Етістікті тұрақты тіркесті анықтауыштардың құрылымдық сипаты

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Етістікті тұрақты тіркесті анықтауыштардың құрылымдық сипаты

Қошанова Н. - ф. ғ. к., доцент, ХҚТУ

Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің ішінде жасалуы жағынан күрделі сөйлем мүшелерінің бірі - анықтауыш. Анықтауыштың сөйлем мүшесі ретінде қалыптасуы туралы ғалымдар арасында кереғар пікірлер жоқ.

Әрине, осы күнге дейінгі оқулықтарда анықтауыштың жасалуы туралы айтқанда, оның әрі қабыса, әрі матаса байланысып жұмсалатыны айтылады. Бұған қарағанда, анықтауыштардың тұлғасына нольдік және ілік жалғаулы сөздер қатысты делінеді.

Анықтауыштардың мағынасына қарай сапалық анықтауыш, меншікті анықтауыштар болып үлкен екі топқа бөлінеді.

Сапалық анықтауыштарға сын есім, сан есім, есімдік, есімше нольдік тұлғалы зат есімдерден болған сөздер жатады, олар анықтауыш сөзбен қабыса байланысады. Меншікті анықтауыштарға ілік жалғаулы сөздер жатқызылады, тәуелдік жалғаулы сөзбен матаса байланысады.

Сондай-ақ, анықтауыштар құрамы жағынан дара және күрделі, үйірлі анықтауыштар болып келеді. Тұрақты тіркестер анықтауыштар күрделі анықтауыштар аясында қарастырылады [1, 117; 2, 141; 3, 155] . Анықтауыш туралы еңбектерде күрделі анықтауыштың бір түрі ретінде тұрақты тіркестер алынады. Оған дәлел Р. Әміров: «күрделі немесе дара анықтауыш қатарына жатқызуда айыруда қиындық келтіретін - ақ басты, қара шашты, ұзын бойлы, қаба сақалды, сегіз қырлы, бір сырлы деген сияқты тіркестер, - дей келіп: . . . Бір атап кететін жағдай, анықтауыш сөйлемнің сыйымдылығын өсіріп, бір сөйлем көлеміне бірнеше пікір ретінде айтылатын ойды сыйғызуға көмектеседі. Мысалы:

Дәмешке көзін сүзіп қараған Қайрақ тісінің арасынан сыздықтата шырт түкірді де шанасына барып отырды (С. Мұратбеков) » [3, 157] .

Автордың алып отырған анықтауыштық мысалдарды көзін сүзіп қараған - тұрақты тіркестер анықтауыш, тек автор тұрақты тіркестер анықтауыш есебінде атамағанымен күрделі анықтауыш қатарына жатқызады.

М. Балақаев күрделі анықтауыштарды өзара атрибуттық қатынастағы, предикаттық қатынастағы сөздерден құралған үйірлі анықтауыштар қатарына қосады: «Атрибуттық қатынастағы күрделі анықтауыштарды анықталатын заттардың шоғырланған тіке сапасы ретінде жұмсалады: ұзын бойлы кісі, ат жақты жігіт т. б.

Предикаттық қатынастағы үйірлі анықтауыштар анықтайтын сөздерін басқа заттардың сапалары арқылы анықтайды: өңі сұп-сұр, жасы үлкен» [2, 141] . Мұнда да анықтауыштарды құрамына қарай күрделі, үйірлі деп атағанымен, кей мысалдары - тұрақты тіркестер. Дегенмен, автор бұл анықтауыштарды - «өзара берік байланыста тұрған сөз тіркестері» деп көрсетеді.

Т. Сайрамбаев жалпы сөйлем мүшелерінің жасалу жолдарының бірі ретінде тұрақты тіркестерді баса атайды [4, 36] .

Егер анықтауыш қызметінде жұмсалатын сын есім, сан есім, есімше, зат есім, есімдік, қимыл есімі, еліктеуіш сөздер және негізгі сөз бен көмекші сөздер анықталатын сөзбен орын тәртібі арқылы қабыса байланысқан сапалық анықтауыштар жасалады десек, тілімізде тұрақты тіркестер де сөйлемде анықтауыш сөзбен қабыса байланысып, анықтауыштық қатынаста мол жұмсалады. Әрине, мұнда тұрақты тіркестердің морфологиялық өзгерісінің өзіндік ерекшелігі бар. тұрақты тіркестер анықтауыш қызметінде жұмсалғанда, сын есім, сан есім, зат есім, есімдік, есімшелерге тән грамматикалық өзгерістерге түскенде барып, анықтауыштық қызмет атқарады. Тұрақты тіркестер есімдерше септеледі, яғни септік жалғауларының ішінде анықтауыштық грамматикалық тұлға - ілік септігі, нольдік тұлғадағы тұрақты тіркестер ілік септігінде тәуелдік жалаулы сөзбен матаса байланысады. Сондай-ақ етістіктер таза күйінде де, есімдермен тіркесте де анықтауыш қызметінде жұмсалады.

Сыңарлары зат есім + қимыл есімнен болған тұрақты тіркестер сапалық анықтауыштар: Алдыңғы өнерден шыққан нәрселер күн көру ісіне керек шаруа керек-жарақтары (А. Байтұрсынов) . Қарусыз келгендер дауыс беру құқығынан айрылады («Жеті жарғы») . Келесі 1824 жылы Қарқаралы, көкшетау округтарын ашқаннан кейін солай қарай сапар шегу ойым бар (Қ. Исабаев) .

Сыңарлары түбір етістіктерден болған ТТ (тұрақты тіркесті - әрі қарай ТТ ) сапалық анықтауыштар: Қален Құдаймендені қақ бастан тартып жіберді де, сырт жағынан келіп қалған жігіттерге жалт қарады. Олар осы ауылдың кіл өңшең қарулы, ұр да жық жігіттері екен (Ә. Нұрпейісов) . Елдің ер-азаматтары Петр Тереньевичті кезек-кезек қонаққа шақырып ас та төк сый-құрмет көрсетті (С. Омаров) . Біздің Сәттіғұл сен тұр, мен атайын ақын емес, бірақ ойланып шығарса, сөз бедерін текшелей біледі екен, - депті Қашаған ақын ( «Қазақ әдебиеті»газ. ) .

Сондай-ақ, тілімізде аз да болса, сыңарлары зат есім+жедел өткен шақтың ІІІ жақты етістігінің тіркесуіндегі ТТ анықтауыштар да кездеседі: жүрек жарды, бармақ басты, көз қысты, көкей кесті, пышақ кесті т. б. Мысалы: Сонау жатақта отырған менің Дәркембайдай бір қартым бар. Ол қазынамдай қартым. Елдің шын шерін білдіретін көкей кесті күйді сол шертеді (М. Әуезов) . Әрине, бұл пышақ кесті бөліс емес (М. Қаратаев) .

ТТ-ге қатысты әдеттегі сөздер секілді жалғау, жұрнақтар арқылы түрленеді дедік. Сол түрленуі арқылы синтаксистік қызметі өзгеріп отырады. ТТ сын есімдік жұрнақтарды қабылдау арқылы сөйлемде сапалық анықтауыштық қызмет атқарады. Сол жұрнақтармен келген ТТ анықтауыштарға тоқталайық.

-дай, -дей жұрнақты ТТ анықтауыш: құлаққа ұрған танадай, ортан қолдай, тайға таңба басқандай, беті шиқандай, жүзіктің көзінен өткендей, бес биенің сабасындай, сындырған нандай, аспан айналып жерге түскендей, кәрі қойдың жасындай т. б. Бұл ТТ бір заттың сапасын келесі затқа салыстырғаннан пайда болған. Мысалы: Тұқымбай бес биенің сабасындай іркілдек денесін кенет тік көтеріп, есік жаққа бүкіл денесімен төңкеріле бұрылды (Ш. Мұртаза) . - Ойбай-ау, тонның ішкі бауындай дос емессіңдер ме? (Қ. Аманов) . Сосын жым-жырт құлаққа ұрған танадай тыныштық орнады (О. Бөкеев) . Оның елден ерек тайға таңба басқандай бөлекшелігі және бар (О. Бөкеев) .

-лы//-лі, -ды//-ді, -ты//-ті жұрнақты ТТ анықтауыштар: салт атты, сабау қамшылы, қарға тамырлы, ақ жақты, сегіз қырлы, бір сырлы, ақ жаулықты, әлемге әйгілі, суық жүрісті, екі жүзді, бір бейілді, бір сөзді, бір ауызды, бір жақты, өткір көзді, от ауызды, орақ тілді, қызыл шырайлы, бидай өнді, дөңгелек жүзді т. б. Мысалы: Бұл екеуі қолынан келген кісі салт атты, сабау қамшылы кедей де болса, майлы атқа, майлы етке қолы жетеді (Абай) . Халқымыздың сегіз қырлы, бір сырлы ұлдарының бірі Сегізсері дейтін кісі өкпе ауруын емдеудің өзінше бір жолын тапқан екен (С. Сегізбаев) . Ол-Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі «Абай» эпопеясы (Ш. Айтматов) .

-сыз, -сіз жұрнақты ТТ анықтауыштар: . . . өліарадағы көзге түртсе көргісіз түндерде мен сенің білегіңнен тас қылып ұстап алып, бағыт-бағдарды ажыратар едім (О. Бөкеев) . Әрі сөйлесіп, бері сөйлесіп, ақырында Көшектер адам атқысыз көп көп мал беріп, айып төледі (С. Шәріпов) . Іске алғысыз ескі ара, Қолынан оның өткені, Құлпырып жайнап кеткені (Қ. Аманжолов) .

-ғы, -гі жұрнақты ТТ анықтауыштар: Бұл екеуі село ортасында тұрған үлкен ақ үйдің қасына жете бергенде, дәл өкпе тұстарындағы тар, қисық көшеден қыз бен бала қарсы ұшырасты (С. Сарғасқаев) . Екі оттың арасындағы менің күйім қаншалық оңған? (Ш. Құмарова) . Тас лақтырым жердегі қырманның маңында әлдене қараң-құраң етеді (Д. Исабеков) .

-ым, -ім жұрнақты ТТ анықтауыштар. Бұл жұрнақты ТТ белгілі бір заттың, құбылыстың мөлшерін, мезгілін білдіреді. Мысалы: Қой қасқырға: Өзің де мал танығыш едің ғой, қарны қампиған, бұты тыртиған, аузында ақ тісі жоқ, бір асым еті жоқ, тұла бойы шандыр мені қайтесің, - депті (Қазақ ертегілері) . Әйтпесе, олар кеткелі ет пісірім уақыт өтті (Ш. Мұртаза) . Өңшең жылтыр ағашқа толы ат шаптырым кең бөлме (Ә. Кекілбаев) .

Тілімізде анықтауыштардың ең мол жасалатын түрі - есімшелі анықтауыштар, ТТ толықтауыштың да осы түрінің аз еместігін жиналған материалдар да дәлелдейді.

-ған, -ген, -қан, -кен тұлғалы ТТ. Бұл ТТ сөйлемде есім сөздер атау тұлғада да, септік тұлғада да, тәуелдік тұлғада да есімшелі етістікпен, сондай-ақ, басқа сөз таптары да есімшелі етістікпен тіркесте келе береді.

Атау тұлғалы зат есім + есімше тұлғалы ТТ: тіс қаққан, орын тепкен, қан қақсатқан, жер қайысқан, ақау түспеген, иін теріскен, ниет қылған т. б. Мысалы: Бұдан әлі ақау түспеген ыстық достық бейілмен Абайға да шын тілек арнайды (М. Әуезов) . Болысты жер қайысқан жұрт жиылып жерлерді (Ш. Мұртаза) . Үстірттен түскеннен кейін міне тағы да қарғыс атқан құм басталды (Ғ. Ахмедов) .

Ілік жалғаулы сөз (ашық та, жасырын да) + табыс жалғаулы сөз+есімшелі етістік құрамды ТТ анықтауыштар: Көздің жауын алған, жан дүниесін кернеген, жон терісін сындырған, ел қамын жеген т. б. Осы тұлғалы ТТ сонымен бірге есімше көсемшемен тіркесіп барып та келе береді: ат жалын тартып мінген, сөздің бетін ашып алған, өмір құрсауын бұзып жарға н т. б.

Мысалы: Аумалы-төкпелі, алмағайып замандарды бастан кешкен халықтың өзіндік басқару жүйесі болды: ел қамын жеген шешендері, білімпаз билері болды (Т. Кәкішев) . Тілеуің берсін, осылардың жон терісін сыдырған өлеңдерің бар ма, Абай екеуіннің?-деді Оспан Дәрменге (М. Әуезов) . Бір адамға жақсылық істесек, бізге де талай қол ұшын берген адамдар болды (Ш. Құмарова) . Алыс елдердің қонақтары бір сәрі болса, Тобықтының өзінен де ат жалын тартып мінген еркектен бірде-біреу қалмағандай (М. Әуезов) .

Барыс жалғаулы сөз + есімшелі етістік ТТ анықтауыш: басқа шауып, төске өрлеген, ойға батқан, үлде мен бүлдеге оранған, көзіне ақ түскен, алақанына салған, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған, тәуекелге бел байлаған т. б.

Мысалы: Бітпеймін деп басқа шауып, төске өрлеген Матай бауырыңмен бітім таптың ба, түге? (М. Әуезов) . Ол сегіз болыс елді, бір дуанды аузына қаратқан Әбен емес пе? (Ж. Аймауытов) Тек манағы үлде мен бүлдеге оранған ожар топ қана қағанағы қарқ (О. Бөкеев) .

Табыс жалғаулы сөз (ашық түрде де, жасырын түрде де) + есімшелі тіркестегі ТТ анықтауыш: кеуде қаққан, тұсау кескен, тізесін батырмаған, ала жібін аттамаған, арын сатқан, қара қылды қақ жарған, көпті көрген, сөз байласқан, бел буған, жанды жеген, шаруа баққан, қол жалғаған т. б.

Мысалы: Осы елде бір қыз ұзатқан той болып, кешке ойынға жұрт жиналып еді (М. Дулатов) . Жанды жеген жараны емдеп жазатыннын жаз! (М. Майлин) . Қылышын сүйреткен қыс мынау (С. Мұқанов) . Ол шаруа баққан аз ғана ауылды ортайтып кетті (Е. Тұрысов) . Елді қара қылды қақ жарған әділ көсем билеп отырғанда, бұндайларға қалай жол беріледі? (С. Елубаев) .

Табыс жалғаулы сөз+көсемше+есімше құрамды ТТ анықтауыш: Мысалы: Қызыл көз қиқар шал көңілі қатты қалғансын, бұл түгіл, өзінің бауырын жарып шыққан жалғыз қызының да жүзін көрмей сырт айналып кетті (Ә. Нұрпейісов) . Түрік сұлтаны Мұрат пен Баязитті сырттан шолып, тісін қайрап қайтқан Темір аңдысқан жауды ертерек алуды ойлады (Е. Тұрысов) . Бірақ оңын-солын тіктеп танымаған шақта қияға қарманған құлшына қол жалғаған адамның қармағына аңдаусыз түсті (Е. Әкімқұлов) .

Жатыс жалғаулы есім сөз+есімше тұлғалы ТТ: он екіден бір гүлі ашылмаған, арманда кеткен, ат құлағында ойнаған, тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кеткен, алтын бесік аясында тербелген т. б. Мысалы: Арманда кеткен апаларым үшін солар-бүгінгі қыздар сезінсе екен жастықтың салтанатын деймін (О. Бөкеев) . Соның ең кішісі он екіде бір гүлі ашылмаған сәби Нұрғаным еді (С. Бақбергенов) . Ғұндардың қолбасшысы Чжи-Чжи ат құлағында ойнаған және ғұндарға соғыс өнерін үйретудің асқан шебері еді ( «Жібек жолы» журн. ) .

Шығыс жалғаулы сөз+есім сөз+есімше құрамды ТТ: он саусағынан өнер тамған, қабағынан қар жауған, тілінен бал тамған, алыстан ат сабылтып келген, сөзден өрмек өрген, атадан мирас қалған, бақ таластықтан туған, қаһарынан қан тамған, қой аузынан шөп алмаған т. б. Мысалы: Етінен өткен, сүйегіне жеткен, атадан мирас қалған, ананың сүтіменен біткен надандық әлдеқашан адамшылықтан кетірген (Абай) . Қаһарынан қан тамған батырдың әйгілі қара шоқпарынан бірде-бір қастасқаны тірі қалмаған (І. Есенберлин) . «Сізге деген бөгде ойымыз жоқ, әншейін інілік базына ғой», дегендей қабағынан қар жауған Қозекеңе күле сөйлеген (К. Сегізбаев) .

Көмектес жалғаулы сөздің сын есіммен тіркесіп барып та, я жеке өзі де есімшемен тіркесіп келген ТТ анықтауыш: Көк аспанмен тілдескен заңғар-заңғар таулары бар (Ш. Мұртаза) Біреулері сол елесте сұлу кәнизактары бар гаремнің қызығына малтыса, біреулері алтынмен аптап, күміспен күптеген жабу жапқан шахтардың піліне мініп, қара құрым халықтың арасымен кернейлетіп, сырнайлатып келе жатады (Ш. Айтматов) . Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді, Ауызбен орақ орған өңкей қыртың (Абай) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.