Әдебиеттануға кіріспе пәні
КІРІСПЕ
Пєн туралы ќысќаша сипаттама:
Әдебиеттануға кіріспе пәні филология факультетінің студенттеріне
профильді мамандық беретін негізгі пән болып есептеледі. Көркем шығарманың
мән-мазмұнын терең ұғынып, ғылыми негізде талдау жасай білуі үшін жоғары
білімді, білікті маман әдебиет теориясымен қарулануы тиіс. Көркем туындының
болмыс-бітімі, әдебиеттің халықтығы, көркем бейне және оның жасалу жолдары,
көркем шығарманың композициясы мен сюжеті, поэзияның табиғаты, өлең
құрылысы, әдеби процесс, әдебиеттің тектері мен түрлері (жанрлары),
көркемдік әдістер мен бағыт, ағымдар, стиль мәселесі т.б. әдебиеттануға
кіріспе пәнінің мазмұнын құрайды.
Пәнді оқытудың маќсаты:
Әдебиеттің сөз өнері орта мектептегі ең негізгі оқу пәні ретіндегі
ұлан-ғайыр міндеттерін жүзеге асыратын, әдебиет тарихының, әдебиет сынының,
әдебиет теориясының мәселелерін білумен қатар, оны терең ой елегінен өткізе
алатын, әдебиетті халық тарихымен байланыстыра алатын білімді, білікті,
өзіндік ой-пікірі, көзқарасы бар әдебиетші маман дайындау.
Пәнді оқытудың міндеттері:
Әдебиеттануға кіріспе пәнінің 1-курста, бірінші семестрде окытылуы
студенттерді кейінгі семестрлерде үздіксіз оқылатын қазақ әдебиетінің
тарихы, халық ауыз әдебиеті, түркі халықтарының әдебиеті, әлем әдебиеті
сияқты әр алуан курстарды терең ұғынып, ғылыми тұрғыдан талдау жасай білуге
дайындайды.
Пән бағдарламасыңда студенттерге әдебиет теориясының негізгі
қағидаларынан негізгі мағлұмат беру қарастырылған. Пәнді оқьпу:
• әдебиеттің қоғамдық сананың айрықша түрі, өнер туыңдысы ретіндегі
ерекшеліктері мен өзгешеліктерін;
• көркем әдебиеттегі тақырып пен идея, мазмұн мен түр, олардың
арақатынасын, сюжет пен композиция, олардың кезеңдерін, сюжеттен тыс
элементтерді;
• тіл байлығының қайнар көздерін, оның әр алуан бейнелеуіш және
суреттеме құралдарын;
• әдебиеттің тектері мен түрлерін, олардың әр алуан кезеңдердегі және
қазіргі дәуірдегі түрлерін;
• әдеби стиль, ағым және керкемдік әдістерді;
• өлең сөздің ерекшелікгерін, әлем әдебиетіндегі әр алуан өлең
жүйелерін, қазақ өлеңінің табиғатын, поэзиялық қасиетін терең әрі жан-
жақты білуді міцдеттейді. Осы арқылы көркем шығармаға заман талабы,
халық, мемлекет мүддесі тұрғысынан терең ғылыми теориялық талдау жасау
талап етіледі.
Пререквизиттер: Әдебиеттануға кіріспе курсын игеру үшін әдебиет
теориясының негізгі ұғымдары мен қағидаларын, әдеби-теориялық терминдерді
меңгеру керек. Көркем сөз теориясының тіл, сөз жайын тексеретін тіл білімі,
стилистика секілді ғылым салаларымен байланысын ың өзіне тән сыр-сипатын
тану қажет.
Постреквизиттер: Әдебиеттануға кіріспе пәнінің оқытылуы кейінгі
семестрлерде үздіксіз оқытылатын қазаќ єдебиеті тарихы, қазақ халқының ауыз
әдебиеті, түркі халықтарының әдебиеті, әлем әдебиеті сияқты әр алуан
курстарды терең ұғынып, ғылыми тұрғыдан талдау жасай білуге дайындайды.
1-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Кіріспе. Әдебиеттану – сөз өнері жайлы ғылым.
2. Лекция жоспары: 1. Әдебиеттанудың негізгі және қосалқы салалары.
2. Єдебиеттіњ басќа µнер т‰рлерімен байланысы.
3. Әдебиеттің эстетикалық сипаты.
4. Көркем әдебиеттің қоғамдық мәні.
5. Әдебиеттің халықтығы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге әдеби-теориялық ұғымдар жайлы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны:
Әдебиеттану – сөз өнерін зерттейтін ғылым. Әдебиетану ғылымының
негізгі үш саласы: әдебиет теориясы, әдебиет тарихы және әдебиет
сыны, сондай-ақ қосалқы үш саласы: текстология, библиография, историография
бар.
Әдебиет теориясы көркем әдебиеттің болмысы мен бітімін,
әдеби шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасы мен
мәнін байыптайды. Әдебиеттің өзіне тән ерекшелігін, оның қоғамдық
қызметін, көркем шығарманы талдаудың принциптері мен методикасын, әдеби
жанрлар мен оның түрлерін, өлең жүйелерін, тіл мен стиль, әдеби ағым мен
көркемдік әдіс мәселелерін түп-түгел тек әдебиет теориясынан ғана танып -
білуге болады.
Әдебиет тарихы, жеке алғанда, бір елде, жалпы алғанда, бүкіл адам
баласының тарихында көркем әдебиеттің калай пайда болғанын, қайтіп
қалыптасқанын, қандай жолдармен дамығанын зерттейді.
Әдебиет сыны әрқашан дәл өз тұсындағы әдебиеттің тірі процесіне
белсене араласып, нақты әдеби туындыны жан - жақты талдау, оның идеялық -
көркемдік құнын белгілеу, өз кезінің эстетикасы үшін мәні мен маңызын
анықтау арқылы, бір жағынан, жазушыға жазғандарының бағалы қасиеттерін,
ерекшеліктері мен кемшіліктерін көрсетіп, оның творчестволық өсуіне тікелей
қолғабыс жасаса, екінші жағынан, оқырманды оқығандарының байыбына барып,
оны жете түсініп, дұрыс бағалауға баулиды. Сондықтан сыншы - қалың
окырманның өскелең талабы мен талғамының жаршысы, әдеби құбылысты жалпы
мемлекеттік мүдде тұрғысынан пайымдайтын қоғамдық ой - пікірдің озғын
өкілі.
Әдеби сында көркем шығарманы бағалаудың жолдары, тәсілдері, шарттары,
критерийлері бар. Ал көркемдік критерий, ең алдымен, әдеби шығарманың
бағалы жағын көре білу. Сынның ең қиын міндетінің өзі - осы. Кез
келген шығармада болатын үлкенді - кішілі кемшілікті табу бәрінен оңай. Ал
шығарма несімен жақсы екенін белгілеу, оның нағыз поэтикалық сұлулығы мен
сырлылығы неде екенін анықтау бәрінен қиын.
Бұл сыншының берік принципін, зор мәдениетін, нәзік түсінігін, өрелі
ойын, терең білімін, биік талғамын керек етеді.
Әдебиет теориясының толғамдары әдебиеттің тарихын негізге алумен
бірге, әдебиеттің сынымен тығыз байланысьш жатады.
Әдебиет туралы ғылымның жоғарыда аталған негізгі үш саласы (теориясы,
тарихы, сыны) өзара тығыз бірлікте болатыны, әдебиеттің теориясын нәзік
түсінбей тұрьш, тарихы жайлы әңгіме қозғау; тарихын білмей тұрып, сынын
өрбіту мүмкін емес екені екінің біріне аян.
Әдебиет туралы ғылымның жоғарыда сөз болған негізгі салаларынан басқа
қосалқы салалары да бар. Олар - текстология, историография және
библиография.
Текстология - әдеби туындылардың тексін (мәтінін) зерттеп, танудың
принциптері мен методикасын жинақтайтын арнаулы ғылыми пән. Текстология
көркем шығарманың тұрақты түпнұсқасын белгілейді, оның автор қолымен
жасалған ақтық редакциясын анықтайды, әр алуан вариантын өзара салыстырады,
әр басылымын автографпен салыстырады, текстің автор еркінен тыс
қысқарған жерлері немесе бөгде қолмен орынсыз өзгертілген тұстары болса,
қалпына келтіреді, түпнұсқаны көшіріп басқандар мен әріп терушілер
тарапынан кеткен, ең арғысы, емле қателері болса да ұқыппен түзеп отырады.
Историография - әдебиет теориясының, тарихының, сынының ғасырлар бойғы
тарихи дамуы туралы дәйектемелер мен деректер, мәліметтер мен материалдар
жинағы. Мұның өзі, көбіне, бірыңғай ғылыми мақсат үшін керек. Әдебиеттің
теориясына, тарихына, не сынына қатысты қандай арнаулы мәселе болсын, оны
зерттеудің көлемі мен тереңі, мәні мен маңызы сол мәселенің
историографиялық материалының мөлшері мен мазмұнына қарап белгіленеді.
Библиография - көркем әдебиеттің өзіне және әдебиет туралы ғылымға
байланысты көрсеткіштер мен анықтамалар, шолулар мен сілтемелер жиынтығы.
Бұл да, көбіне, ғылыми мақсат үшін керек. Әдебиет пен әдебиеттану
тарапындағы қандай арнаулы зерттеулер болсын, оған қажет нақты
материалдардың - текстер мен тексерулердің, сын - мақалалар мен зерттеу
еңбектерінің бәрін библиографиялық көрсеткіштер мен анықтамалар арқылы
іздеп тауып, пайдалануға болады.
Сонымен, біз жоғарыда әдебиеттану жайлы, оның ғылыми салалары жайлы,
әрбір ғылыми саланың өзара нық байланыстары жайлы, яки заттың тарихы жоқ
жерде заттың теориясы жоқ, ал заттың теориясы жоқ жерде оның тарихы туралы
тіпті сөз болуы мүмкін емес, өйткені ондай жағдайда зат туралы, оның
мағынасы мен шекарасы туралы мүлде ұғым болмайтыны жайлы айттық.
Әдебиеттану - қоғамдық ғылымдар ішіндегі өзіне тән өзгешелігі орасан
мол, қиын әрі күрделі ғылым.
Әдебиеттану мен эстетика - өзара байланысты, бірімен - бірі аралас
жатқан, бірге туып, қатар қалыптасып, тіпті, бірін - бірі толықтырып,
терендетіп, дамытып келе жаткан егіз ғылым.
А.Байтұрсынов өнерді бес түрге бөліп қарастырады:
1. Сәулет өнері. (Еуропаша – архитектура).
2. Сымбат өнері. (Еуропаша – скульптура).
3. Кескін өнері. (Орысша - живопись).
4. Әуез өнері. (Еуропаша – музыка).
5. Сөз өнері. (Қазақша – асыл сөз, арабша - әдебиет, Еуропаша –
литература).
А.Байтұрсынов сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі:
1. Ақылға. 2. Қиялға. 3. Көңілге.
Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып
ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни – ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің
тұрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау, көңіл ісі – түю,
талғау екендігін атап көрсетеді.
Әдебиет — сөз өнері, ал оны жасаушы шебер немесе суреткерге қажет
ерекшеліктер мыналар:
Біріншіден, сезім. Нәзік сезімталдық.
Екіншіден, бақылау. Жіті бақылағыштық Нәзік сезім көреген, дәл
бақылаумен ұштасып жатады.
Үшіншіден, қиял. Творчестволық фантазия.
Төртіншіден, интуиция.
Бесіншіден, өмірбаян. Ғұмырнама. Тәжірибе молдығы.
Алтыншыдан, парасат. Сананың саралығы. Шын талантқа шындықтың парқын
білетін сарабдал сана, мол парасат керек.
Жетіншіден, шеберлік. Нағыз маман суреткерге тән кәсіби шеберлік
болмаған жерде суреткерлік даналық та жоқ. Қатал тәртіп, азабы ауыр еңбек
жоқ жерде жібі түзу қаламгер де болмақ емес.
Сегізіншіден, шабыт.
Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, белгілі бір қоғамдық ұжымның
мүддесіне ортақтасады, сондықтан оның шығармашылығында да белгілі қоғамдық
мән және мазмұн бар. Суреткердің қоғамдық қызметін пайымдау оған тән
дүниетаным, күрделі және әр қилы көзқарас мәселесін қоса қозғау болып
табылады. Бұл мәселені пайымдау — суреткер тіршілігі мен творчествосының ең
түбегейлі мағынасын талдау, көркем әдебиеттің өмір сүру факторын толғау.
Өйткені суреткердің дүниетанымы мен әлеуметтік көзқарасы — эстетиканың ең
негізгі мәселелерінің бірі.
Әдебиет адамдарға өмірді танытып қана қоймайды, олардың сол
өмірге көз қарасын қалыптастырады, мінез-құлығына ықпал етелі, бүкіл
тұрмыс-тіршілігіне әсер етеді. Бұл - көркем әдебиеттің эстетикалық мәні.
Көркем әдебиеттің құдіретті күшін, яки оның өмір таныту, адам
тәрбиелеу жайын ғана емес, күллі қоғамдық-өзгертушілік қасиетін түсіну
үшін, оның эстетикалық табиғатын тану қажет.
Ал эстетика деген не?
Әдеби шығарма адамның бүкіл ой-қиялын, сыр мінезін түгел
баурайды: қуантады, сүйіндіреді, таңдантады, күйіндіреді, жылатады,
күлдіреді... қысқасы, адамның көңіл күйінде сан-сапа құбылыстар туғызып, із
қалдырады. Бұл - әдеби шығарманың эстетикалық әсері, оның таным, тәрбие
тарапындағы мәнін де осыған негізделген.
Әдебиеттің қоғамдық мәні — көркем әдебиеттің халық өміріндегі
атқаратын міндеті, танымдық, тәрбиелік, көркемдік маңыздылығы. Танымдық
сипат жағынан алсақ, әдебиет бүрынғы-соңғы тарихтан үшан-теңіз мағлүмат
беріп, қоғамда өмір сүріп отырған адамдардың ой-қиялын, арманын, сана-
сезімін танытады. Заман, дәуір түлғасы, адамдардың түрмыс-халі, әдет-ғүрпы,
мінезі әдебиеттен жан-жақты толық аңғарылады. Әр адамның басқан қадамы,
атқарар ісі қоғамдық жағдайға байланысты соның көрінісі. Әдебиет адамдардың
осы қалып, болмысын көркемдік әдіспен бейнелейді. Әдебиеттен өткен заман,
бүгінгі өмір, келешек туралы ой-түжырымдарды да мол табамыз.
Осының бәрі көркемдік ойлау тәсілімен, шебер суреткерлік, биік
эстетикалық талғаммен үштасып жатады. Бүл әдебиеттің айрықша көркемдік
мәнділігін танытады. Адамның арман-тілегін, әділдік, адамгершілік,
еркіндікке үмтылуын уағыздай отырып, әдебиет үлкен өнегелік, тәрбиелік
міндет атқарады. Адамды жамандықтан безініп, жақсылыққа, ізгілікке,
адалдыққа бой үруға үйретеді. Әдебиеттің танымдық, тәрбиелік көркемдік
сипаттары — бір-бірімен жалғасып, астасып келетін қасиеттер.
Әдебиетте озат идеясыз көркемдік жоқ, көркемдік суреткерлік шеберлік
жетпеген жерде нағыз идеялылық жоқ, ал бүлар танымды болмаса тәрбиелік мәні
де осал, жетімсіз болады. Әдебиеттің қоғамдық мәні жайындағы үғым бүрынғы-
соңғы және қазіргі әр түрлі қоғамдық жағдайда өмір сүріп жатқан сан алуан
елдердің әдебиеті мен өнеріне байланысты да айтылады. Өйткені әдебиет,
жоғарыда айтылғандай, адамдардың бір-бірімен қоғамдық қатынасын бейнелейтін
болғандықтан, жазушы қоғам өмірінен тыс қала алмайды.
Әрине, өркениетті қоғамда әдебиет пен өнер ең алдымен адамдардың
қоғамдық ісін, қоғамдағы орнын алдыңғы қатарға қоюы керек. Сондықтан да
әдебиет халықтың, еңбекші қауымның мүддесін көздеп, соның қамын жейтін,
арманын жоқтайтын өнер болуға тиіс, ал мүның өзі көркем туындыларды сапасы
жоғары болуын талап етеді.
Әдебиеттің халықтығы деп шығарманың халықтың тілек-мүддесіне толық
сәйкес келер идеялық -көркемдік сапасын айтамыз. Шынайы халықтық әдебиет
заманның ең озат арман-мүраттарын бейнелеп көрсетеді. Шығарма толық мәнінде
халықтық сипат алу үшін жазушы сол дәуірдегі қоғамның дамуынан туындап
отырған, тарихтың өзі алға қойған ең көкейкесті мәселелерді толғай білуі
және оларды халықтың көзімен қарап, түсініп, көркемдеп баяндап беруі шарт.
Әдеби шығарманың халықтық сипатын арттыра түсетін маңызды ерекшелік - оның
қалың қауымның, оқушы-жүртшылықтың ой-санасына жанасымдылығы, үғым-
түсінігіне жақындығы, өмір қүбылыстарын бейнелеу шеберлігінің мейлінше
қарапайым және көркем болып келуі. Әдебиеттің халықтығы туралы үғым бірден
қазіргі күйіңде қалыптдсқан жоқ. Ертерек кезде орыс әдебиетінде төменгі
таптан шыққан сол ортаның, орыс крестьяндарының өмірін суреттеген адамды
халық жазушысы, ақыны деп атады (Кольцов), қазақ әдебиетінде халық ақыны
ауыз әдебиетінің дәстүрлерін үстанған өнер қайраткері деген мағынада
айтылып келді. Сонымен қатар әдебиеттің халықтығын жазушының шығармасыңда
өмірді халық көзімен қарап, халық мүддесін жақтау түрғысынан бейнелеу деп
түсіну орнықты. Пушкиннің шығармалары, мысалы Евгений Онегин романы
осыңдай кең мағынада нағыз халықтық туынды екеңдігін Белинский толық
дәлелдеп берді. Шекспир, Л. Толстой, М. Әуезов шығармалары міне, осы
мағынада нағыз халықтық сипаттағы туындылар. Абай творчествосының халықтық
қасиетін де осы түрғыдан бағалаймыз.
Әдебиеттің халықтық сипатын дүрыс түсіну үшін халықтың сол дәуірде
тарихи дамудың қозгаушы күші ретінде қаңдай роль атқаратынын ескеру қажет.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Әдебиет теориясының зерттейтін негізгі объектісі
2. Әдебиет тарихының зерттейтін негізгі объектісі
3. Әдебиет сынының зерттейтін негізгі объектісі
4. Текстологияның зерттейтін негізгі объектісі
5. Библиографияның зерттейтін негізгі объектісі
6. Историяграфияның зерттейтін негізгі объектісі
6. Тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:
1 Әдебиеттің басқа өнер түрлерімен байланысы және айырмашылығы.
2. Әдебиеттің тәрбиелік сипаты.
3. Әдебиеттің ұлттық және интернационалдық сипаты.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Абрамович Г. Введение в литературоведение Москва 1976
2. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы 1996.
3. Байтұрсыноа А. Әдебиет танытқыш. Алматы, 2003.
4. Введение в литературоведение Хрестоматия Москва 1988
5. Введение в литературоведение Москва 1976
6. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы. 1969.
7. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы. 1992; 2002.
8. Федотов О. Введение в литературоведение Москва 1998
9. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-т. 1-кітап. Алматы 1960
10. Словарь литературоведческих терминов. Москва 1974
Студенттің өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары:
1. Әдебиеттану ғылымының негізгі үш саласы:
А) Текстология, библиография, историография
В) Эпос, лирика, драма
С) Трагедия, комедия, драма
Д) Әдебиеттің халықтығы, әдебиеттің ұлтылығы, әдебиеттің
таптығы
Е) Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны
2. Әдеби құбылыстарды статикалық тұрғыда қарастыратын әдеби пән:
А) Әдеби сын
В) Әдебиет тарихы
С) Эстетика
Д) Әдебиет теориясы
Е) Текстология
3. Әдебиеттану ғылымының жанама саласы:
А) Әдеби әдіс.
В) Әдебиеттің стилі.
С) Библиография.
Д) Әдеби ағым.
Е) Әдебиеттің сыны
4. Әдеби шығармашылықтың табиғаты мен қоғамдық функциясын методологиясы мен
методикасын айқындайтын әдебиет жөніндегі ғылымның негізгі салаларының
бірі:
А) Реализм
В) Романтизм
С) Фрейдизм
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
5. Көркем шығармаларды талдап, баға беретін, олардың идеялық-көркемдік
мәнін, әдеби прцестегі алатын орнын анықтайтын әдебиеттану ғылымының
негізгі бір саласы:
А) Әдебиет терихы
В) Библиография
С) Әдебиет сыны
Д) Текстология
Е) Әдебиет теориясы
6. Көркем мәтін арқылы адамзат болмысын, адамның рухани әлемін жан-жақты
танып білуді мақсат ететін ғылымды атаңыз:
А) Эстетика
В) Филология
С) Мәдениеттану
Д) Өнер тарихы
Е) Әдебиет тарихы
7. Әдебиеттанудың қай саласының негізгі мақсаты әдебиеттің даму
заңдылықтарын, әдеби шығармаларға, әдеби үрдіске ортақ сипаттарды
айқындауға бағытталады?
А) Палеография
В) Поэтика
С) Әдеби сын тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
8. Қазақ әдебиеттану ғылымының теориялық негізін салушы ғалым:
А) Ж.Аймауытов
В) А.Байтұрсынов
С) М.Дулатов
Д) Ш.Құдайбердиев
Е) Ә.Бөкейханов
9. Әдебиеттану ғылымының қосалқы үш саласының бірі:
А) Әдебиет теориясы
В) Историография
С) Әдебиет тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Реализм
10. Әдебиеттанумен байланысы жоқ пән:
А) Лингвистика
В) Эстетика
С) Әдебиет теориясы
Д) Стереометрия
Е) Тарих
11. Көркем әдебиеттің қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқынын, қандай
жолдармен дамығанын зерттейтін ғылым саласы:
А) Әдебиет сыны
В) Әдебиет тарихы
С) Әдебиет теориясы
Д) Әдебиеттің халықтығы
Е) Әдебиеттің таптығы
12. Әдебиет туралы дәйек пен дерек беретін ғылым түрі:
А) География
В) Библиография
С) Историография
Д) Методология
Е) Текстология
13. Әдебиеттанудың қай саласы әдеби шығармашылықтың табиғаты мен қоғамдық
міндетін зерттеуді және оны талдаудың әдіснамасы мен әдістемесін айқындауды
мақсат етеді?
А) Текстология
В) Библиография
С) Әдеби сын тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
14. Әдебиет тарихшысы әдебиеттану ғылымының қай саласында зерттеу
жүргізетін ғалым?
А) Текстология
В) Историография
С) Әдеби сын тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
15. Әдебиет, өнер дамуының арғы-бергі кезеңдеріндегі көркемдік әдістерді,
бағыт-ағымдарды, әдеби мектептерді әдебиеттану ғылымының қай саласы
қарастырады?
А) Текстология
В) Әдебиет тарихы
С) Библиография
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
16. Көркем әдебиетті, оның түп-төркіні, мән-маңызы мен даму үрдісін
зерттейтін ғылым қалай аталады?
А) Әдебиеттану
В) Лингвистика
С) Поэтика
Д) Әдебиет тарихы
Е) Стилистика
17. Єдебиет туралы ѓылымѓа байланысты кµрсеткiштер мен аныќтамалар, шолулар
мен сiлтемелер жиынтыѓы:
А) Әдебиет теориясы
В) Историография
С) Библиография
Д) Әдебиет тарихы
Е) Текстология
18. Әдебиеттану қай ғылымның саласына жатады?
А) Мәтінтану
В) Мәдениеттану
С) Өнертану
Д) Философия
Е) Филология
19. Ғылымнан өнердің (әдебиеттің) басты айырмашылығы қандай?
А) Тұжырымды ой-қорытындылар жасауы
В) Нақты деректер арқылы дәлелдеуге құрылуы
С) Дәйекті пікір таныта білуі
Д) Өмір шындығын кейіпкерлер тұлғасы арқылы бейнелі түрде
танытуы
Е) Абстрактілі ойға негізделуі
2-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Сµз µнері жайлы ѓылымныњ туу, ќалыптасу тарихы
2. Лекция жоспары:
1. Сµз µнері жайлы алѓашќы топшылаулар.
2. Адамзат тарихындаѓы алѓашќы деректер. Мысыр, ‡нді, Ќытай т.б.
халыќтардыњ ежелгі жазбаларында саќталѓан єдеби м±ралар.
3. Кµне Грециядаѓы єдеби-эстетикалыќ т‰сініктер.
4. Аристотельдің Поэтика еңбегінің маңызы.
5. Әл-Фарабидің Поэзия өнерінің канондары туралы трактат атты еңбегінің
маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге сµз µнері жайлы ѓылымныњ туу, ќалыптасу
тарихынан мағлұмат беру.
4. Лекция мазмұны:
Сөз өнері жайлы топшылаулардың туу тарихын, жалпы өнерге тән қасиет
(әдемілік) хақындағы қағидалардың қалыптасу тарихын әдебиет пен өнер
зерттеуші ғалымдар б.э.б. VI ғасырдан, яғни Пифагор тұсынан бері қарай
тұтастыра жүйелеп жүр. Дұрысында адам баласының көркемдік талғамының
алғашқы белгілері грек өркениетінен ондаған ғасыр бұрын, Ніл мен Нигер,
Хуанхэ мен Янцзы, Инд пен Ганг, Тигр мен Евфрат жағалауларын мекендеген
көне халықтардың рухани өмірі мен өнерінен пайда болған.
Байырғы вавилон жұртының Көрмегені жоқ кісі туралы дастаны немесе
көне үнді халқының Ригведа, Махабхарата, Рамаяна жырлары тәрізді
еңбекші бұқараның жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткіштерге бақсақ,
адам баласының сөз өнері, соған сабақтас көркемдік пен көріксіздік, ерлік
пен ездік, жақсылық пен жамандық, білімдарлық пен надандық туралы талаптары
мен талғамдары тіпті б.э.б. 3 - 2 мыңыншы жылдарда туып, тұрлаулы ұғымға
айнала бастағанын аңғарамыз.
Көрмегені жоқ кісі туралы дастан - бірінші вавилон династиясы
тұсында, яғни б.э.б. 2 мыңыншы жылдар шамасында туған батырлық поэма. Мұнда
Урук қаласының патшасы Гильгамеш, оның досы Энкиду, олардың ерлік істері
жырланады
Тигр мен Евфрат маңында Гильгамеш батыр жырға айналған сол б.э.б. XX
ғасыр шамасында Инд пен Ганг жағалауындағы көне үнді жұрты жалпы көлемі
Илиада мен Одиссеяға барабар бір мың жиырма сегіз гимн шығарып, оларды
Ригведа атанған он кітапқа топтастырып жатты.
Ригведа гимндері арқылы қалыптасқан әдеби дәстүр, эстетикалық талғам
тағы бір мың жыл өткен соң үнді халқының әлемге әйгілі ұлы дастандары
Махабхаратаға, одан келе Рамаянаға ұласады.
Махабхарата - керемет көркем ескерткіш; дастанның он тоғыз
кітабындағы өлең көлемі - екі жүз он төрт мың жол, яки Илиада мен
Одиссеядан (екеуін қосып есептегенде) сегіз есе артық.
Махабхаратадағы Кришна, Рамаянадағы Рама мифтік нанымдар
тұтқынында бұлыңдап, Құдайға баланған қалпында қалып қоймайды, жерге
түседі, кәдімгі жер басып жүрген адам бейнесінде суреттеледі
Гректің әдемілік туралы ілімі Пифагор мен пифагоршілердің (б.э.б. VI
ғ.) дүниедегі зат атау-лының түп мәнін санға сайған аңқау аңғарымдарынан
басталады. Мөселен, олар музыка сазы үн шығаратын шектің ұзын-қысқалығына
деп біледі де, музыканың математикалық негізі туралы өзгеше бір ілім
туғызады. Бұл — идеалистік түсінік.
Бұған керісінше, диалектикалық түсінік Гераклит Эфесский (б.э.б. 530-
470 жж.) толғамдарында жатыр. Пифагоршілер секілді, Гераклит те әдемілік
дегенде негіз болатынын мойындайды, бірақ ол — сан емес, сапа деп біледі.
Оның ұғымынша әдемілік тек қана нақты, затты нәрсеге төн. Ал осының өзі
шартты: әп-әсем маймыл адаммен салыстырсақ,— ажарсыз, жексұрын да, ең әдемі
адам құдаймен салыстырсақ, — маймыл. Бұл Гераклиттің әсер, сезім, таным,
жалпы эстетикалық кабылдау тарапында қатып қалған қасаң абсолют болмайтынын
дәлелдеуі, әдемілік туралы іліміндегі догмаға қарсы шығып, әр нөрсенің
әдемілігін тануда дәл осындай сапалық өлшем болатынын аңғартады.
Ал Демокрит (б.э.б. 460-370 жж.) әр нәрсенің әсемдігі оның мөлшерінде
деп біледі: мөлшерінен артық кету де, кем түсу де оған ұнамаған. Күллі
грек ойшылдарының ішінде бірінші болып Демокрит адам мен табиғат арасындағы
қарым-қатынастарға айрықша назар аударған: адамдар өнер-білімді тірі
табиғатқа еліктеумен тапқан деп көрсетеді. Оның ойынша, адам баласы
өрмекшіден тоқуды үйренсе, қарлығаштан үй салуды, бұлбұлдан ән салуды
үйренген. Бұл — қызық топшылау.
Әйгілі Сократ (б.э.б. 469-399 жж.) ойларының Гераклит пен Демокрит
пікірлерінен өзгешелігі, өрине, оның идеалистік сипатында. Сократ әр
нәрсенің ажары оның қажетке жарамдылығында, ал ажарсыздығы жарамсыздығында
деп түсінген.
Өнер мен эстетика мәселелерін өзінше байыптаған көне дүние
ойшыддарының бірі — Сократтың шәкірті Платон (б.э.б. 427-347 жж.). Әдемілік
туралы Платон теориясының философиялық негізі оның бұлжымас, бақи идеялар
жайлы идеалистік және мистикалық ілімімен тығыз байланысты. Жалпы
эстетикалық қисын-қағидалардың қалыптасуында Платонның орны айрықша.
Сөз өнері жайлы Платон философиясы сын көзбен қарауды қажет етеді.
Платонның әдемілік жайлы идеалистік көзқарастарын қатал сынға алып,
өзінің тың және терең эстетикалық толғамдарын қалыптастырған ұлы ойшыл
Аристотель (б.э.б. 384-322 жж.) еңбегінің бүкіл дүниежүзілік әдебиет пен
өнер тарихында теңдесі жоқ.
Аристотельдің Поэтикасы — өнер туралы түңғыш философиялық-
эстетикалық трактат. Сонымен қатар Поэтика өз кезегіндегі әжептәуір
жүйеге түскен бірден-бір әдебиет теориясы екені де даусыз. Мұнда поэзияның
тегі, мәні, мазмұны, пішіні, әдеби шығарманың композициясы кең әрі келелі
сөз болады. Көркем шығарманың көп-көп жайларын, өсіресе характер, әрекет,
байланыс, шешім, шиеленіс, хабар, түйін, метафора, гипербола, фабула,
аналогия, т.б. жайларын талдап-тексеруі күні бүгінге дейін өзінің маңызын
жойған жоқ. Аристотель еңбегінің ең қүнды жері тарихта тұңғыш рет дұрыс
және дәл эстетикалық принцип ұсынып, өнердің қоғамдық маңызын анықтап
ашуында деп білу керек.
Поэтика грек әдебиеті мен өнерінің классикалық дәуірінен қалған
бірден-бір жүйелі байыпталған поэзия теориясы.
Бір нәрсені білу артық емес: поэтика деген сөз біздің бүгінгі
теориялық түсінігімізде көркем творчество немесе сөз өнері туралы ғылым
болса, Аристотель поэтиканы сол әдеби творчествоның, яки сөз өнерінің өзі
деп түсінген. Демек, Аристотельдің Поэтикасы — өнер туралы ойлар.
Аристотельдің эстетикалық принциптерінің ең түйінді тұсы: өнердің
мақсаты — ақиқатты тану, ал ақиқатты тану жолы — адамның мінезі мен ісін
суреттеу деген даналық қағидасы. Оның Поэтикасын Лессингтің Евклид
элементтеріндей мінсіз шығарма деп таңдануы да, Чернышевскийдің Аристотель
эстетикасы 2 мың жылдан астам уақыт үстемдік құрғанына тамсануы да
әлгібір қағидалы жайларға байланысты.
Орыс мәдениетінің тарихына қарасақ, халықтық ауыз әдебиетінің
өрбігенін көреміз. Бұлардың ең құндысы – Игорь полкы туралы сөз. Ал
қазақтардың әдемілік жайлы ұғымдары бұл тұстарда тек жақсылық туралы
(этикалық) түсініктерінен ғана еміс-еміс аңғарылғандай. Оның да бар
белгілері халықтық эстетикада жатты.
Әл-Фараби—дана философ қана емес, майталман математик, үлкен дәрігер,
дарынды музыкант, мықты әдебиетші болған адам. Әдебиет пен өнерге
байланысты данышпан ғалымның бүкіл әлем эстетикасына айтулы үлес болып
қосылған Музыканың ұлы кітабы атты көлемді, күрделі зерттеуін, Музыка
ғылымына кіріспе, Музыка жайлы талдау, Ырғақтарды топ-топқа бөлу т.б.
әр алуан ғылыми еңбектерін айтуға болады. Бұлардың қай-қайсысы болсын, әл-
Фарабидің ірі эстетик, іргелі теоретик екеніне айғақ. Ал оның Поэзия
өнерінің конандары туралы еңбегі өлең жайлы, жалпы ақындық өнер
хақындағы аса бағалы байыптаулар болып табылады.
Әл-Фараби Поэзия өнерінің канондары туралы трактатта Аристотельдің
Поэтикасын талдап-түсіндіруді мақсат етумен қатар оны трагедия, комедия,
драма, эпос, риторика, сатира, поэма т.б. осылар тәрізді бірнеше түрге
бөледі де, әрқайсысына жеке-жеке жанрлық сипаттама береді.
Әл-Фараби өлең жазатындарды үш топқа бөледі: бірі - тумысынан ақпа-
төкпе, ағыл-тегіл дарындар; екіншісі - туғаннан соң жетілген , өлең
өнерінің барлық құпиясымен жете таныс ойлампаз таланттар; үшіншісі -
тума қабілеті де, табиғи таным-дарыны да жоқ, жоғарғы екеуіне еліктеумен
ғана жүретіндер. Бұлардың біріншісі - ауыз әдебиетіндегі суырып салма-
импровизатор жырауларға, екіншісі - жазба әдебиеттегі профессионал
ақындарға, үшіншісі - әр тұста да бола беретін әшейін әуесқойларға берілген
мінездемелер секілді.
Әл-Фарабидің Поэзия өнері туралы трактаты түгелімен өлең құрылысына-
өлең өлшемдерін талдауға, өлеңдегі ырғақ пен буын мәселелерін тексеруге
арналған.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Сµз µнері жайлы алѓашќы топшылаулар.
2. Мысыр халқының ежелгі жазбаларында саќталѓан єдеби м±ралар.
3. ‡нді халқының ежелгі жазбаларында саќталѓан єдеби м±ралар.
4. Кµне Грециядаѓы єдеби-эстетикалыќ т‰сініктер.
6. Тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:
1. Аристотельдің Поэтика атты еңбегінің маңызы.
2. Әл-Фарабидің Поэзия өнерінің канондары туралы трактат атты еңбегінің
маңызы.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Абрамович Г. Введение в литературоведение Москва, 1976
2. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы, 1996.
3. Әдебиеттануға кіріспе. Құраст. С.Мақпыров. Алматы, 1991
4. Введение в литературоведение Хрестоматия. Москва 1988
5. Введение в литературоведение Москва, 1976
6. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1992; 2002.
7. Федотов О. Введение в литературоведение Москва, 1998
8. Словарь литературоведческих терминов. Москва, 1974
Студенттің өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары:
1. ¤нер туралы т±њѓыш философиялыќ-эстетикалыќ трактаттардыњ авторы:
А) Лессинг
Б) Платон
В) Аристотель
Г) Гераклит
Д) Єл-Фараби.
2. Рамаяна эпосының басты қаһарманы:
А) Рама
Б) Раджа
В) Арджуна мен Драупади
Г) Кришна
Д) Бхима мен Драупади
3. Төменде көрсетiлген ведалардың қайсысы гимндердiң (ұрандар) жинағы
болып табылады?
А) Самаведа
Б) Ригведа
В) Яджурведа
Г) Атхарваведа
Д) Махабхарата
4. Махабхарата эпосының басты кейiпкерлерiнiң бiрi, пандав әулетiнен
шыққан батыр:
А) Рама
Б) Индра
В) Аджуна
Г) Кришна
Д) Вьяс
5. Кµне грек мифологиясы бойынша ќ±дайлар мекендеген тау:
А) Гималай
Б) Олимп
В) Меру
Г) Арарат
Д) Парнас
6. ¤нердi - табиѓатќа елiктеу деп тапќан ойшыл:
А) Аристотель
Б) Шеллинг
В) Белинский
Г) Платон
Д) Гегель
7. Ежелгi гректердiњ єдемiлiк туралы iлiмдерi ж‰йесiне байланысты ќандай
атау ќалыптасќан:
А) Шыѓыс даналыѓы
Б) Символика
В) Әдеби ескерткiштер
Г) Эллада эстетикасы
Д) Антикалыќ єдебиет
8. Сократтыњ айтуынша заттыњ ажары:
А) Сапасында
Б) Мµлшерiнде
В) Қажетке жарамдылыѓында
Д) Ұнамдылыѓында
Г) Санында
9. Көне грек мифологиясы бойынша ғалам (космос)
А) Алтын жұмыртқадан
Б) Хаостан
В) Судан
Д) Ауадан жаралған
Г) Эфирден
10. Поэзия µнерiнiњ канондары туралы трактаттыњ авторы:
А) Аристотель
Б) Єл-Фараби
В) Гегель
Д) Кант
Г) Белинский
11. Өнердің табиғатқа мақсатты еліктеудің нәтижесі екендігі туралы ой
түйген ғұлама :
А) Аристотель
В) Платон
С) Чернышевский
Д) Демокрит
Е) Буало
12. Поэтика атты еңбектің авторы:
А) А.Байтұрсынов
В) Әбу Насыр Әл-Фараби
С) Аристотель
Д) Ясауи
Е) Ломоносов
13. Поэтика терминін енгізген халық:
А) Грек
В) Қытай
С) Үнді
Д) Рим
Е) Парсы
14. Платон Бүкіл Грекияның тәрбиешісі болды дегенде кімді айтқан?
А) Гораций
В)Евклид
С) Аристотель
В)Гомср
Е) Сократ
3-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Ќайта µрлеу дєуіріндегі єдеби-эстетикалыќ пайымдаулар
2. Лекция жоспары:
1. Орта ѓасырдаѓы діни т‰сініктер жєне ѓылым.
2. Ояну дєуірінің адамзат ќоѓамыныњ дамуындаѓы ролі.
3. Р.Декарттың рационалистік көзқарасы.
4. Н.Буалоның Поэтикалық өнер атты еңбегінің мәні.
5. Д.Дидро және оның өнер туындысының мақсаты мен мұраты туралы пікірлері.
6. Л.Лессингтің шығармашылықтың мәні реализмде деп түсінуі.
7. И.Гердердің әдеби дамудың жаңаша, жалпыға ортақ заңдылықтарын ашуға
ұмтылуы.
8. И.Канттың, тұжырымдары.
9. Ф.Гегельдің Эстетика атты еңбегінің мәні мен маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге қайта µрлеу дєуіріндегі єдеби-эстетикалыќ
пайымдаулар жайлы мағлұмат беру.
4. Лекция мазмұны: Батыс Европадағы әдеби-эстетикалық ілімнің даму тарихына
көз салсақ, ояну дәуірін айырықша атау керек. Өйткені бұл – ғылым мен
техниканың, әдебиет пен өнердің дүр сілкініп дүрілдей дамыған дәуірі.
Ояну дәуірі – бір ғана Итальянның өзінде данышпан суретші Леонардо да
Винчиді (1452-1519), кемеңгер ақын Торквато Тассоны (1544-1595), дана
философ Джордано Бруноны (1548-1600), ұлы физик Галилео Галилейді (1564-
1642) туғызған дәуір.
Ояну дәуірінің ой-санасынан, күллі ғылымы мен тәжірибесінен туған
теориялық түйін – атақты Декарт филисофиясы. Рене Декарт (1596-1650) өзінің
дүниетанымы жағынан философиядағы рационализмнің негізін салушы екені
мәлім: Әдебиет пен өнер туындыларындағы әсемдікті Декарт олардың бүкіл
мазмұн-пішініндегі бүтіндік пен бірлікте, симметрия мен гармонияда деп
білді.
Декарттың өзінен кейінгі эстетиктерге ықпалы үлкен болды; Мәселен,
француз классицизмінің ірі теоретигі Никола Буало (1636-1711) Декарт
рационализмін өзінің эстетикасы мен поэтикасына философиялық негіз етіп
алды.
Буалоның Поэтикалық өнер атты эстетикалық трактатын кезінде мәдени
жұртшылық классицизмнің әдеби манифесі ретінде таныды.
Ағарту дәуірінің эстетикасын аса ірі философ-материалист Дени
Дидроның (1713-1784) еңбектерінен көріп-білеміз. Оның теориялық
толғамдары демократиялық сипатта болды.
Немістің ұлы ағартушысы Готхольд Лессингтің (1729-1781). дүниетанымы
дін мен теологияға қарсы тартыс үстінде қалыптасты. Лессингтің өнер туралы
ой-толғамдары (Лаокоон, драматургиясы) немістің белгілі ойшыл-жазушысы
Иогани Гердердің (1744-1803), ой-тұжырымдары тек қана Лессингтің әсерінен
туғандығын эстетика тарихын зерттеушілер әлдеқашан дәлелдеді.
Иммануил Канттың (1724-1804) эстетикасы – субъективті-идеалистік
эстетика. Кант эстетикасынан зиялы жұртқа кеңінен басты-басты философиялық
тұжырымдары оның күрделі зерттеулерінде (Байыптау қабілетіне сын, Таза
санаға сын) жүйеленді.
Дүниенің түп діңгегі – абсолюттік идея, абсолюттік рух деп білген
немістің атақты идеалист-философы Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-
1831) эстетика мәселелерін де дәл осы сипатта, өзі жүйелеген атышулы триада
(тезис-антитезис-синтез) тұрғысынан байыптады.
Гегельдің Эстетика атты арнаулы трактаты философтың өз ұғымындағы
және өз пайымдауындағы идея мен құбылыстың, яки мазмұн мен пішіннің
арақатысына талдау жасаудан туған. Оның эстетикалық жүйесі бойынша бұл
арақатынастар диалектикасы өнердің үш сатысына, яғни үш (символикалық,
классикалық, романтикалық) түріне сай келеді. Сонымен қатар, жалпы адам
баласының көркемдік даму тарихында өнер туындылары арқылы белгіленген
кезең-кезеңдер де осынау үш сатыға, яки үш бағытқа сай. Мәселен, ежелгі
үнді мазарлары, байырғы египет пирамидалары секілді Көне Шығыс
цивилизациясының архитектуралық мұралары, Гегельдің дәлелдеуінше, өнердің
символикалық түрі болып табылады. Өйткені бұл тұста идеал анық емес,
бұлдыр, көмескі; ал құбылыс идеяның образға айналу мүмкіндігін ғана
танытады. Ежелгі Греция мен Римде мейілінше өріс алып, өркен жайған мүсін
өнері Көне дүние өнерінің классикалық түрі болып табылады. Өйткені бұл
тұста идеал анық, ал идея құбылысқа, яки көзбен көріп, қолмен ұстар
нақты да заттар тұлғаға айналған. Жаңа заманда жан-жақты дамыған бейнелеу
(кескін) өнері, сондай-ақ музыка мен әдебиет өнердің романтикалық түрі
болып табылады. Өйткені бұл тұста рухани идеал адамның сыртқы кескіні
ғана емес, ішкі мінезіне, жан дүниесіне-сезіміне. Күйініш – сүйінішіне
көңіл-күйіне айналған, сондықтан философияға дейін өрбіп жетілген. Асылы,
Гегель үшінші түрге айырықша мән берген.
Гегельдің түсінігінше; өнердің предметі-әдемілік, ал эстетиканың
предметі-өнер демек, эстетиканың предметі – ұшы-қиырсыз мол, әрі жан
тебірентер ғажайып әсемдік әлемі. Жалпы өнер атаулының бәрін Гегель
абсолюттік рухтың өзіндік дамуындағы, өзін-өзі тануындағы белгілі бір
кезең ғана деп түсінді. Бұл - Гегельдің әлемге аян идеалистік эстетикалық
көзқарастарындағы нақты көрініс.
Гегельдің эстетикалық ілімі ХІХ ғасырдағы өнер теориясының одан әрі
дамуына үлкен ықпал жасағанын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені ол әдебиет
пен өнердің барлық тегі мен түрін өзара тығыз бірлікте алып, жалпы
идеологияның өзге түрлерімен, әсіресе ғылыммен салыстыра қарады және
осылардың бәрін қоғамның бүкіл дүниежүзілік тарихи дамуымен байланыстыра
зерттеді.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Р.Декарт – философиядағы рацоинализмнің негізін салушы.
2. Ағарту дәуірінің эстетикасы және Д.Декарт.
3. Г.Лессингтің классицизм эстетикасын сынға алуы.
6. Тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:
1. Н.Буалоның Поэтикалық өнер атты еңбегінің маңызы.
2. Ф.Гегельдің Эстетика атты еңбегінің адамзат мәдениеті тарихындағы мәні
мен маңызы.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Абрамович Г. Введение в литературоведение Москва 1976
2. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы 1996.
3. Введение в литературоведение Хрестоматия Москва 1988
4. Введение в литературоведение Москва 1976
5. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы. 1992; 2002.
6.
7. Федотов О. Введение в литературоведение Москва 1998
8. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-т. 1-кітап. Алматы 1960
9. Словарь литературоведческих терминов. Москва 1974
Студенттің өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары:
1. Поэтикалыќ µнер атты µлењмен жазылѓан эстетикалыќ трактат авторы кiм?
А) Кант
Б) Буало
В) Дидро
Д) Ж.Руссо
Г) Гегель
2. Эстетикадаѓы абсолюттiк рух идеясыныњ авторы:
А) Дидро
Б) Гегель
В) Буало
Г) Кант
Д) Платон
3. Гегель µнердiњ дамуын неше сатыѓа бµлдi:
А) 5
Б) 7
В) 3
Г) 2
Д) 8
4. Гегельдің көрсетуінше өнер дамуының бірінші кезеңі:
А) Реалистік кезең
В) Романтикалық
С) Образды
Д) Символистік
Е) Классикалық
5. Гегель бойынша, µнердiњ символикалыќ т‰рiне жататын м±ралар:
А) Ежелгi гректердiњ м‰сiн µнерi
Б) Кµне шыѓыс архитектурасы
В) Жања замандаѓы бейнелеу µнерi
Г) Философиялыќ толѓамдар
Д) Кµркем туындылар
4-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Ресейдегі єдеби-эстетикалыќ ойдыњ даму тарихы.
Ќазаќстандаѓы єдеби-эстетикалыќ пайымдаулардыњ туу, ќалыптасу кезењдері
2. Лекция жоспары:
1. Орыс ойшылдарыныњ µнерді матералистік т±рѓыдан т‰сінуініњ басты
себептері.
2. Орта ѓасырдаѓы Ќазаќстандаѓы саяси-єлеуметтік жаѓдай жєне ѓылым мен
білімніњ даму ерекшеліктері.
3. ХХ ѓасыр басындаѓы єдеби-эстетикалыќ кµзќарастар.
5. А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегінің маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге әдеби-теориялық ұғымдар жайлы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны: Ресей топырағындағы эстетикалық байыптауларға келсек,
сыншы, даңқты философ Виссарион Григорьевич Белинский (1811-1848) орны
ерекше. Орыстың әдеби-көркем сыны мен әдебиеттану ғылымында бүтін бір дәуір
болып қалған баға жетпес бай эстетикалық, әрі философиялық туындыларында
Белинский сөз өнерінің шыншылдық, халықтық қасиетін, қоғамдық-өзгертушілік
маңызын ту ғып көтерді.
Александр Иванович Герценнің (1812-1870) эстетикасындағы ең өзекті
нәрсе де, Белинский секілді, суреткер атаулыны өз дәуірінің үні, өз
заманындағы озат идеялардың жаршысы болуға шақыруы.
Кемеңгер жазушы-философ, ғалым-сыншы Николай Гаврилович Чернышевский
(1828-1889) әдебиет пен өнердің қоғамдық қызметі туралы Белинский
пікірлерін одан әрі өрістетіп, өзінің тамаша эстетикалық ілімін ұсынды.
Чернышевский жауынгер материалистік философияның программалық документі
ретінде танылған Өнердің болмысқа эстетикалық қарым-қатысы атты тамаша
диссертациялық еңбегінде көркем әдебиеттің өмірдегі орнын, мақсаты мен
міндетін белгілеп берді.
Чернышевский эстетикасы бойынша, жазушының көркемдік әдісі - реализм.
Ал өмірді шыншылдықпен суреттеу - сұлулықсыз барар жол. Бұл арада сыншының
әлеуметтік идеал туралы ұғымы жатыр.
Сыншы Николай Александрович Добролюбовтың (1836-1861) эстетикалық
еңбектерінде желі тартып жатқан өзекті мәселе — әдебиет пен өнердің
халықтығы. Добролюбов әдебиет халықтық болу үшін әдеби туындыларда
жергілікті табиғат сұлулығын суреттей білу, халықтан естіген ұлағатты
сөздерді ұғымды қолдана білу, салт-сана, әдет-ғұрып тағы басқа сол
секілділерді дұрыс тану аз екенін, ақын шын мәнінде халық ақыны болу үшін
халық рухына бөленуге, халықпен бірге өмір сүруге, халықпен бірге адымдап,
бірге тыныстауға тиіс екенін өзіне тән биік талғаммен, терең толғаммен
түсіндірді.
Дмитрий Иванович Писаревтің (1840-1868) әдеби-эстетикалық еңбектері,
әрине, қоғамдық-саяси және философиялық көзқарастарымен тығыз байланысты.
Ол XIX ғасырдың схоластикасы деп аталатын алғашқы ірі еңбегінің өзінде
Чернышевскийдің саяси көзқарасын жақтап, самарқау социалистер мен
кертартпаларға қарсы күрескен.
Лев Толстой өзінің қайталанбас көркем шығармаларын жаза тұра, сол
көркем творчествоның тарихы мен теориясына терең бойлап, өнердің не екенін,
оның қоғамдық қызметін, тарихи орны мен рөлін, өзіне тән ерекшеліктерін,
табиғаты мен түрлерін толғана ойлап, тәптіштеп түсіндірумен болды. Өнер
туындыларының ең негізгі қасиетін Толстой да, өзіне дейінгі орыс
эстетиктері тәрізді, оның халықтығында деп білді.
Толстойдың негізгі әдеби-эстетикалық принциптері Белинский мен
Чернышевский секілді ұлы эстетиктердің әдемілік жайлы материалистік
көзқарастарына жуықтайды. Мұның себебі Толстойдың оларды құмарта
оқығандығынан болуы да мүмкін.
Эстетикалық пікір тарихында қазақтың асқан ғалымы Шоқан Уалихановтың
(1835-1865), атақты ағартушысы Ыбырай Алтынсаринның (1841-1889), ұлы ақыны
Абай Құнанбаевтың (1845-1904) алатын орындары айрықша, биік.
Ш. Уәлиханов туған әдебиетіміздің тарихы мен сынына қатысты
пікірлер білдіріп, поэзияны жалпы жұрттың рухани сусыны ғана емес, халықтың
көркем тарихы, халық тағдырының сырлы шежіресі ретінде байыптап, сол арқылы
сөз өнерінің таным және тәрбие тарапындағы мәні мен маңызын белгілеуі,
сондай-ақ қазақ поэзиясын бес түрге (жоқтау, жыр, өлең, қара өлең, қайым
өлең ) бөліп, бұлардың әрқайсысына өзінше мінездеме беруі - әдебиет
теориясына қатысты толғамдар.
Ы. Алтынсаринның әдебиеттануға қосқан үлесі жұртқа мәлім ағартушылық
еңбектерімен сабақтас. Осы ретте ерекше атап айтарлық нәрсе – ұлы
педагогтың тарихта тұңғыш рет орыс алфавитімен жазып, бастырып шығарған
Қазақ хрестоматиясы (1879). Бұл - қазақтың өткен ғасырдағы әлеуметтік
тіршілігінде болған ірі оқиға, мәдени құбылыс.
Қазақ әдебиетінің ұлы классигі Абай Құнанбаев, әрине, өзінің
эстетикалық көзқарасын жүйелейтін ғылыми трактат жазып қалдырған зерттеуші
де, сыншы да емес. Әйтсе де, оның тамаша творчестволық принциптері, сөз
өнері хақындағы ұғым- түсініктері мен ой-пікірлері барлық көркем
шығармаларының өн бойында желі тартып жатыр.
Абай - сыншыл ақын. Ендеше, ол өзінің бүкіл ақындық өнерімен
қазақ әдебиетіндегі реализм принциптерін бұлжытпай, мейілінше ұтымды жүзеге
асырды. Әдебиеттің халықтығын ту ғып көтерді; поэзия, бәрінен бұрын, халық
өмірінің айнасы болуын, поэзияда, бәрінен бұрын халықтық мәні бар келелі
шындықтар суреттелуін талап етті.
Абай - сыншыл ақын. Ендеше, ол өзінің бүкіл ақындық өнерімен
әдебиеттің қоғамдық- өзгертушілік күшінің өлшеусіз мол екенін танытты.
Ақынның әлеуметтік бітімін, қайраткерлік міндетін белгіледі; оның өзі өмір
сүріп отырған ортадағы кеселді, кертартпалықты, әділетсіздікті көріп қана
қоймай, оған өз қолымен үкім шығарды.
Абай – жаңашыл ақын. Ендеше, ол өзінің бүкіл ақындық өнерінің
өн бойында әдебиеттегі игі дәстүрді одан әрі дамытып, мазмұн мен пішіннің
бірлігін мықтап ұстанды және іс жүзінде осының асқан үлгілерін өз қолымен
сомдап соғып көрсетті. Бұл жолда Абай, бәрінен бұрын, қазақтың әдеби
тілінің шынайылығын жан сала қорғады, өлең сөзін әр түрлі жамау-құраудан,
баяғы ескі бише бос мақалдап, құр босқа жан жалдап, тіл безеуден
құтқарды, поэзияда тек қана іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
келістірудің жолдарын нұсқады, суреткерлік шеберлік құпияларын ашып
көрсетті, сөйтіп, пішіні келіскен әдеби шығарманың мазмұны тағы да халық
тағдыры болуын қалады. Мазмұн мен пішіннің мұншалық әсем үндестігін
қадағалаған Абай, әрине, мазмұнның пішіннен басымдығын (примат) жете
аңғарды: Ойланшы, сыртын қойып, сөздің ішін... - деді.Бұл да көркем
творчествоның психологиясын аса талантты, нәзік әрі терең сезінуден туған
тілек еді.
Кемеңгер классиктің осы айтқандарымыз секілді ғылыми маңызы
өлшеусіз тарихи еңбегі қазақ поэзиясын ғасырлар бойғы ауыз әдебиетінің аз-
ақ алдындағы дәрежеден маңдай алды еуропалық, профессионалдық биікке бір-ақ
ырғытып әкеткені баршаға аян. Ал оның құлақтан кіріп бойды алған жақсы ән
мен күй тарапындағы эстетикалық талғамдары мен толғамдары - өз алдына
жеке зерттеуді керек ететін күрделі мәселе.
Ахмет Байтүрсынов 1926 жылы Әдебиет танытқыш атты еңбегінде
әдебиеттің барлық жанрларына, көркемдік құралдарына қатысты еуропалық орыс
әдебиеттануындағы ұғым, термин, категорияларға шып-шырғасын шығармай
түгелдей қазақша балама табады. Баспасөзде, кітаптарда, оқулықтарда, радио-
теледидарда қазір кең де еркін қолданылатын сөз дұрыстығы, тіл тазалығы,
тіл анықтығы, тіл дәлдігі, көрнектілігі, оның тараулары, көрнектеу, мегзеу,
теңеу, ауыстыру, бейнелеу, алмастыру, кейіптеу, әсірелеу, арнау (сұрай
арнау, жарлай арнау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Пєн туралы ќысќаша сипаттама:
Әдебиеттануға кіріспе пәні филология факультетінің студенттеріне
профильді мамандық беретін негізгі пән болып есептеледі. Көркем шығарманың
мән-мазмұнын терең ұғынып, ғылыми негізде талдау жасай білуі үшін жоғары
білімді, білікті маман әдебиет теориясымен қарулануы тиіс. Көркем туындының
болмыс-бітімі, әдебиеттің халықтығы, көркем бейне және оның жасалу жолдары,
көркем шығарманың композициясы мен сюжеті, поэзияның табиғаты, өлең
құрылысы, әдеби процесс, әдебиеттің тектері мен түрлері (жанрлары),
көркемдік әдістер мен бағыт, ағымдар, стиль мәселесі т.б. әдебиеттануға
кіріспе пәнінің мазмұнын құрайды.
Пәнді оқытудың маќсаты:
Әдебиеттің сөз өнері орта мектептегі ең негізгі оқу пәні ретіндегі
ұлан-ғайыр міндеттерін жүзеге асыратын, әдебиет тарихының, әдебиет сынының,
әдебиет теориясының мәселелерін білумен қатар, оны терең ой елегінен өткізе
алатын, әдебиетті халық тарихымен байланыстыра алатын білімді, білікті,
өзіндік ой-пікірі, көзқарасы бар әдебиетші маман дайындау.
Пәнді оқытудың міндеттері:
Әдебиеттануға кіріспе пәнінің 1-курста, бірінші семестрде окытылуы
студенттерді кейінгі семестрлерде үздіксіз оқылатын қазақ әдебиетінің
тарихы, халық ауыз әдебиеті, түркі халықтарының әдебиеті, әлем әдебиеті
сияқты әр алуан курстарды терең ұғынып, ғылыми тұрғыдан талдау жасай білуге
дайындайды.
Пән бағдарламасыңда студенттерге әдебиет теориясының негізгі
қағидаларынан негізгі мағлұмат беру қарастырылған. Пәнді оқьпу:
• әдебиеттің қоғамдық сананың айрықша түрі, өнер туыңдысы ретіндегі
ерекшеліктері мен өзгешеліктерін;
• көркем әдебиеттегі тақырып пен идея, мазмұн мен түр, олардың
арақатынасын, сюжет пен композиция, олардың кезеңдерін, сюжеттен тыс
элементтерді;
• тіл байлығының қайнар көздерін, оның әр алуан бейнелеуіш және
суреттеме құралдарын;
• әдебиеттің тектері мен түрлерін, олардың әр алуан кезеңдердегі және
қазіргі дәуірдегі түрлерін;
• әдеби стиль, ағым және керкемдік әдістерді;
• өлең сөздің ерекшелікгерін, әлем әдебиетіндегі әр алуан өлең
жүйелерін, қазақ өлеңінің табиғатын, поэзиялық қасиетін терең әрі жан-
жақты білуді міцдеттейді. Осы арқылы көркем шығармаға заман талабы,
халық, мемлекет мүддесі тұрғысынан терең ғылыми теориялық талдау жасау
талап етіледі.
Пререквизиттер: Әдебиеттануға кіріспе курсын игеру үшін әдебиет
теориясының негізгі ұғымдары мен қағидаларын, әдеби-теориялық терминдерді
меңгеру керек. Көркем сөз теориясының тіл, сөз жайын тексеретін тіл білімі,
стилистика секілді ғылым салаларымен байланысын ың өзіне тән сыр-сипатын
тану қажет.
Постреквизиттер: Әдебиеттануға кіріспе пәнінің оқытылуы кейінгі
семестрлерде үздіксіз оқытылатын қазаќ єдебиеті тарихы, қазақ халқының ауыз
әдебиеті, түркі халықтарының әдебиеті, әлем әдебиеті сияқты әр алуан
курстарды терең ұғынып, ғылыми тұрғыдан талдау жасай білуге дайындайды.
1-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Кіріспе. Әдебиеттану – сөз өнері жайлы ғылым.
2. Лекция жоспары: 1. Әдебиеттанудың негізгі және қосалқы салалары.
2. Єдебиеттіњ басќа µнер т‰рлерімен байланысы.
3. Әдебиеттің эстетикалық сипаты.
4. Көркем әдебиеттің қоғамдық мәні.
5. Әдебиеттің халықтығы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге әдеби-теориялық ұғымдар жайлы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны:
Әдебиеттану – сөз өнерін зерттейтін ғылым. Әдебиетану ғылымының
негізгі үш саласы: әдебиет теориясы, әдебиет тарихы және әдебиет
сыны, сондай-ақ қосалқы үш саласы: текстология, библиография, историография
бар.
Әдебиет теориясы көркем әдебиеттің болмысы мен бітімін,
әдеби шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасы мен
мәнін байыптайды. Әдебиеттің өзіне тән ерекшелігін, оның қоғамдық
қызметін, көркем шығарманы талдаудың принциптері мен методикасын, әдеби
жанрлар мен оның түрлерін, өлең жүйелерін, тіл мен стиль, әдеби ағым мен
көркемдік әдіс мәселелерін түп-түгел тек әдебиет теориясынан ғана танып -
білуге болады.
Әдебиет тарихы, жеке алғанда, бір елде, жалпы алғанда, бүкіл адам
баласының тарихында көркем әдебиеттің калай пайда болғанын, қайтіп
қалыптасқанын, қандай жолдармен дамығанын зерттейді.
Әдебиет сыны әрқашан дәл өз тұсындағы әдебиеттің тірі процесіне
белсене араласып, нақты әдеби туындыны жан - жақты талдау, оның идеялық -
көркемдік құнын белгілеу, өз кезінің эстетикасы үшін мәні мен маңызын
анықтау арқылы, бір жағынан, жазушыға жазғандарының бағалы қасиеттерін,
ерекшеліктері мен кемшіліктерін көрсетіп, оның творчестволық өсуіне тікелей
қолғабыс жасаса, екінші жағынан, оқырманды оқығандарының байыбына барып,
оны жете түсініп, дұрыс бағалауға баулиды. Сондықтан сыншы - қалың
окырманның өскелең талабы мен талғамының жаршысы, әдеби құбылысты жалпы
мемлекеттік мүдде тұрғысынан пайымдайтын қоғамдық ой - пікірдің озғын
өкілі.
Әдеби сында көркем шығарманы бағалаудың жолдары, тәсілдері, шарттары,
критерийлері бар. Ал көркемдік критерий, ең алдымен, әдеби шығарманың
бағалы жағын көре білу. Сынның ең қиын міндетінің өзі - осы. Кез
келген шығармада болатын үлкенді - кішілі кемшілікті табу бәрінен оңай. Ал
шығарма несімен жақсы екенін белгілеу, оның нағыз поэтикалық сұлулығы мен
сырлылығы неде екенін анықтау бәрінен қиын.
Бұл сыншының берік принципін, зор мәдениетін, нәзік түсінігін, өрелі
ойын, терең білімін, биік талғамын керек етеді.
Әдебиет теориясының толғамдары әдебиеттің тарихын негізге алумен
бірге, әдебиеттің сынымен тығыз байланысьш жатады.
Әдебиет туралы ғылымның жоғарыда аталған негізгі үш саласы (теориясы,
тарихы, сыны) өзара тығыз бірлікте болатыны, әдебиеттің теориясын нәзік
түсінбей тұрьш, тарихы жайлы әңгіме қозғау; тарихын білмей тұрып, сынын
өрбіту мүмкін емес екені екінің біріне аян.
Әдебиет туралы ғылымның жоғарыда сөз болған негізгі салаларынан басқа
қосалқы салалары да бар. Олар - текстология, историография және
библиография.
Текстология - әдеби туындылардың тексін (мәтінін) зерттеп, танудың
принциптері мен методикасын жинақтайтын арнаулы ғылыми пән. Текстология
көркем шығарманың тұрақты түпнұсқасын белгілейді, оның автор қолымен
жасалған ақтық редакциясын анықтайды, әр алуан вариантын өзара салыстырады,
әр басылымын автографпен салыстырады, текстің автор еркінен тыс
қысқарған жерлері немесе бөгде қолмен орынсыз өзгертілген тұстары болса,
қалпына келтіреді, түпнұсқаны көшіріп басқандар мен әріп терушілер
тарапынан кеткен, ең арғысы, емле қателері болса да ұқыппен түзеп отырады.
Историография - әдебиет теориясының, тарихының, сынының ғасырлар бойғы
тарихи дамуы туралы дәйектемелер мен деректер, мәліметтер мен материалдар
жинағы. Мұның өзі, көбіне, бірыңғай ғылыми мақсат үшін керек. Әдебиеттің
теориясына, тарихына, не сынына қатысты қандай арнаулы мәселе болсын, оны
зерттеудің көлемі мен тереңі, мәні мен маңызы сол мәселенің
историографиялық материалының мөлшері мен мазмұнына қарап белгіленеді.
Библиография - көркем әдебиеттің өзіне және әдебиет туралы ғылымға
байланысты көрсеткіштер мен анықтамалар, шолулар мен сілтемелер жиынтығы.
Бұл да, көбіне, ғылыми мақсат үшін керек. Әдебиет пен әдебиеттану
тарапындағы қандай арнаулы зерттеулер болсын, оған қажет нақты
материалдардың - текстер мен тексерулердің, сын - мақалалар мен зерттеу
еңбектерінің бәрін библиографиялық көрсеткіштер мен анықтамалар арқылы
іздеп тауып, пайдалануға болады.
Сонымен, біз жоғарыда әдебиеттану жайлы, оның ғылыми салалары жайлы,
әрбір ғылыми саланың өзара нық байланыстары жайлы, яки заттың тарихы жоқ
жерде заттың теориясы жоқ, ал заттың теориясы жоқ жерде оның тарихы туралы
тіпті сөз болуы мүмкін емес, өйткені ондай жағдайда зат туралы, оның
мағынасы мен шекарасы туралы мүлде ұғым болмайтыны жайлы айттық.
Әдебиеттану - қоғамдық ғылымдар ішіндегі өзіне тән өзгешелігі орасан
мол, қиын әрі күрделі ғылым.
Әдебиеттану мен эстетика - өзара байланысты, бірімен - бірі аралас
жатқан, бірге туып, қатар қалыптасып, тіпті, бірін - бірі толықтырып,
терендетіп, дамытып келе жаткан егіз ғылым.
А.Байтұрсынов өнерді бес түрге бөліп қарастырады:
1. Сәулет өнері. (Еуропаша – архитектура).
2. Сымбат өнері. (Еуропаша – скульптура).
3. Кескін өнері. (Орысша - живопись).
4. Әуез өнері. (Еуропаша – музыка).
5. Сөз өнері. (Қазақша – асыл сөз, арабша - әдебиет, Еуропаша –
литература).
А.Байтұрсынов сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі:
1. Ақылға. 2. Қиялға. 3. Көңілге.
Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып
ойлау, қиял ісі – меңзеу, яғни – ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің
тұрпатына, бейнесіне ұқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау, көңіл ісі – түю,
талғау екендігін атап көрсетеді.
Әдебиет — сөз өнері, ал оны жасаушы шебер немесе суреткерге қажет
ерекшеліктер мыналар:
Біріншіден, сезім. Нәзік сезімталдық.
Екіншіден, бақылау. Жіті бақылағыштық Нәзік сезім көреген, дәл
бақылаумен ұштасып жатады.
Үшіншіден, қиял. Творчестволық фантазия.
Төртіншіден, интуиция.
Бесіншіден, өмірбаян. Ғұмырнама. Тәжірибе молдығы.
Алтыншыдан, парасат. Сананың саралығы. Шын талантқа шындықтың парқын
білетін сарабдал сана, мол парасат керек.
Жетіншіден, шеберлік. Нағыз маман суреткерге тән кәсіби шеберлік
болмаған жерде суреткерлік даналық та жоқ. Қатал тәртіп, азабы ауыр еңбек
жоқ жерде жібі түзу қаламгер де болмақ емес.
Сегізіншіден, шабыт.
Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, белгілі бір қоғамдық ұжымның
мүддесіне ортақтасады, сондықтан оның шығармашылығында да белгілі қоғамдық
мән және мазмұн бар. Суреткердің қоғамдық қызметін пайымдау оған тән
дүниетаным, күрделі және әр қилы көзқарас мәселесін қоса қозғау болып
табылады. Бұл мәселені пайымдау — суреткер тіршілігі мен творчествосының ең
түбегейлі мағынасын талдау, көркем әдебиеттің өмір сүру факторын толғау.
Өйткені суреткердің дүниетанымы мен әлеуметтік көзқарасы — эстетиканың ең
негізгі мәселелерінің бірі.
Әдебиет адамдарға өмірді танытып қана қоймайды, олардың сол
өмірге көз қарасын қалыптастырады, мінез-құлығына ықпал етелі, бүкіл
тұрмыс-тіршілігіне әсер етеді. Бұл - көркем әдебиеттің эстетикалық мәні.
Көркем әдебиеттің құдіретті күшін, яки оның өмір таныту, адам
тәрбиелеу жайын ғана емес, күллі қоғамдық-өзгертушілік қасиетін түсіну
үшін, оның эстетикалық табиғатын тану қажет.
Ал эстетика деген не?
Әдеби шығарма адамның бүкіл ой-қиялын, сыр мінезін түгел
баурайды: қуантады, сүйіндіреді, таңдантады, күйіндіреді, жылатады,
күлдіреді... қысқасы, адамның көңіл күйінде сан-сапа құбылыстар туғызып, із
қалдырады. Бұл - әдеби шығарманың эстетикалық әсері, оның таным, тәрбие
тарапындағы мәнін де осыған негізделген.
Әдебиеттің қоғамдық мәні — көркем әдебиеттің халық өміріндегі
атқаратын міндеті, танымдық, тәрбиелік, көркемдік маңыздылығы. Танымдық
сипат жағынан алсақ, әдебиет бүрынғы-соңғы тарихтан үшан-теңіз мағлүмат
беріп, қоғамда өмір сүріп отырған адамдардың ой-қиялын, арманын, сана-
сезімін танытады. Заман, дәуір түлғасы, адамдардың түрмыс-халі, әдет-ғүрпы,
мінезі әдебиеттен жан-жақты толық аңғарылады. Әр адамның басқан қадамы,
атқарар ісі қоғамдық жағдайға байланысты соның көрінісі. Әдебиет адамдардың
осы қалып, болмысын көркемдік әдіспен бейнелейді. Әдебиеттен өткен заман,
бүгінгі өмір, келешек туралы ой-түжырымдарды да мол табамыз.
Осының бәрі көркемдік ойлау тәсілімен, шебер суреткерлік, биік
эстетикалық талғаммен үштасып жатады. Бүл әдебиеттің айрықша көркемдік
мәнділігін танытады. Адамның арман-тілегін, әділдік, адамгершілік,
еркіндікке үмтылуын уағыздай отырып, әдебиет үлкен өнегелік, тәрбиелік
міндет атқарады. Адамды жамандықтан безініп, жақсылыққа, ізгілікке,
адалдыққа бой үруға үйретеді. Әдебиеттің танымдық, тәрбиелік көркемдік
сипаттары — бір-бірімен жалғасып, астасып келетін қасиеттер.
Әдебиетте озат идеясыз көркемдік жоқ, көркемдік суреткерлік шеберлік
жетпеген жерде нағыз идеялылық жоқ, ал бүлар танымды болмаса тәрбиелік мәні
де осал, жетімсіз болады. Әдебиеттің қоғамдық мәні жайындағы үғым бүрынғы-
соңғы және қазіргі әр түрлі қоғамдық жағдайда өмір сүріп жатқан сан алуан
елдердің әдебиеті мен өнеріне байланысты да айтылады. Өйткені әдебиет,
жоғарыда айтылғандай, адамдардың бір-бірімен қоғамдық қатынасын бейнелейтін
болғандықтан, жазушы қоғам өмірінен тыс қала алмайды.
Әрине, өркениетті қоғамда әдебиет пен өнер ең алдымен адамдардың
қоғамдық ісін, қоғамдағы орнын алдыңғы қатарға қоюы керек. Сондықтан да
әдебиет халықтың, еңбекші қауымның мүддесін көздеп, соның қамын жейтін,
арманын жоқтайтын өнер болуға тиіс, ал мүның өзі көркем туындыларды сапасы
жоғары болуын талап етеді.
Әдебиеттің халықтығы деп шығарманың халықтың тілек-мүддесіне толық
сәйкес келер идеялық -көркемдік сапасын айтамыз. Шынайы халықтық әдебиет
заманның ең озат арман-мүраттарын бейнелеп көрсетеді. Шығарма толық мәнінде
халықтық сипат алу үшін жазушы сол дәуірдегі қоғамның дамуынан туындап
отырған, тарихтың өзі алға қойған ең көкейкесті мәселелерді толғай білуі
және оларды халықтың көзімен қарап, түсініп, көркемдеп баяндап беруі шарт.
Әдеби шығарманың халықтық сипатын арттыра түсетін маңызды ерекшелік - оның
қалың қауымның, оқушы-жүртшылықтың ой-санасына жанасымдылығы, үғым-
түсінігіне жақындығы, өмір қүбылыстарын бейнелеу шеберлігінің мейлінше
қарапайым және көркем болып келуі. Әдебиеттің халықтығы туралы үғым бірден
қазіргі күйіңде қалыптдсқан жоқ. Ертерек кезде орыс әдебиетінде төменгі
таптан шыққан сол ортаның, орыс крестьяндарының өмірін суреттеген адамды
халық жазушысы, ақыны деп атады (Кольцов), қазақ әдебиетінде халық ақыны
ауыз әдебиетінің дәстүрлерін үстанған өнер қайраткері деген мағынада
айтылып келді. Сонымен қатар әдебиеттің халықтығын жазушының шығармасыңда
өмірді халық көзімен қарап, халық мүддесін жақтау түрғысынан бейнелеу деп
түсіну орнықты. Пушкиннің шығармалары, мысалы Евгений Онегин романы
осыңдай кең мағынада нағыз халықтық туынды екеңдігін Белинский толық
дәлелдеп берді. Шекспир, Л. Толстой, М. Әуезов шығармалары міне, осы
мағынада нағыз халықтық сипаттағы туындылар. Абай творчествосының халықтық
қасиетін де осы түрғыдан бағалаймыз.
Әдебиеттің халықтық сипатын дүрыс түсіну үшін халықтың сол дәуірде
тарихи дамудың қозгаушы күші ретінде қаңдай роль атқаратынын ескеру қажет.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Әдебиет теориясының зерттейтін негізгі объектісі
2. Әдебиет тарихының зерттейтін негізгі объектісі
3. Әдебиет сынының зерттейтін негізгі объектісі
4. Текстологияның зерттейтін негізгі объектісі
5. Библиографияның зерттейтін негізгі объектісі
6. Историяграфияның зерттейтін негізгі объектісі
6. Тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:
1 Әдебиеттің басқа өнер түрлерімен байланысы және айырмашылығы.
2. Әдебиеттің тәрбиелік сипаты.
3. Әдебиеттің ұлттық және интернационалдық сипаты.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Абрамович Г. Введение в литературоведение Москва 1976
2. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы 1996.
3. Байтұрсыноа А. Әдебиет танытқыш. Алматы, 2003.
4. Введение в литературоведение Хрестоматия Москва 1988
5. Введение в литературоведение Москва 1976
6. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы. 1969.
7. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы. 1992; 2002.
8. Федотов О. Введение в литературоведение Москва 1998
9. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-т. 1-кітап. Алматы 1960
10. Словарь литературоведческих терминов. Москва 1974
Студенттің өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары:
1. Әдебиеттану ғылымының негізгі үш саласы:
А) Текстология, библиография, историография
В) Эпос, лирика, драма
С) Трагедия, комедия, драма
Д) Әдебиеттің халықтығы, әдебиеттің ұлтылығы, әдебиеттің
таптығы
Е) Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны
2. Әдеби құбылыстарды статикалық тұрғыда қарастыратын әдеби пән:
А) Әдеби сын
В) Әдебиет тарихы
С) Эстетика
Д) Әдебиет теориясы
Е) Текстология
3. Әдебиеттану ғылымының жанама саласы:
А) Әдеби әдіс.
В) Әдебиеттің стилі.
С) Библиография.
Д) Әдеби ағым.
Е) Әдебиеттің сыны
4. Әдеби шығармашылықтың табиғаты мен қоғамдық функциясын методологиясы мен
методикасын айқындайтын әдебиет жөніндегі ғылымның негізгі салаларының
бірі:
А) Реализм
В) Романтизм
С) Фрейдизм
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
5. Көркем шығармаларды талдап, баға беретін, олардың идеялық-көркемдік
мәнін, әдеби прцестегі алатын орнын анықтайтын әдебиеттану ғылымының
негізгі бір саласы:
А) Әдебиет терихы
В) Библиография
С) Әдебиет сыны
Д) Текстология
Е) Әдебиет теориясы
6. Көркем мәтін арқылы адамзат болмысын, адамның рухани әлемін жан-жақты
танып білуді мақсат ететін ғылымды атаңыз:
А) Эстетика
В) Филология
С) Мәдениеттану
Д) Өнер тарихы
Е) Әдебиет тарихы
7. Әдебиеттанудың қай саласының негізгі мақсаты әдебиеттің даму
заңдылықтарын, әдеби шығармаларға, әдеби үрдіске ортақ сипаттарды
айқындауға бағытталады?
А) Палеография
В) Поэтика
С) Әдеби сын тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
8. Қазақ әдебиеттану ғылымының теориялық негізін салушы ғалым:
А) Ж.Аймауытов
В) А.Байтұрсынов
С) М.Дулатов
Д) Ш.Құдайбердиев
Е) Ә.Бөкейханов
9. Әдебиеттану ғылымының қосалқы үш саласының бірі:
А) Әдебиет теориясы
В) Историография
С) Әдебиет тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Реализм
10. Әдебиеттанумен байланысы жоқ пән:
А) Лингвистика
В) Эстетика
С) Әдебиет теориясы
Д) Стереометрия
Е) Тарих
11. Көркем әдебиеттің қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқынын, қандай
жолдармен дамығанын зерттейтін ғылым саласы:
А) Әдебиет сыны
В) Әдебиет тарихы
С) Әдебиет теориясы
Д) Әдебиеттің халықтығы
Е) Әдебиеттің таптығы
12. Әдебиет туралы дәйек пен дерек беретін ғылым түрі:
А) География
В) Библиография
С) Историография
Д) Методология
Е) Текстология
13. Әдебиеттанудың қай саласы әдеби шығармашылықтың табиғаты мен қоғамдық
міндетін зерттеуді және оны талдаудың әдіснамасы мен әдістемесін айқындауды
мақсат етеді?
А) Текстология
В) Библиография
С) Әдеби сын тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
14. Әдебиет тарихшысы әдебиеттану ғылымының қай саласында зерттеу
жүргізетін ғалым?
А) Текстология
В) Историография
С) Әдеби сын тарихы
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
15. Әдебиет, өнер дамуының арғы-бергі кезеңдеріндегі көркемдік әдістерді,
бағыт-ағымдарды, әдеби мектептерді әдебиеттану ғылымының қай саласы
қарастырады?
А) Текстология
В) Әдебиет тарихы
С) Библиография
Д) Әдебиет сыны
Е) Әдебиет теориясы
16. Көркем әдебиетті, оның түп-төркіні, мән-маңызы мен даму үрдісін
зерттейтін ғылым қалай аталады?
А) Әдебиеттану
В) Лингвистика
С) Поэтика
Д) Әдебиет тарихы
Е) Стилистика
17. Єдебиет туралы ѓылымѓа байланысты кµрсеткiштер мен аныќтамалар, шолулар
мен сiлтемелер жиынтыѓы:
А) Әдебиет теориясы
В) Историография
С) Библиография
Д) Әдебиет тарихы
Е) Текстология
18. Әдебиеттану қай ғылымның саласына жатады?
А) Мәтінтану
В) Мәдениеттану
С) Өнертану
Д) Философия
Е) Филология
19. Ғылымнан өнердің (әдебиеттің) басты айырмашылығы қандай?
А) Тұжырымды ой-қорытындылар жасауы
В) Нақты деректер арқылы дәлелдеуге құрылуы
С) Дәйекті пікір таныта білуі
Д) Өмір шындығын кейіпкерлер тұлғасы арқылы бейнелі түрде
танытуы
Е) Абстрактілі ойға негізделуі
2-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Сµз µнері жайлы ѓылымныњ туу, ќалыптасу тарихы
2. Лекция жоспары:
1. Сµз µнері жайлы алѓашќы топшылаулар.
2. Адамзат тарихындаѓы алѓашќы деректер. Мысыр, ‡нді, Ќытай т.б.
халыќтардыњ ежелгі жазбаларында саќталѓан єдеби м±ралар.
3. Кµне Грециядаѓы єдеби-эстетикалыќ т‰сініктер.
4. Аристотельдің Поэтика еңбегінің маңызы.
5. Әл-Фарабидің Поэзия өнерінің канондары туралы трактат атты еңбегінің
маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге сµз µнері жайлы ѓылымныњ туу, ќалыптасу
тарихынан мағлұмат беру.
4. Лекция мазмұны:
Сөз өнері жайлы топшылаулардың туу тарихын, жалпы өнерге тән қасиет
(әдемілік) хақындағы қағидалардың қалыптасу тарихын әдебиет пен өнер
зерттеуші ғалымдар б.э.б. VI ғасырдан, яғни Пифагор тұсынан бері қарай
тұтастыра жүйелеп жүр. Дұрысында адам баласының көркемдік талғамының
алғашқы белгілері грек өркениетінен ондаған ғасыр бұрын, Ніл мен Нигер,
Хуанхэ мен Янцзы, Инд пен Ганг, Тигр мен Евфрат жағалауларын мекендеген
көне халықтардың рухани өмірі мен өнерінен пайда болған.
Байырғы вавилон жұртының Көрмегені жоқ кісі туралы дастаны немесе
көне үнді халқының Ригведа, Махабхарата, Рамаяна жырлары тәрізді
еңбекші бұқараның жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткіштерге бақсақ,
адам баласының сөз өнері, соған сабақтас көркемдік пен көріксіздік, ерлік
пен ездік, жақсылық пен жамандық, білімдарлық пен надандық туралы талаптары
мен талғамдары тіпті б.э.б. 3 - 2 мыңыншы жылдарда туып, тұрлаулы ұғымға
айнала бастағанын аңғарамыз.
Көрмегені жоқ кісі туралы дастан - бірінші вавилон династиясы
тұсында, яғни б.э.б. 2 мыңыншы жылдар шамасында туған батырлық поэма. Мұнда
Урук қаласының патшасы Гильгамеш, оның досы Энкиду, олардың ерлік істері
жырланады
Тигр мен Евфрат маңында Гильгамеш батыр жырға айналған сол б.э.б. XX
ғасыр шамасында Инд пен Ганг жағалауындағы көне үнді жұрты жалпы көлемі
Илиада мен Одиссеяға барабар бір мың жиырма сегіз гимн шығарып, оларды
Ригведа атанған он кітапқа топтастырып жатты.
Ригведа гимндері арқылы қалыптасқан әдеби дәстүр, эстетикалық талғам
тағы бір мың жыл өткен соң үнді халқының әлемге әйгілі ұлы дастандары
Махабхаратаға, одан келе Рамаянаға ұласады.
Махабхарата - керемет көркем ескерткіш; дастанның он тоғыз
кітабындағы өлең көлемі - екі жүз он төрт мың жол, яки Илиада мен
Одиссеядан (екеуін қосып есептегенде) сегіз есе артық.
Махабхаратадағы Кришна, Рамаянадағы Рама мифтік нанымдар
тұтқынында бұлыңдап, Құдайға баланған қалпында қалып қоймайды, жерге
түседі, кәдімгі жер басып жүрген адам бейнесінде суреттеледі
Гректің әдемілік туралы ілімі Пифагор мен пифагоршілердің (б.э.б. VI
ғ.) дүниедегі зат атау-лының түп мәнін санға сайған аңқау аңғарымдарынан
басталады. Мөселен, олар музыка сазы үн шығаратын шектің ұзын-қысқалығына
деп біледі де, музыканың математикалық негізі туралы өзгеше бір ілім
туғызады. Бұл — идеалистік түсінік.
Бұған керісінше, диалектикалық түсінік Гераклит Эфесский (б.э.б. 530-
470 жж.) толғамдарында жатыр. Пифагоршілер секілді, Гераклит те әдемілік
дегенде негіз болатынын мойындайды, бірақ ол — сан емес, сапа деп біледі.
Оның ұғымынша әдемілік тек қана нақты, затты нәрсеге төн. Ал осының өзі
шартты: әп-әсем маймыл адаммен салыстырсақ,— ажарсыз, жексұрын да, ең әдемі
адам құдаймен салыстырсақ, — маймыл. Бұл Гераклиттің әсер, сезім, таным,
жалпы эстетикалық кабылдау тарапында қатып қалған қасаң абсолют болмайтынын
дәлелдеуі, әдемілік туралы іліміндегі догмаға қарсы шығып, әр нөрсенің
әдемілігін тануда дәл осындай сапалық өлшем болатынын аңғартады.
Ал Демокрит (б.э.б. 460-370 жж.) әр нәрсенің әсемдігі оның мөлшерінде
деп біледі: мөлшерінен артық кету де, кем түсу де оған ұнамаған. Күллі
грек ойшылдарының ішінде бірінші болып Демокрит адам мен табиғат арасындағы
қарым-қатынастарға айрықша назар аударған: адамдар өнер-білімді тірі
табиғатқа еліктеумен тапқан деп көрсетеді. Оның ойынша, адам баласы
өрмекшіден тоқуды үйренсе, қарлығаштан үй салуды, бұлбұлдан ән салуды
үйренген. Бұл — қызық топшылау.
Әйгілі Сократ (б.э.б. 469-399 жж.) ойларының Гераклит пен Демокрит
пікірлерінен өзгешелігі, өрине, оның идеалистік сипатында. Сократ әр
нәрсенің ажары оның қажетке жарамдылығында, ал ажарсыздығы жарамсыздығында
деп түсінген.
Өнер мен эстетика мәселелерін өзінше байыптаған көне дүние
ойшыддарының бірі — Сократтың шәкірті Платон (б.э.б. 427-347 жж.). Әдемілік
туралы Платон теориясының философиялық негізі оның бұлжымас, бақи идеялар
жайлы идеалистік және мистикалық ілімімен тығыз байланысты. Жалпы
эстетикалық қисын-қағидалардың қалыптасуында Платонның орны айрықша.
Сөз өнері жайлы Платон философиясы сын көзбен қарауды қажет етеді.
Платонның әдемілік жайлы идеалистік көзқарастарын қатал сынға алып,
өзінің тың және терең эстетикалық толғамдарын қалыптастырған ұлы ойшыл
Аристотель (б.э.б. 384-322 жж.) еңбегінің бүкіл дүниежүзілік әдебиет пен
өнер тарихында теңдесі жоқ.
Аристотельдің Поэтикасы — өнер туралы түңғыш философиялық-
эстетикалық трактат. Сонымен қатар Поэтика өз кезегіндегі әжептәуір
жүйеге түскен бірден-бір әдебиет теориясы екені де даусыз. Мұнда поэзияның
тегі, мәні, мазмұны, пішіні, әдеби шығарманың композициясы кең әрі келелі
сөз болады. Көркем шығарманың көп-көп жайларын, өсіресе характер, әрекет,
байланыс, шешім, шиеленіс, хабар, түйін, метафора, гипербола, фабула,
аналогия, т.б. жайларын талдап-тексеруі күні бүгінге дейін өзінің маңызын
жойған жоқ. Аристотель еңбегінің ең қүнды жері тарихта тұңғыш рет дұрыс
және дәл эстетикалық принцип ұсынып, өнердің қоғамдық маңызын анықтап
ашуында деп білу керек.
Поэтика грек әдебиеті мен өнерінің классикалық дәуірінен қалған
бірден-бір жүйелі байыпталған поэзия теориясы.
Бір нәрсені білу артық емес: поэтика деген сөз біздің бүгінгі
теориялық түсінігімізде көркем творчество немесе сөз өнері туралы ғылым
болса, Аристотель поэтиканы сол әдеби творчествоның, яки сөз өнерінің өзі
деп түсінген. Демек, Аристотельдің Поэтикасы — өнер туралы ойлар.
Аристотельдің эстетикалық принциптерінің ең түйінді тұсы: өнердің
мақсаты — ақиқатты тану, ал ақиқатты тану жолы — адамның мінезі мен ісін
суреттеу деген даналық қағидасы. Оның Поэтикасын Лессингтің Евклид
элементтеріндей мінсіз шығарма деп таңдануы да, Чернышевскийдің Аристотель
эстетикасы 2 мың жылдан астам уақыт үстемдік құрғанына тамсануы да
әлгібір қағидалы жайларға байланысты.
Орыс мәдениетінің тарихына қарасақ, халықтық ауыз әдебиетінің
өрбігенін көреміз. Бұлардың ең құндысы – Игорь полкы туралы сөз. Ал
қазақтардың әдемілік жайлы ұғымдары бұл тұстарда тек жақсылық туралы
(этикалық) түсініктерінен ғана еміс-еміс аңғарылғандай. Оның да бар
белгілері халықтық эстетикада жатты.
Әл-Фараби—дана философ қана емес, майталман математик, үлкен дәрігер,
дарынды музыкант, мықты әдебиетші болған адам. Әдебиет пен өнерге
байланысты данышпан ғалымның бүкіл әлем эстетикасына айтулы үлес болып
қосылған Музыканың ұлы кітабы атты көлемді, күрделі зерттеуін, Музыка
ғылымына кіріспе, Музыка жайлы талдау, Ырғақтарды топ-топқа бөлу т.б.
әр алуан ғылыми еңбектерін айтуға болады. Бұлардың қай-қайсысы болсын, әл-
Фарабидің ірі эстетик, іргелі теоретик екеніне айғақ. Ал оның Поэзия
өнерінің конандары туралы еңбегі өлең жайлы, жалпы ақындық өнер
хақындағы аса бағалы байыптаулар болып табылады.
Әл-Фараби Поэзия өнерінің канондары туралы трактатта Аристотельдің
Поэтикасын талдап-түсіндіруді мақсат етумен қатар оны трагедия, комедия,
драма, эпос, риторика, сатира, поэма т.б. осылар тәрізді бірнеше түрге
бөледі де, әрқайсысына жеке-жеке жанрлық сипаттама береді.
Әл-Фараби өлең жазатындарды үш топқа бөледі: бірі - тумысынан ақпа-
төкпе, ағыл-тегіл дарындар; екіншісі - туғаннан соң жетілген , өлең
өнерінің барлық құпиясымен жете таныс ойлампаз таланттар; үшіншісі -
тума қабілеті де, табиғи таным-дарыны да жоқ, жоғарғы екеуіне еліктеумен
ғана жүретіндер. Бұлардың біріншісі - ауыз әдебиетіндегі суырып салма-
импровизатор жырауларға, екіншісі - жазба әдебиеттегі профессионал
ақындарға, үшіншісі - әр тұста да бола беретін әшейін әуесқойларға берілген
мінездемелер секілді.
Әл-Фарабидің Поэзия өнері туралы трактаты түгелімен өлең құрылысына-
өлең өлшемдерін талдауға, өлеңдегі ырғақ пен буын мәселелерін тексеруге
арналған.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Сµз µнері жайлы алѓашќы топшылаулар.
2. Мысыр халқының ежелгі жазбаларында саќталѓан єдеби м±ралар.
3. ‡нді халқының ежелгі жазбаларында саќталѓан єдеби м±ралар.
4. Кµне Грециядаѓы єдеби-эстетикалыќ т‰сініктер.
6. Тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:
1. Аристотельдің Поэтика атты еңбегінің маңызы.
2. Әл-Фарабидің Поэзия өнерінің канондары туралы трактат атты еңбегінің
маңызы.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Абрамович Г. Введение в литературоведение Москва, 1976
2. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы, 1996.
3. Әдебиеттануға кіріспе. Құраст. С.Мақпыров. Алматы, 1991
4. Введение в литературоведение Хрестоматия. Москва 1988
5. Введение в литературоведение Москва, 1976
6. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1992; 2002.
7. Федотов О. Введение в литературоведение Москва, 1998
8. Словарь литературоведческих терминов. Москва, 1974
Студенттің өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары:
1. ¤нер туралы т±њѓыш философиялыќ-эстетикалыќ трактаттардыњ авторы:
А) Лессинг
Б) Платон
В) Аристотель
Г) Гераклит
Д) Єл-Фараби.
2. Рамаяна эпосының басты қаһарманы:
А) Рама
Б) Раджа
В) Арджуна мен Драупади
Г) Кришна
Д) Бхима мен Драупади
3. Төменде көрсетiлген ведалардың қайсысы гимндердiң (ұрандар) жинағы
болып табылады?
А) Самаведа
Б) Ригведа
В) Яджурведа
Г) Атхарваведа
Д) Махабхарата
4. Махабхарата эпосының басты кейiпкерлерiнiң бiрi, пандав әулетiнен
шыққан батыр:
А) Рама
Б) Индра
В) Аджуна
Г) Кришна
Д) Вьяс
5. Кµне грек мифологиясы бойынша ќ±дайлар мекендеген тау:
А) Гималай
Б) Олимп
В) Меру
Г) Арарат
Д) Парнас
6. ¤нердi - табиѓатќа елiктеу деп тапќан ойшыл:
А) Аристотель
Б) Шеллинг
В) Белинский
Г) Платон
Д) Гегель
7. Ежелгi гректердiњ єдемiлiк туралы iлiмдерi ж‰йесiне байланысты ќандай
атау ќалыптасќан:
А) Шыѓыс даналыѓы
Б) Символика
В) Әдеби ескерткiштер
Г) Эллада эстетикасы
Д) Антикалыќ єдебиет
8. Сократтыњ айтуынша заттыњ ажары:
А) Сапасында
Б) Мµлшерiнде
В) Қажетке жарамдылыѓында
Д) Ұнамдылыѓында
Г) Санында
9. Көне грек мифологиясы бойынша ғалам (космос)
А) Алтын жұмыртқадан
Б) Хаостан
В) Судан
Д) Ауадан жаралған
Г) Эфирден
10. Поэзия µнерiнiњ канондары туралы трактаттыњ авторы:
А) Аристотель
Б) Єл-Фараби
В) Гегель
Д) Кант
Г) Белинский
11. Өнердің табиғатқа мақсатты еліктеудің нәтижесі екендігі туралы ой
түйген ғұлама :
А) Аристотель
В) Платон
С) Чернышевский
Д) Демокрит
Е) Буало
12. Поэтика атты еңбектің авторы:
А) А.Байтұрсынов
В) Әбу Насыр Әл-Фараби
С) Аристотель
Д) Ясауи
Е) Ломоносов
13. Поэтика терминін енгізген халық:
А) Грек
В) Қытай
С) Үнді
Д) Рим
Е) Парсы
14. Платон Бүкіл Грекияның тәрбиешісі болды дегенде кімді айтқан?
А) Гораций
В)Евклид
С) Аристотель
В)Гомср
Е) Сократ
3-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Ќайта µрлеу дєуіріндегі єдеби-эстетикалыќ пайымдаулар
2. Лекция жоспары:
1. Орта ѓасырдаѓы діни т‰сініктер жєне ѓылым.
2. Ояну дєуірінің адамзат ќоѓамыныњ дамуындаѓы ролі.
3. Р.Декарттың рационалистік көзқарасы.
4. Н.Буалоның Поэтикалық өнер атты еңбегінің мәні.
5. Д.Дидро және оның өнер туындысының мақсаты мен мұраты туралы пікірлері.
6. Л.Лессингтің шығармашылықтың мәні реализмде деп түсінуі.
7. И.Гердердің әдеби дамудың жаңаша, жалпыға ортақ заңдылықтарын ашуға
ұмтылуы.
8. И.Канттың, тұжырымдары.
9. Ф.Гегельдің Эстетика атты еңбегінің мәні мен маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге қайта µрлеу дєуіріндегі єдеби-эстетикалыќ
пайымдаулар жайлы мағлұмат беру.
4. Лекция мазмұны: Батыс Европадағы әдеби-эстетикалық ілімнің даму тарихына
көз салсақ, ояну дәуірін айырықша атау керек. Өйткені бұл – ғылым мен
техниканың, әдебиет пен өнердің дүр сілкініп дүрілдей дамыған дәуірі.
Ояну дәуірі – бір ғана Итальянның өзінде данышпан суретші Леонардо да
Винчиді (1452-1519), кемеңгер ақын Торквато Тассоны (1544-1595), дана
философ Джордано Бруноны (1548-1600), ұлы физик Галилео Галилейді (1564-
1642) туғызған дәуір.
Ояну дәуірінің ой-санасынан, күллі ғылымы мен тәжірибесінен туған
теориялық түйін – атақты Декарт филисофиясы. Рене Декарт (1596-1650) өзінің
дүниетанымы жағынан философиядағы рационализмнің негізін салушы екені
мәлім: Әдебиет пен өнер туындыларындағы әсемдікті Декарт олардың бүкіл
мазмұн-пішініндегі бүтіндік пен бірлікте, симметрия мен гармонияда деп
білді.
Декарттың өзінен кейінгі эстетиктерге ықпалы үлкен болды; Мәселен,
француз классицизмінің ірі теоретигі Никола Буало (1636-1711) Декарт
рационализмін өзінің эстетикасы мен поэтикасына философиялық негіз етіп
алды.
Буалоның Поэтикалық өнер атты эстетикалық трактатын кезінде мәдени
жұртшылық классицизмнің әдеби манифесі ретінде таныды.
Ағарту дәуірінің эстетикасын аса ірі философ-материалист Дени
Дидроның (1713-1784) еңбектерінен көріп-білеміз. Оның теориялық
толғамдары демократиялық сипатта болды.
Немістің ұлы ағартушысы Готхольд Лессингтің (1729-1781). дүниетанымы
дін мен теологияға қарсы тартыс үстінде қалыптасты. Лессингтің өнер туралы
ой-толғамдары (Лаокоон, драматургиясы) немістің белгілі ойшыл-жазушысы
Иогани Гердердің (1744-1803), ой-тұжырымдары тек қана Лессингтің әсерінен
туғандығын эстетика тарихын зерттеушілер әлдеқашан дәлелдеді.
Иммануил Канттың (1724-1804) эстетикасы – субъективті-идеалистік
эстетика. Кант эстетикасынан зиялы жұртқа кеңінен басты-басты философиялық
тұжырымдары оның күрделі зерттеулерінде (Байыптау қабілетіне сын, Таза
санаға сын) жүйеленді.
Дүниенің түп діңгегі – абсолюттік идея, абсолюттік рух деп білген
немістің атақты идеалист-философы Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-
1831) эстетика мәселелерін де дәл осы сипатта, өзі жүйелеген атышулы триада
(тезис-антитезис-синтез) тұрғысынан байыптады.
Гегельдің Эстетика атты арнаулы трактаты философтың өз ұғымындағы
және өз пайымдауындағы идея мен құбылыстың, яки мазмұн мен пішіннің
арақатысына талдау жасаудан туған. Оның эстетикалық жүйесі бойынша бұл
арақатынастар диалектикасы өнердің үш сатысына, яғни үш (символикалық,
классикалық, романтикалық) түріне сай келеді. Сонымен қатар, жалпы адам
баласының көркемдік даму тарихында өнер туындылары арқылы белгіленген
кезең-кезеңдер де осынау үш сатыға, яки үш бағытқа сай. Мәселен, ежелгі
үнді мазарлары, байырғы египет пирамидалары секілді Көне Шығыс
цивилизациясының архитектуралық мұралары, Гегельдің дәлелдеуінше, өнердің
символикалық түрі болып табылады. Өйткені бұл тұста идеал анық емес,
бұлдыр, көмескі; ал құбылыс идеяның образға айналу мүмкіндігін ғана
танытады. Ежелгі Греция мен Римде мейілінше өріс алып, өркен жайған мүсін
өнері Көне дүние өнерінің классикалық түрі болып табылады. Өйткені бұл
тұста идеал анық, ал идея құбылысқа, яки көзбен көріп, қолмен ұстар
нақты да заттар тұлғаға айналған. Жаңа заманда жан-жақты дамыған бейнелеу
(кескін) өнері, сондай-ақ музыка мен әдебиет өнердің романтикалық түрі
болып табылады. Өйткені бұл тұста рухани идеал адамның сыртқы кескіні
ғана емес, ішкі мінезіне, жан дүниесіне-сезіміне. Күйініш – сүйінішіне
көңіл-күйіне айналған, сондықтан философияға дейін өрбіп жетілген. Асылы,
Гегель үшінші түрге айырықша мән берген.
Гегельдің түсінігінше; өнердің предметі-әдемілік, ал эстетиканың
предметі-өнер демек, эстетиканың предметі – ұшы-қиырсыз мол, әрі жан
тебірентер ғажайып әсемдік әлемі. Жалпы өнер атаулының бәрін Гегель
абсолюттік рухтың өзіндік дамуындағы, өзін-өзі тануындағы белгілі бір
кезең ғана деп түсінді. Бұл - Гегельдің әлемге аян идеалистік эстетикалық
көзқарастарындағы нақты көрініс.
Гегельдің эстетикалық ілімі ХІХ ғасырдағы өнер теориясының одан әрі
дамуына үлкен ықпал жасағанын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені ол әдебиет
пен өнердің барлық тегі мен түрін өзара тығыз бірлікте алып, жалпы
идеологияның өзге түрлерімен, әсіресе ғылыммен салыстыра қарады және
осылардың бәрін қоғамның бүкіл дүниежүзілік тарихи дамуымен байланыстыра
зерттеді.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Р.Декарт – философиядағы рацоинализмнің негізін салушы.
2. Ағарту дәуірінің эстетикасы және Д.Декарт.
3. Г.Лессингтің классицизм эстетикасын сынға алуы.
6. Тақырып бойынша СӨЖ тапсырмалары:
1. Н.Буалоның Поэтикалық өнер атты еңбегінің маңызы.
2. Ф.Гегельдің Эстетика атты еңбегінің адамзат мәдениеті тарихындағы мәні
мен маңызы.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Абрамович Г. Введение в литературоведение Москва 1976
2. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы 1996.
3. Введение в литературоведение Хрестоматия Москва 1988
4. Введение в литературоведение Москва 1976
5. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы. 1992; 2002.
6.
7. Федотов О. Введение в литературоведение Москва 1998
8. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-т. 1-кітап. Алматы 1960
9. Словарь литературоведческих терминов. Москва 1974
Студенттің өзін-өзі тексеруге арналған тест тапсырмалары:
1. Поэтикалыќ µнер атты µлењмен жазылѓан эстетикалыќ трактат авторы кiм?
А) Кант
Б) Буало
В) Дидро
Д) Ж.Руссо
Г) Гегель
2. Эстетикадаѓы абсолюттiк рух идеясыныњ авторы:
А) Дидро
Б) Гегель
В) Буало
Г) Кант
Д) Платон
3. Гегель µнердiњ дамуын неше сатыѓа бµлдi:
А) 5
Б) 7
В) 3
Г) 2
Д) 8
4. Гегельдің көрсетуінше өнер дамуының бірінші кезеңі:
А) Реалистік кезең
В) Романтикалық
С) Образды
Д) Символистік
Е) Классикалық
5. Гегель бойынша, µнердiњ символикалыќ т‰рiне жататын м±ралар:
А) Ежелгi гректердiњ м‰сiн µнерi
Б) Кµне шыѓыс архитектурасы
В) Жања замандаѓы бейнелеу µнерi
Г) Философиялыќ толѓамдар
Д) Кµркем туындылар
4-дәріс
1. Лекция тақырыбы: Ресейдегі єдеби-эстетикалыќ ойдыњ даму тарихы.
Ќазаќстандаѓы єдеби-эстетикалыќ пайымдаулардыњ туу, ќалыптасу кезењдері
2. Лекция жоспары:
1. Орыс ойшылдарыныњ µнерді матералистік т±рѓыдан т‰сінуініњ басты
себептері.
2. Орта ѓасырдаѓы Ќазаќстандаѓы саяси-єлеуметтік жаѓдай жєне ѓылым мен
білімніњ даму ерекшеліктері.
3. ХХ ѓасыр басындаѓы єдеби-эстетикалыќ кµзќарастар.
5. А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегінің маңызы.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге әдеби-теориялық ұғымдар жайлы түсінік беру.
4. Лекция мазмұны: Ресей топырағындағы эстетикалық байыптауларға келсек,
сыншы, даңқты философ Виссарион Григорьевич Белинский (1811-1848) орны
ерекше. Орыстың әдеби-көркем сыны мен әдебиеттану ғылымында бүтін бір дәуір
болып қалған баға жетпес бай эстетикалық, әрі философиялық туындыларында
Белинский сөз өнерінің шыншылдық, халықтық қасиетін, қоғамдық-өзгертушілік
маңызын ту ғып көтерді.
Александр Иванович Герценнің (1812-1870) эстетикасындағы ең өзекті
нәрсе де, Белинский секілді, суреткер атаулыны өз дәуірінің үні, өз
заманындағы озат идеялардың жаршысы болуға шақыруы.
Кемеңгер жазушы-философ, ғалым-сыншы Николай Гаврилович Чернышевский
(1828-1889) әдебиет пен өнердің қоғамдық қызметі туралы Белинский
пікірлерін одан әрі өрістетіп, өзінің тамаша эстетикалық ілімін ұсынды.
Чернышевский жауынгер материалистік философияның программалық документі
ретінде танылған Өнердің болмысқа эстетикалық қарым-қатысы атты тамаша
диссертациялық еңбегінде көркем әдебиеттің өмірдегі орнын, мақсаты мен
міндетін белгілеп берді.
Чернышевский эстетикасы бойынша, жазушының көркемдік әдісі - реализм.
Ал өмірді шыншылдықпен суреттеу - сұлулықсыз барар жол. Бұл арада сыншының
әлеуметтік идеал туралы ұғымы жатыр.
Сыншы Николай Александрович Добролюбовтың (1836-1861) эстетикалық
еңбектерінде желі тартып жатқан өзекті мәселе — әдебиет пен өнердің
халықтығы. Добролюбов әдебиет халықтық болу үшін әдеби туындыларда
жергілікті табиғат сұлулығын суреттей білу, халықтан естіген ұлағатты
сөздерді ұғымды қолдана білу, салт-сана, әдет-ғұрып тағы басқа сол
секілділерді дұрыс тану аз екенін, ақын шын мәнінде халық ақыны болу үшін
халық рухына бөленуге, халықпен бірге өмір сүруге, халықпен бірге адымдап,
бірге тыныстауға тиіс екенін өзіне тән биік талғаммен, терең толғаммен
түсіндірді.
Дмитрий Иванович Писаревтің (1840-1868) әдеби-эстетикалық еңбектері,
әрине, қоғамдық-саяси және философиялық көзқарастарымен тығыз байланысты.
Ол XIX ғасырдың схоластикасы деп аталатын алғашқы ірі еңбегінің өзінде
Чернышевскийдің саяси көзқарасын жақтап, самарқау социалистер мен
кертартпаларға қарсы күрескен.
Лев Толстой өзінің қайталанбас көркем шығармаларын жаза тұра, сол
көркем творчествоның тарихы мен теориясына терең бойлап, өнердің не екенін,
оның қоғамдық қызметін, тарихи орны мен рөлін, өзіне тән ерекшеліктерін,
табиғаты мен түрлерін толғана ойлап, тәптіштеп түсіндірумен болды. Өнер
туындыларының ең негізгі қасиетін Толстой да, өзіне дейінгі орыс
эстетиктері тәрізді, оның халықтығында деп білді.
Толстойдың негізгі әдеби-эстетикалық принциптері Белинский мен
Чернышевский секілді ұлы эстетиктердің әдемілік жайлы материалистік
көзқарастарына жуықтайды. Мұның себебі Толстойдың оларды құмарта
оқығандығынан болуы да мүмкін.
Эстетикалық пікір тарихында қазақтың асқан ғалымы Шоқан Уалихановтың
(1835-1865), атақты ағартушысы Ыбырай Алтынсаринның (1841-1889), ұлы ақыны
Абай Құнанбаевтың (1845-1904) алатын орындары айрықша, биік.
Ш. Уәлиханов туған әдебиетіміздің тарихы мен сынына қатысты
пікірлер білдіріп, поэзияны жалпы жұрттың рухани сусыны ғана емес, халықтың
көркем тарихы, халық тағдырының сырлы шежіресі ретінде байыптап, сол арқылы
сөз өнерінің таным және тәрбие тарапындағы мәні мен маңызын белгілеуі,
сондай-ақ қазақ поэзиясын бес түрге (жоқтау, жыр, өлең, қара өлең, қайым
өлең ) бөліп, бұлардың әрқайсысына өзінше мінездеме беруі - әдебиет
теориясына қатысты толғамдар.
Ы. Алтынсаринның әдебиеттануға қосқан үлесі жұртқа мәлім ағартушылық
еңбектерімен сабақтас. Осы ретте ерекше атап айтарлық нәрсе – ұлы
педагогтың тарихта тұңғыш рет орыс алфавитімен жазып, бастырып шығарған
Қазақ хрестоматиясы (1879). Бұл - қазақтың өткен ғасырдағы әлеуметтік
тіршілігінде болған ірі оқиға, мәдени құбылыс.
Қазақ әдебиетінің ұлы классигі Абай Құнанбаев, әрине, өзінің
эстетикалық көзқарасын жүйелейтін ғылыми трактат жазып қалдырған зерттеуші
де, сыншы да емес. Әйтсе де, оның тамаша творчестволық принциптері, сөз
өнері хақындағы ұғым- түсініктері мен ой-пікірлері барлық көркем
шығармаларының өн бойында желі тартып жатыр.
Абай - сыншыл ақын. Ендеше, ол өзінің бүкіл ақындық өнерімен
қазақ әдебиетіндегі реализм принциптерін бұлжытпай, мейілінше ұтымды жүзеге
асырды. Әдебиеттің халықтығын ту ғып көтерді; поэзия, бәрінен бұрын, халық
өмірінің айнасы болуын, поэзияда, бәрінен бұрын халықтық мәні бар келелі
шындықтар суреттелуін талап етті.
Абай - сыншыл ақын. Ендеше, ол өзінің бүкіл ақындық өнерімен
әдебиеттің қоғамдық- өзгертушілік күшінің өлшеусіз мол екенін танытты.
Ақынның әлеуметтік бітімін, қайраткерлік міндетін белгіледі; оның өзі өмір
сүріп отырған ортадағы кеселді, кертартпалықты, әділетсіздікті көріп қана
қоймай, оған өз қолымен үкім шығарды.
Абай – жаңашыл ақын. Ендеше, ол өзінің бүкіл ақындық өнерінің
өн бойында әдебиеттегі игі дәстүрді одан әрі дамытып, мазмұн мен пішіннің
бірлігін мықтап ұстанды және іс жүзінде осының асқан үлгілерін өз қолымен
сомдап соғып көрсетті. Бұл жолда Абай, бәрінен бұрын, қазақтың әдеби
тілінің шынайылығын жан сала қорғады, өлең сөзін әр түрлі жамау-құраудан,
баяғы ескі бише бос мақалдап, құр босқа жан жалдап, тіл безеуден
құтқарды, поэзияда тек қана іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
келістірудің жолдарын нұсқады, суреткерлік шеберлік құпияларын ашып
көрсетті, сөйтіп, пішіні келіскен әдеби шығарманың мазмұны тағы да халық
тағдыры болуын қалады. Мазмұн мен пішіннің мұншалық әсем үндестігін
қадағалаған Абай, әрине, мазмұнның пішіннен басымдығын (примат) жете
аңғарды: Ойланшы, сыртын қойып, сөздің ішін... - деді.Бұл да көркем
творчествоның психологиясын аса талантты, нәзік әрі терең сезінуден туған
тілек еді.
Кемеңгер классиктің осы айтқандарымыз секілді ғылыми маңызы
өлшеусіз тарихи еңбегі қазақ поэзиясын ғасырлар бойғы ауыз әдебиетінің аз-
ақ алдындағы дәрежеден маңдай алды еуропалық, профессионалдық биікке бір-ақ
ырғытып әкеткені баршаға аян. Ал оның құлақтан кіріп бойды алған жақсы ән
мен күй тарапындағы эстетикалық талғамдары мен толғамдары - өз алдына
жеке зерттеуді керек ететін күрделі мәселе.
Ахмет Байтүрсынов 1926 жылы Әдебиет танытқыш атты еңбегінде
әдебиеттің барлық жанрларына, көркемдік құралдарына қатысты еуропалық орыс
әдебиеттануындағы ұғым, термин, категорияларға шып-шырғасын шығармай
түгелдей қазақша балама табады. Баспасөзде, кітаптарда, оқулықтарда, радио-
теледидарда қазір кең де еркін қолданылатын сөз дұрыстығы, тіл тазалығы,
тіл анықтығы, тіл дәлдігі, көрнектілігі, оның тараулары, көрнектеу, мегзеу,
теңеу, ауыстыру, бейнелеу, алмастыру, кейіптеу, әсірелеу, арнау (сұрай
арнау, жарлай арнау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz