

Тану - естiң бұрынғы қабылдағандарға кезiккенде көрiнетiн қайта жаңғыртудағы қарапайым түрi. Тану қабылдау дәрежесiне орай түрлiше болады. Мәселен, кейбiреулер бұрынғы көргенiн бiрден айнытпай таниды, ендi бiреулер тiптен тани алмай қиналады. Тану ұқсатумен де байланысты. Мысалы, адам бiр жерге келгенде, бұрын көрген сондай бiр жердi есiне түсiрiп, айналадағы нәрселердi ұқсатады.

Ес елестерi. Жаңғарту бейне түрiнде де болады. Бұрын құабылданаған нәрселер мен қазiр жоқ көрiнiстiң бейнесi еске түседi. Соған орай көрген нәрсенiң бейнесi көзге елестейдi, ал естiген нәрсенiң дыбысы құлаққа келедi. Қабылдау процесiне бiрнеше талдағыштар қатысады. Елестетулердi сөзбен айтып та, пiкiрлер мен ой қорытындылары арқылы да тудыруға болады.

Елестетулер жалқы және жалпы сипатта да болады. Бiр ғана нәрсенi елестету - жалқы, ал жалпы елестету тектес, ұқсас нәрселердi жеке-жеке қабылдау нәтижесiнде пайда болатын бейнелер. Жалпы елестетулердiң тұрақтылығы, анықтығы жалқы елестетулерге қарағанда, солғын, көмескi болады. Адамның тiкелей сезiмдiк танып бiлуi мен абстрактiлiойлау арқылы танымы арасындағы жалғастырушы көпiр - елес деуге болады.

Ұмыту. Бұрын қабылданған материалдарды есте сақтамайынша, тани алмаймыз. Ұмыту дегенiмiз - қабылданғанды, есте қалдырғандарды қажет болған кезде еске түсiре алмау, танымау немесе еске түсiру мен танудың қателесiп жаңылысуы. Ұмыту жүйке қызметiнiң күiне байланысты. Жүйке жүйесi әбден шаршағанда не ауруға ұшырағанда, адамда ұмытшақтық күштi болады. Ұмыту қабылданған материалдардың нашарлығына да байланысты. Жүйке жүйесiнiң нашарлауына орай ұмытшақтық қартайған адамдарда жиi кездесе бередi. Мәселен, аты әлемге әйгiлi табиғат зерттеушiсi, ғалым Карл Линней әбден қартайғанда өзiнiң 40-50 жыл бұрын жазған шығармаларын оқып отырып: “Шiркiн-ай, мен осындай шығарманың авторы болсам, ” - деп таңырқапты. Атақты жазушы Вальтер Скотт “Айвенго” атты романын науқастанып жүрген кезiнде жазыпты. Роман басылып шығады. Ауруынан айыққан соң Вальтер Скотт өз романының қай кезде шыққанын еске түсiре алмапты. Мұндай құбылыс психологияда амнезия деп аталады және бұл құбылыстармидағы тежелу, өшу . Бiрақ өшкен, ұмытылған байланыстар бiр кезде жаңғырып, еске түседi. Бұл ес процесiнде р еминекценция делiнедi. Мәселен, бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде немiстерде тұтқында болған Ресей солдаты Германияда ұзақ жылдар бойы тұрып, кейiн елiне оралады. Елiне келген соң арада бiрнеше жылдан кейiн бұрын меңгерген немiс тiлiн мүлде ұмытып қалады. Ауырып, ауруханаға түседi. Бiр күндерi бойы сергiгенде, ол орнынан тұрып, бұрынғыша немiсше сөйлеп кеткен.

Осы орайда уақытша ұмытуды сақтық тежелу деп атайды. Ұмыту жүйке клеткаларындағы тежелу процестерiнң дамуы. Адамның бұрынғы iстеген қызметi қазiргi есте сақтау жұмысына бөгет болса, оны проактивтiк тежелу , ал бұрыннан есте сақталған материалына кейiнгi қызметi бөгет болса, ретроактивтiк тежелу делiнедi. Мұндай жайттар мағынасы бiр-бiрiне жақын материалдарды үйренуде жиi кездеседi. Оқу-тәрбие iстерiнде, әсiресе, сабақ кестесiн жасауда осы мәселенi айрықша ескеру қажет, яғни, бiр тектес пәндер мен түсiнiгi жеңiл, күрделi болып келетiн пәндердi араластырып отырған жөн.

Мектепке түсу балалардың логикалық есiн дамытуда үлкен роль атқарады. Оқушылардың есiн тәрбиелеуде де мұғалiм олардың жас және дара ерекшелiктерiн қатты ескере отырып, жұмыс жүргiзедi. Төменгi класс оқушылары оқу тәсiлiн өз бетiмен таңдап ала алмайтындықтан мұғалiм үйге тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектiгiн балаларға ұдайы ескертуi керек. Бұл жөнiнде оқулықтардың бәрiнде текстi қалай оқу, тапсырманы қалай орындау керектiгi айтылған. Бiрақ баланың назары кейде бұған жөндi түсе қоймайды. Мұғалiм мұны қатты ескергенi жөн.

Төменгi класс оқушылары (әсiресе, бiрiншi, екiншi кластағылар) материалды көбiнесе сөзбе-сөз жаттап алады. Олар материалды есiнде қалғанша оқи бередi. “Оқулықтағыдай бiлсем болғаны ғой”дейдi. Бұлайша есте қалдыруға материалдың қысқалығы әрi жинақылығысебеп болады. Балалардың сөздiк қорының аздығы да өз сөзiмен айтуға мүмкiндiк бермейдi. Сондықтан, мұғалiм, бiр жағынан, баланың бiр сөздiк қорын дамыта отырып, екiншi жағынан, материалды өз бетiнше айта бiлуге үйретуi қажет. Баланың оқыған нәрсесiнiң мәнiн түсiне алуы - оның материалды өз сөзiмен айта бiлуi болып табылады. Осылайша есте қалдыру үшiн оқитын материалды бiрнеше мағыналы бөлiктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет екендiгi өткен параграфта айтылады. Төменгi класс оқушылары бұл жағына өте шорқақ екенiн де психологиялық зерттеулер көрсетiп отыр. Өйткенi, бала текске талдау жасауды бiлмейдi, текстi жеке бөлiктерге бөлгенменоның негiзгi жерiн айыра алмайды. Оқушылар шығарманың жеке бөлiктерiне ат берiп, басты жерлерiн табудың орнына, текстi түгелдей жаттай қояды. Бұл әдiс оған оңай болып көрiнедi. Егер текст ұсақ бөлiктерге бөлiнетiн болса, оқушылар жеке фактiлер мен сөйлемдердi оларға тақырыпша етедi де, текст үлкен бөлiктерге бөлiнсе, бұлардың тақырыпшасы шамадан тыс, шығарманың мазмұнын көрсетпейтiн жағдайда болады.

Шығарманың мәнiне қарай бөлiктерге бөлуге төменгi класс оқушыларының көпшiлiгiнiң қабiлетi жетедi. Бiрақ мұнда оқылытын текстiң сипаты және балалардың жас ерекшелiктерi ескерiлуi тиiс. Шығарманың ең негiзгi идеясын табу, оған өз бетiнше тапсырма беру, үшiншi класс оқушыларында жап-жақсы дамитындығы байқалады. Бұл әдiстi балаларға мұғалiм ғана үйрете алады. Оқушыларды жаңа шығарманы өткен шығармамен байланыстыра бiлуге машықтандыру, оқу материалдарын неғұрлым ұзақ мерзiмге есте қалдыруға бағыт беру - мағыналы естi дамытудың басты әдiстерiнiң бiрi. Мұғалiм сондай-ақ балалардың есте қалдыру, қайта жаңғырту мүмкiндiктерiн өздерi қадағалай алуына үнемi жолбасшылық көрсетiп отыруы тиiс.

Бала есiнiң дамуы - мұғалiмнiң жұмыс әдiсiне, әсiресе, психологиялық дайындығына байланысты. Алдымен мұғалiм есте қалдыру мен қайта жаңғыртудың заңдылықтарын жақсы бiлуге тиiс. Сонда ғана ол балаларды осындай әдiстерге үйрете алады. Мұғалiм оқушылардың есiн тәрбиелеуде олардың жас және дара ерекшелiктерiн қатты ескертедi. Мұндайда бағдарламалық материалдардың iшiне аса қажеттi дегендерiн iрiктейдi, жаңа сабақтың мазмұнын әр кез оқушының бұрыннан бiлетiндерiмен байланыстырады, баланы алаңдататын факторларды болдырмау жағын қарастырады, оқушылардың шамасы келмейтiн тапсырмаларды бермейдi. Сабақты баланың есiнде жақсы қалдыру үшiн олардың мұғалiм бала бiлуге тиiстi нәрсенi үнемi көзiне көрсетiп, дұрыс қабылдай алуына қатты зер салу қажет. Бұл үшiн қолымен ұстатқызып, суретiн салдырғызып отырғаны жөн. “Алғашқы образдардың есте берiк және барлық жағынан сақталып қалуының ерекше мәнi бар, - дейдi К. Д. Ушинский, - өйткенi балалардың есiнде оқыту арқылы жеткiзiлетiн алғашқы образдар неғұрлым берiк орын алатын болса, соғұрлым келешектегi образдар баланың есiнде оп- оңай және берiк сақталатындығын көремiз. Баланың есiн тәрбиелеп, дамыту iсiн оның бүкiл ақыл-ой адамгершiлiк тәрбиесiмен қосақтастыра жүргiзген жөн. Оқушылардың оқу мен еңбекке байланысты борышы мен жауапкершiлiгiн, әдетi мен ерiк-жiгерiнiң жақсы сапаларын тәрбиелеу олардың есiн де жетiлдiрiп отыруға көп көмегiн тигiзедi.

2. 2 Ес саласындағы дара айырмашыдлықтар.

Әр адам есiнiң өзiндiк ерекшелiктерi болады. Бiреулер есiнде тез сақтап, анық жаңғыртады. Кейбiреулер белгiлi бiр нәрсенi, суреттi, ал басқалар сөздi, ендi бiреулер ән-күйдi, саз ырғағын есiнде жақсы қалдырады. Ес осындай ерекшелiктерiне орай типтерге бөлiнедi. Мәселен: көру есi, есту есi, қимыл-әрекет есi, аралас ес. Көру есiне адам көргенiн ұзақ уақыт бойы есiнде сақтай алады. Ұлы ақын А. С. Пушкиннiң есту есi өте күштi болған көрiнедi. Есту есiнiң күштiлiгi мен нәзiктiгi - қазақ ақындары мен жырауларына да тән қасиет.

Ес процесi есте қалдыру мен ұмыту шапшаңдығына, олардың баяулығына орай мынадай төрт типке бөлiнедi: