Анықтауыш, оның зерттелуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Анықтауыш, оның
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..5
1. Анықтауыштың қазақ тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
2. Түркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..23
3. Орыс тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..27
ІІ. Есімшелі анықтауыштар, олардың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Қабыса байланысқан дара есімшелі
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1.1. –ған, -ген, -қан, -кен тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1.2. –ар, -ер, -р тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1.3. – с тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43
2.1.4. –атын, -етін, -йтын, -йтін тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.1.5. –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Етістік - тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделісі. Оның
күрделілігі бұл сөз табының өзіндік ерекшелілігін аңғартады. Қазақ тіл
білімінде етістіктің өзіндік ерекшелілігі туралы проф. А.Хасенова: Әр сөз
табының ерекшеліктеріне әр жақты қарап, түрлі сөздік категориялар
тұрғысынан келгенде, сөз таптары, оның ішінде, әсіресе етістік морфология
шеңберінен әлдеқайда кең және әр қилы болатыны мәлім. Оның лексика және
грамматикалық ерекшеліктерін, морфология және синтаксистік ролін, әрбір
құбылысының тарихи қалыптасуы мен стильдік қолданылуын т.б тек морфология
аясында қарау, әрине, біржақтылыққа соқтыратыны анық, - деп етістіктің
синтаксистік тұрғыдан зерттелуінің өзектілігін меңзейді [1,14]. Есімшенің
синтаксистік қызметі жайлы Ж:Болатовтың [2, 5-15] ғана еңбегі болмаса,
арнайы зерттелуі толық шешімін тапты деу қиын.
Етістік - өзгергіш категория, сөйлем мүшесі қызметін атқаруда икемді.
Қазіргі кездегі етістік сөз табындағы жаңаша көріністердің синтаксистік
талдау жұмысына да ықпалы бар. Осындай жағдайлар етістіктің ерекше бір
түрі – есімшенің синтаксистік, нақтырақ айтқанда анықтауыштық қызметте
жұмсалу ерекшеліктерін нақты білу қажеттілігін туындатады.
Есімшелердің есім сөздердің де, етістіктердің де қасиеттерін меңгеріп
екі жақты синтаксистік қызмет атқаратыны дәлелденген мәселе, әрі оқулықтар
мен грамматикаларда осылай беріліп те жүр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сөз таптарының синтаксистік қызмет
аясының кеңеюін тереңірек зерттеу – тіл дамуының өзекті мәселелерінің
бірінен саналады. Етістік сөз табының ішінде есімшенің екі жақты табиғаты
оның синтаксистік қызметін де күрделендіретіндігі белгілі. Неғұрлым тақырып
нақтыланған сайын зерттегелі отырған объектінің қыр-сырын да соғұрлым
тануға мүмкіндік туады. Жұмыс есімшелі анықтауыштың табиғатын тануға
арналады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
етістіктің грамматикалық категорияларының синтаксисте анықтауыштық қолданым
диапазонының кеңеюін дәлелдеп, олардың атрибуттық қызмет аясындағы жаңа
тіркесім формаларын ашу.
Осы мақсаттарға сай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
- етістіктің ерекше категориясы (етістікке де, есімдерге де тән)
есімшенің анықтауыш болудағы мүмкіндік деңгейін анықтау;
- етістіктің есімше, қимыл есімі және басқа формаларының анықтауыштық
қызметі жайлы орыс, түрік және қазақ тіл білімі синтаксис саласы
ғалымдарының пікірлерін жинау, топтау-сараптау, одан бағыт-бағдар алу,
өзіндік пікірлерді келтіру.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысында талдау-жинақтау, тарихи-
салыстырмалы, типологиялық-салыстырмалы әдістер мен жинақтау, сараптау,
жүйелеу, қорытындылау, тұжырымдау тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің дерек көздері. Абайдың Қара сөздерінен бастап, классик
жазушыларымыз М.Әуезовтің, Ғ.Мүсірепов, Х.Есенжанов, І.Есенберлин,
Ә.Нүрпейісов, Ш.Айтматов, қазақ көркем прозасының шеберлері О.Бөкеев,
М.Мағауин, М.Сүндетов, Қ.Жұмаділов, Т.Әбдіков, Қ.Қазиев, ақын М.Мақатаевтың
шығармалары негіз болды. Сонымен қатар республикалық мерзімді басылымдардан
алынған мысалдар пайдаланылды.
Зерттеудің әдістанымдық негіздері. Қазақ тіл білімінің қалыптасуына
игі ықпал еткен П.М.Мелиоранский, Н.И.Ильминский, В.В.Радлов,
Г.В.Архангельский еңбектері, ұлт ғалымдары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанұлы,
С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Т.Қордабаев, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев,
т.б. синтаксис саласы мамандарының еңбектері басшылыққа алынды. Сондай-ақ
түрколог ғалымдар: Э.В.Севоротян, И.А.Батманов, Н.А.Баскаков,
Л.П.Поцелуевский, Н.К.Дмитриев, Н.И.Убрятова, А.Н.Кононовтар мен орыс тіл
білімінің мамандары В.Виноградов, И.И.Мещанинов, А.А.Шахматовтардың
зерттеулерінен бағдар алдық. Ана тіліміздің синтаксис, морфология саласы
бойынша жазылған жұмыстарды саралап, зерттеу жұмысымызға арқау еттік.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында пайдаланылған еңбектер тізімі берілген.
І. Анықтауыш, оның зерттелуі.
1.1 Анықтауыштың қазақ тіл білімінде зерттелуі.
Сөйлемнің өзге мүшелеріне қарағанда анықтауыштың дамуы күрделірек
екенін арнайы болсын, жанама түрде болсын ол жайлы қалам сілтеген
зерттеушілер пікірі растайды. Өйткені ол – дамуда формалық, құрылымдық,
мағыналық жақтан түрлі тәсілдерді меңгерген, ойды дәл, әсерлі жеткізуде
маңызды қызмет атқаратын сөйлем мүшесі [3, 154 б].
Ал етістіктің анықтауыш қызметінде жұмсалуы ертеден келе жатқан
құбылыс екенін тілдік фактілер дәлелдейді. Әрі оның кейбір формаларының
анықтауыш болуы түрколог ғалымдардың назарынан тыс қалмаған
(П.М.Мелиоранский, М.Терентьев, А.Байтұрсынов, С.Аманжолов еңбектері).
Осы көнеден келе жатқан құбылыс бұл күнге дейін өзгеріссіз қалыпында
жетті ме және олардың анықтауыш қызметін атқаруда дәстүрлі сөз таптарынан
(сын, сан есімдер, есімдік) қандай ерекшеліктері бар деген сауалдар
төңірегінде сөз қозғасақ. Әрине, тарихи грамматикаға жүгінеміз.
Есімшелер тарихынан. Түркі, монғол, тұнғыс-манчжұрхалықтарының тарихын
және тарихи шығармаларын салыстыра отырып зерттеген түрколог ғалымдар
(М.А.Костренко, В.В.Бартольд, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, С.Е.Малов,
Б.Я.Владимирцев, Г.Рамстед, В.Котвич, К.Гренбек, А.Жафароғлы т.б) түркі
тілдерінің дамуын негізінен 6 кезеңге бөліп қарастырады. 1. Алтай дәуірі;
2. Хұн дәуірі (б.э. V ғ.д.); 3. Ежелгі түрік кезеңі (V – Х ғ-р); 4. Орта
түрік дәуірі немесе түркі тайпаларының тілі қалыптасқан кезең (Х-ХV);
5. Жаңа немесе кейінгі түрік кезеңінде түркі ұлттары тілдерінің пайда болу
және даму дәуірі (ХV- ХХ); 6. Қазіргі даму кезеңі (әдебиеттерде Қазан
төңкерісінен кейінгі дәуір) деп берілген.
Етістіктердің есімдерден морфологиялық тұлғалар арқылы бөлектенуі ата тіл
дәуірінде басталған процесс екені белгілі және де бұл күрделі пройестің әлі
де аяқталып болмаған құбылыс екені тіл тарихын зерттеушілер түркі тілдерін
салыстыра отырып дәлелдеуде. Негізінен предикатив қызметін атқаратын сөз
таптарының адъективтенуі және субстантивтенуін осы жұмысты жазу барысында
біз тіл қызметінің саралануы барысында дағдылы семантикалық синтагмасынан
ауытқудың нәтижесі деген пікірді ұстансақ, тіл тарихына үңіле келе
керісінше, етістіктердің субстантивтік, атрибуттық қызметі алғашқы да, ал
оның предикатив қызметінде жұмсалуы оның шақ, жақ модаль ұғымдарын беретін
грамматикалық формаларының пайда болуымен тікелей байланысты екеніне
көзіміз жетті. Нақтырақ айтқанда, ата тіл дәуірінде сөздер есім, етістік
болып қатаң сараланбаған. Бір ғана түбірдің әрі есім әрі етістік болып
ұғынылуы түркі тілдерінде сөздердің орналасу тәртібін қатаң сақтайтын
синтаксистік құрылысының қалыптасуына негіз болады. Қимыл есімдерінің
тіркес құрамында соңғы орынға орналасуы олардың предикат қызметіндегі мәнін
белгілесе, олардың бұл қызметте тиянақты жұмсалуы жіктеу есімдіктерінің
тіркесіп айтылуынан болды. Бұл жерде көне түркі тілінде жіктеудің бір ғана
түрі болғанын еске сала кетудің артықтығы болмас. Мәселен: "Мен барсар
мен". Тағы бір мысал: "Тарихи синтаксис мәселелерінде": "... көне жазу
синтаксисіне тән тағы бір жәй сөйлемнің, әсіресе күрделі баяндауышты
сөйлемнің көбірек кездесетін түрі - есім баяндауышты сөйлем. Ал қазіргі
тіліміздегі сияқты кілең етістіктен болған күрделі баяндауышты сөйлем өте
сирек ұшырасады... мұнда баяндауыш кызметіндегі етістіктер жедел өткен шақ
пен -ар, -ор,- ұр және -ғай, -гәй формалы түрде ғана қолданылған. Есімшелер
мен көсемшелердің казіргі әдеби тіліміздегі жіктеле айтылып, сөйлемнің
баяндауышы болатын түрлері әлдеқалай бірді-екілі ғана болмаса, кездеспейді
[4, 2б]. Демек әу баста есім, етістік қызметін бірдей атқарған түбірлерден
әуелі қимыл есімі пайда болған. Бүларды өз кезегінде субстантивтік және
объективтік қимыл есімдері деп қарау бар. Алғашқылары зат есімнің мағынасы
мен кызметін иеленсе, соңғылары атрибуттық және предикаттық қызметтерде
қолданылады. Бұл жіктеліс тарихи ұзак та күрделі процесс екені түсінікті.
Қандай да бір форманың әр түрлі тілдер тобында орнығып саралануы осы
жіктелістің нәтижесі.
Осы тұрғыдан келгенде етістіктердің бір формасы болып табылатын
есімшелердің есім сөздермен, онын ішінде кимыл есімдерімен
тарихи байланыстылығы күмән тудырмаса керек. Есімшелер мен кейбір қимыл
есімдерінің (-мақ-мек; -у тұйық, етістігі; -ушы формасы) екі жақты
қызметі түркі тілдеріндегі есім-етістік жіктелісінің әлі аяқталмағандығын
көрсетеді.
Ататіл тарихында көрініс берген 40 шақты кимыл есімдерінің ішінен түркі
тілдерінде көп қолданылатындары ретінде мыналар аталады: -мақ, -ма, -ыс,
-ым, - ынч, - ғы, - ық, - ығ, - ы, -ыт, -ын, -мыш, -қын, - ған, -дық,
-ыр, -ар, -қыр [5, 141б]т.б.
Тілдің даму барысында фонетикалык, грамматикалық және семантикалық
өзгерістерге ұшыраған қимыл есімдерінің біразы зат есім, сын есімдер
қатарына трансформацияланғанын көруге болады. Мәселен, кеспе, бөлме
(-ма, -ба); -унч қимыл есім түлғасының реттік сан есімдер құрамында
сақталуы, жатық, сұлық тәрізді сын есімдер құрамындағы -ық-ик тұлғалары;
қабырға, қақпа сөздеріндегі -қа, -ға тұлғаларын атауға болады.
Есімшелі сөз тіркестеріндегі есім сөздерді бір-бірімен байланыстыратын
әрі алдыңғысына қимылдық динамикалық сапа беретін жұрнақтар қатарына көне
ескерткіштер тіліне сүйене отырып зерттеуші Е. Ағманов мыналарды жатқызады.
Олар: -дұқ-дүк, -тұқ-түк, -йұқ-йүк; -дық-дік, -дығ-діг. Бұл формантты
есімшелер басыңқының өткен шақтағы мәндегі процесуалдық анықтауышы
қызметінде жұмсалады... ("Қағанладұқ қағаннан ыдмыш". Хандық құрған ханын
қуды. "Бардұқ иірдә әдгуг ол эрнч" Барған жерінде саған мынандай жақсылық
болады) тәрізді мысалдар бар [6, 3-8 бб].
Бұл туралы Н.З. Гаджиеваның пікірі келесі: " -дык употребляется в составе
определительного словосочетания и является результатом контоминации двух
древнетюркских отглагольно-именных форм на -ды и -к. Их объеденению
способствовала и родственность семантики. Исторически -ды могло выражать
перфективное время, а -к- результат действия" [7, 215-216 бб].
Түркологиядағы бұл жайында толып жаткан пікірлердің тоқайласқан жері мынау
- түркі тілдер тарихында сөз соңындағы қ дауыссызының өзгеріске түсуі
жүйелі құбылыс емес, сондықтан оның -дығ (-дуғ) варианттары болуы әбден
мүмкін, ал түркі тілдерінде сөз соңында кездесетін -ғ, -г әріптері көп
жағдайда түсіп калып отырған. Осы варианттың қазіргі көрінісі -ды. Ал
қатаңға аяқталған түрі қазіргі түркі тілдерінде де кездеседі (Мәселен,
қазақ тіліндегі қалдық, шабындық, жастық сөздері).
Орхон-Енисей жазбаларында бұл тұлға баяндауыш ретінде жіктелмеген.
Жақтық мән бастауыш қызметіндегі есімдік арқылы берілген. Сондай-ақ оның
тәуелдік жалғауы арқылы өзгеруі оның қимыл есімі болғандығын дәлелдейді.
-ды кимыл есім тұлғаларының басқа түрінен гөрі етістік мәнге ерте ие
болған, және таза предикаттық қызметте орныққан қимыл есімі деуге болады.
Қыскасы, барлық зерттеушілердің -ды тұлғасы алғашқы қалыптасу кезеңінде
шақ, модаль мағынасынан бейтарап, есімдерше түрлене алатын формадан
жасалған қимыл, процесс атауы болған деген пікіріне біз де қосыламыз.
В.М. Насилов Орхон - Енисей ескерткіштерінде бұларды –мыш-міш форманты
ығыстыра бастағанын айтады. Бұл тұлғаның әу баста қимыл есімі мәнінде
қолданылғанын дәлелдейтін факт ретінде ғалымдар XI ғасыр ескерткіштерінде,
тіпті Орхон-Енисей жазуларында жиі кездесетін -мыш-міш тұлғалы есімшелі
конструкциялардың қызметінің әлсіреуін әсіресе қыпшақ тілдерінде -ған
тұлғалы есімшенің белсенділігінін артуынан екені түсінікті болды. Сондай-ақ
бұлардың XVI, XVIII ғасырлар ескерткіштерінде -ған формасымен жарыса
қолданылғанын көруге болады. "Бұлар оқымыш хатундин туған турор".
"Кішікхатұндин туған ұғланлар мұнлар тұрорлар [4, 68 бб].
Бұл тұлғаның субстантивтентенген түріне тұрмыс, жазмыш, болмыс, тарамыс
сөздері мысал. XIX ғасыр ескерткіштерінде -дық, -мыш тұлғаларының орнын
-ған басқанына көз жеткізуге болады. Е. Ағмановтың "Қазақ тілінің тарихи
синтаксисі" [8, 78-79бб] зерттеуінде И.А. Батмановтың бұл тұлғаның Орхон-
Енисей жазбаларында кездеспейді деген және есімшелерді зерттеген Т.
Ерғалиевтің -ған формасының ХV ғасырдан бастап көріне бастады деген
пікірлерін құптамайтындығы белгілі болды. Дәлел ретінде ол көне жазба
ескерткіштерден мысал келтіреді. -Ған формантын түркі тайпаларының
даралануына сәйкес қыпшақ тілдер тобына ойысып, өзінің шақтық, қимылдык
мәнін жойып адъективтетне бастаған тұлға ретінде таниды (мысалы: тебеген,
сүзеген, қабаған т.б.).
Бұл пікірді зерттеуші Н.З. Гаджиева да қуаттайды. Бұл форманттың түркі
тілдерінің алтай дәуірінде кеңінен қолданылғанын, ал Орхон-Енисей
ескерткіштерінің ататілден (праязык) әлдеқайда кейінірек кезеңнің туындысы
екенін ескертеді. Сондай-ақ, Г.И. Рамстедтін -ған аффиксін gа+n-нан тұратын
құранды жұрнақ деп білуін және В. Котвичтің бүл көрсеткішті алтай кезеңінде
пайда болған көне тұлға деп қарап, манчжур тіліндегі өткен шақ
көрсеткіштері -gа-qо-ке-лермен, монғол тіліндегі -gаn-уаn өткен шақ
есішелеріне негіз болған деген ойларын алға тартады. Демек бұл -ған жұрнағы-
құранды -к жоне -н аффикстерінің бірігуінен жасалған. Бұл екі жұрнақ та
тілдің көне дәуірінде етістік жасауда өнімді тәсіл болған. -к формантының
-н-ге қарағанда шақтық мағынасының өте айқындығы, яғни істің нәтижесін
білдіруі басымырақ, Сондықтан, бұл екі көрсеткіштің бірігуі істің нәтижесін
білдіру қажеттілігінен деп пайымдауға болады.
"Недифференцированность во временном отношении форм на -ган и –дыг
послужила причиной возникновения причастной формы на -мыш,
отражающей тенденцию разграничить причастия во временном отношении. Будучи
специализированной во временном отношении, форма на -мыш больше
используется как причастие в определительных словосочитаниях, чем как
глагольное имя. В последней функции она не выдерживала конкуренции с
формами на -ган и -дыг" [7, 216 б] деген Н.З. Гаджиеваның пікірі жоғарыдығы
тұжырымды бекіте түседі.
Орхон-Енисей ескерткіштерінен келе жаткан есімше формаларының бірі — -
ар -ер. Сондай-ақ ескерткіштер тілінде қазір тілімізде кездеспейтін -ор,
-өр, -ұр, -үр варианттары колданылған барор, көрор т.б.
Қазіргі кезде бұл формамен қатар қолданылатын, кей жағдайда ығыстыра да
бастаған -а-тын, -е-тін жұрнактары. Көне ескерткіштер тілінде -а, -е
тұлғалы көсемше мен тұрған көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған бұл
тұлға кейінгі кездерде қалыптасқан деуге болады. Т. Қордабаев ХVІ-ХVІІғ.
Ескерткіштер тілінде -а-тын, -е-тін жұрнақты есімшелердің кездеспейтінін,
оның орнына "тұрған" көмекшісінің қолданылатынын айтады. Мәселен, айта
тұрған, яба тұрған, көрә тұрған т.б. Сондай-ақ Е. Ағманов
қазіргі тілімізде субстантивтеніп, есім сөздер тобына өткен -ушы, -уші
түлғалы есімшелердің көне жазбаларда анықтауыш жасауда өнімді тәсіл
болғандығын айта келіп, бұл күнде адам ұғымына байланысты сөздермен кеңес
беруші дос, теңізге шомылушы жұрт т.б.І ғана тіркесіп, қолданылу аясының
шектелуін -атын және -ар тұлғаларының ығыстыра бастауымен байланыстырады.
Есімшелерді зерттеген Т. Ерғалиев те бұл форманың екі форманттан тұратынын
алғашқысы тұйык рай формасының көрсеткіші, ал -шы зат есімдік
көрсеткіш деп, -ушы формасын есімшелер қатарына жатқызбайды. Сонымен бірге
бұлардың шежірелер тілінде ғана емес XVII ғасыр жазу нүсқаларында да -мыш,
-міш есімшелерімен қатар қолданылғанын көруге болады.
Жоғарыда атап кеткеніміздей, қимыл есім тудырушы жұрнактардың 40 шақты
түрлері болғанын ғылыми деректер дәлелдейді. Біз солардың ішінен төл
тілімізде есімше тудыруда өнімді тәсіл болып қалыптасқандарына және де
тарихи ескерткіштер тілінде бертінге дейін кызмет етіп, тіл дамуының
заңдылықтарына орай қолданылу аясы шектелген немесе қолданыстан кетуге
мәжбүр болған өнімді жүрнақтар кызметінің дамуын көрсеттік.
Ал XIX ғ мен XX ғасырдын бас кезіндегі жазба нұсқаларда Абай
шығармаларында жиі кездесетін -мак-мек формантынын көне жазбалар тілінде
қолданысы жайлы пікірді (Терентьевтен басқаларда) [9] кездестірмедік.
Жазба тілімізде (XIX, XX ғ.б.) жиі кездескен бұл формантты ауызекі тілдегі
–у тұлғасының ьғыстырып шығарғандығын керуге болады. Ал керісінше, өзбек,
әзербайжан тілдерінде -мақ-мек форманты қимыл есім жасаудың өнімді тәсілі
болып қалыптасқан. Сол сияқты -ған және -мыш форманттары туралы осыны
айтуға болады.
Анықтауыштар орыс түркологтарының зерттеулерінде. Сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерінің ішінде азырақ зерттелгені - анықтауыш. Десек те оны тілге тиек
ету XIX ғасыр түркологтарының еңбегінен басталған екен. Атап айтқанда, Л.М.
Мелиоранский "Грамматика киргизского языка" деген енбегінде анықтауышқа
арнайы тоқталады [10]. Анықтауыш бола алатын соз таптары (сын есім,
есімдік, реттік сан есім), анықтауыштың сөйлемдегі орны, егер бірнеше
аныктауыш қатар келсе өзі анықтайтын сөзден қайсысы бірінші орында тұру
керек деген мәселенің басын ашып береді.
Сондай-ақ "Об употреблении причастных форм в качестве а) определений и
б) имен действия" деген тақырыппен есімшенің анықтауыш қызметінде
жұмсалуына арнайы тоқталады. "Причастные формы употребляются в качестве
подлежащих и в качестве определений, причем как и все определения, остаются
без перемены, в какой бы форме не стояло определяемое ими слово" [10, 45-
47б] дей келіп, қазақ тіліндегі анықтауыштың есімше формасынан жасалуы
өнімді тәсіл екенін атап көрсетеді.
"Благодаря отсутствию в киргизском языке относительного местоимения
почти все определительные предложения выражаются причастными формами.
Употребление причастий в определительных предложениях гораздо обширнее в
киргизском языке чем в русском,"- деп, онын себебін түсіндіреді [10, 48 б].
Көріп отырғанымыздай бұл еңбекте автор есімшенің анықтауыштық қызметін
жай сөйлем мүшесі ретінде емес, құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңары ретінде
қарастырады, оның басыңқы сөйлеммен ара қатынасына мысал келтіреді.
Осы жұмысты жазу барысында өзіміз қарастырған П.М. Мелиоранскийден басқа
орыс түркологтары жазған грамматикалық еңбектерден синтаксиске, оның
ішінде анықтауышқа қатысты пікірлерді кездестіре алмадык. Атап айтканда, А.
Казем-Бек "Общая грамматика турецко-татарского языка [11], Н.И. Ильминский
"Материалы к изучению киргизского наречия" [12], М.Терентьев "Грамматика
турецкая, персидская, киргизская, узбекская" [9].
Қазан төңкерісінен кейін орыс түркологтарының қаламынан шыққан
грамматикалық әдебиеттердің соңғысы - Г.Архангельскийдің "Грамматика
казахского языка" [13, 55 б] оқулығында: "В казахском языке за отсутствием
относительных местоимений (который, какой и т.д.) определительные
предложения ставятся непосредственно перед определяемым именем и, если в
определительном предложении сказуемое - глагол, то он всегда обращается в
причастие которое в казахском языке имеет обширное употребление. Например:
Девочка, которая разговаривала, посмотрела на свою младшую сестру" [13, 56-
57бб] деп, анықтауышты жай сөйлемнін мүшесі ретінде емес, айқындауыш" сөз,
айқындауыш мүше деп құрмалас сөйлем сыңары ретінде қарастырады .
Бұдан шығатын қорытынды: 30-шы жылдарға дейін анықтауышқа
грамматикалық еңбектерде жете көңіл бөлінбеген, әрі оны жай сөйлем мүшесі
емес, құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңары ретінде түсіндірген.
Анықтауыштар ұлт ғалымдарының зерттеулерінде. Енді анықтауышты
зерттеген өз ғалымдарымызға келетін болсақ, алғашкы пікірді
А.Байтұрсыновтың "Тіл-құрал" окулығындағы 3-ші тіл танытқыш кітабындағы
анықтауыш бабынан кездестіреміз. Автор: "Анықтауыш деп сөйлем ішінде
анықтау үшін айтылатын сөзді айтамыз. Анықтауыш болатын сөз таптары - сын
есім, зат есім (атау, ілік), сан есім (есептік, реттік), етістік (көбінесе
есімше түрінде). Алушы адам алдайды, деп мысал келтіреді [14, 27 б].
Етістік формаларының анықтауыш болуы хакындағы ғалым пікірін келтірсек:
"Етістік жалғыз есімше түрінде ғана аныктауыш болмайды. Басқа түрінде де
болады. Мәселен, Алмакгың бермегі бар. Алмақтың несі бар? - алмақтың
анықтауыш" - деп көрсетеді [14, 278 б].
Сондай-ақ автор аталмыш еңбегінде есімше формалары (жұрнақтары) деп
мыналарды мысалға келтіреді:
Осы шақ есімше - бие сауушы, өлең айтушы;
Өткен шақ есімше - өлең айтқан, құдық казған;
Ұйғарынды есімше — жазатын хат.
Бұл тұста автор (-шы-ші жұрнақты) қимыл есімді есімше формасы етіп
алады .
Профессор Н.Т. Сауранбаев та осы шақ есімше тұйық райға -шы (-ші)
жұрнағы жалғану арқылы жасалады деп көрсеткенмен, - "Тіпті осы шақ есімше
дегеніміздің өзі бір жағынан есімше, бір жағынан зат есім болып ұғынылады"
- деп бұл форманың лексикалану бағытында екеніне назар аударған [15, 279
б].
Осы тақылеттес пікір И. Мамановтың "Етістік" [16] оқулығында мақ -мек
тұлғасына қатысты айтылған. Бұл форманың ілік жалғаулы түрін етістіктің
есімше түріне жатқызғанымен, мұны есімше деп емес, кимыл есімі деп
қарайтыныдығы белгілі болды. Бұның себебі кейбір түркі (өзбек, әзірбайжан
т.б.) тілдерінде мақ-мек форманты етістік-инфинитив болып есептеледі.
Осыған байланысты қазақ тіл білімінде де сондай пікір қалыптасқандығы
байқалады. Оған дәлел ретінде М. Терентьевтің пікірін келтіре кетсек: "Все
глаголы оканчиваются на -мақ или -мек, но простые, неграмотные киргизы
этого не подозревают, потому что в разговорном языке употребляются
сокращенная форма неоканчательного наклонения: отбрасывается -мақ и
оставшемуся корню прибавляется буква у. От глагола тұрмақ - стоять, жатпак
- лежать и т.д. Сокращенные неоканчательные вместе с тем отглагольные
существитльные будут - туруу, отыруу, джатуу, джюрюю" [9, 138 б].
Мақ -мек форманты жайлы X.Басымовтың "Сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері" [17, 29 б] деген мақаласында да сөз болады.
Қорыта келгенде, қазақ тілі грамматикасы қалыптасуының алғашқы
кезеңінде жазылған еңбектердегі ортақ пікір - анықтауыштың өзі анықтайтын
сөзінің алдынан келуі. Анықталғыш сөз анықтауыштардың алдында тұрса, ол
сөздердің синтаксистік қатынасы өзгеріп, анықтауыштары баяндауышқа,
анықтауышы бастауышқа айналатындығы. "Сонымен атрибуттық қатынастың негізгі
көріну тәсілі - оның орны екендігін байқаймыз" деген тұжырым жасалған [17,
18 б].
Анықтауыштардың тағы бір көріну тәсілі интонация болып табылады.
Анықтауыштар саны қанша болса да өзі анықтайтын сөзінен бөлінбей, қабысып
бір интонациямен айтылатыны жайлы пікір де ортак критерийдің бірі.
Бірақ аныктауыштың сұрағы жөнінде әр түрлі нұсқалардың болғандығы
байқалады. Мәселен, С. Аманжолов "Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
курсында" [18,320 б] ... анықтауыш сұрақтарын қай? қандай? қанша? неше?
қайсы? ненің? кімнің? қайдағы? недегі? қайткен? неғылған? десе, X. Басымов
[17,30б] қанша? не етуші? не еткен? не ғылған? түрінде береді.
А.Байтүрсынов [14], Қ. Жұбановтар [19] еңбегінде анықтауыш сұрақтары сөз
болмайды. Мұндағы қайткен? неткен? не ғылған? сұрақтарын авторлар
есімшеден болған анықтауышқа қояды. Бұл есімшеден болған анықтауыштың
заттың қимылдық (динамикалық) сапасын білдіретіндігіне байланысты туса
керек.
Осы жерде айта кетейік: Қ.Жұбанов 1936 жылғы "Қазақ тілінің
грамматикасында" анықтауышты айқындауыш мүшенің бір түрі, яғни жалғаулы
айқындауыш толықтауыш, жалғаусыз — анықтауыш деп қарауды ұсынады. Мәселен:
"Жақып ұзақ сөйледі" дегендегі "ұзақты" анықтауыш дейді, өйткені ол
жалғаусыз қабыса байланысып тұр. Бұл жерде автор анықтауыш деген термин
сөзге емес, сөздердің байланысу тәсілдеріне назар аударғандығы байқалады.
Оқулықтарда анықтауышқа берілген анықтама әр кезеңде, әр автор
жазғандықтан бірізділік жоқ. Мәселен, С. Аманжолов: "Анықтауыштар
субъектінің болмысын, санын, түрін көрсетеді" [18, 115—116бб] десе,
Ғ.Әбуханов: "Заттың белгісін (түр-түсін, сынын, т.б.), заттың сапаcын,
меншіктілігін, санын білдіретін тұрлаусыз мүшені анықтауыш дейді [20,
209бб]. Ал Н. Сауранбаев: "Анықтауыш сөйлемде басқа мүшелерді анықтап,
заттың сынын, сапасын, қасиетін, санын, тегін я құрылымын білдіреді [15,
173бб] деп көрсетсе, М. Балақаевтың синтаксис курсында: "Сөйлемде заттардың
әр түрлі сынын, сапасын білдіретін сөздер көбінесе анықтауыш (атрибут)
қызметінде жұмсалады, олар заттың түсі, түр-тұрпаты, көлемі, салмағы, саны
сияқты сапаларын білдіреді де, анықтайтын сөзімен тығыз айтылады" [21,
134бб] делінген. Р.Әміров: "Сөйлемде зат есім, есімдік немесе зат есім
орнына жүретін есімше сөздермен байланысып, олардың түрлі сынын, сапасын
білдіретін сөйлем мүшелері анықтауыш деп аталады" [22, 161 бб] деп
тұжырған. Бұл ережелерден түйетініміз: анықтауыш затты қасиет, түр, түс,
болмыс, тегі, көлемі, құрылымы, меншіктілігі жағынан сипаттайды екен, бірақ
заттың кимылдық, динамикалық сапасы жайлы айтылмайды. Солай бола түрса да
қайталап айтайық, ғалым С. Аманжолов және Ғ. Әбухановтар қандай? қай?
қайсы? қайдағы? недегі? кімнің? қанша? неше? нешінші? сұрауларымен қатар
қайткен? неткен? сұрауларына жауап береді дейді. Ал М. Балақаев, Р.
Әміровтер, анықтауыштардың сұрақтарын бермейді.
Бұдан байқайтынымыз анықтауыштың сұрақтары жөнінде де, қызметі жағынан
да өзгешеліктердің болуы. Атап айтқанда, құрылым, тек, меншіктілік жайында
пікір ғалымдардың бәріне ортақ емес. Сондай-ақ, анықтауыштың өзі анықтайтын
сөзімен байланысы да әр еңбекте әр қилы айтылған. Мәселен, С.Аманжолов,
Н.Сауранбаев оқулықтарында анықтауыштың қай сөйлем мүшесін анықтайтыны
айтылса, Ғ.Әбуханов, Р.Әміров еңбектерінде анықтауышты өзі анықтайтын сөз
табымен қатар алып қарастыру бар. Яғни өлшем бір емес. Бұл жерде профессор
Қ.Жұбановтың бір ағашты қарыспен, бір ағашты құлашпен өлшеп, бұл ағаштар
сонша қарыс немесе пәлен құлаш деп айтуға болмайды деген теңеуі тура
келетін тәрізді. Демек, сөйлем мүшесін сөйлем мүшесі аспектісінде қарау
ләзім.
Сондай-ақ, сөз тіркесінің байланысу тәсілдерін атауда да бірнеше пікірдің
барлығы мағлұм болды. Н.Сауранбаев анықтауыштың ілік септігі мен тәуелдік
жалғауы арқылы келуін матаулы анықтауыш, атау қалпында, өзі анықтайтын
сөзінің алдында тұруын қабыспалы анықтауыш дейді. Р.Әміров сын есімнен
болған анықтауыштар анықталатын сөзімен қабыса байланысып оның түр,
түсін, санын және көлемін басқа сапалық белгілерін білдіреді деп қабысуды
сын есіммен катысты ғана айтады да, басқа сөз таптарынан болған
аныктауыштарға мысал келтіре отырып, зат есімдер ілік септік формасында
келіп те анықтауыш болады. Бұл формадағы анықтауыштар меншіктілік
қатынастың компоненті - ие жақты атайды [22, 161 б] деп, байланысу
формасының атын атамай-ақ, оның анықтауыш болуын бірден көрсетеді.
М.Балақаев оқулығында зат есім сөзбен қабыса байланысқан анықтауыш
сапалық анықтауыш, ілік жалғаулы матаса байланысқан анықтауыш меншікті
анықтауыш дейді. Ғ.Әбуханов оқулығында сапалық анықтауыштар қабыса
байланысады, меншікті анықтауыштар матаса байланысады деп осы пікірді
қуаттайды [20, 21 б.].
Осы жерде етістіктерді арнайы зерттеген ғалым Ы.Маманов форма тудырушы
қосымшалардың қызметі жайлы басқаша көзқараста болғанын айта кету орынды
болмақ. Бұл қосымшаларды екіге бөліп қарастырған автор оның екінші тобына
зат есімнің көптік, тәуелдік, септік иелік формаларымен қатар етістіктің
есімше, көсемше, қимыл есімі, рай формаларының қосымшалары мен жіктік
жалғауын жатқызатыны белгілі. Бұл қосымшалар морфологиялық тұрғыдан сөздің
грамматикалық формасын тудырса, синтаксистік тұрғыдан сөз бен сөзді
байланыстырып, сөйлем құрайды және олар сөздердің сөйлем құрамында бір-
бірімен синтаксистік қатынасқа еніп, өзара байланысу процесінде
морфологиялық, фонетикалық өзгеріске түсу нәтижесінде пайда болған деп
есептейді. М.Балақаевтың есімше, көсемше формалары аркылы жасалған сөз
тіркестерін қабыса байланысады деген пікірі бұларды түркітану еңбектерінде
сөз тудырушы жұрнақ деп есептеуден туған тұжырым. Және де М.З. Закиевтің:
"Более глубокий анализ показывает, что указанные аффиксы (аффиксы причастий
и деепричастий), не изменяя лексического значения слова, выражают различные
отношения между явлениями и тем самым связывают глагол с другими словами"
[23, 58 б] деп, өзінің де осы пікірде екенін білдіреді.
"Көне түркі тіліндегі сөйлем мүшелері" атты жұмыстың авторы
О.Сапашев та есімше жұрнақтарының қызметін сөз бен сөзді байланыстыруға
жұмсалады деп бағалайды. Есімшелі сөз тіркестерінде жұрнақтар бұрын бір-
бірімен тіркесе алмайтын сөздерді тіркестіреді және сол жұрнақтарды
қабылдау нәтижесінде олар сөйлемдегі атқаратын қызметіне (яғни
анықтауыштық) ие болады дей отырып мұндай тіркестердегі байланысу формасын
қабысуға жатқызады [24, 80 б]. Ал Қ.Нұрмүхамедова мұндай сөз тіркестерінің
пайда болу негізі есімше жұрнақтарының атрибуттық мәнінде деп түсіндіріп,
жұрнақтар сөз бен сөзді байланыстыру кызметін атқармайды, сөздің лексика-
семантикалық қызметін реттеу арқылы анықтауыштық қатынасқа келтіреді деп
есептейді [25]. ...-..- :
Қалай болғанда да, есімше жүрнақтарының етістіктердің анықтауыштық
қызмет атқаруда шешуші рөл атқаратынын және де бұл қызметтің барлық
жұрнақтарда бірдей еместігін көруге болады.
Ал енді анықтауыштың қай сөз табынан жасалатынына келер болсақ:
барлығына ортақ пікір-сын есім, сан есім, сілтеу есімдігі, ілік жалғаулы
барлық түрлі, зат есім, есімше, ілік жалғаулы сөздер.
С. Аманжолов етістік есімдер және еліктеуіш сөздер анықтауыш болады
десе, Ғ. Әбуханов тұйық райлы етістіктер ілік жалғаулы тұлғада сөйлемде
анықтауыш болады дейді.
Ә. Нұрмаханова түркі тілдерін салыстыра келе, негізінен анықтауыштық
қызмет атқаратындар - сын, сан есімдер, етістіктің есімге жақын түрлері -
қимыл есімдері, есімшелер т.б. [26, 178 б] деп көрсетеді.
Бұрын - соңды еңбектерде етістікті анықтауыш деген тіркесті кездеспейді
деуге де болады. Ендеше бұл құбылысты қалай түсіндіреміз?..
"Сөйлеу процесінде, кейде калыптасқан создердің тіркесі өзінің дағдылы
сематикалық синтагмасынан ауытқуы екі жағдайда кездеседі" - деп көрсетеді
ғалым М. Оразов [27, 195 б]. Біріншіден, сөздер жаңа мағынада қолданыла
бастаған кезде, екіншіден, тұрақты тіркестердің құрамына еніп, қалыптаса
бастаған кезде.
Тіл үнемі даму үстінде болатын құбылыс екендігі мәлім, ендеше сөздердің
жаңа мағынада қолданыла бастауы заңды нәрсе.
Сондай-ақ, тіл білімінде валенттілік деген үғым бар, ол - сөздердің
сөйлем құрамында келіп басқа сөздермен байланысу мүмкіндігі. Сөйлем
құрамында келіп өзекті сөздермен тіркесетін сөздерді тіл білімінде
актанттар. Ал актанттар саны өзекті сөздердің валенттілігі дәрежесін
анықтайтын көрсеткіш болып табылады. Ендеше анықталатын сөздің валенттілік
санының артуы - оны анықтайтын сөздер қатарының артуына, яғни актант
санының артуына әкеледі. Сондыктан да етістік формаларының анықтауыш
қызметінде жұмсала бастауын - тіл дамуынын бір көрінісі және оның тарихи
қызметінің жаңғыруы деп бағалап, зерттеуге тұрарлық мәселе деп қараған
абзал.
Сөз таптарының анықтауыштық қызметі туралы. "Анықтауыш анықтайтын
сөзінің сынын, сындық сапасын, санын, тегі, мөлшері, меншіктілігін т.б.
қасиеттерін білдіріп, қандай? қай? қанша? неше? нешінші? кімнің? ненің?
сұрауларына жауап беретін сөйлемнің түрлаусыз мүшесі [28, 8б].
Анықтауыш мүшенің қыметі де өзі тіркесетін сөздің лексика-семантикалық
ерекшелігімен тығыз байланысты. Олар, негізінен, зат есімдерден болған
мүшелермен атрибутивтік қатынаста болады да, өзі анықтайтын сөздермен
интонациялық жағынан ыңғайласып, бір ритмикалық топ құрайды. Анықтауыштар -
өзіндік лексикалык та грамматикалық та дербестігі бар бірлік ретінде
тұракталған синтаксистік категория [29, 654 б].
Проф. Р.Әмірдің "Анықтауыш мүшенің сөзде атқаратын қызметі зор. Ол
заттың түр-түсін, сапасын атаумен бірге сөзге образдылық беру үшін көп
жәрдемі тиеді. Бұлардан бөлек анықтауыштардың синтаксис аясында көрінетін
стильдік қырлары бар" [22, 163 б] деген пікірі анықтауыштың күрделі тілдік
құбылыс екеніне, оның ішінде етістік (есімше) формаларына қарата айтылған
деуге болады. Күні бүгінге дейін жарық көрген үлкенді-кішілі зерттеу
еңбектерінде анықтауыш болатын сөз таптары анықталып, толықтырылып,
нақтыланып отырды. Анықтауыш болатын негізгі сөз табы ол - сын есім.
Семантикалық негізінде сын мен сапаны білдіретін сөздер осы топты құрайды.
Сын есімнен болған аныктауыштар өзі аныктайтын сөзінің неғұрлым тұрақты
сапасын, білдіреді. Егер бірнеше анықтауыш қатар келсе анықталушыға ең
жақын тұратыны да осылар. Сын есімнің барлық түрлері: сапалық, қатыстық,
шырай формалары, негізгі туынды түрлері анықтауыш болады.
Орыс тіл білімінің маманы В.И.Фурашов сөйлемде анықтауыштық қызмет
атқарған сөз таптарын синтаксистік қызметі мен грамматикалық
көрсеткіштеріне сай келу-келмеуіне байланысты типтік және синкретті
анықтауыштар деп екіге бөліп қарастырады. Типтік анықтауыштар келесі
талаптарға сай келу керек деп есептейді: 1. а) Морфологиялық тұлғасы
жағынан толық сын есім болу; ә) синтаксистік анықтауыш болуы шарт (бұл
жерде есімшелер меңзеледі). 2. Анықталатын сөзімен қиыса байланысуы;
3. Негізінен өзі анықтайтын сөзінің алдынан келіп, қатар орналасуы; 4. Зат
есімнен болған сөйлем мүшесін анықтауы; 5. Сөз тіркесі тұрғысынан бір
сыңары ғана бағыныңқы қызметте жұмсалуы; 6. Анықтауыш пен анықталатын
сөздің бір ғана интонациялық леппен айтылуы.
Бұл талаптардың кейбірі (қиысу) әрине, орыс тілінің ерекшеліктерінен
туындап отырғаны анық. Дей тұрсақ та тілдік қолданыстарды тереңірек
зерттеуде мүндай пікірлерді де ескере жүргеннің зияны жоқ. Әрі негізгі
қызметі аныктауыш болу деп жүрген сөз таптарының қызметін әлі де нақтылай
түскен дұрыс тәрізді. Зертеушінің пікіріне ден қойсақ, нағыз немесе "таза"
анықтауыш қызметін атқаратын сапалық сын есімдер, қатыстық сын есімдер және
т.б. анықтауыш қызметін атқаратын сөздер синкретті сын есімдерге бір табан
жақын тұрған сыңайлы. "Строго говоря, эталоном типичного определения лишь
те качественные прилагательные, которые удовлетворяют отмеченным типичным
признакам определения.., и выражают атрибутивное значение непосредственно,
то относительные - через отнесение признака определяемого предмета к
другому предмету, а так же пространству, времени и т.д" [30, 29 б].
Сонымен сын есімдер анықтайтын сөзімен қабыса келіп, анықтауыштық
қызмет аткарады. Мысалы: Тәңірберген бұрылам дегенше, ақ отаудан қара көзі
ерекше бір нұрлы қуанышпен күлімдеп, аппақ сұлу келіншек шыға келді (Ә.
Нүрпейісов). Бұл сөйлемде сапалық сын есімдер өзі анықтайтын сөзімен қабыса
баланысса, келесі сөйлемде қатыстық сын есім қабыса келіп анықтауыш болып
тұр. Кіл қара киімді кісілер таң алдындағы айсыз қараңғыда оралған,
аттарының тұягына киіз орап алгандай үнсіз бастырып келсе де ұйқыда жатқан
ауыл шошып оянып сыртқа жүгіре-жүгіре шықты (Ә. Нүрпейісов).
Сын есімдер шырай формасында да анықтауыш болады: Осыдан кейін Еламан
темір көтерер жерде ауырлау жағын өзі ұстайтын болды; оны Ознобин байқап
жүрген (Ә. Нүрпейісов).
Сын есімдердің анықтауыштық қызметіндегі ерекшеліктсріне келесі
тарауларда кеңірек тоқталмақпыз.
И.И. Мещанинов түркі тілдеріндегі сан есімнің қызметі туралы былай деп
жазады: Сан есімдер өзінің семантикалық тұрғыда заттың сандық сипаттамасын
нақтылап, атрибуттық қызмет атқарғанмен, ол синтаксистік тұрғыда өзі
анықтап тұрған сөзіне бағынышты болмайды. Керісінше есім сөз сан есімге
бағыныңқы форманы иеленеді. Кітаптың бағасы бір сом-кітаптың бағасы он сом.
Түркі тілдерінде көптік мағына беретін (-лар-лер) көрсеткіштің бар екеніне
қарамастан соңғы мысалда анықталатын сөз көптік жалғауын қабылдамай тұр.
Егер сан есімнің орнында басқа сөз табы болса, мәселен, тас үй-тас үйлер
болып өзгерер еді дейді. Сондықтан есім сөз бен сан есімнің арасындағы
байланыс анықтауыш пен анықталатын сөз арасындағы қатынастан өзгешелеу. Бұл
сан есімнің семантикалык мәні жағынан емес синтаксистік қолданысы да ерекше
сөз табына жататындығын көрсетеді, деп түйеді [29, 266 66].
Заттың сандық не мөлшерлік шамасын, ретін білдіріп сан есімдер де
сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады. Сан есімдер де өзі анықтайтын сөзімен
қабыса байланысады. Мысалы: Екі баласы орыс-герман соғысында қаза тауыпты.
(Ә. Нүрпейісов).
Кеше депода кездескен екі жұмысшының —көзілдіріктісі, жас шамасы
алпыстан асқан (Ә. Нүрпейісов).
"Анықталатын зат белгілі болып, оны басқа заттан айыра тану керек
болғанда, оның алыстығын не жақындығын білдіру керек болғанда сілтеу
есімдіктерін анықтауыш қызметінде жұмсаймыз" [22, 163 б]. Мысалы: Міне
осы жайды анықтау үшін Данияның бір ғалымы шағалаларды ұстап алып, оларға
бірнеше күн бойына теңіз суын берген (Ғалам ғажаптары.).
Сондай-ақ матаса байланысқан есімдіктер де анықтауыш бола алады. Мысалы:
Оның суықтық температурасы 78,9 градус (Ғалам ғажаптары). Табигатта
тамашалар көп қой, соның бірі-құрғақ мұз (Ғалам ғажаптары). Бәрінің түрі,
түсі қылуа мінезі көкірегінде сайрап тұр (Ә. Нүрпейісов). Дьяков
біреулердің қараңдап жүгіріп келе жатқанын байқады
(Ә.Нүрпейісов).
Зат есімдер анықтайтын сөзімен қабыса да, матаса да байланысып
анықтауыштык қызмет аткарады. Киіз үйдің әрқашан кісі бойын құп-қунақ қып
сергітіп тұратын дағдылы салқын ауасып жас мырза оянган бойда сезінді
(Ә.Нүрпейісов). Саудагер жігіттің қырағы көзі жас балалар мен сырқат
кемпірдің астындағы інгенді шалыпты (Ә.Нүрпейісое).
Субстантивтенген сын, сан есімдер кейде үстеулер мен қимыл есімдері ілік
жалғауымен келіп аньіқтауыш болады.
Субстантивтенген сын есімнің анықтауыш болуы: Қызылдардың корғаныс
шебіне дүрбіден көз ала алмай қарап тұрып та осы бір ой бір сәт басынан
кетпеді (Ә Нүрпейісов).
Үстеудің матасу арқылы анықтауыш болуы: Бүгіннің артында ертеңнің барын
ойлайтын (Ә.Нурпейісов).
Проф. Т.Сайрамбаев анықтауыш қызметін аткаратын сөз таптарының аталған
түрлерімен қоса еліктеуіш сөз, негізгі сөз бен көмекші сөз, модаль сөздер,
қысқарған сөзді, жеке дыбысты, бар, жоқ сөзді, тұракты тіркесті
анықтауыштардың болуы тілдік факт деп есептейді.
Есімше формаларының анықтауыш болуы бұрыннан белгілі мәселе, алайда енді
зертеуші бұларды етістікті анықтауыш деп атап, оған дара есімшелердің
анықтауыш болуы (жасалуының үш түрін көрсетеді), күрделі түрі-есімшелі
оралым, үйірлі анықтауыштар, қимыл есімнен болған анықтауыштар және
сөйлемнің анықтауыштық қызметін жатқызады [28, 25 б].
Анықтауыштың етістік арқылы жасалуы. Жоғарыда атап кеткеніміздей,
есімшелер есімдер мен етістіктердің қасиетін бірдей иеленген күрделі
категория болғандықтан, оны зерттеу ісіне тілші ғалымдар әр уакытта да
көңіл бөліп отырған. Өйткені әр сөз табының өзгешелігі оның, синтаксистік
қызметіндегі ерекшелігінен туындайды десек, есімшелердің екі жақты кызметі
оны сөзсіз, тіл біліміндегі іргелі мәселелердің қатарына қояды. Жоғарыда
жазылғандай, отандық тіл білімінің қалыптасу, даму кезеңдерінен бастап
есімшелерге ерекше назар аударылғанын айту орынды болмақ. Сөзіміз дәлелді
болу үшін мына фактілерге жүгінсек: 40-50 жылдарда және 60 жылдардың
басында есімшелерге қатысты арнайы жазылған төрт кандидаттық диссертадия,
ондаған мақалалар жарық көріпті. Атап айтканда: Т.Ерғалиев [31], Ж.Болатов
[2], Г.Байтоғаева [32], С.Ізімбергеновалардың [33] есімшелерді арнайы
зерттеген кандидаттык жұмыстарын, мақалалар көлемінде еңбектенген -
С.Аманжолов [34, 11], С.Жиенбаев [35], Т.Қордабаев [36, 205б],
Қ.Шәукенов [37, 50-65б], Е.Ағмановтар мен қатар есімшелерді етістіктің бір
категориясы ретінде немесе оның анықтауыштық қызметін жанама түрде
зерттеген мақалалардың кейбірін де атап кетуді парыз деп білеміз. Мәселен:
Ы.Маманов [38], Ш.Бектаева [39], Ә.Ермеков [40], Н.Оралбаева [41],
Т.Сайрамбаев, О.Күлкенова [42], А.Хасенова [1], М.Серғалиев [41] т.б.
Қимыл есімнің семантикасы мен функциясын талдаған кандидаттык
диссертациялар авторы Б.Қаимова, А.Салқынбаева [44], мақалалар жариялаған
Қ.Ниеталива [45], К.Мұсаевтарды [46] атауға болады. Енді осы еңбектердің
кейбіріне токталып, пікірімізді білдіруді жөн көрдік.
Қазақ тіліндегі есімше категориясын арнайы зерттеген ғалым
Т. Ерғалиев есімшелердің синтаксистік қызметіне қатысты мынандай пікір
білдіреді: "...жалпы түрік тілдері сойлем мүшесі мен түрік тілдеріндегі
есімшелердің функциясы үшін бір-бірімен тығыз байланысты екі шарт бар: бірі
- тұлғасы, екіншісі-сөйлемдегі орны. Егер бұл екі шарттың бірі сақталмаса,
сөйлем мүшелері белгілі бір қызметтерінен ауысып кетеді" [31, 87 б]. Бұл
жерде автор есімшелердің атау мен ілік септіктерінде анықтауыш болуы мен
жіктелген түрінің сөйлем соңында келіп баяндауыш болуын негізгі кызметі
деп, ал зат есім орнына жұмсалып бастауыш болуын, септеулі күйде толықтауыш
немесе пысықтауыш болуын тұлғалық өзгерістен немесе сөйлемдегі орнының
ауысуынан туған қосалқы қызмет деп есептейді. Осыған дейін есімшелердің
дамуы, көне жазбалар нұсқаларында кездесетін түрлері жайында әр жерлерде
басы бірікпей жүрген пікірлер мен топшылауларды салыстыра отырып,
есімшелердін даму тарихынан мәліметтер береді. Мұның өзі тарихи-
салыстырмалы зерттеулерге жол ашатыны сөзсіз. Зерттеушінің тағы бір ерекше
бөліп көрсеткені есімше жұрнақтарының қызметі. Есімшелердің екі жақты
қызметі оның морфологиялык белгілері басты роль атқарады, ал предикаттық
қызметінде есімшелерде райлық қызметтен, суреттеу қызметі басым деп
есептейді [31, 14 б].
Сондай-ақ автор есімшелердің жай және құрмалас сөйлемдердің бағьтныңқы
сьтңарында атқаратын қызметіне талдау жасаған. Автордың кейбір пікірлерін
уақыт талабына байланысты қайта қарау керектігіне қарамастан, есімшелердің
морфологиялық және синтаксистік қызметін толық қамтыған бұл еңбекті
есімшелерді зерттеуге қосылған үлес деп бағалауға болады.
Осы уақытқа дейін есімшелердің сөйлемде атқаратын қызметі жайлы екі
түрлі көзқарастың болғаны анык. Оның басты себебі - түркі тіліндегі
есімшелер қызметінің екі жақтылығында деп түсіндіруге болады. Өйткені баска
тілдерде, мәселен орыс тілінде, есімшелердің етістік сөз табынан бола тұра
анықтауыш болуын оның синтакстік қызметімен байланыстырады. Бұл жерде
морфологиялық көрсеткіштердің қызметі бар ма, неліктен бұл сындық қасиетке
ие болды және оның предикаттық қызметімен салыстырғанда қандай ерекшеліктер
бар? деп бас ауыртудың қажеті жоқ.
Ал түркі тілдерінде мәселе басқаша. Дәстүрлі грамматикада егер есімше
есім создің алдьшан келсе анықтауыш, жіктеліп (3-жақта нөлдік түлға) келіп
сөйлем соңында баяндауыш қызметін аткарады деп тұжырымдалады. Бұл
-есімшелердің екі жақты қызметі оның сөйлемдегі орнымен байланысты.
Синтаксистік қызметіне қарай тұлғалық өзгерістерге ұшырайды. Аныктауыштык
қызметінде сын есіммен барабар болса, баяндауыш қызметінде нағыз етістіктік
қасиет (рай, шак, жак) танытады дегенге саяды. Ал есімшелердің предикаттық
қызметінде өзімен кейін ой жалғастығын қажет ететінін, тұлғалық тиянақтылық
болғанмен мағыналық олқылықтың бар екендігін есімшелерді зерттеген
Т.Ерғалиев жазып, мысалдармен тиянактағаны белгілі. Бұл есімшелердің
жіктелген түрінің предикаттық қызметі басқа етістіктермен бір еместігін
корсетсе, олардың жіктік жалғауын қабылдауы оның етістіктік негізінен емес,
қайта есім сөз таптарына қатыстылығын көрсететінін кезінде П.М.Мелиоранский
байқаған болатын. Өйткені есім сөз таптары, әсіресе сын есім баяндауыш
қызметін аткарғанда бастауышпен арадағы байланысты көрсету үшін жіктік
жалғауын қабылдайтыны анық. Бұл факті есімшелердін есім сөз қызметін
атқаруы бастапқы қызметі де, ал етістіктік қызметінің соңғы әлі даму
үстіндегі процесс екендігін дәлелдей түсетін тәрізді. Өйткені есімшелер
баяндауыштық кызметі нде, нағыз етістікке тән қаситінде сипаттау мәнінен
гөрі қимыл-әрекеттік мәні басым болу үшін тұлғалық өзгерістерді кажет
ететіні сезіледі (күлгенсіп, білгенсіп). Ал тиянақтылык оның аналитикалық
формаларында анық керінедІ (білген-білген еді). Мұның өзі "Есімшелердің
таза етістіктен өз дәрежесінде ерекшеленген категория екеніне айғақ" [10, 2
б].
Біздің байқауымызша, есімшелер қызметінің екі жактылығы оның
синтаксистік қызметімен ғана байланысты еместігі мына бір тұста байқалатын
сыңайлы. Қалыптаскан пікірге бақсақ, кез-келген анықтауыш қызметіндегі
есімшені сөйлем баяндауышына айналдыруға болады. Оқыған адам - ол оқыған
іспетті мысалдардан бәрі түсінікті тәрізді.
Енді іс жүзінде қалай болады десек: Есеңгіреген елге есті бастық беруге
болмайды (1.Есенберлин). Осы сойлемді есімшелердің анықтауыштық қызметіне
сүйенбей, көркемдік қызметін солғындатып (есімшеден болған анықтауыштар
ойды әсерлі етіп жеткізуге кызмет етеді деген пікірге катысты айтылып отыр)
жалаң сөйлемдермен де осы ақпаратты беруге болады екен. Ел есеңгіреген.
Енді оған (немесе елге) есті бастық беруге болмайды. Негізінен айтылмақ ой
түсінікті. Тағы бір сөйлем; Есеңгіреген елге есеңгіреген бастық берсең -
қарамағындагы жұрт саған қарсы бас көтере алмайды (І. Есенберлин).
Есімшенің баяндауыштық қызметіне сүйеніп осы сөйлемді тағы бір жазып
көрелік. Ел есеңгіреді. Бастық та есеңгіреді. Енді осы бастыққа елді
билету керек, сонда оған қарсы бас көтере алмайды дейміз бе? Есімшелердің
қызметінсіз ойлау әрі сөйлеу қабілеті шектелген адамның, көркем сөйлеу өз
алдына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Анықтауыш, оның
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..5
1. Анықтауыштың қазақ тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 5
2. Түркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..23
3. Орыс тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..27
ІІ. Есімшелі анықтауыштар, олардың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Қабыса байланысқан дара есімшелі
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1.1. –ған, -ген, -қан, -кен тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1.2. –ар, -ер, -р тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1.3. – с тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...43
2.1.4. –атын, -етін, -йтын, -йтін тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.1.5. –мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек тұлғалы
анықтауыштар ... ... ... ... ... .45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Етістік - тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделісі. Оның
күрделілігі бұл сөз табының өзіндік ерекшелілігін аңғартады. Қазақ тіл
білімінде етістіктің өзіндік ерекшелілігі туралы проф. А.Хасенова: Әр сөз
табының ерекшеліктеріне әр жақты қарап, түрлі сөздік категориялар
тұрғысынан келгенде, сөз таптары, оның ішінде, әсіресе етістік морфология
шеңберінен әлдеқайда кең және әр қилы болатыны мәлім. Оның лексика және
грамматикалық ерекшеліктерін, морфология және синтаксистік ролін, әрбір
құбылысының тарихи қалыптасуы мен стильдік қолданылуын т.б тек морфология
аясында қарау, әрине, біржақтылыққа соқтыратыны анық, - деп етістіктің
синтаксистік тұрғыдан зерттелуінің өзектілігін меңзейді [1,14]. Есімшенің
синтаксистік қызметі жайлы Ж:Болатовтың [2, 5-15] ғана еңбегі болмаса,
арнайы зерттелуі толық шешімін тапты деу қиын.
Етістік - өзгергіш категория, сөйлем мүшесі қызметін атқаруда икемді.
Қазіргі кездегі етістік сөз табындағы жаңаша көріністердің синтаксистік
талдау жұмысына да ықпалы бар. Осындай жағдайлар етістіктің ерекше бір
түрі – есімшенің синтаксистік, нақтырақ айтқанда анықтауыштық қызметте
жұмсалу ерекшеліктерін нақты білу қажеттілігін туындатады.
Есімшелердің есім сөздердің де, етістіктердің де қасиеттерін меңгеріп
екі жақты синтаксистік қызмет атқаратыны дәлелденген мәселе, әрі оқулықтар
мен грамматикаларда осылай беріліп те жүр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Сөз таптарының синтаксистік қызмет
аясының кеңеюін тереңірек зерттеу – тіл дамуының өзекті мәселелерінің
бірінен саналады. Етістік сөз табының ішінде есімшенің екі жақты табиғаты
оның синтаксистік қызметін де күрделендіретіндігі белгілі. Неғұрлым тақырып
нақтыланған сайын зерттегелі отырған объектінің қыр-сырын да соғұрлым
тануға мүмкіндік туады. Жұмыс есімшелі анықтауыштың табиғатын тануға
арналады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
етістіктің грамматикалық категорияларының синтаксисте анықтауыштық қолданым
диапазонының кеңеюін дәлелдеп, олардың атрибуттық қызмет аясындағы жаңа
тіркесім формаларын ашу.
Осы мақсаттарға сай мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
- етістіктің ерекше категориясы (етістікке де, есімдерге де тән)
есімшенің анықтауыш болудағы мүмкіндік деңгейін анықтау;
- етістіктің есімше, қимыл есімі және басқа формаларының анықтауыштық
қызметі жайлы орыс, түрік және қазақ тіл білімі синтаксис саласы
ғалымдарының пікірлерін жинау, топтау-сараптау, одан бағыт-бағдар алу,
өзіндік пікірлерді келтіру.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысында талдау-жинақтау, тарихи-
салыстырмалы, типологиялық-салыстырмалы әдістер мен жинақтау, сараптау,
жүйелеу, қорытындылау, тұжырымдау тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің дерек көздері. Абайдың Қара сөздерінен бастап, классик
жазушыларымыз М.Әуезовтің, Ғ.Мүсірепов, Х.Есенжанов, І.Есенберлин,
Ә.Нүрпейісов, Ш.Айтматов, қазақ көркем прозасының шеберлері О.Бөкеев,
М.Мағауин, М.Сүндетов, Қ.Жұмаділов, Т.Әбдіков, Қ.Қазиев, ақын М.Мақатаевтың
шығармалары негіз болды. Сонымен қатар республикалық мерзімді басылымдардан
алынған мысалдар пайдаланылды.
Зерттеудің әдістанымдық негіздері. Қазақ тіл білімінің қалыптасуына
игі ықпал еткен П.М.Мелиоранский, Н.И.Ильминский, В.В.Радлов,
Г.В.Архангельский еңбектері, ұлт ғалымдары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанұлы,
С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Т.Қордабаев, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев,
т.б. синтаксис саласы мамандарының еңбектері басшылыққа алынды. Сондай-ақ
түрколог ғалымдар: Э.В.Севоротян, И.А.Батманов, Н.А.Баскаков,
Л.П.Поцелуевский, Н.К.Дмитриев, Н.И.Убрятова, А.Н.Кононовтар мен орыс тіл
білімінің мамандары В.Виноградов, И.И.Мещанинов, А.А.Шахматовтардың
зерттеулерінен бағдар алдық. Ана тіліміздің синтаксис, морфология саласы
бойынша жазылған жұмыстарды саралап, зерттеу жұмысымызға арқау еттік.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың соңында пайдаланылған еңбектер тізімі берілген.
І. Анықтауыш, оның зерттелуі.
1.1 Анықтауыштың қазақ тіл білімінде зерттелуі.
Сөйлемнің өзге мүшелеріне қарағанда анықтауыштың дамуы күрделірек
екенін арнайы болсын, жанама түрде болсын ол жайлы қалам сілтеген
зерттеушілер пікірі растайды. Өйткені ол – дамуда формалық, құрылымдық,
мағыналық жақтан түрлі тәсілдерді меңгерген, ойды дәл, әсерлі жеткізуде
маңызды қызмет атқаратын сөйлем мүшесі [3, 154 б].
Ал етістіктің анықтауыш қызметінде жұмсалуы ертеден келе жатқан
құбылыс екенін тілдік фактілер дәлелдейді. Әрі оның кейбір формаларының
анықтауыш болуы түрколог ғалымдардың назарынан тыс қалмаған
(П.М.Мелиоранский, М.Терентьев, А.Байтұрсынов, С.Аманжолов еңбектері).
Осы көнеден келе жатқан құбылыс бұл күнге дейін өзгеріссіз қалыпында
жетті ме және олардың анықтауыш қызметін атқаруда дәстүрлі сөз таптарынан
(сын, сан есімдер, есімдік) қандай ерекшеліктері бар деген сауалдар
төңірегінде сөз қозғасақ. Әрине, тарихи грамматикаға жүгінеміз.
Есімшелер тарихынан. Түркі, монғол, тұнғыс-манчжұрхалықтарының тарихын
және тарихи шығармаларын салыстыра отырып зерттеген түрколог ғалымдар
(М.А.Костренко, В.В.Бартольд, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, С.Е.Малов,
Б.Я.Владимирцев, Г.Рамстед, В.Котвич, К.Гренбек, А.Жафароғлы т.б) түркі
тілдерінің дамуын негізінен 6 кезеңге бөліп қарастырады. 1. Алтай дәуірі;
2. Хұн дәуірі (б.э. V ғ.д.); 3. Ежелгі түрік кезеңі (V – Х ғ-р); 4. Орта
түрік дәуірі немесе түркі тайпаларының тілі қалыптасқан кезең (Х-ХV);
5. Жаңа немесе кейінгі түрік кезеңінде түркі ұлттары тілдерінің пайда болу
және даму дәуірі (ХV- ХХ); 6. Қазіргі даму кезеңі (әдебиеттерде Қазан
төңкерісінен кейінгі дәуір) деп берілген.
Етістіктердің есімдерден морфологиялық тұлғалар арқылы бөлектенуі ата тіл
дәуірінде басталған процесс екені белгілі және де бұл күрделі пройестің әлі
де аяқталып болмаған құбылыс екені тіл тарихын зерттеушілер түркі тілдерін
салыстыра отырып дәлелдеуде. Негізінен предикатив қызметін атқаратын сөз
таптарының адъективтенуі және субстантивтенуін осы жұмысты жазу барысында
біз тіл қызметінің саралануы барысында дағдылы семантикалық синтагмасынан
ауытқудың нәтижесі деген пікірді ұстансақ, тіл тарихына үңіле келе
керісінше, етістіктердің субстантивтік, атрибуттық қызметі алғашқы да, ал
оның предикатив қызметінде жұмсалуы оның шақ, жақ модаль ұғымдарын беретін
грамматикалық формаларының пайда болуымен тікелей байланысты екеніне
көзіміз жетті. Нақтырақ айтқанда, ата тіл дәуірінде сөздер есім, етістік
болып қатаң сараланбаған. Бір ғана түбірдің әрі есім әрі етістік болып
ұғынылуы түркі тілдерінде сөздердің орналасу тәртібін қатаң сақтайтын
синтаксистік құрылысының қалыптасуына негіз болады. Қимыл есімдерінің
тіркес құрамында соңғы орынға орналасуы олардың предикат қызметіндегі мәнін
белгілесе, олардың бұл қызметте тиянақты жұмсалуы жіктеу есімдіктерінің
тіркесіп айтылуынан болды. Бұл жерде көне түркі тілінде жіктеудің бір ғана
түрі болғанын еске сала кетудің артықтығы болмас. Мәселен: "Мен барсар
мен". Тағы бір мысал: "Тарихи синтаксис мәселелерінде": "... көне жазу
синтаксисіне тән тағы бір жәй сөйлемнің, әсіресе күрделі баяндауышты
сөйлемнің көбірек кездесетін түрі - есім баяндауышты сөйлем. Ал қазіргі
тіліміздегі сияқты кілең етістіктен болған күрделі баяндауышты сөйлем өте
сирек ұшырасады... мұнда баяндауыш кызметіндегі етістіктер жедел өткен шақ
пен -ар, -ор,- ұр және -ғай, -гәй формалы түрде ғана қолданылған. Есімшелер
мен көсемшелердің казіргі әдеби тіліміздегі жіктеле айтылып, сөйлемнің
баяндауышы болатын түрлері әлдеқалай бірді-екілі ғана болмаса, кездеспейді
[4, 2б]. Демек әу баста есім, етістік қызметін бірдей атқарған түбірлерден
әуелі қимыл есімі пайда болған. Бүларды өз кезегінде субстантивтік және
объективтік қимыл есімдері деп қарау бар. Алғашқылары зат есімнің мағынасы
мен кызметін иеленсе, соңғылары атрибуттық және предикаттық қызметтерде
қолданылады. Бұл жіктеліс тарихи ұзак та күрделі процесс екені түсінікті.
Қандай да бір форманың әр түрлі тілдер тобында орнығып саралануы осы
жіктелістің нәтижесі.
Осы тұрғыдан келгенде етістіктердің бір формасы болып табылатын
есімшелердің есім сөздермен, онын ішінде кимыл есімдерімен
тарихи байланыстылығы күмән тудырмаса керек. Есімшелер мен кейбір қимыл
есімдерінің (-мақ-мек; -у тұйық, етістігі; -ушы формасы) екі жақты
қызметі түркі тілдеріндегі есім-етістік жіктелісінің әлі аяқталмағандығын
көрсетеді.
Ататіл тарихында көрініс берген 40 шақты кимыл есімдерінің ішінен түркі
тілдерінде көп қолданылатындары ретінде мыналар аталады: -мақ, -ма, -ыс,
-ым, - ынч, - ғы, - ық, - ығ, - ы, -ыт, -ын, -мыш, -қын, - ған, -дық,
-ыр, -ар, -қыр [5, 141б]т.б.
Тілдің даму барысында фонетикалык, грамматикалық және семантикалық
өзгерістерге ұшыраған қимыл есімдерінің біразы зат есім, сын есімдер
қатарына трансформацияланғанын көруге болады. Мәселен, кеспе, бөлме
(-ма, -ба); -унч қимыл есім түлғасының реттік сан есімдер құрамында
сақталуы, жатық, сұлық тәрізді сын есімдер құрамындағы -ық-ик тұлғалары;
қабырға, қақпа сөздеріндегі -қа, -ға тұлғаларын атауға болады.
Есімшелі сөз тіркестеріндегі есім сөздерді бір-бірімен байланыстыратын
әрі алдыңғысына қимылдық динамикалық сапа беретін жұрнақтар қатарына көне
ескерткіштер тіліне сүйене отырып зерттеуші Е. Ағманов мыналарды жатқызады.
Олар: -дұқ-дүк, -тұқ-түк, -йұқ-йүк; -дық-дік, -дығ-діг. Бұл формантты
есімшелер басыңқының өткен шақтағы мәндегі процесуалдық анықтауышы
қызметінде жұмсалады... ("Қағанладұқ қағаннан ыдмыш". Хандық құрған ханын
қуды. "Бардұқ иірдә әдгуг ол эрнч" Барған жерінде саған мынандай жақсылық
болады) тәрізді мысалдар бар [6, 3-8 бб].
Бұл туралы Н.З. Гаджиеваның пікірі келесі: " -дык употребляется в составе
определительного словосочетания и является результатом контоминации двух
древнетюркских отглагольно-именных форм на -ды и -к. Их объеденению
способствовала и родственность семантики. Исторически -ды могло выражать
перфективное время, а -к- результат действия" [7, 215-216 бб].
Түркологиядағы бұл жайында толып жаткан пікірлердің тоқайласқан жері мынау
- түркі тілдер тарихында сөз соңындағы қ дауыссызының өзгеріске түсуі
жүйелі құбылыс емес, сондықтан оның -дығ (-дуғ) варианттары болуы әбден
мүмкін, ал түркі тілдерінде сөз соңында кездесетін -ғ, -г әріптері көп
жағдайда түсіп калып отырған. Осы варианттың қазіргі көрінісі -ды. Ал
қатаңға аяқталған түрі қазіргі түркі тілдерінде де кездеседі (Мәселен,
қазақ тіліндегі қалдық, шабындық, жастық сөздері).
Орхон-Енисей жазбаларында бұл тұлға баяндауыш ретінде жіктелмеген.
Жақтық мән бастауыш қызметіндегі есімдік арқылы берілген. Сондай-ақ оның
тәуелдік жалғауы арқылы өзгеруі оның қимыл есімі болғандығын дәлелдейді.
-ды кимыл есім тұлғаларының басқа түрінен гөрі етістік мәнге ерте ие
болған, және таза предикаттық қызметте орныққан қимыл есімі деуге болады.
Қыскасы, барлық зерттеушілердің -ды тұлғасы алғашқы қалыптасу кезеңінде
шақ, модаль мағынасынан бейтарап, есімдерше түрлене алатын формадан
жасалған қимыл, процесс атауы болған деген пікіріне біз де қосыламыз.
В.М. Насилов Орхон - Енисей ескерткіштерінде бұларды –мыш-міш форманты
ығыстыра бастағанын айтады. Бұл тұлғаның әу баста қимыл есімі мәнінде
қолданылғанын дәлелдейтін факт ретінде ғалымдар XI ғасыр ескерткіштерінде,
тіпті Орхон-Енисей жазуларында жиі кездесетін -мыш-міш тұлғалы есімшелі
конструкциялардың қызметінің әлсіреуін әсіресе қыпшақ тілдерінде -ған
тұлғалы есімшенің белсенділігінін артуынан екені түсінікті болды. Сондай-ақ
бұлардың XVI, XVIII ғасырлар ескерткіштерінде -ған формасымен жарыса
қолданылғанын көруге болады. "Бұлар оқымыш хатундин туған турор".
"Кішікхатұндин туған ұғланлар мұнлар тұрорлар [4, 68 бб].
Бұл тұлғаның субстантивтентенген түріне тұрмыс, жазмыш, болмыс, тарамыс
сөздері мысал. XIX ғасыр ескерткіштерінде -дық, -мыш тұлғаларының орнын
-ған басқанына көз жеткізуге болады. Е. Ағмановтың "Қазақ тілінің тарихи
синтаксисі" [8, 78-79бб] зерттеуінде И.А. Батмановтың бұл тұлғаның Орхон-
Енисей жазбаларында кездеспейді деген және есімшелерді зерттеген Т.
Ерғалиевтің -ған формасының ХV ғасырдан бастап көріне бастады деген
пікірлерін құптамайтындығы белгілі болды. Дәлел ретінде ол көне жазба
ескерткіштерден мысал келтіреді. -Ған формантын түркі тайпаларының
даралануына сәйкес қыпшақ тілдер тобына ойысып, өзінің шақтық, қимылдык
мәнін жойып адъективтетне бастаған тұлға ретінде таниды (мысалы: тебеген,
сүзеген, қабаған т.б.).
Бұл пікірді зерттеуші Н.З. Гаджиева да қуаттайды. Бұл форманттың түркі
тілдерінің алтай дәуірінде кеңінен қолданылғанын, ал Орхон-Енисей
ескерткіштерінің ататілден (праязык) әлдеқайда кейінірек кезеңнің туындысы
екенін ескертеді. Сондай-ақ, Г.И. Рамстедтін -ған аффиксін gа+n-нан тұратын
құранды жұрнақ деп білуін және В. Котвичтің бүл көрсеткішті алтай кезеңінде
пайда болған көне тұлға деп қарап, манчжур тіліндегі өткен шақ
көрсеткіштері -gа-qо-ке-лермен, монғол тіліндегі -gаn-уаn өткен шақ
есішелеріне негіз болған деген ойларын алға тартады. Демек бұл -ған жұрнағы-
құранды -к жоне -н аффикстерінің бірігуінен жасалған. Бұл екі жұрнақ та
тілдің көне дәуірінде етістік жасауда өнімді тәсіл болған. -к формантының
-н-ге қарағанда шақтық мағынасының өте айқындығы, яғни істің нәтижесін
білдіруі басымырақ, Сондықтан, бұл екі көрсеткіштің бірігуі істің нәтижесін
білдіру қажеттілігінен деп пайымдауға болады.
"Недифференцированность во временном отношении форм на -ган и –дыг
послужила причиной возникновения причастной формы на -мыш,
отражающей тенденцию разграничить причастия во временном отношении. Будучи
специализированной во временном отношении, форма на -мыш больше
используется как причастие в определительных словосочитаниях, чем как
глагольное имя. В последней функции она не выдерживала конкуренции с
формами на -ган и -дыг" [7, 216 б] деген Н.З. Гаджиеваның пікірі жоғарыдығы
тұжырымды бекіте түседі.
Орхон-Енисей ескерткіштерінен келе жаткан есімше формаларының бірі — -
ар -ер. Сондай-ақ ескерткіштер тілінде қазір тілімізде кездеспейтін -ор,
-өр, -ұр, -үр варианттары колданылған барор, көрор т.б.
Қазіргі кезде бұл формамен қатар қолданылатын, кей жағдайда ығыстыра да
бастаған -а-тын, -е-тін жұрнактары. Көне ескерткіштер тілінде -а, -е
тұлғалы көсемше мен тұрған көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған бұл
тұлға кейінгі кездерде қалыптасқан деуге болады. Т. Қордабаев ХVІ-ХVІІғ.
Ескерткіштер тілінде -а-тын, -е-тін жұрнақты есімшелердің кездеспейтінін,
оның орнына "тұрған" көмекшісінің қолданылатынын айтады. Мәселен, айта
тұрған, яба тұрған, көрә тұрған т.б. Сондай-ақ Е. Ағманов
қазіргі тілімізде субстантивтеніп, есім сөздер тобына өткен -ушы, -уші
түлғалы есімшелердің көне жазбаларда анықтауыш жасауда өнімді тәсіл
болғандығын айта келіп, бұл күнде адам ұғымына байланысты сөздермен кеңес
беруші дос, теңізге шомылушы жұрт т.б.І ғана тіркесіп, қолданылу аясының
шектелуін -атын және -ар тұлғаларының ығыстыра бастауымен байланыстырады.
Есімшелерді зерттеген Т. Ерғалиев те бұл форманың екі форманттан тұратынын
алғашқысы тұйык рай формасының көрсеткіші, ал -шы зат есімдік
көрсеткіш деп, -ушы формасын есімшелер қатарына жатқызбайды. Сонымен бірге
бұлардың шежірелер тілінде ғана емес XVII ғасыр жазу нүсқаларында да -мыш,
-міш есімшелерімен қатар қолданылғанын көруге болады.
Жоғарыда атап кеткеніміздей, қимыл есім тудырушы жұрнактардың 40 шақты
түрлері болғанын ғылыми деректер дәлелдейді. Біз солардың ішінен төл
тілімізде есімше тудыруда өнімді тәсіл болып қалыптасқандарына және де
тарихи ескерткіштер тілінде бертінге дейін кызмет етіп, тіл дамуының
заңдылықтарына орай қолданылу аясы шектелген немесе қолданыстан кетуге
мәжбүр болған өнімді жүрнақтар кызметінің дамуын көрсеттік.
Ал XIX ғ мен XX ғасырдын бас кезіндегі жазба нұсқаларда Абай
шығармаларында жиі кездесетін -мак-мек формантынын көне жазбалар тілінде
қолданысы жайлы пікірді (Терентьевтен басқаларда) [9] кездестірмедік.
Жазба тілімізде (XIX, XX ғ.б.) жиі кездескен бұл формантты ауызекі тілдегі
–у тұлғасының ьғыстырып шығарғандығын керуге болады. Ал керісінше, өзбек,
әзербайжан тілдерінде -мақ-мек форманты қимыл есім жасаудың өнімді тәсілі
болып қалыптасқан. Сол сияқты -ған және -мыш форманттары туралы осыны
айтуға болады.
Анықтауыштар орыс түркологтарының зерттеулерінде. Сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелерінің ішінде азырақ зерттелгені - анықтауыш. Десек те оны тілге тиек
ету XIX ғасыр түркологтарының еңбегінен басталған екен. Атап айтқанда, Л.М.
Мелиоранский "Грамматика киргизского языка" деген енбегінде анықтауышқа
арнайы тоқталады [10]. Анықтауыш бола алатын соз таптары (сын есім,
есімдік, реттік сан есім), анықтауыштың сөйлемдегі орны, егер бірнеше
аныктауыш қатар келсе өзі анықтайтын сөзден қайсысы бірінші орында тұру
керек деген мәселенің басын ашып береді.
Сондай-ақ "Об употреблении причастных форм в качестве а) определений и
б) имен действия" деген тақырыппен есімшенің анықтауыш қызметінде
жұмсалуына арнайы тоқталады. "Причастные формы употребляются в качестве
подлежащих и в качестве определений, причем как и все определения, остаются
без перемены, в какой бы форме не стояло определяемое ими слово" [10, 45-
47б] дей келіп, қазақ тіліндегі анықтауыштың есімше формасынан жасалуы
өнімді тәсіл екенін атап көрсетеді.
"Благодаря отсутствию в киргизском языке относительного местоимения
почти все определительные предложения выражаются причастными формами.
Употребление причастий в определительных предложениях гораздо обширнее в
киргизском языке чем в русском,"- деп, онын себебін түсіндіреді [10, 48 б].
Көріп отырғанымыздай бұл еңбекте автор есімшенің анықтауыштық қызметін
жай сөйлем мүшесі ретінде емес, құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңары ретінде
қарастырады, оның басыңқы сөйлеммен ара қатынасына мысал келтіреді.
Осы жұмысты жазу барысында өзіміз қарастырған П.М. Мелиоранскийден басқа
орыс түркологтары жазған грамматикалық еңбектерден синтаксиске, оның
ішінде анықтауышқа қатысты пікірлерді кездестіре алмадык. Атап айтканда, А.
Казем-Бек "Общая грамматика турецко-татарского языка [11], Н.И. Ильминский
"Материалы к изучению киргизского наречия" [12], М.Терентьев "Грамматика
турецкая, персидская, киргизская, узбекская" [9].
Қазан төңкерісінен кейін орыс түркологтарының қаламынан шыққан
грамматикалық әдебиеттердің соңғысы - Г.Архангельскийдің "Грамматика
казахского языка" [13, 55 б] оқулығында: "В казахском языке за отсутствием
относительных местоимений (который, какой и т.д.) определительные
предложения ставятся непосредственно перед определяемым именем и, если в
определительном предложении сказуемое - глагол, то он всегда обращается в
причастие которое в казахском языке имеет обширное употребление. Например:
Девочка, которая разговаривала, посмотрела на свою младшую сестру" [13, 56-
57бб] деп, анықтауышты жай сөйлемнін мүшесі ретінде емес, айқындауыш" сөз,
айқындауыш мүше деп құрмалас сөйлем сыңары ретінде қарастырады .
Бұдан шығатын қорытынды: 30-шы жылдарға дейін анықтауышқа
грамматикалық еңбектерде жете көңіл бөлінбеген, әрі оны жай сөйлем мүшесі
емес, құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңары ретінде түсіндірген.
Анықтауыштар ұлт ғалымдарының зерттеулерінде. Енді анықтауышты
зерттеген өз ғалымдарымызға келетін болсақ, алғашкы пікірді
А.Байтұрсыновтың "Тіл-құрал" окулығындағы 3-ші тіл танытқыш кітабындағы
анықтауыш бабынан кездестіреміз. Автор: "Анықтауыш деп сөйлем ішінде
анықтау үшін айтылатын сөзді айтамыз. Анықтауыш болатын сөз таптары - сын
есім, зат есім (атау, ілік), сан есім (есептік, реттік), етістік (көбінесе
есімше түрінде). Алушы адам алдайды, деп мысал келтіреді [14, 27 б].
Етістік формаларының анықтауыш болуы хакындағы ғалым пікірін келтірсек:
"Етістік жалғыз есімше түрінде ғана аныктауыш болмайды. Басқа түрінде де
болады. Мәселен, Алмакгың бермегі бар. Алмақтың несі бар? - алмақтың
анықтауыш" - деп көрсетеді [14, 278 б].
Сондай-ақ автор аталмыш еңбегінде есімше формалары (жұрнақтары) деп
мыналарды мысалға келтіреді:
Осы шақ есімше - бие сауушы, өлең айтушы;
Өткен шақ есімше - өлең айтқан, құдық казған;
Ұйғарынды есімше — жазатын хат.
Бұл тұста автор (-шы-ші жұрнақты) қимыл есімді есімше формасы етіп
алады .
Профессор Н.Т. Сауранбаев та осы шақ есімше тұйық райға -шы (-ші)
жұрнағы жалғану арқылы жасалады деп көрсеткенмен, - "Тіпті осы шақ есімше
дегеніміздің өзі бір жағынан есімше, бір жағынан зат есім болып ұғынылады"
- деп бұл форманың лексикалану бағытында екеніне назар аударған [15, 279
б].
Осы тақылеттес пікір И. Мамановтың "Етістік" [16] оқулығында мақ -мек
тұлғасына қатысты айтылған. Бұл форманың ілік жалғаулы түрін етістіктің
есімше түріне жатқызғанымен, мұны есімше деп емес, кимыл есімі деп
қарайтыныдығы белгілі болды. Бұның себебі кейбір түркі (өзбек, әзірбайжан
т.б.) тілдерінде мақ-мек форманты етістік-инфинитив болып есептеледі.
Осыған байланысты қазақ тіл білімінде де сондай пікір қалыптасқандығы
байқалады. Оған дәлел ретінде М. Терентьевтің пікірін келтіре кетсек: "Все
глаголы оканчиваются на -мақ или -мек, но простые, неграмотные киргизы
этого не подозревают, потому что в разговорном языке употребляются
сокращенная форма неоканчательного наклонения: отбрасывается -мақ и
оставшемуся корню прибавляется буква у. От глагола тұрмақ - стоять, жатпак
- лежать и т.д. Сокращенные неоканчательные вместе с тем отглагольные
существитльные будут - туруу, отыруу, джатуу, джюрюю" [9, 138 б].
Мақ -мек форманты жайлы X.Басымовтың "Сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері" [17, 29 б] деген мақаласында да сөз болады.
Қорыта келгенде, қазақ тілі грамматикасы қалыптасуының алғашқы
кезеңінде жазылған еңбектердегі ортақ пікір - анықтауыштың өзі анықтайтын
сөзінің алдынан келуі. Анықталғыш сөз анықтауыштардың алдында тұрса, ол
сөздердің синтаксистік қатынасы өзгеріп, анықтауыштары баяндауышқа,
анықтауышы бастауышқа айналатындығы. "Сонымен атрибуттық қатынастың негізгі
көріну тәсілі - оның орны екендігін байқаймыз" деген тұжырым жасалған [17,
18 б].
Анықтауыштардың тағы бір көріну тәсілі интонация болып табылады.
Анықтауыштар саны қанша болса да өзі анықтайтын сөзінен бөлінбей, қабысып
бір интонациямен айтылатыны жайлы пікір де ортак критерийдің бірі.
Бірақ аныктауыштың сұрағы жөнінде әр түрлі нұсқалардың болғандығы
байқалады. Мәселен, С. Аманжолов "Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша
курсында" [18,320 б] ... анықтауыш сұрақтарын қай? қандай? қанша? неше?
қайсы? ненің? кімнің? қайдағы? недегі? қайткен? неғылған? десе, X. Басымов
[17,30б] қанша? не етуші? не еткен? не ғылған? түрінде береді.
А.Байтүрсынов [14], Қ. Жұбановтар [19] еңбегінде анықтауыш сұрақтары сөз
болмайды. Мұндағы қайткен? неткен? не ғылған? сұрақтарын авторлар
есімшеден болған анықтауышқа қояды. Бұл есімшеден болған анықтауыштың
заттың қимылдық (динамикалық) сапасын білдіретіндігіне байланысты туса
керек.
Осы жерде айта кетейік: Қ.Жұбанов 1936 жылғы "Қазақ тілінің
грамматикасында" анықтауышты айқындауыш мүшенің бір түрі, яғни жалғаулы
айқындауыш толықтауыш, жалғаусыз — анықтауыш деп қарауды ұсынады. Мәселен:
"Жақып ұзақ сөйледі" дегендегі "ұзақты" анықтауыш дейді, өйткені ол
жалғаусыз қабыса байланысып тұр. Бұл жерде автор анықтауыш деген термин
сөзге емес, сөздердің байланысу тәсілдеріне назар аударғандығы байқалады.
Оқулықтарда анықтауышқа берілген анықтама әр кезеңде, әр автор
жазғандықтан бірізділік жоқ. Мәселен, С. Аманжолов: "Анықтауыштар
субъектінің болмысын, санын, түрін көрсетеді" [18, 115—116бб] десе,
Ғ.Әбуханов: "Заттың белгісін (түр-түсін, сынын, т.б.), заттың сапаcын,
меншіктілігін, санын білдіретін тұрлаусыз мүшені анықтауыш дейді [20,
209бб]. Ал Н. Сауранбаев: "Анықтауыш сөйлемде басқа мүшелерді анықтап,
заттың сынын, сапасын, қасиетін, санын, тегін я құрылымын білдіреді [15,
173бб] деп көрсетсе, М. Балақаевтың синтаксис курсында: "Сөйлемде заттардың
әр түрлі сынын, сапасын білдіретін сөздер көбінесе анықтауыш (атрибут)
қызметінде жұмсалады, олар заттың түсі, түр-тұрпаты, көлемі, салмағы, саны
сияқты сапаларын білдіреді де, анықтайтын сөзімен тығыз айтылады" [21,
134бб] делінген. Р.Әміров: "Сөйлемде зат есім, есімдік немесе зат есім
орнына жүретін есімше сөздермен байланысып, олардың түрлі сынын, сапасын
білдіретін сөйлем мүшелері анықтауыш деп аталады" [22, 161 бб] деп
тұжырған. Бұл ережелерден түйетініміз: анықтауыш затты қасиет, түр, түс,
болмыс, тегі, көлемі, құрылымы, меншіктілігі жағынан сипаттайды екен, бірақ
заттың кимылдық, динамикалық сапасы жайлы айтылмайды. Солай бола түрса да
қайталап айтайық, ғалым С. Аманжолов және Ғ. Әбухановтар қандай? қай?
қайсы? қайдағы? недегі? кімнің? қанша? неше? нешінші? сұрауларымен қатар
қайткен? неткен? сұрауларына жауап береді дейді. Ал М. Балақаев, Р.
Әміровтер, анықтауыштардың сұрақтарын бермейді.
Бұдан байқайтынымыз анықтауыштың сұрақтары жөнінде де, қызметі жағынан
да өзгешеліктердің болуы. Атап айтқанда, құрылым, тек, меншіктілік жайында
пікір ғалымдардың бәріне ортақ емес. Сондай-ақ, анықтауыштың өзі анықтайтын
сөзімен байланысы да әр еңбекте әр қилы айтылған. Мәселен, С.Аманжолов,
Н.Сауранбаев оқулықтарында анықтауыштың қай сөйлем мүшесін анықтайтыны
айтылса, Ғ.Әбуханов, Р.Әміров еңбектерінде анықтауышты өзі анықтайтын сөз
табымен қатар алып қарастыру бар. Яғни өлшем бір емес. Бұл жерде профессор
Қ.Жұбановтың бір ағашты қарыспен, бір ағашты құлашпен өлшеп, бұл ағаштар
сонша қарыс немесе пәлен құлаш деп айтуға болмайды деген теңеуі тура
келетін тәрізді. Демек, сөйлем мүшесін сөйлем мүшесі аспектісінде қарау
ләзім.
Сондай-ақ, сөз тіркесінің байланысу тәсілдерін атауда да бірнеше пікірдің
барлығы мағлұм болды. Н.Сауранбаев анықтауыштың ілік септігі мен тәуелдік
жалғауы арқылы келуін матаулы анықтауыш, атау қалпында, өзі анықтайтын
сөзінің алдында тұруын қабыспалы анықтауыш дейді. Р.Әміров сын есімнен
болған анықтауыштар анықталатын сөзімен қабыса байланысып оның түр,
түсін, санын және көлемін басқа сапалық белгілерін білдіреді деп қабысуды
сын есіммен катысты ғана айтады да, басқа сөз таптарынан болған
аныктауыштарға мысал келтіре отырып, зат есімдер ілік септік формасында
келіп те анықтауыш болады. Бұл формадағы анықтауыштар меншіктілік
қатынастың компоненті - ие жақты атайды [22, 161 б] деп, байланысу
формасының атын атамай-ақ, оның анықтауыш болуын бірден көрсетеді.
М.Балақаев оқулығында зат есім сөзбен қабыса байланысқан анықтауыш
сапалық анықтауыш, ілік жалғаулы матаса байланысқан анықтауыш меншікті
анықтауыш дейді. Ғ.Әбуханов оқулығында сапалық анықтауыштар қабыса
байланысады, меншікті анықтауыштар матаса байланысады деп осы пікірді
қуаттайды [20, 21 б.].
Осы жерде етістіктерді арнайы зерттеген ғалым Ы.Маманов форма тудырушы
қосымшалардың қызметі жайлы басқаша көзқараста болғанын айта кету орынды
болмақ. Бұл қосымшаларды екіге бөліп қарастырған автор оның екінші тобына
зат есімнің көптік, тәуелдік, септік иелік формаларымен қатар етістіктің
есімше, көсемше, қимыл есімі, рай формаларының қосымшалары мен жіктік
жалғауын жатқызатыны белгілі. Бұл қосымшалар морфологиялық тұрғыдан сөздің
грамматикалық формасын тудырса, синтаксистік тұрғыдан сөз бен сөзді
байланыстырып, сөйлем құрайды және олар сөздердің сөйлем құрамында бір-
бірімен синтаксистік қатынасқа еніп, өзара байланысу процесінде
морфологиялық, фонетикалық өзгеріске түсу нәтижесінде пайда болған деп
есептейді. М.Балақаевтың есімше, көсемше формалары аркылы жасалған сөз
тіркестерін қабыса байланысады деген пікірі бұларды түркітану еңбектерінде
сөз тудырушы жұрнақ деп есептеуден туған тұжырым. Және де М.З. Закиевтің:
"Более глубокий анализ показывает, что указанные аффиксы (аффиксы причастий
и деепричастий), не изменяя лексического значения слова, выражают различные
отношения между явлениями и тем самым связывают глагол с другими словами"
[23, 58 б] деп, өзінің де осы пікірде екенін білдіреді.
"Көне түркі тіліндегі сөйлем мүшелері" атты жұмыстың авторы
О.Сапашев та есімше жұрнақтарының қызметін сөз бен сөзді байланыстыруға
жұмсалады деп бағалайды. Есімшелі сөз тіркестерінде жұрнақтар бұрын бір-
бірімен тіркесе алмайтын сөздерді тіркестіреді және сол жұрнақтарды
қабылдау нәтижесінде олар сөйлемдегі атқаратын қызметіне (яғни
анықтауыштық) ие болады дей отырып мұндай тіркестердегі байланысу формасын
қабысуға жатқызады [24, 80 б]. Ал Қ.Нұрмүхамедова мұндай сөз тіркестерінің
пайда болу негізі есімше жұрнақтарының атрибуттық мәнінде деп түсіндіріп,
жұрнақтар сөз бен сөзді байланыстыру кызметін атқармайды, сөздің лексика-
семантикалық қызметін реттеу арқылы анықтауыштық қатынасқа келтіреді деп
есептейді [25]. ...-..- :
Қалай болғанда да, есімше жүрнақтарының етістіктердің анықтауыштық
қызмет атқаруда шешуші рөл атқаратынын және де бұл қызметтің барлық
жұрнақтарда бірдей еместігін көруге болады.
Ал енді анықтауыштың қай сөз табынан жасалатынына келер болсақ:
барлығына ортақ пікір-сын есім, сан есім, сілтеу есімдігі, ілік жалғаулы
барлық түрлі, зат есім, есімше, ілік жалғаулы сөздер.
С. Аманжолов етістік есімдер және еліктеуіш сөздер анықтауыш болады
десе, Ғ. Әбуханов тұйық райлы етістіктер ілік жалғаулы тұлғада сөйлемде
анықтауыш болады дейді.
Ә. Нұрмаханова түркі тілдерін салыстыра келе, негізінен анықтауыштық
қызмет атқаратындар - сын, сан есімдер, етістіктің есімге жақын түрлері -
қимыл есімдері, есімшелер т.б. [26, 178 б] деп көрсетеді.
Бұрын - соңды еңбектерде етістікті анықтауыш деген тіркесті кездеспейді
деуге де болады. Ендеше бұл құбылысты қалай түсіндіреміз?..
"Сөйлеу процесінде, кейде калыптасқан создердің тіркесі өзінің дағдылы
сематикалық синтагмасынан ауытқуы екі жағдайда кездеседі" - деп көрсетеді
ғалым М. Оразов [27, 195 б]. Біріншіден, сөздер жаңа мағынада қолданыла
бастаған кезде, екіншіден, тұрақты тіркестердің құрамына еніп, қалыптаса
бастаған кезде.
Тіл үнемі даму үстінде болатын құбылыс екендігі мәлім, ендеше сөздердің
жаңа мағынада қолданыла бастауы заңды нәрсе.
Сондай-ақ, тіл білімінде валенттілік деген үғым бар, ол - сөздердің
сөйлем құрамында келіп басқа сөздермен байланысу мүмкіндігі. Сөйлем
құрамында келіп өзекті сөздермен тіркесетін сөздерді тіл білімінде
актанттар. Ал актанттар саны өзекті сөздердің валенттілігі дәрежесін
анықтайтын көрсеткіш болып табылады. Ендеше анықталатын сөздің валенттілік
санының артуы - оны анықтайтын сөздер қатарының артуына, яғни актант
санының артуына әкеледі. Сондыктан да етістік формаларының анықтауыш
қызметінде жұмсала бастауын - тіл дамуынын бір көрінісі және оның тарихи
қызметінің жаңғыруы деп бағалап, зерттеуге тұрарлық мәселе деп қараған
абзал.
Сөз таптарының анықтауыштық қызметі туралы. "Анықтауыш анықтайтын
сөзінің сынын, сындық сапасын, санын, тегі, мөлшері, меншіктілігін т.б.
қасиеттерін білдіріп, қандай? қай? қанша? неше? нешінші? кімнің? ненің?
сұрауларына жауап беретін сөйлемнің түрлаусыз мүшесі [28, 8б].
Анықтауыш мүшенің қыметі де өзі тіркесетін сөздің лексика-семантикалық
ерекшелігімен тығыз байланысты. Олар, негізінен, зат есімдерден болған
мүшелермен атрибутивтік қатынаста болады да, өзі анықтайтын сөздермен
интонациялық жағынан ыңғайласып, бір ритмикалық топ құрайды. Анықтауыштар -
өзіндік лексикалык та грамматикалық та дербестігі бар бірлік ретінде
тұракталған синтаксистік категория [29, 654 б].
Проф. Р.Әмірдің "Анықтауыш мүшенің сөзде атқаратын қызметі зор. Ол
заттың түр-түсін, сапасын атаумен бірге сөзге образдылық беру үшін көп
жәрдемі тиеді. Бұлардан бөлек анықтауыштардың синтаксис аясында көрінетін
стильдік қырлары бар" [22, 163 б] деген пікірі анықтауыштың күрделі тілдік
құбылыс екеніне, оның ішінде етістік (есімше) формаларына қарата айтылған
деуге болады. Күні бүгінге дейін жарық көрген үлкенді-кішілі зерттеу
еңбектерінде анықтауыш болатын сөз таптары анықталып, толықтырылып,
нақтыланып отырды. Анықтауыш болатын негізгі сөз табы ол - сын есім.
Семантикалық негізінде сын мен сапаны білдіретін сөздер осы топты құрайды.
Сын есімнен болған аныктауыштар өзі аныктайтын сөзінің неғұрлым тұрақты
сапасын, білдіреді. Егер бірнеше анықтауыш қатар келсе анықталушыға ең
жақын тұратыны да осылар. Сын есімнің барлық түрлері: сапалық, қатыстық,
шырай формалары, негізгі туынды түрлері анықтауыш болады.
Орыс тіл білімінің маманы В.И.Фурашов сөйлемде анықтауыштық қызмет
атқарған сөз таптарын синтаксистік қызметі мен грамматикалық
көрсеткіштеріне сай келу-келмеуіне байланысты типтік және синкретті
анықтауыштар деп екіге бөліп қарастырады. Типтік анықтауыштар келесі
талаптарға сай келу керек деп есептейді: 1. а) Морфологиялық тұлғасы
жағынан толық сын есім болу; ә) синтаксистік анықтауыш болуы шарт (бұл
жерде есімшелер меңзеледі). 2. Анықталатын сөзімен қиыса байланысуы;
3. Негізінен өзі анықтайтын сөзінің алдынан келіп, қатар орналасуы; 4. Зат
есімнен болған сөйлем мүшесін анықтауы; 5. Сөз тіркесі тұрғысынан бір
сыңары ғана бағыныңқы қызметте жұмсалуы; 6. Анықтауыш пен анықталатын
сөздің бір ғана интонациялық леппен айтылуы.
Бұл талаптардың кейбірі (қиысу) әрине, орыс тілінің ерекшеліктерінен
туындап отырғаны анық. Дей тұрсақ та тілдік қолданыстарды тереңірек
зерттеуде мүндай пікірлерді де ескере жүргеннің зияны жоқ. Әрі негізгі
қызметі аныктауыш болу деп жүрген сөз таптарының қызметін әлі де нақтылай
түскен дұрыс тәрізді. Зертеушінің пікіріне ден қойсақ, нағыз немесе "таза"
анықтауыш қызметін атқаратын сапалық сын есімдер, қатыстық сын есімдер және
т.б. анықтауыш қызметін атқаратын сөздер синкретті сын есімдерге бір табан
жақын тұрған сыңайлы. "Строго говоря, эталоном типичного определения лишь
те качественные прилагательные, которые удовлетворяют отмеченным типичным
признакам определения.., и выражают атрибутивное значение непосредственно,
то относительные - через отнесение признака определяемого предмета к
другому предмету, а так же пространству, времени и т.д" [30, 29 б].
Сонымен сын есімдер анықтайтын сөзімен қабыса келіп, анықтауыштық
қызмет аткарады. Мысалы: Тәңірберген бұрылам дегенше, ақ отаудан қара көзі
ерекше бір нұрлы қуанышпен күлімдеп, аппақ сұлу келіншек шыға келді (Ә.
Нүрпейісов). Бұл сөйлемде сапалық сын есімдер өзі анықтайтын сөзімен қабыса
баланысса, келесі сөйлемде қатыстық сын есім қабыса келіп анықтауыш болып
тұр. Кіл қара киімді кісілер таң алдындағы айсыз қараңғыда оралған,
аттарының тұягына киіз орап алгандай үнсіз бастырып келсе де ұйқыда жатқан
ауыл шошып оянып сыртқа жүгіре-жүгіре шықты (Ә. Нүрпейісов).
Сын есімдер шырай формасында да анықтауыш болады: Осыдан кейін Еламан
темір көтерер жерде ауырлау жағын өзі ұстайтын болды; оны Ознобин байқап
жүрген (Ә. Нүрпейісов).
Сын есімдердің анықтауыштық қызметіндегі ерекшеліктсріне келесі
тарауларда кеңірек тоқталмақпыз.
И.И. Мещанинов түркі тілдеріндегі сан есімнің қызметі туралы былай деп
жазады: Сан есімдер өзінің семантикалық тұрғыда заттың сандық сипаттамасын
нақтылап, атрибуттық қызмет атқарғанмен, ол синтаксистік тұрғыда өзі
анықтап тұрған сөзіне бағынышты болмайды. Керісінше есім сөз сан есімге
бағыныңқы форманы иеленеді. Кітаптың бағасы бір сом-кітаптың бағасы он сом.
Түркі тілдерінде көптік мағына беретін (-лар-лер) көрсеткіштің бар екеніне
қарамастан соңғы мысалда анықталатын сөз көптік жалғауын қабылдамай тұр.
Егер сан есімнің орнында басқа сөз табы болса, мәселен, тас үй-тас үйлер
болып өзгерер еді дейді. Сондықтан есім сөз бен сан есімнің арасындағы
байланыс анықтауыш пен анықталатын сөз арасындағы қатынастан өзгешелеу. Бұл
сан есімнің семантикалык мәні жағынан емес синтаксистік қолданысы да ерекше
сөз табына жататындығын көрсетеді, деп түйеді [29, 266 66].
Заттың сандық не мөлшерлік шамасын, ретін білдіріп сан есімдер де
сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады. Сан есімдер де өзі анықтайтын сөзімен
қабыса байланысады. Мысалы: Екі баласы орыс-герман соғысында қаза тауыпты.
(Ә. Нүрпейісов).
Кеше депода кездескен екі жұмысшының —көзілдіріктісі, жас шамасы
алпыстан асқан (Ә. Нүрпейісов).
"Анықталатын зат белгілі болып, оны басқа заттан айыра тану керек
болғанда, оның алыстығын не жақындығын білдіру керек болғанда сілтеу
есімдіктерін анықтауыш қызметінде жұмсаймыз" [22, 163 б]. Мысалы: Міне
осы жайды анықтау үшін Данияның бір ғалымы шағалаларды ұстап алып, оларға
бірнеше күн бойына теңіз суын берген (Ғалам ғажаптары.).
Сондай-ақ матаса байланысқан есімдіктер де анықтауыш бола алады. Мысалы:
Оның суықтық температурасы 78,9 градус (Ғалам ғажаптары). Табигатта
тамашалар көп қой, соның бірі-құрғақ мұз (Ғалам ғажаптары). Бәрінің түрі,
түсі қылуа мінезі көкірегінде сайрап тұр (Ә. Нүрпейісов). Дьяков
біреулердің қараңдап жүгіріп келе жатқанын байқады
(Ә.Нүрпейісов).
Зат есімдер анықтайтын сөзімен қабыса да, матаса да байланысып
анықтауыштык қызмет аткарады. Киіз үйдің әрқашан кісі бойын құп-қунақ қып
сергітіп тұратын дағдылы салқын ауасып жас мырза оянган бойда сезінді
(Ә.Нүрпейісов). Саудагер жігіттің қырағы көзі жас балалар мен сырқат
кемпірдің астындағы інгенді шалыпты (Ә.Нүрпейісое).
Субстантивтенген сын, сан есімдер кейде үстеулер мен қимыл есімдері ілік
жалғауымен келіп аньіқтауыш болады.
Субстантивтенген сын есімнің анықтауыш болуы: Қызылдардың корғаныс
шебіне дүрбіден көз ала алмай қарап тұрып та осы бір ой бір сәт басынан
кетпеді (Ә Нүрпейісов).
Үстеудің матасу арқылы анықтауыш болуы: Бүгіннің артында ертеңнің барын
ойлайтын (Ә.Нурпейісов).
Проф. Т.Сайрамбаев анықтауыш қызметін аткаратын сөз таптарының аталған
түрлерімен қоса еліктеуіш сөз, негізгі сөз бен көмекші сөз, модаль сөздер,
қысқарған сөзді, жеке дыбысты, бар, жоқ сөзді, тұракты тіркесті
анықтауыштардың болуы тілдік факт деп есептейді.
Есімше формаларының анықтауыш болуы бұрыннан белгілі мәселе, алайда енді
зертеуші бұларды етістікті анықтауыш деп атап, оған дара есімшелердің
анықтауыш болуы (жасалуының үш түрін көрсетеді), күрделі түрі-есімшелі
оралым, үйірлі анықтауыштар, қимыл есімнен болған анықтауыштар және
сөйлемнің анықтауыштық қызметін жатқызады [28, 25 б].
Анықтауыштың етістік арқылы жасалуы. Жоғарыда атап кеткеніміздей,
есімшелер есімдер мен етістіктердің қасиетін бірдей иеленген күрделі
категория болғандықтан, оны зерттеу ісіне тілші ғалымдар әр уакытта да
көңіл бөліп отырған. Өйткені әр сөз табының өзгешелігі оның, синтаксистік
қызметіндегі ерекшелігінен туындайды десек, есімшелердің екі жақты кызметі
оны сөзсіз, тіл біліміндегі іргелі мәселелердің қатарына қояды. Жоғарыда
жазылғандай, отандық тіл білімінің қалыптасу, даму кезеңдерінен бастап
есімшелерге ерекше назар аударылғанын айту орынды болмақ. Сөзіміз дәлелді
болу үшін мына фактілерге жүгінсек: 40-50 жылдарда және 60 жылдардың
басында есімшелерге қатысты арнайы жазылған төрт кандидаттық диссертадия,
ондаған мақалалар жарық көріпті. Атап айтканда: Т.Ерғалиев [31], Ж.Болатов
[2], Г.Байтоғаева [32], С.Ізімбергеновалардың [33] есімшелерді арнайы
зерттеген кандидаттык жұмыстарын, мақалалар көлемінде еңбектенген -
С.Аманжолов [34, 11], С.Жиенбаев [35], Т.Қордабаев [36, 205б],
Қ.Шәукенов [37, 50-65б], Е.Ағмановтар мен қатар есімшелерді етістіктің бір
категориясы ретінде немесе оның анықтауыштық қызметін жанама түрде
зерттеген мақалалардың кейбірін де атап кетуді парыз деп білеміз. Мәселен:
Ы.Маманов [38], Ш.Бектаева [39], Ә.Ермеков [40], Н.Оралбаева [41],
Т.Сайрамбаев, О.Күлкенова [42], А.Хасенова [1], М.Серғалиев [41] т.б.
Қимыл есімнің семантикасы мен функциясын талдаған кандидаттык
диссертациялар авторы Б.Қаимова, А.Салқынбаева [44], мақалалар жариялаған
Қ.Ниеталива [45], К.Мұсаевтарды [46] атауға болады. Енді осы еңбектердің
кейбіріне токталып, пікірімізді білдіруді жөн көрдік.
Қазақ тіліндегі есімше категориясын арнайы зерттеген ғалым
Т. Ерғалиев есімшелердің синтаксистік қызметіне қатысты мынандай пікір
білдіреді: "...жалпы түрік тілдері сойлем мүшесі мен түрік тілдеріндегі
есімшелердің функциясы үшін бір-бірімен тығыз байланысты екі шарт бар: бірі
- тұлғасы, екіншісі-сөйлемдегі орны. Егер бұл екі шарттың бірі сақталмаса,
сөйлем мүшелері белгілі бір қызметтерінен ауысып кетеді" [31, 87 б]. Бұл
жерде автор есімшелердің атау мен ілік септіктерінде анықтауыш болуы мен
жіктелген түрінің сөйлем соңында келіп баяндауыш болуын негізгі кызметі
деп, ал зат есім орнына жұмсалып бастауыш болуын, септеулі күйде толықтауыш
немесе пысықтауыш болуын тұлғалық өзгерістен немесе сөйлемдегі орнының
ауысуынан туған қосалқы қызмет деп есептейді. Осыған дейін есімшелердің
дамуы, көне жазбалар нұсқаларында кездесетін түрлері жайында әр жерлерде
басы бірікпей жүрген пікірлер мен топшылауларды салыстыра отырып,
есімшелердін даму тарихынан мәліметтер береді. Мұның өзі тарихи-
салыстырмалы зерттеулерге жол ашатыны сөзсіз. Зерттеушінің тағы бір ерекше
бөліп көрсеткені есімше жұрнақтарының қызметі. Есімшелердің екі жақты
қызметі оның морфологиялык белгілері басты роль атқарады, ал предикаттық
қызметінде есімшелерде райлық қызметтен, суреттеу қызметі басым деп
есептейді [31, 14 б].
Сондай-ақ автор есімшелердің жай және құрмалас сөйлемдердің бағьтныңқы
сьтңарында атқаратын қызметіне талдау жасаған. Автордың кейбір пікірлерін
уақыт талабына байланысты қайта қарау керектігіне қарамастан, есімшелердің
морфологиялық және синтаксистік қызметін толық қамтыған бұл еңбекті
есімшелерді зерттеуге қосылған үлес деп бағалауға болады.
Осы уақытқа дейін есімшелердің сөйлемде атқаратын қызметі жайлы екі
түрлі көзқарастың болғаны анык. Оның басты себебі - түркі тіліндегі
есімшелер қызметінің екі жақтылығында деп түсіндіруге болады. Өйткені баска
тілдерде, мәселен орыс тілінде, есімшелердің етістік сөз табынан бола тұра
анықтауыш болуын оның синтакстік қызметімен байланыстырады. Бұл жерде
морфологиялық көрсеткіштердің қызметі бар ма, неліктен бұл сындық қасиетке
ие болды және оның предикаттық қызметімен салыстырғанда қандай ерекшеліктер
бар? деп бас ауыртудың қажеті жоқ.
Ал түркі тілдерінде мәселе басқаша. Дәстүрлі грамматикада егер есімше
есім создің алдьшан келсе анықтауыш, жіктеліп (3-жақта нөлдік түлға) келіп
сөйлем соңында баяндауыш қызметін аткарады деп тұжырымдалады. Бұл
-есімшелердің екі жақты қызметі оның сөйлемдегі орнымен байланысты.
Синтаксистік қызметіне қарай тұлғалық өзгерістерге ұшырайды. Аныктауыштык
қызметінде сын есіммен барабар болса, баяндауыш қызметінде нағыз етістіктік
қасиет (рай, шак, жак) танытады дегенге саяды. Ал есімшелердің предикаттық
қызметінде өзімен кейін ой жалғастығын қажет ететінін, тұлғалық тиянақтылық
болғанмен мағыналық олқылықтың бар екендігін есімшелерді зерттеген
Т.Ерғалиев жазып, мысалдармен тиянактағаны белгілі. Бұл есімшелердің
жіктелген түрінің предикаттық қызметі басқа етістіктермен бір еместігін
корсетсе, олардың жіктік жалғауын қабылдауы оның етістіктік негізінен емес,
қайта есім сөз таптарына қатыстылығын көрсететінін кезінде П.М.Мелиоранский
байқаған болатын. Өйткені есім сөз таптары, әсіресе сын есім баяндауыш
қызметін аткарғанда бастауышпен арадағы байланысты көрсету үшін жіктік
жалғауын қабылдайтыны анық. Бұл факті есімшелердін есім сөз қызметін
атқаруы бастапқы қызметі де, ал етістіктік қызметінің соңғы әлі даму
үстіндегі процесс екендігін дәлелдей түсетін тәрізді. Өйткені есімшелер
баяндауыштық кызметі нде, нағыз етістікке тән қаситінде сипаттау мәнінен
гөрі қимыл-әрекеттік мәні басым болу үшін тұлғалық өзгерістерді кажет
ететіні сезіледі (күлгенсіп, білгенсіп). Ал тиянақтылык оның аналитикалық
формаларында анық керінедІ (білген-білген еді). Мұның өзі "Есімшелердің
таза етістіктен өз дәрежесінде ерекшеленген категория екеніне айғақ" [10, 2
б].
Біздің байқауымызша, есімшелер қызметінің екі жактылығы оның
синтаксистік қызметімен ғана байланысты еместігі мына бір тұста байқалатын
сыңайлы. Қалыптаскан пікірге бақсақ, кез-келген анықтауыш қызметіндегі
есімшені сөйлем баяндауышына айналдыруға болады. Оқыған адам - ол оқыған
іспетті мысалдардан бәрі түсінікті тәрізді.
Енді іс жүзінде қалай болады десек: Есеңгіреген елге есті бастық беруге
болмайды (1.Есенберлин). Осы сойлемді есімшелердің анықтауыштық қызметіне
сүйенбей, көркемдік қызметін солғындатып (есімшеден болған анықтауыштар
ойды әсерлі етіп жеткізуге кызмет етеді деген пікірге катысты айтылып отыр)
жалаң сөйлемдермен де осы ақпаратты беруге болады екен. Ел есеңгіреген.
Енді оған (немесе елге) есті бастық беруге болмайды. Негізінен айтылмақ ой
түсінікті. Тағы бір сөйлем; Есеңгіреген елге есеңгіреген бастық берсең -
қарамағындагы жұрт саған қарсы бас көтере алмайды (І. Есенберлин).
Есімшенің баяндауыштық қызметіне сүйеніп осы сөйлемді тағы бір жазып
көрелік. Ел есеңгіреді. Бастық та есеңгіреді. Енді осы бастыққа елді
билету керек, сонда оған қарсы бас көтере алмайды дейміз бе? Есімшелердің
қызметінсіз ойлау әрі сөйлеу қабілеті шектелген адамның, көркем сөйлеу өз
алдына, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz